Eerwraak. en de positie van Turkse vrouwen

Eerwraak en de positie van Turkse vrouwen

Colofon uitgave Steunpunt Minderheden Overijssel Wierdensestraat 39c 7607 GE Almelo telefoon 0546 – 542020, fax 0546 – 542030 email [email protected] www.smo-ov.nl Samenwerkende Turkse Organisaties Overijssel Assenstraat 13, 7411 JR Deventer telefoon 0570-613182, fax 0570-613154 publicatie SMO nr. 34 trefwoorden eerwraak, geweld, vrouwen, Turkse gemeenschap, namus, culturele traditie datum mei 2001 samenstelling en redactie Zeki Arslan, projectleiding Suzanne IJsselmuiden eindredactie Fulco van Aurich Marijke Relker interviews Hattice Bölek Erdal Gezik illustraties Ilmar Kruusamae (omslag) Anne Visser Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd worden en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs en uitgever.

INHOUDSOPGAVE blz Voorwoor d .............................................................................................................. Zeki Arslan, voorzitter STO

4

Sterke vrouwen ....................................................................................................... Remke van Marle, adjunct directeuer SMO

7

Eerwraak en de positie van Turkse vrouwen Inleiding ................................................................................................................. Zeki Arslan, voorzitter STO Geweld, eer en de positie van Turkse vrouwen inde Turkse gemeenschap Suzanne IJsselmuiden

9

.......

12

Vernederingen en geweld Interviews met Turkse vrouwen ............................................................................. Hattice Bölek Erdal Gezik

19

Epiloog ................................................................................................................. Ed Wallinga, directeur SMO

45

Bijlage I: Literatuursuggesties................................................................................ Bijlage II: Projectvoorstel STO: eerwraak in de Turkse gemeenschap....................

47 51

Ouderpunten Overijssel - punten voor pa

Voorwoor d 4

“Verboden liefde aanleiding tot schietpartij in Veghel”, kopte de Volkskrant op 9 december 1999 op de voorpagina. De dag daarvoor had een Turkse jongen op het onderwijscentrum de Lijgraaf in het wilde weg geschoten en daarmee vijf personen verwond, onder wie de ex-vriend van zijn zusje. Bij andere recente incidenten zijn verscheidene vrouwen omgebracht, door hun echtgenoten of door familieleden. Deze gebeurtenissen dragen bij aan de negatieve beeldvorming van cultureelhistorische normen in de traditionele Turkse gemeenschap. Eerwraak is in Nederland een bekend begrip, er wordt veel over gepraat; een mening is snel gevormd ook al gebeurt dit veelal slechts op basis van een mediahype. Op 18 en 19 november 2000 werd in Borne een studieweekend gehouden, waaraan 90 leden vanuit zeer diverse achtergronden van de Turkse gemeenschap hebben deelgenomen. Doel was om eerwraak, geweld en de positie van de vrouw in de Turkse gemeenschap te verkennen, bespreekbaar te maken, knelpunten en mogelijke oplossingen te bespreken met elkaar en de gemeenschap de gelegenheid te geven om onderlinge standpunten hierover uit te wisselen. Tegelijkertijd hoopte men dat eventuele taboes en afzijdige opstellingen vanuit de Turkse gemeenschap ten aanzien van gevoelige dan wel ingewikkelde sociaal-culturele onderwerpen doorbroken konden worden. Dit studieweekend toonde dat er veel verschillende meningen bestaan binnen de Turkse gemeenschap over eerwraak, geweld en de positie van de vrouw en dat er behoefte bestaat om geregeld te praten met elkaar om

Ouderpunten Overijssel - punten voor participatie

oorzaken te kunnen duiden en mogelijke oplossingen te formuleren. Op die manier hoeft de culturele traditie van eerwraak niet per definitie te leiden tot een escalatie van geweld, en kunnen slachtoffers wellicht voorkomen worden. In deze publicatie laten wij de belangrijkste punten van het Borne-seminar de revue passeren. Maar er is meer. Naar aanleiding van dit studieweekend hebben mevrouw H. Bölek en de heer E. Gezik een zestal Turkse vrouwen geïnterviewd over hun ervaringen met geweld, eer en de traditionele Turkse gemeenschap. Hun verhaal is persoonlijk, aangrijpend, maar ook verhelderend. Door deze publicatie krijgen zij de kans hun ervaringen publiekelijk te maken en de lezer te confronteren met het geweld waaraan deze Turkse vrouwen zijn blootgesteld. Turkse mannen kunnen anno 2001 niet meer volhouden dat het gezegde van “zwaard, paard en vrouwen” absoluut geldt; dit vormt geen goede basis voor gezonde relaties tussen mannen en vrouwen, zeker niet voor een goede ontwikkeling van vrouwen en tenslotte vormt dit gezegde geen goede leidraad om een goede vader en echtgenoot te zijn. Eerwraak is niet typisch iets van de traditionele Turkse gemeenschap. Ook in andere culturen en tradities komt eerwraak en - inherent hieraan - isolement van vrouwen voor; en dat vraagt om een mondiale benadering. Op initiatief van de Samenwerkende Turkse Organisaties Overijssel (STO) is het Willem Pompe Instituut te Utrecht recentelijk met een onderzoek naar eerwraak in de Turkse gemeenschap gestart, waarin de mondiale

5

invalshoek zeker zal worden meegenomen. Het projectplan van dit onderzoek is als bijlage in deze publicatie opgenomen. Tevens willen we ook graag wijzen op de lijst met literatuursuggesties. Het studieweekend in Borne en dit verslag zijn mede tot stand gekomen dankzij de medewerking en bijdrage van een grote groep mensen. In het bijzonder bedanken wij de provincie Overijssel voor het mogelijk maken van het studieweekend, Stichting Minderheden Overijssel (SMO) en Reliëf voor de constructieve samenwerking en NOVIB voor hun financiële bijdrage aan deze publicatie. Tevens gaat onze dank uit naar het Nederlands Centrum Buitenlanders (NCB) voor hun betrokkenheid en naar FORUM, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling, voor de handen spandiensten en naar Zahide Gümus voor de vertalingen. Maar bovenal danken wij de zes Turkse vrouwen, die bereid waren hun persoonlijke verhaal te vertellen. Namens het bestuur van de Samenwerkende Turkse Organisaties Overijssel, Zeki Arslan, voorzitter

STO wordt gevormd door de volgende federaties: Federatie Turkse Organisaties Overijssel

Federatie Turkse Democratische Verenigingen Twente

Platform Turkse Vrouwen Organisaties IJsselstreek

Stichting Turkse Senioren Overijssel

Twentse Turkse Vrouwen Platform

Vereniging Alevieten uit Middellands Zeegebied



Sterke vrouwen Remke van Marle, adjunct directeur SMO Een paar gedachten Geschiedenisboeken zijn volgeschreven over oorlogen en veldslagen waarbij de landkaart totaal veranderde en wereldmachten (lees grote mannen) landje veroverden op elkaar. Het is verbazingwekkend hoe weinig aandacht in diezelfde geschiedenisboeken is besteed aan het leven van het thuisfront, het leven van alledag, het leven van de vrouwen en de kinderen: de toekomst. Wij zijn gewend geraakt aan de maatschappelijk ondergeschikte positie van vrouwen, het zwakke geslacht dat zich maar heeft te voegen naar de omstandigheden. Wij zien de beelden van de vluchtelingenstromen, de opvangkampen, de huilende kinderen en de wanhoop op de gezichten van hun moeders. De vrouwen die tevergeefs wachten op de terugkeer van hun mannen en zonen. Langzaam maar zeker komt ook een tegenstroom op gang: van vrouwen die zich niet langer schikken in hun lot. De start lag bij de dwaze moeders van Argentinië, een geweldloos initiatief dat grote gevolgen heeft gehad en inmiddels wereldwijd navolging krijgt, we zien dwaze moeders in Rusland terwijl ze in Argentinië en Chili nog steeds niet gestopt zijn met hun actie. De term “dwaze moeders” is een geuzennaam geworden voor hen die sterk en vindingrijk zijn. Hoezo zwakke geslacht. Ook in ons eigen land vinden we sterke vrouwen zoals

Nurdan die de stichting Kezban heeft opgericht ter nagedachtenis aan haar vermoorde vriendin, slachtoffer van een gefrustreerde, jaloerse ex-echtgenoot. Nurdan vecht tegen misstanden van huiselijk geweld waarbij vrouwen, ook in Nederland, nog worden behandeld alsof we in de Middeleeuwen leven. De Oplossing is volgens Nurdan te vinden in het doorbreken van de strenge sociale controle waarbij tradities en de daarmee gepaard gaande misstanden intact blijven. Voor opgroeiende allochtone jongens, die de aansluiting hebben gemist met de Nederlandse maatschappij, zijn zelfverzekerde moderne allochtone meisjes een bedreiging. Ze zoeken houvast en vinden die door met een traditioneel meisje uit het land van herkomst te trouwen. Het huwelijk wordt geregeld en belangrijk daarbij is dat de moeder van de jongen tevreden is over haar schoondochter en zo wordt de klok weer teruggezet. Laten ze opstaan, de sterke en vindingrijke vrouwen die hun hart volgen en onder wijzigende omstandigheden knellende tradities durven loslaten om nieuwe levensvormen te ontwikkelen. Hun pad zal niet over rozen gaan maar uiteindelijk zal het nieuwe leven meer voldoening schenken en in ieder geval hun kinderen meer mogelijkheden bieden. Ze hoeven het niet alleen te doen, verschillende instanties kunnen gratis en daardoor laagdrempelige hulp bieden, zoals het algemeen maatschappelijk werk en de allochtone vrouwentelefoon, 0800-0240027.


7

“Eerwraak en de positie van Turkse vrouwen.” Inleiding op de conferentie van 18-19 november 2000 te Borne door Zeki Arslan, voorzitter STO

Dames en heren, Wij zijn blij dat u gehoor heeft gegeven aan onze uitnodiging om twee dagen met ons te praten over eerwraak en de positie van de Turkse vrouw die op dit moment veel aandacht heeft in de publieke opinie. Zoals u weet is het STO ontstaan door samenwerking van een vijftal Turkse organisaties waaronder twee vrouwenplatforms. Het initiatief rond dit thema is nadrukkelijk onder de aandacht van ons bestuur gebracht door deze platforms. Hiermee geven zij aan dat wij vraagstukken hebben laten liggen die te maken hebben met de positie van de vrouw waar de houding van de man een belangrijke rol in speelt. De Turkse gemeenschap in Nederland wordt gevormd door Turken, Koerden, Alevieten, Soennieten, enz. Wij zijn een multi-etnische en multi-religieuze gemeenschap die nog niet weet hoe ze met de bestaande verschillen moet omgaan. Binnen STO hebben wij dit probleem ten dele met elkaar opgelost. Ik vind het ook een meerwaarde dat de verschillen elkaar binnen STO respecteren. De meerderheid van ons komt vanuit het platteland met een traditionele plattelandscultuur die boeiend maar tevens hard, soms discriminerend, vermijdend en achterdochtig is. Wij moeten ons realiseren dat deze cultuur in het nadeel van vrouwen werkt. Erkenning van dit probleem betekent niet dat wij moeten generaliseren. De gemeenschap moet voldoende weerstanden bieden tegen discri-

minerende elementen die heersen ten opzichte van vrouwen. Het voortouw voor deze vernieuwing en verandering binnen de Turkse gemeenschap moet worden genomen door de organisaties en leden van dezelfde gemeenschap. Vermijding en ontkenning van problemen zullen niet bijdragen aan de emancipatie van de Turkse gemeenschap in Nederland. Wij dragen hiervoor een bijzondere verantwoordelijkheid. Waarom hebben wij u uitgenodigd voor deze bijeenkomst? Ik wil de indruk wegnemen dat wij vandaag alle problemen rond eerwraak en de positie van de Turkse vrouw kunnen oplossen. Welnu …. Naar aanleiding van een aantal recente moorden binnen de Turkse gemeenschap in Nederland is veel belangstelling ontstaan voor het thema eerwraak. Voor buitenstaanders is eerwraak moeilijk te volgen en moeilijk te begrijpen. Voor degenen die het onderwerp echt willen begrijpen, is het raadzaam om de film “YOL” te gaan zien. Deze film is weliswaar meer dan vijftien jaar oud, maar geeft een goed beeld van de sociaal culturele context waarbinnen de eer en de eerwraak kunnen gedijen. Wat is eerwraak? Eerwraak is een handeling met vergaand fysiek geweld tegen de man of vrouw die naar de mening van betrokkenen de morele en seksuele codes binnen de gemeenschap heeft overtreden. Dan wel: mannen en vrouwen sociaal zodanig afstoten of behandelen dat het leven sociaal ondragelijke vormen aanneemt. Eerwraak mag echter niet verward worden met bloedwraak. De oorzaak van deze twee handelingen en het verrichten ervan zijn meestal verschillend.


9

10

Slachtoffer van eerwraak zijn zowel mannen als vrouwen. Overspel en vreemdgaan binnen het huwelijk kunnen fatale gevolgen hebben voor de betrokken vrouwen en mannen. Vooral de gemeenschappen die hecht samenleven, met een sterke sociale controle, krijgen in bepaalde delen van Turkije met de kwestie eerwraak te maken. Door de verhuizing van een deel van deze mensen naar West-Europa is eerwraak daar dus ook geen vreemd verschijnsel. Dit verschijnsel wordt ook levendig gehouden als één van de huwelijkspartners uit het land van herkomst, in dit geval uit Turkije, wordt gehaald. Het ontbreken van zelfkritiek binnen de Turkse gemeenschap heeft het onderwerp eerwraak onbespreekbaar gehouden. De onderzoeken, zoals bijvoorbeeld dat van mevrouw C. van Eck en dat van de heer Y. Yes¸ilgöz, hebben niet geleid tot grote aandacht van de Turkse zelforganisaties. Dit is jammer. De Nederlandse samenleving weet zich geen raad met de gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld in Veghel bij het onderwijscentrum De Leygraaf, waar een Turkse jongen op een aantal mensen binnen het schoolgebouw geschoten heeft, onder wie iemand die een relatie had met het zusje van de dader. De kwestie eerwraak blijft binnen een beperkt deel van de Turkse gemeenschap in Nederland een rol spelen. Ondanks deze beperkte groep is er alle reden om aandacht te vragen voor en te besteden aan deze kwestie. Aangezien het onderwerp te maken heeft met een aantal culturele ontwikkelingen is het onderwerp tot nu toe in de taboesfeer gebleven. Het doorbreken van dit taboe,


vooral als die cultureel historische wortels heeft, is noodzakelijk. Anders wordt het onmogelijk om zowel vanuit de hulpverlening als vanuit het strafrecht, het onderwerp te beoordelen en de eventuele slachtoffers behulpzaam te zijn. De meeste belanghebbenden zijn juist de mannen en vrouwen die afkomstig zijn uit sommige delen van Turkije omdat roddels, onjuistheden en jaloezie vaak de basis vormen van het ontstaan van erekwesties. De druk op de dader via dit soort mechanismen kan in sommige gevallen leiden tot een gedrag dat fatale gevolgen heeft voor familieleden of kennissen, met alle gevolgen van dien. Vooral de vrouwen worden in deze kwestie gezien als de bewaaksters van de familieeer. Dus bij de berechting zijn zij ook meestal het slachtoffer. Het is niet zo dat de vrouw die te maken heeft met de erekwestie altijd wordt geëlimineerd, er kan ook een langdurig fysiek en geestelijk mishandelingsproces ontstaan binnen de familie, waarin het slachtoffer geen kant uit kan. Als de vrouw de hulpverleningsstructuur niet kent en geen familie heeft waar ze op terug kan vallen, dan kan er voor de betrokkene een ondraaglijke situatie ontstaan. Toch moeten wij dit onderwerp niet beschouwen als een privé-domein van een individu of van groepen, maar als een maatschappelijk probleem. Vooral zelforganisaties van de Turkse gemeenschap kunnen een belangrijke rol spelen bij het bespreekbaar maken ervan en eventueel oplossingen formuleren. Er hebben al twee bijeenkomsten over dit onderwerp plaatsgevonden, beide in Overijssel. Zij kunnen hopelijk een bescheiden bijdrage leveren aan het verhelderen van

11

het vraagstuk erekwestie. Uw aanwezigheid toont aan dat de animo vanuit de Turkse gemeenschap voor dit onderwerp overweldigend is. Blijkbaar kan het onderwerp, wanneer het in relatie wordt gebracht met de positie van vrouwen, rekenen op veel belangstelling. Ik wil toch opmerken dat de STO geen voorstander zijn van strafvermindering voor daders en verdachten die wegens eerwraak voor de rechter komen. Dit zal in het nadeel van vrouwen en jongeren werken. Het is tevens te hopen dat de rechtspositie van vrouwen zodanig geregeld wordt dat zij niet hoeven te vrezen voor het verlies van hun verblijfsvergunning. Deze situatie bemoeilijkt dat deze vrouwen op tijd hulp vragen. Over een jaar zal het onderzoek dat wordt verricht over de erekwestie, in Nederland, Duitsland en Turkije verschijnen. Voor dit onderzoek heeft de STO opdracht gegeven. Hopelijk levert dit onderzoek voldoende informatie over deze kwestie op om met elkaar in discussie te blijven. Elk persoon dat in verband met deze kwestie is omgebracht, is er één teveel. Wij hopen vandaag en morgen door uw bijdrage te horen hoe wij dit vraagstuk kunnen aanpakken.


“Geweld, eer en de positie van Turkse vrouwen in de Turkse gemeenschap” 12

Verslag van het studieweekend gehouden op 18 en 19 november 2000 in Borne. Suzanne IJsselmuiden Inleiding In de afgelopen jaren hebben zich verschillende incidenten voorgedaan binnen de Turkse gemeenschap in Nederland. Incidenten waarbij (familie-)eer, eerwraak en geweld een catastrofale rol spelen en laten zien dat Turkse vrouwen veelal een onderdrukte positie innemen binnen de Turkse gemeenschap. Tijdens het studieweekend op 18 en 19 november 2000 in Borne hebben bij elkaar 90 Turkse mannen en vrouwen zich gebogen over dit complexe en gevoelige onderwerp. De inhoudelijke invulling van het programma bestond uit vier workshops waarin essentiële thema’s werden besproken, die met plenaire discussies werden afgesloten. Hier volgt een korte inhoudelijke beschrijving van de belangrijkste punten die tijdens het weekend naar voren zijn gekomen. Gelijkheid van mannen en vrouwen De deelnemers benadrukken dat het van belang is dat elk persoon zich als individu ontwikkelt, naast de mannelijke en vrouwelijke identiteit ben je een persoonlijkheid. Als man of vrouw moet je je wel houden aan specifieke normatieve en cultureel bepaalde


gedragscodes. De deelnemers pleitten ervoor dat zowel binnen als buiten het gezin partners elkaars rechten moeten respecteren. In de Turkse gemeenschap staan vrouwen en mannen in een bepaalde verhouding tot elkaar; de sociale en economische positie van een gezin bepaalt voor een groot deel hoe de verhoudingen liggen en wat er bewust en onbewust doorgegeven wordt aan kinderen. Mannen en vrouwen hebben bepaalde stereotype mannelijke en vrouwelijke rollen die verwacht worden binnen de gemeenschap. Zo behoren mannen bijvoorbeeld niet te huilen en geen emoties te tonen en met name de cultureel bepaalde gedragscode voor vrouwen ten aanzien van seksualiteit wordt in de Turkse gemeenschap zwaar bewaakt. Communicatie is essentieel, het is belangrijk dat dit soort zaken bespreekbaar gemaakt worden. Een aantal vrouwen benadrukten dat de rechten van vrouwen binnen en buiten het gezin vaak door mannen belemmerd worden. De vrouwen benadrukten tijdens het studieweekend dat zij gelijke rechten voorstaan, maar geen machtsstrijd. Zij willen geen onderdanige rol ten opzichte van hun echtgenoten (meer) innemen. Tegelijkertijd weten zij heel goed dat niet alle vrouwen de mogelijkheid hebben om te kunnen kiezen, bijvoorbeeld wanneer de familie een huwelijkskandidaat voor hen zoekt. De wederzijdse

onduidelijke verwachtingen kunnen leiden tot verkeerde interpretaties van bijvoorbeeld eer. Opvoeding De periode van opvoeding is een belangrijke socialiserende tijd, waar morele boodschappen aan een kind worden meegegeven. Tijdens de opvoeding moeten ouders het belang van gelijke rechten voor mannen en vrouwen aan hun kinderen doorgeven, de jeugd is immers de toekomst, die de morele codes zal uitdragen en op hun beurt zal doorgeven aan hun kinderen. Mannen en vrouwen zijn het product van hun opvoeding en binnen het gezin worden morele principes gedefinieerd. Dit werd met name door de aanwezige Turkse vrouwen benadrukt. In deze context werd in een workshop de kledingcode van Turkse meisjes aangehaald; de aanwezigen waren het erover eens dat kledingcodes niet per definitie laten zien of een meisje al dan niet eerbaar is; volgens de aanwezigen spelen vooroordelen en roddels vaak een veel te grote rol en moeten daarom de kop ingedrukt worden. Een goede dialoog tussen ouders en kind en ook met de omgeving kan dat bewerkstelligen en is heel belangrijk. Tijdens de workshops bleek dat de meningen ten aanzien van dit onderwerp uiteen liepen. Aan de ene kant realiseerden met name ouderen zich openlijk dat de tijden veranderd zijn, traditionele Turkse normen en waarden niet altijd meer gelden. Zij wonen nu met hun kinderen in Nederland en dat betekent dat zij hun kinderen meer vrij moeten laten.

Aan de andere kant merkten met name een aantal vrouwen op dat zij het niet meer dan normaal vinden dat je kinderen moet corrigeren door ze te slaan wanneer zij bepaalde normen overschrijden. Op die manier kun je traditionele Turkse normen en waarden opleggen aan je kinderen. Veelal oefent een Turkse man grote druk uit op zijn gezin en is streng om op die manier de eer van het gezin te beschermen. Dit kan ook tegengestelde effecten hebben; meisjes lopen weg van huis voor hun autoritaire vader, moeders zitten met hun kinderen bij familie of zelfs in vrouwenopvanghuizen. Problemen in gezinnen zijn het resultaat van verschillende onderling gerelateerde factoren en kunnen dan ook op verschillende manieren aangepakt worden. De meningen van de aanwezigen waren verdeeld; sommigen waren van mening dat als het opleidingsniveau van de nieuwe generatie hoog genoeg zal zijn het probleem uiteindelijk zal verdwijnen. Anderen stelden dat aangezien de man de veroorzaker is hij ook degene is die zo’n patroon kan doorbreken. Rol van Turkse zelforganisaties Zelforganisaties stellen maatschappelijke vraagstukken aan de orde en pleiten verder voor recht op bescherming van de cultuur, de waarden en de normen van hun achterban. Zij staat in relatie tot sociaal cultureel gestuurde verhoudingen die binnen een cultuur of gemeenschap als norm gelden. Tegelijkertijd kunnen zelforganisaties cultureel con-


13

14

servatisme doorbreken en aan de slag gaan met bijvoorbeeld tradities die ontwikkelingskansen voor vrouwen negatief beïnvloeden. Zelforganisaties moeten hiervoor individueel beginnen, is de opvatting van veel deelnemers. Zij moeten ontvankelijk zijn en weten wat er speelt in de maatschappij. Verder vinden de deelnemers het van belang dat vrouwen een actievere rol zullen spelen binnen zelforganisaties. Een belangrijk punt dat uit de discussie naar voren kwam is het feit dat zelforganisaties moeten samenwerken, hun expertise en kennis met elkaar moeten delen en openstaan voor nieuwe ontwikkelingen en modernisering. Mensen die bij zelforganisaties werken, vervullen een maatschappelijke rol en fungeren als voorbeeld voor de achterban. Op dit moment staan individuele belangen bij zelforganisaties nog te veel voorop, er bestaan teveel subgroepen en vanuit de achterban komt er weinig interesse en vertrouwen. Volgens de deelnemers zouden zelforganisaties dit kunnen verbeteren door meer open te staan voor vernieuwingen, door meer ruimte en mogelijkheden te bieden aan mensen met kennis en expertise, door het land waarin men leeft goed te kennen (en dan met name de bureaucratische kanalen), door het groepsbelang voor het individuele belang te laten gelden en tenslotte door goed in te spelen op de behoefte van de achterban.


Bijdrage van Turkse mannen aan dit vraagstuk De Turkse mannen hebben in deze context van eer, eerloos, eervol en bescherming van (familie-)eer te maken met hun eigen gevoelens, de verwachtingen en druk van hun familie en omgeving en tenslotte de gespannen verhoudingen die bestaan wanneer een familielid afwijkt van een cultureel bepaalde norm. De roddel kan overheersen en sociale controle is veelal duidelijk aanwezig. Wat doe je als man, als beschermer van de eer? Het kan voor een man verleidelijk zijn te grijpen naar instrumenten die door de traditionele en conservatieve Turkse gemeenschap geaccepteerd en soms zelfs verwacht worden, maar die uiterst gevaarlijk en catastrofaal kunnen zijn. Een aantal Turkse mannen dat aanwezig was tijdens het studieweekend herkende zichzelf in de verhalen van anderen: zij waren de autoritaire vaders, de dominante echtgenoten! Zij waren ontzet en voelden zich uitermate machteloos en verdrietig. Een Turkse man vertelde dat hij dezelfde kwesties en geweld nu terugzag in het gezin van zijn dochter. Geweld en eer Tijdens het studieweekend kwamen de aanwezigen tot de conclusie dat het zeer belangrijk is om te weten wanneer het begrip “eer” misbruikt en gevaarlijk wordt. Het begrip wordt in de Turkse gemeenschap niet eenduidig gebruikt. De aanwezigen noemden de belangrijkste criteria van “eerloos”: Een vrouw is

eerloos wanneer zij wil scheiden en later opnieuw trouwt. Voor een man geldt dat hij zijn eer in gevaar brengt bij bezoek aan een prostituee. Turkse vrouwen worden gezien als bewaaksters en draagsters van de eer van de familie, terwijl Turkse mannen zich veelal gedragen naar eigen goedkeuren en inzicht. Dit wordt algemeen geaccepteerd in de Turkse gemeenschap. Turkse mannen benaderen de seksuele moraal en de eer van vrouwen en familie zeer eenzijdig; de eer van de vrouwen zit volgens hen ‘tussen de benen’, zeggen de aanwezigen van het studieweekend. Maar verkeerde interpretaties van eer kunnen gemakkelijk leiden tot geweld en dat maakt eer in de Turkse gemeenschap zo belangrijk en kwetsbaar. De sociale controle die in de Turkse gemeenschap duidelijk aanwezig is en roddels vormen een extra druk voor (de eer van) een gezin en kunnen zelfs aanzetten tot gebruik van geweld. Veel Turkse mannen zien geweld als enig mogelijke uitvlucht. Dit heeft er ook mee te maken dat er soms weinig vernieuwing en verandering plaatsvindt in de leefomgeving van Turkse mensen. Bemiddeling Vanuit de gemeenschap en de hulpverlening moet het mogelijk zijn bijtijds in te springen om cultuurgebonden situaties waarin culturele codes een catastrofale

rol kunnen spelen, te voorkomen. Er kan bijvoorbeeld een bemiddelaar optreden, iemand die de taal spreekt, de tradities en cultuur goed kent, gezag heeft en tijd en moeite neemt zich in te zetten om de escalatie van een situatie tot stand te brengen. Tevens is het van belang dat in sociaal-pedagogische opleidingen aandacht komt voor zulke kwesties. Door het behandelen van cases tijdens de les bijvoorbeeld kunnen leerlingen vragen stellen, oefenen en uiteindelijk adequaat leren omgaan met cultuurgebonden situaties. Het zou goed zijn wanneer Turkse mannen een training kunnen volgen, waarin zij handreikingen aangeboden krijgen om met de veranderende verhoudingen en cruciale situaties goed om te kunnen gaan. Er kan dan ook aandacht komen voor de effecten van bijvoorbeeld de migratiegeschiedenis. Wanneer grote verwachtingen omtrent sociaal-economische perspectieven op teleurstelling uitdraaien, is dit moeilijk te onderkennen, niet alleen voor jezelf, maar zeker ook voor je omgeving. Het moet voorkomen worden dat mannen hun frustratie hierover afreageren in de dagelijkse omgang met hun vrouw en kinderen. Evaluatie van het studieweekend De aanwezigen vonden dit studieweekend zeer waardevol, omdat onderwerpen als eerwraak, geweld en de positie van mannen en vrouwen in de Turkse gemeenschap bespreekbaar gemaakt worden. Men


15

16

heeft echter niet de illusie problemen meteen op te kunnen lossen. Factoren die leiden tot geweld hebben individuen en organisaties niet in de hand. Het is belangrijk om bij jezelf te beginnen, als individu. De aanwezigen pleitten voor meer van dit soort seminars, met verschillende deskundigen en veel mannen en vrouwen vanuit de Turkse gemeenschap. Het is duidelijk dat de discussie voortgezet moet worden. De deelnemers van dit studieweekend nemen veel stof mee naar huis; in hun dagelijks leven zullen zij proberen dit onderwerp bespreekbaar te maken. Er moeten volgens hen tevens meer gemengde en verkennende debatten georganiseerd worden. Samengevat: spannend, leuk en vruchtbaar.


Het studieweekend “Geweld, eer en de positie van Turkse vrouwen in de Turkse gemeenschap” werd gehouden op 18 en 19 november 2000 te Borne. De organisatie was in handen van de Samenwerkende Turkse Organisaties Overijssel (STO) in samenwerking met het Steunpunt Minderheden Overijssel (SMO) en Opleidingscentrum Reliëf. Het studieweekend werd mede mogelijk gemaakt door de financiële bijdragen van de provincie Overijssel.

17


Vernedering en geweld Interviews met Turkse vrouwen Hattice Bölek en Erdal Gezik

vrouwen zijn gefingeerd. Mevrouw Bölek heeft Selale geïnterviewd en de heer Gezik de andere vijf vrouwen.

Inleiding

Interview met Selale, een gescheiden vrouw

Als vervolg op het studieweekend van november 2000 hebben mevrouw Hattice Bölek en de heer Erdal Gezik interviews gehouden met zes Turkse vrouwen. Allemaal hebben zij hun eigen ervaringen met de traditionele Turkse cultuur en eer. Zij zijn vernederd, geslagen, gescheiden of komen beroepsmatig als hulpverleenster met aangrijpende verhalen van vrouwen in aanraking. De gesprekken met elke afzonderlijke respondente geven een verhelderend en persoonlijk beeld van de positie van Turkse vrouwen, maar zeker ook van mannen in de Turkse gemeenschap. Selale is een gescheiden Turkse vrouw uit Nijmegen, Zahide werkt bij de Turkse Vrouwen Telefoon en Aysim probeerde meerdere malen haar gewelddadige man en zijn familie te verlaten. Verder werkt Ufuk als hulpverleenster in een vrouwenopvanghuis, vertelt Yasna over de psychische gevolgen van de vernederingen en het geweld dat vrouwen slikken en tenslotte geeft Aise een beeld van haar ervaringen met Turkse vrouwen in de psychiatrie in Nederland. De namen van de zes

“Turkse vrouwen werken ook mee aan onder drukking” “Vrouwen praten veel over dit het onderwerp met vriendinnen. De verschillende vormen van onderdrukking waarmee je te maken krijgt als meisje, tiener en getrouwde vrouw kent bijna iedereen. Maar je gaat niet zomaar aan de buitenwereld verkondigen dat je onder de plak zit”, zegt Selale uit Nijmegen fel. Zij is 32 jaar en scheidde zes jaar geleden van haar man. Aan haar, zoals ze het zelf noemt, ‘nachtmerrieachtige huwelijk heeft ze een dochter van zeven jaar overgehouden. “Het was een verstandshuwelijk. Mijn ouders kozen mijn man uit en ik vond hem in het begin ook wel aardig en attent. Ik wilde altijd al in Turkije wonen, omdat ik dacht dat het leven daar veel mooier zou zijn. Hoewel mijn ouders en mijn zus in Nederland zouden blijven wonen, verwachtte ik niet dat ik ze zou missen. Ik hoopte gelukkig te


19

20

worden met mijn man en met hem een fijn gezin te stichten. Maar er is iets raars met de Turkse mannen aan de hand. Zodra je een getrouwde vrouw bent, denkt de echtgenoot dat hij zijn vrouw van alles mag verbieden. En dat gebeurde een paar maanden later ook met mij. Opeens begon mijn ex-man me van alles en nog wat te ontzeggen. Ik mocht niet meer autorijden, mocht niet zonder toestemming op bezoek bij vriendinnen gaan en ook boodschappen doen ging niet zomaar.”

“Opeens begon mijn ex-man me van alles te ontzeggen” “Mijn ex-man had helemaal geen zelfvertrouwen. Hij twijfelde over elk besluit: zouden we nu wel of niet naar de markt gaan en hoe moest hij reageren als hij bekenden tegenkwam? Ik denk dat hij vanwege zijn eigen onzekerheid zo’n druk op mij uitoefende. Als ik een dag make-up op had zei hij er niets van, om dan de volgende dag weer ruziemakend terug te komen op mijn lippenstift. Ook met mijn kleding was van alles en nog wat mis in zijn ogen, geen enkele roklengte deugde.”


Schaamte en slaag “Hij wilde in ons huwelijk voortdurend laten zien dat hij de baas in huis en in het huwelijk was, en dus ook de baas over mij. Van zijn eigen ouders kreeg mijn echtgenoot niets anders te horen dan dat vrouwen geschapen waren voor gehoorzaamheid en de man de macht in huis had. Op een gegeven moment begonnen de mishandelingen. Na elke ruzie om niets kreeg ik klappen. Ook toen ik zwanger was kon hij zijn handen niet thuishouden. Ik durfde het niet aan mijn eigen ouders te vertellen, omdat ik me schaamde. Mijn schoonouders daarentegen wisten wat er aan de hand was, ze zagen mijn blauwe plekken voldoende. Maar in plaats van in te grijpen of pogingen te wagen om het gedrag van hun zoon te corrigeren, zeiden ze aan mij dat ik de klappen zeker verdiend had door ongehoorzaam te zijn aan mijn man.” “In het begin dacht ik, door toegeeflijker te worden naar mijn man toe, dat ons huwelijk beter zou worden. Ik probeerde zoveel mogelijk rekening te houden met zijn wensen, dus maakte me zo min mogelijk op, droeg geen rokken boven de knie en ging zo min mogelijk op bezoek bij vriendinnen. Als ik ging, dan moest dat in het geheim en ik hield het zo kort mogelijk. Achteraf verbaas ik me over mijn geduld en mijn naïviteit. Dacht ik nou echt dat mijn huwelijk door veel te slikken en aan zijn wensen te voldoen, te redden was? Ik zie nu pas in

21


22

dat hij gewoon gestoord is.” “Uiteindelijk besloot ik om te scheiden, omdat ik ronduit bang voor hem werd. Ik wilde niet dat mijn dochter zou opgroeien in een huis met ruzies tussen de ouders waarin lichamelijk geweld niet geschuwd werd. Ik vroeg de scheiding aan en dat had hij nooit verwacht. Hij was echt in zijn eer aangetast, beschouwde het als gezichtsverlies dat zijn vrouw het lef had om zich van hem te laten scheiden. Ook zijn ouders spraken er schande van. Ze vonden hem een slappe vent omdat hij zelf niet de scheiding had aangevraagd. Om zijn gezicht te redden tegenover zijn ouders vroeg hij toen alsnog zelf de scheiding aan.” “De onderdrukking van vrouwen in de Turkse gemeenschap is eigenlijk geen probleem van mannen alleen. Onze vrouwen houden de onderdrukking ook in stand. Ook ik, door te geloven dat ik mijn huwelijk kon redden door mijn leven in te richten zoals mijn ex-man het wenste. Maar toch kan ik deze vrouwen wel begrijpen. Je komt niet zomaar in opstand tegenover je man, omdat je als meisje opgevoed bent met het idee dat je met een man trouwt en met hem oud wordt, ongeacht de problemen. Bovendien, veel vrouwen kunnen niet eens scheiden omdat ze financieel afhankelijk zijn van hun man. En als je als vrouw niet gesteund wordt door je eigen familie, dan kun je niet veel


anders doen dan getrouwd blijven. Als meer vrouwen inkomsten hadden of een goede opleiding, dan was het percentage gescheiden stellen veel hoger geweest. Niemand wil toch eigenlijk een leven met onderdrukking, vernedering en ruzie?” Gescheiden vrouw “Ik weet inmiddels dat er op allerlei niveaus sprake is van onderdrukking tegen vrouwen. Soms wens ik dat ik een kijkje kon nemen in de gedachten van mannen, om er achter te komen wat voor een beeld ze nu in vredesnaam hebben van vrouwen. Als je een gescheiden vrouw bent, is het leven in de Turkse gemeenschap heel moeilijk. Vooral mannen zien je als een beschikbaar lustobject, want je bent immers een vrije vrouw zonder man, die een seksleven achter de rug heeft. Mijn advocaat die de scheiding zou regelen, zei op die dag dat hij dolgraag met mij naar bed wilde gaan. Volgens hem was ik een mooie vrouw, die te eenzaam was. Als we zouden vrijen, hoefde niemand dat te weten, zei de advocaat vals. Mijn oren vielen van mijn hoofd toen ik deze woorden hoorde. Ik was zo verbouwereerd en stond daar echt met een mond vol tanden. Het liefst had ik hem een mep verkocht, maar ik schold hem uit en ging meteen op zoek naar een andere advocaat. Dit voorval gebeurde weliswaar in Turkije, maar ik denk dat er ook in Nederland nog zat van zulke mannen zijn. Het zijn mannen die door hun moeders ontzettend

zijn verwend en vrouwen alleen maar zien als een lustobject, waarmee je de tijd aangenaam doorbrengt. Respect hebben voor vrouwen en ze waarderen voor hun verstand en hun daden, daar zouden zulke mannen niet eens aan denken.” Hoop vestigen op de jongeren ”Ik woon nu weer in Nederland en ik zie grote verschillen tussen de oude en de jonge generatie. De jonge meiden van nu laten zich niet onderdrukken. Zodra zij merken in een relatie dat de man de baas wil spelen, gaan ze uit elkaar. Ook zie ik dat jonge stellen communiceren over hun problemen. Het is niet meer vanzelfsprekend dat vrouwen alles doen wat hun partner wil en dat vind ik echt een verbetering.” “Toch zijn er nog genoeg mannen die opgevoed zijn met het idee dat zij de baas zijn over hun vrouw. Mannen die niet meehelpen in het huishouden en bij ruzies hun vrouw makkelijk een klap geven. Eigenlijk zou je deze mannen ook moeten helpen, want ze weten niet wat ze doen. Vrouwen die met mishandeling te maken hebben, kunnen in Nederland terecht bij de reguliere hulpverlening, zoals het maatschappelijk werk, opvanghuizen en vrouwentelefoons. Voor de mannen is ook het maatschappelijk werk beschikbaar, maar verder eigenlijk niets. Hoewel ik me wel afvraag of deze vormen van hulpverlening zouden helpen, want alleen de vrienden van zo’n man Ouderpunten Overijssel - punten voor participatie

zouden hem kunnen veranderen.” “Zelf heb ik nog steeds af en toe last van de normen en waarden die er nog heersen in de Turkse cultuur. Ik heb een tijdje geleden besloten om niet bij mijn ouders te blijven wonen, maar om een eigen huis te gaan zoeken. Toen ik eindelijk mijn eigen huis kreeg, zorgde dat in het begin voor veel roddels. Ik kreeg ze niet te horen, maar mijn ouders kregen veel commentaar van hun vrienden over mijn gedrag, dat volgens hen niet ‘hoorde’. Gelukkig stonden mijn ouders achter mijn besluit, anders had ik er niet eens over kunnen dromen om een eigen huis te hebben.” “Dat ik in de toekomst nogmaals ga trouwen, sluit ik niet uit. Ik ben jong en een leven alleen zonder partner zie ik niet zitten. Maar als ik weer trouw, zal ik het zeker anders aanpakken. Ik zal er alles voor doen om de vrouw te blijven die ik was voordat ik trouwde. Uitgaan met vriendinnen, make-up opdoen en gaan en staan waar ik wil dit zijn dingen die ook in mijn toekomstige huwelijk moeten blijven bestaan. En als mijn man daar moeite mee heeft, dan is het ajuus. Ik wil me niet nogmaals laten onderdrukken”

23

24

Interview met Zahide, medewerkster bij de Turkse V rouwen Telefoon

gebeld door gedupeerden van de ramp in Enschede.”

“Als kind mag je niet praten omdat je nog minderjarig bent. Als jeugdige mag je weer niet praten omdat je geen ervaring hebt. Je trouwt en sticht een gezin. Ook dit brengt je geen stap verder, want je moet nog voor zoveel jaren de bruid zijn. Krijg je dochters dan moet je over hen waken, om er niet van beschuldigd te worden dat je ‘slechte dochters’ hebt. Ja, als je 50 jaar bent dan hoef je ook niet meer te praten. Dan zoek je de bruid voor je zoon en behandel je haar zoals ze je ooit behandeld hebben.”

“Om de Turkse Vrouwen Telefoon bekendheid te verschaffen, geven wij waar mogelijk voorlichting. Vaak gaan we zelf naar de verenigingen. Hierbij is van belang dat er een netwerk bestaat tussen de Turkse hulpverleners. Alleen met hun medewerking en aandacht kunnen wij achterhalen waar zich vrouwengroepen bevinden. Als de vrouwen het bestaan van de Turkse Vrouwen Telefoon rechtstreeks via ons leren kennen, geeft dit meer vertrouwen. Folders, affiches en al dit soort dingen zijn niet effectief genoeg. Meestal lezen zij dit materiaal niet omdat ze dat niet gewend zijn. Soms zijn ze bang om een folder van ons mee te nemen. Als iemand het ziet, kan er namelijk over geroddeld worden.”

Turkse V rouwen Telefoon “Dit zijn uitspraken van Turkse vrouwen die ik vaak te horen krijg. Ik werk sinds 1999 bij de Turkse Vrouwen Telefoon. De instelling zelf is in 1997 opgericht. Vrouwen die willen praten over hun problemen of advies willen over hun mogelijkheden kunnen ons bellen. In de afgelopen anderhalf jaar dat ik hier werk, is het aantal telefoontjes dat we binnen krijgen duidelijk toegenomen. Inhoudelijk is er weinig veranderd; het gaat nog altijd om vrouwen die door hun mannen geslagen zijn, vrouwen die problemen in hun relatie of met de opvoeding van hun kinderen hebben. Daarnaast worden wij bijvoorbeeld ook


“Soms zijn ze bang om een folder van ons mee te nemen. Als iemand het ziet kan er namelijk over geroddeld worden” “Tijdens het eerste gesprek zijn de vrouwen enorm terughoudend en verlegen. Eerst proberen wij hen

vertrouwen te geven. Pas hierna kunnen wij onze vragen stellen. In hun verhalen zijn er grote overeenkomsten. Vaak beginnen de problemen wanneer de vrouwen de grenzen die aan hen zijn opgelegd, willen verruimen. De mannen zien deze pogingen van de vrouwen als een bedreiging voor hun positie en beginnen dus maatregelen te nemen. Ondanks het isolement waarin heel veel van deze vrouwen zich bevinden, zijn er toch veranderingen bij hen gaande. Stap voor stap leren ze dat dingen ook anders kunnen. De man voelt zich daarbij vaak onmachtig of in zijn positie aangetast. Hij zal zich dan meer autoritair opstellen of geweld gaan gebruiken.” Goede communicatie: een eerste stap “Wij hebben een cultuur waarin het niet de gewoonte is te praten over problemen of over jezelf. Het wordt niet geaccepteerd. Het is iets wat je met je opvoeding meekrijgt en het veranderen ervan kan enorm moeilijk zijn. Juist omdat partners gedwongen worden om met elkaar te praten binnen het huwelijk, verloopt dit proces moeizaam. Met name omdat juist de vrouw, de rechtloze, de aanzet daartoe geeft.” “Veel van deze vrouwen bellen ons pas in een laat stadium. Ze hebben dan te lang geleefd met de hoop dat het beter zou worden. Velen van hen hebben allerlei klachten: hoofdpijn, maagpijn,

depressie en nog andere problemen. Ze zijn onderhevig geweest aan geestelijk, lichamelijk en seksueel geweld. Met name het laatste kan voor problemen zorgen. Als de vrouw meedeelt dat ze geen seksueel contact wil, reageert de man vaak met argwaan, bedenkingen en geweld. Dat ze niet met elkaar kunnen praten over hun problemen, verergert de situatie verder.” Traditionele rollen: eer en eerloos “Soms vertellen de vrouwen dat hun mannen eigenlijk niet zo slecht zijn. Het zou allemaal door de familie en een slechte vriendenkring komen. Sommigen vertellen ook dat ze met name door de vader en de broers van hun partner onder druk zijn gezet. In de Turkse cultuur heeft iedereen een vaste plaats en rol. De bruid, het kind, de dochter. Als je je niet aan deze rol houdt, acht ieder lid van de familie zich gerechtigd om zich ermee te bemoeien.” “Veel van deze vrouwen zijn uit Turkije gehaald. Alle geven aan dat hun toestand in Nederland slechter is geworden. Sociale isolatie, onderdrukking en geweld bepalen hun leven. Zij zijn niet naar Europa maar naar de hel gekomen, zo drukken ze zich heel vaak uit. Vaak kunnen ze hun sociale omgeving niet vertrouwen; zijn terecht bang dat er geroddeld zal worden. Vrouwen die hier familieleden hebben of hier opgegroeid zijn


25

26

staan veel sterker in hun schoenen. Dit komt niet alleen doordat ze op hun naasten kunnen rekenen, maar ook omdat de taal en de samenleving hen in het algemeen niet vreemd zijn.” “Ik heb al aangegeven dat de oorsprong van ruzies meestal ligt bij de pogingen van de vrouwen het patroon van hun leven enigszins te veranderen. Het is niet makkelijk om in zo’n situatie van tegenstand door te gaan. Want behalve de klappen die zij zal krijgen, hangt haar de beschuldiging boven het hoofd dat ze ‘eerloos’, ‘onzedelijk’ en een ‘slechte vrouw’ is. Veel van deze vrouwen weten dat dit hen te wachten staat en daarom zijn ze extra voorzichtig bij hun pogingen om hun situatie te verbeteren.” “Juist in deze fase kunnen verenigingen een rol spelen. De verenigingen kunnen de plaats zijn waarin de vrouwen hun isolement kunnen doorbreken. Nogmaals, het is niet makkelijk. In een samenleving waarin praten en luisteren niet geleerd wordt, verloopt de ontwikkeling hiervan niet van de ene op de andere dag. Mensen zijn enorm wanhopig. Vaak hoor je dingen als ‘wat zal er met praten veranderen, zo is het gekomen en zo zal het gaan.’ Je kunt ook eigenlijk niets anders verwachten. Als kind mag je niet praten, omdat je nog minderjarig bent. Als jeugdige mag je weer niet praten, omdat je geen ervaring hebt. Je trouwt en sticht een gezin. Ook dit brengt je geen stap verder,


want je moet nog voor zoveel jaren de bruid zijn. Krijg je dochters dan moet je over hen waken, om er niet van beschuldigd te worden ‘slechte dochters’ te hebben. Ja, als ze de 50 jaar bereikt hebben dan kunnen ze niets meer. Dan zoeken ze de bruid voor hun zonen en behandelen haar zoals ze behandeld zijn.” “Nee, zo mag het niet meer verder gaan. De vrouwen hebben geen andere weg dan zich te veranderen. Dat het moeilijk is, is geen reden om ermee niet door te gaan. Dat de man nog agressiever kan worden omdat hij zijn positie verliest, is ook geen reden om niet te praten. Mensen moeten er stap voor stap aan wennen over eer te praten; niet alleen als iets wat met de sekse van de vrouw te maken heeft. Nee, het slaan van je vrouw is evenzeer ‘eerloos’ gedrag... “

27


28

Interview met Aysim, over haar scheiding “Als mensen genoeg zelfvertrouwen hebben, zal er ook geen behoefte zijn aan eer.” “Dat de Turkse cultuur in Nederland heel anders was dan wat ik als cultuur in Turkije meegekregen had, merkte ik al op de eerste ochtend. Ik zat aan tafel te ontbijten met mijn schoonvader en voelde het ongemak van de leden van mijn nieuwe familie. Ik was de bruid en bruiden mochten niet met hun schoonouders aan dezelfde tafel eten. Het bleef zo doorgaan. Op allerlei manieren zou ik voortaan eraan herinnerd worden dat ik de bruid was en mij als zodanig moest gedragen. Terwijl ik niets anders deed dan wat ik van mijn ouders had geleerd.” “Ik heb het gymnasium afgemaakt. Ik was toen 17 en trouwde een week na mijn afstuderen” “In Turkije heb ik altijd in een grote stad gewoond. Met mijn vier broers en zusters groeide ik in een tamelijk welgestelde en relaxte familie op. Behalve ik zijn alle kinderen van het gezin hoogopgeleid. Ik heb het gymnasium afgemaakt. Ik was toen 17 en trouwde een week na mijn afstuderen. Dat ik niet zoals mijn broers en zusters verder heb kunnen studeren, heeft mij een gevoel van minderwaardigheid gegeven.”


Nederland en de schoonfamilie “Als een levendig meisje kwam ik hierheen en op de tweede dag belde ik huilend mijn moeder. Ik wou weer terug naar Turkije. Alle vanzelfsprekende gewoontes, althans voor mij, konden een bron van ergernis worden. Zoals het in Turkije gebruikelijk is, noemde ik mijn schoonouders ‘vader en moeder’. Zelfs dit kon hen bijvoorbeeld kwaad maken. Ik probeerde alles door praten op te lossen. Met mijn vader kon ik over alle onderwerpen praten. Hier maakte dit van mij een slechte figuur. Ik had geen andere keus dan bruid zijn. ‘Jij bent hierheen gehaald om op mijn dochter te passen’, zo werd mij een keer door mijn schoonmoeder meegedeeld.” “Een jaar lang hebben wij met onze schoonouders in hetzelfde huis gewoond. Een jaar lang werd ik niet bij naam genoemd. ‘Hist’ en ‘hey’ hadden mijn naam vervangen. Een maand voor de geboorte van mijn kind werden we het huis uitgezet.” “Gedurende dit eerste jaar heb ik ook nauwelijks de kans gekregen mijn man te leren kennen. Dit was niet de schuld van mijn man. Ook al was hij vier jaar ouder dan ik, een gevoel van verantwoordelijkheid was bij hem niet ontwikkeld. Zo was hij opgevoed. Alleen om te voorkomen dat hij niet met ‘slechte zaken’ in aanraking zou komen, hebben ze hem gedwongen te trouwen.”

“Nadat we op onszelf gingen wonen, merkte ik heel gauw hoe onbeholpen mijn man was. Ook al was hij vanaf zijn kinderjaren hier opgegroeid, veel kennis van zaken had hij niet. Zelfs allerlei simpele zaken kon hij niet zelf afhandelen.” “Ik ben naar school gegaan om de taal en een beroep te leren. Hij heeft me daarbij nooit bijgestaan. Ik probeerde ook mijn sociale contacten uit te breiden. Toen ik naar verenigingen begon te gaan, kwamen de ruzies. Ik mocht niet naar verenigingen of feesten. Zulke dingen zouden mij op het verkeerde pad brengen. Hij was eigenlijk bang dat ik te bewust zou worden. Zelf leefde hij geïsoleerd. Hij ging naar koffiehuizen, gokte en af en toe had hij een tijdelijke baan. Toen ik hoorde dat hij hasj rookte, heb ik mijn schoonmoeder hiervan op de hoogte gesteld. Zij geloofde mij niet. Toen het later aan het licht kwam, werd ik beschuldigd: ik zou veroorzaakt hebben dat hij aan hasj verslaafd was geraakt.” “Ik wou hem naar een arts of het RIAGG brengen, maar hij werkte niet mee. Hij kende geen verantwoordelijkheidsgevoel. Als er geld was dan nam hij het mee. Hoe wij thuis rond moesten komen, hield hem niet bezig. Hij werd door mij als een klein kind verzorgd.”


Een eerste poging tot scheiden: geweld “Ik besloot te gaan scheiden. Zijn familie accepteerde dit niet. Hoe kan een vrouw een echtscheiding beginnen. Het was een eer kwestie volgens hen. Ik werd dan ook heel gauw ‘namussuz’ (eerloos) verklaard. Ik zou een oogje op iemand anders hebben.” “Nadat ik apart was gaan wonen, begon het geweld. Zes maanden lang kreeg ik klappen als ik het huis verliet. Na zes maanden stopte hij ermee en werd goedgezind. Hij probeerde alles goed te praten. Ik had medelijden met hem. Liefde voor hem had ik niet meer. Ik had een kind en besloot weer samen te gaan wonen.” “Twee dagen later begon hij weer te slaan. Nu kon ik geen stap meer terug . Ik was bang dat men over mij zou gaan roddelen. Nu zouden ze kunnen zeggen dat er iets met mij aan de hand was. Alleen omwille van mijn kind moest ik proberen vol te houden. Mijn man had geen vertrouwen meer in me; steeds vaker ging hij vragen waarom ik van hem weg was gegaan en of er misschien iemand anders was Ik kon hem niets uitleggen. Hij wou ook niets begrijpen. Er was nu een grote afstand tussen ons.” “Ik heb zijn familie de kans niet gegeven om tussen ons te komen. Met hen had ik alleen maar sporadisch contact en wat ze over mij zeiden kon me

29

30

weinig schelen. Een keer liet mijn man drie dagen lang niets van zich horen. Ik ging naar zijn vader. Zijn reactie was kort: ‘Pleeg maar zelfmoord of wat je maar wil. Waarom kom je alleen als het slecht gaat?!’ Een andere keer zei hij: ‘Nu je je verblijfsvergunning hebt, heb jij wel de moed om te praten.’ Zo redeneerden zij.” Alleenstaande vrouw in Turkije “Tijdens een vakantie in Turkije brak de hel los. Ik werd als een dier door mijn man behandeld. Wij zaten niet meer aan dezelfde tafel. Ik besloot niet meer terug te keren naar Nederland. ‘Val dood met jullie Europa’ schreeuwde ik in mezelf.” “Met mijn kind bleef ik in Turkije achter. Hoe lang hou je zoiets vol? Met een kind en als alleenstaande vrouw. Mijn familie was goedgezind. Het laatste oordeel lieten ze aan mij over. Zij hadden ook spijt, dat kon ik zien. Spijt van hun instemming met mijn huwelijk destijds. Ik ging werk zoeken. Maar wat krijg je als je alleen een gymnasium-diploma hebt? Ik probeerde van alles om zelf rond te komen, maar het lukte mij niet. Mijn man vroeg mij terug te komen. Hij betuigde zijn spijt. Ik besloot nogmaals terug te gaan. Als het niet lukt kan ik daar scheiden, dacht ik.”

Nog meer geweld “Twee dagen na mijn terugkomst begonnen de problemen opnieuw. Deze keer nog erger. Hij was nu totaal depressief en deed geen enkele moeite om zichzelf meester te worden. Ik kreeg nog een kind. Ik dacht, misschien gaat het beter. Wat een verkeerde redenering; wat kan er in zo’n situatie nog veranderen? Zes maanden na de geborte van mijn tweede kind maakte ik bekend dat ik een echtscheiding zou aanvragen. Ik werd weer hard, heel hard geslagen. Ik was niet meer bij mijn bewustzijn. Ik kon alleen maar het jammerlijke geschreeuw van mijn dochter horen...” “Ik heb zijn familie toen weer op de hoogte gesteld. Niet dat hij mij zo had geslagen, maar dat het met hem heel erg slecht ging, dat hij een behandeling nodig had. Weer werd ik beschuldigd: ‘Je hebt jezelf tot een man en mijn zoon tot vrouw gemaakt.’“ “Vrienden om over deze zaken te praten had ik niet. Maar wat kun je nog bespreken? Je lost de problemen niet op door met elkaar eindeloos te gaan huilen. Ik wist dat uit elkaar gaan de enige oplossing was.” “Het gebruik van geweld binnen een relatie is een kwestie van opvoeding. Mijn partner was hierover niets bijgebracht. Hij kende geen verantwoordelijkheid. Hij had niet geleerd hoe je met geld


omgaat, hoe je jezelf moet verzorgen. Hij had geen enkel zelfvertrouwen. Hij dacht er niet eens over na om zijn huis, zijn kind of zijn vrouw te beschermen. Een normaal gesprek kon hij niet voeren. Als ik hem daarop wees, gaf hij dat weliswaar toe, maar de volgende dag ging hij door met zijn manieren: ‘Ik heb het zo geleerd, zo gezien’, zei hij dan. Zijn vriendenkring bestond alleen maar uit ongetrouwde jongelui. Met getrouwde mannen sloot hij geen vriendschap. Hij had een enorm minderwaardigheidscomplex.” Alleenstaande Turkse vrouw in Nederland “Toen ik hier kwam, was ik 17 jaar oud. Ik had geen vriend gehad. Hij was de eerste man met wie ik een relatie aanging. Ik heb altijd over mijn toekomst gedacht: wat gaat er met mij gebeuren als ik een echtscheiding aanga? Toen ik de eerste keer op mezelf ging wonen, merkte ik ook wat het betekende om een alleenstaande vrouw te zijn. Mijn beste vriendin keek mij zo jaloers aan, bang dat ik haar man op andere gedachten zou brengen. Deze dingen hadden toen grote invloed op mij. Ik moest geen alleenstaande vrouw worden, concludeerde ik. Na mijn echtscheiding moest ik uit deze stad verhuizen; heel goed oppassen dat ik niet in slechte handen zou vallen. Alles maakte me bang.” “De eerste maanden was ik terughoudend. Hoe zou


de omgeving reageren? Nu heb ik meer zelfvertrouwen, ondanks het feit dat ik jarenlang ingestemd heb met onderdrukking. Ik weet dat als ik een familielid hier had, dit alles niet zover was gekomen. Ook weet ik dat zoiets als ‘eer’ niets anders is dan een gedachte. Als ik nu een nieuwe vriendschap sluit met een man dan word ik iemand zonder eer. Ik moet dus levenslang een alleenstaande vrouw blijven. Wat een gedachte! Voor mij hoeft zoiets als eer niet te bestaan. Als mensen genoeg zelfvertrouwen hebben, zal er ook geen behoefte zijn aan eer.”

31

32

Interview met Ufik, hulpverleenster in een vrouwenopvanghuis “Alles wat de vrouw belemmert bij het nemen van dat ene besluit om haar leven enigszins te verbeteren, geeft de man de ruimte om zijn gewelddadige omgang met haar voort te zetten.” Ufik werkt al meer dan vier jaar in een opvanghuis voor vrouwen. Zij vertelt over haar ervaringen. “Van de vrouwen die de afgelopen jaren door ons zijn opgevangen, is ongeveer 30 procent van buitenlandse afkomst. De diversiteit in afkomst komt doorgaans overeen met de etnische samenstelling in zo’n stad.” “Bij het opvanghuis worden de aanmeldingen of direct door de vrouwen gedaan of via tussenkomst van instanties zoals politie en maatschappelijk werkers. De vrouwen worden bij ons maximaal voor zes maanden opgevangen. Binnen deze periode worden zij of doorverwezen naar andere instellingen of krijgen een huis waar ze hun leven voortzetten.” “Hoewel zij tot verschillende etnische en sociale groepen behoren, maakt een groot percentage van


deze vrouwen deel uit van de lagere economische klassen. Een kleine minderheid, waarschijnlijk iets van tien procent, heeft gewerkt of had werk voordat ze bij ons terechtkwam. Hun echtgenoten hebben veelal laag betaalde banen of zijn werkzoekend. Hieruit mag overigens niet de conclusie getrokken worden dat mishandeling van vrouwen alleen in deze milieus voorkomt.” Turkse vrouwen en geweld “De Turkse vrouwen die bij ons komen, kunnen in twee groepen verdeeld worden. Je hebt de vanwege een huwelijk naar Nederland gehaalde vrouwen en de tienermeisjes die hier zijn opgegroeid. De grootste groep wordt gevormd door vrouwen die door huwelijk naar Nederland zijn gekomen en dus hier geen familieleden hebben. Het zijn vrouwen die na hun aankomst doorgaans in een isolement hebben geleefd en zodoende de Nederlandse samenleving, de taal en de mogelijkheden niet kennen. Soms zijn ze bij hun vlucht geholpen door niet-Turkse buurvrouwen.” “Als ze bij ons komen zijn ze letterlijk en figuurlijk kapot. De meesten hebben allerlei klachten; angst voor omgeving en toekomst, geen zelfvertrouwen, geen vrienden en geen kennis van hun rechten. Gemiddeld hebben ze zeven jaar huwelijk achter de rug en gemiddeld een tot drie kinderen. Soms komt het voor dat zo’n vrouw al voor het derde jaar uit

33


34

huis is gezet, om het haar onmogelijk te maken verblijfsrechten te krijgen. Deze vrouwen hebben het echt moeilijk. Vanwege juridische belemmeringen kunnen wij niets voor hen doen en een terugkeer naar Turkije met de kinderen betekent voor hen vaak het einde.”

“Als ze bij ons komen zijn ze letterlijk en figuurlijk kapot.” “De eerste gesprekken met de opgenomen vrouwen lopen enorm moeilijk. Schaamte en schuldgevoelens beheersen hun denken. Dat ze mishandeld zijn maken ze niet gauw bekend; praten over de seksuele kant van de zaak is nog moeilijker. Ongeveer vier weken nadat ze opgenomen zijn beginnen ze pas met hun verhalen; inmiddels zijn ze gewend geraakt met het centrum en met de medewerkers. De eerste wantrouwende blikken zijn dan weg.” “Alle vrouwen die wij opgevangen hebben, zijn geestelijk mishandeld. En bij de overgrote meerderheid is deze mishandeling gepaard gegaan met lichamelijk geweld. Geestelijke mishandeling houdt in dat hen verbaal geweld is toegebracht: ze zijn dom, lelijk, worden geminacht, zijn ‘hoeren’, zijn ‘schaamteloos’... De frequentie en vorm van lichamelijke geweld varieert; de een wordt vaker mishandeld dan de ander, of zwaarder dan de ander. Wel zit er een patroon in de plekken waar ze


geslagen zijn: op hun hoofd, buik, rug en geslachtsorganen. Vermeld moet worden dat vrouwen die dagelijks geslagen zijn duidelijk veel minder zelfvertrouwen hebben en eerder een angstig gedrag vertonen dan de anderen.” “Maar of het om geestelijke of lichamelijke mishandeling gaat, uiteindelijk leidt het tot dezelfde stoornissen bij de vrouwen. Ze zijn verlegen, onrustig en stil. Vaak zijn ze willekeurig geslagen omdat ze hun mening hebben gegeven of iets gedaan hebben tegen de regels in. Dus hebben ze enorm moeite om zelfs simpele vragen te beantwoorden of dingen te ondernemen. Doordat ze te lang in dezelfde situatie geleefd hebben, is hun karakter gedeformeerd. Voor alles wat ze doen of vertellen, moeten ze een rechtvaardiging geven. Allen benadrukken hun eenzaamheid in sociale omgang en in gevoelens. Over hun ellende vertellen ze hun vrienden bijna niets, uit schaamte en uit trots. Ook angst voor roddels is hierbij van invloed. Het kan altijd de oren van hun man bereiken, waardoor ze zelf weer moeten lijden.” “Hoe kunnen deze vrouwen het zo lang volhouden? Ik heb al aangegeven dat de meesten van hen vanwege hun huwelijk naar Nederland zijn gekomen. Dit maakt hen vanaf het begin op allerlei niveaus afhankelijk van hun partner. De nieuwe wereld is voor hen totaal onbekend en de enige gids

erin is hun echtgenoot. Naast deze alomvattende onwetendheid en afhankelijkheid spelen nog andere factoren een rol. Op de een of andere manier koesteren zij lange tijd de hoop op verbetering; zij hebben angst voor het opstarten van een nieuw leven zonder man; willen niet dat hun kinderen zonder vader opgroeien; angst voor leven als alleenstaande vrouw; angst voor roddels en beschuldigingen om als ‘eerloos’ gebrandmerkt te worden; schaamte voor huwelijksbreuk; en de rol van de eigen familie die het probleem vaak tracht te sussen terwille van het huwelijk.” “Alles wat de vrouw belemmert bij het nemen van dat ene besluit om haar leven enigszins te verbeteren, geeft de man de ruimte om zijn gewelddadige omgang met haar voort te zetten. Ook al zijn de mannen misschien vaak minder geschoold of beschikken niet over ruime economische mogelijkheden, toch hebben ze altijd genoeg redenen om zich als absolute heersers over hun vrouwen te gedragen. Dat ze langer dan hun vrouwen in Nederland verblijven en dat ze hun familie hier hebben, biedt hen de basis ervoor. Hun families zijn vaak ook bij het huwelijk betrokken. Ze zijn de bemiddelaars ten nadele van de vrouw; om haar te overtuigen dat ze geduld moet hebben en dat alles beter zal worden. Het baren van een kind of een tweede kind zou de verbetering kunnen brengen. Natuurlijk werkt dit vaak averechts:


kinderen vormen doorgaans nieuwe redenen voor de man om de vrouw te slaan. Als de familie een negatieve houding heeft dan komt dit meestal door dreigen met het uitzetten naar Turkije of de vrouw te beschuldigen van ‘eerloos’ gedrag, waardoor ze bij haar eigen familie in Turkije in een kwaad daglicht komt te staan.” “In dit proces spelen nog enkele culturele factoren een rol die het mogelijk maken dat de vrouwen het gedrag van hun partner kunnen verdragen. Hun eigen verleden biedt elementen die de mishandeling kunnen verzachten. Ze hebben allemaal geleerd dat ze tegenover hun man onderdanig moeten zijn en allen kennen de uitdrukkingen als ‘wie zijn dochter niet slaat, zal zijn eigen knie slaan’. Over seksuele mishandelingen praten ze bijna niet. Ze ervaren het ook misschien niet zo. Als we over verkrachting binnen huwelijken hebben, dan schrikken ze van het woord verkrachting. Zij zelf drukken zich uit met woorden als ‘Ik had geen zin’. Nog een andere factor is dat ze niet gauw naar zichzelf of naar hun man willen kijken om de oorzaak van de problemen op te sporen. Net zoals het in Turkije op alle niveaus binnen de samenleving voorkomt, worden de problemen buiten zichzelf gelegd. Heel vaak hoor je van zo’n vrouw, dat voor het gewelddadige gedrag van haar man zijn slechte vriendenkring of zijn familie verantwoordelijk is.”

35

36

Turkse tienermeisjes in Nederland “De tweede groep, de tienermeisjes, kan niet vergeleken worden met deze eerste. Deze groep meisjes varieert in leeftijd van 16 tot 21 jaar. De meesten van hen zijn of in Nederland geboren of van kinds af aan hier. Zij kennen de Nederlandse taal en deze samenleving en de geboden mogelijkheden die de samenleving hen biedt. Deze meisjes vertonen typerende verschijnselen van leven tussen twee culturen. Zij hebben vriendjes gehad, zijn zwanger geraakt en zijn uitgestoten door hun familie. Zij hebben geen langdurige mishandeling achter de rug. Als hun toestand bekend is geworden bij de familie, zijn ze misschien geslagen of bedreigd met de dood. Dan hebben ze hun conclusie direct getrokken en het besluit genomen om de volgende dag weg te lopen. De meesten van hen hebben behalve met de moeder of een zus geen contact met de familie; met name niet met de vader.” “Ze weten wel dat ze iets niet goed hebben gedaan, dat ze de naam van de familie hebben aangetast. Ze hebben niet bewust weet van dit soort gevoelens, maar ervaren het wel als een last. Ze praten er ook niet direct over. ‘Je weet wel’, zeggen ze. ‘Jij weet hoe onze cultuur in elkaar zit’. Het is die ‘eer’ kwestie.” Vaak hebben deze meisjes in vergelijking tot de vrouwen een kortere geschiedenis van mishande-


ling. En ze weten altijd hun weg te vinden. Zijn ze vandaag bij ons, morgen lopen ze weer gezellig rond in de stad. Zij zetten zich tegen regels af: proberen zo laat mogelijk te komen, negeren met allerlei smoesjes de afspraken met het opvanghuis”. “Dat het contact met de familie is verbroken ervaren ze wel als negatief. Ze weten niet precies welke gevaren hen te wachten staan vanuit hun ouderlijke cultuur. Omdat ze de wetten in Turkije niet kennen, kan de familie hen met allerlei dreigingen beïnvloeden. Zo denken ze bijvoorbeeld dat ze in Turkije daadwerkelijk afgeschreven kunnen worden als de dochter van de familie. Ook kijken ze in het begin met argwaan naar de hulpverlener. Ze denken dat je ergens de familie wel zal kennen en alles zal doorvertellen.” “De opvattingen van deze groep tegenover de Nederlandse samenleving verschillen duidelijk ook van de eerste. Terwijl door de eerste groep de waarden en normen van de Nederlandse samenleving afgekeurd worden, ook al hebben ze misschien nauwelijks contact gehad met de Nederlanders, denken de tienermeisjes nauwelijks in termen van waarden en normen. Voor hen is het duidelijk dat de Nederlandse samenleving hen vrijheid biedt. Hun uitlatingen over de Nederlanders gaan dan ook niet verder dan de Nederlandse zuinigheid of gierigheid en niet of zij met eer of zonder eer zijn.”

Interview met Yasna, over psychische gevol gen van vernederingen en geweld “Omdat de man de vrouw alleen als een sek sueel object ziet, bestaat zoiets als eer.” “Ik ben in 1980 getrouwd, in 1981 naar Nederland gekomen en in 1989 gescheiden. Al meer dan 10 jaar woon ik met mijn twee dochters alleen. Toen ik naar Europa kwam dacht ik dat ik naar de hemel ging. Het zou voor mij een hel worden.”

“Toen ik naar Europa kwam dacht ik dat ik naar de hemel ging. Het zou voor mij een hel worden” “Hoewel mijn ouders religieus waren, waren ze niet conservatief. Mijn ouders hebben mij de godsdienst niet opgelegd. Ik groeide op in een tamelijk vrije omgeving. Ik ben in 1980 uitgehuwelijkt aan een man die 20 jaar ouder was dan ik. Ik ben niet direct naar Nederland gekomen. Eerst moest ik een jaar doorbrengen bij de familie van mijn partner.” Zijn familie “Het was een heel conservatieve familie. Ze gingen totaal anders om met religie dan mijn familie: gesluierd en altijd aan het bidden. Behalve mijn schoonvader heeft ieder lid van de familie mij onderdrukt. Als ik geen hoofddoek droeg, werd er


gezegd dat ‘de duivels het huis bezet hadden’ of ‘we hebben de hoer van de stad K. als bruid in huis opgenomen.’ Behalve met de tweede bruid in het huis kon ik met niemand praten. Maar haar toestand was nog slechter dan de mijne. Ze werd als knecht behandeld. Zelfs de brieven die ik naar mijn familie stuurde werden door hen gelezen. Ik kon zelf niet naar buiten. Zulke dingen had ik nooit eerder meegemaakt.” “Hoop hield mij overeind. Ik zei tegen mezelf: ‘houd moed. Straks ga je naar Holland en heb je je eigen huis. Alles zal beter worden.’ Ik dacht dat mijn man anders was dan zijn familie. Toen kwam hij. Twee dagen later kreeg ik mijn eerste klappen. Hij was uitgegaan en kwam laat thuis. Ik had niet op hem gewacht en was gaan slapen. Hij maakte me wakker en begon mij te slaan. Ik vluchtte naar mijn schoonvader.” Het grote geweld “Over zijn situatie in Nederland had hij mij niets verteld. Later zou ik horen dat hij met een Nederlandse vrouw leefde. Vanaf het begin hield hij mij onder controle. Hij verbood mij zelf naar buiten te gaan. Ik wou naar de stad, maar kreeg van hem te horen dat hij zich voor mij schaamde. Hij probeerde mij een minderwaardigheidscomplex te bezorgen. In de acht jaar dat ik met hem getrouwd was, ben ik misschien hoogstens drie keer met hem uit winkelen gegaan.”

37

38


“Hij had hier twee broers die ook getrouwd waren. Ik had niemand hier. Hij gebruikte alcohol en drugs. Soms kwam hij een week lang niet naar huis. Hij kocht voedsel en Turkse videofilms en deed de deur op slot. Wanneer hij terug zou komen, werd mij nooit meegedeeld. Het geweld beperkte zich niet tot een pak slaag. Wat hij maar in handen kreeg, daarmee werd ik geslagen. Ik heb overal op mijn lichaam littekens. Na de mishandeling dwong hij mij heel vaak tot seks.” “Ik kende de taal en de omgeving niet. Onze buren belden heel vaak de politie, omdat ze niet meer tegen mijn geschreeuw konden. Als de politie kwam, legde hij mij uit dat ik alle vragen met ‘nee’ moest beantwoorden. Ik deed het, zonder te weten wat het betekende. Een keer had hij mij enorm geslagen en was hij direct daarna weggegaan. De Turkse overburen hadden de huisarts gebeld. Ik liet de huisarts binnen. De dochter van de buren tolkte voor mij. Overal had ik pijn en blaren. De volgende dag heeft de huisarts hem naar zijn praktijk geroepen, zonder mee te delen dat hij bij ons was geweest. Buren zouden hem gebeld hebben, heeft hij gezegd. Ze kwamen samen naar ons huis. De huisarts wou mij meenemen. Mijn man beloofde de arts dat hij mij niet meer zou slaan. De belofte hield maar twee weken stand, daarna begon alles opnieuw.”


“Hij was een enorm jaloerse man. Als een mannelijke bezoeker lachte of ik lachte in de aanwezigheid van zo’n gast, kwam hij achteraf altijd met vragen als ‘waarom heb je bij hem gelachen, vind je hem aantrekkelijk?’. Hij had er moeite mee dat hij oud was en zag iedereen als een gevaarlijke concurrent. Omdat mijn jongste kind op zijn broer leek, beschuldigde hij mij van een relatie met zijn broer. Een keer zei ik tegen hem: ‘Als je zo jaloers bent, waarom laat je me dan dagen en weken alleen?’ Daarop antwoordde hij in de trant van ‘Als ik getrouwd ben, betekent dat niet dat ik al mijn gewoontes zal prijsgeven.’” “Hij wou niet dat ik met andere vrouwen contact had. Volgens hem zou ik alleen maar slechte dingen van anderen leren. Hij schold op mijn vader en moeder. Iedere zin opende hij met ‘hoer’.” “Hij was niet alleen jaloers maar ook een grote sadist. Op willekeurige tijden werd ik geslagen. Als ik vroeg waar hij had gezeten, werd ik geslagen. Als ik wou dat hij een dag thuis bleef, werd ik geslagen. Als het kind huilde, werd ik geslagen. Alles kon voor hem een aanleiding zijn. Zo raakte ik zelfs voor normale handelingen mijn richting kwijt. En hij genoot ervan. Vaak dwong hij mij na deze aframmelingen tot seksueel contact.” “Als ik iemand van mijn familie hier had gehad, had hij dit alles niet kunnen doen. Twee keer ben

39

40

ik met hem op vakantie naar Turkije gegaan. Tot de grens van Turkije sloeg hij mij. Ik mocht niet slapen en moest op ieder moment voor hem klaar staan. Bij mijn familie deed hij dat niet. Hij was bang voor mijn broers. De tweede keer wou ik in Turkije blijven. Mijn vader ondersteunde mij. Mijn moeder zei dat ik kinderen had met wie ik rekening moest houden. Ik was het niet met haar eens. Toen zei ze dat ik zijn kinderen ook met hem terug moest sturen naar Nederland. Ze wou zijn kinderen niet in haar huis hebben.” “Ik kwam terug. De eerste twee maanden heeft hij niets gedaan. Ik mocht zelfs vrij naar buiten. Maar op de eerste dag van de Ramadan werd ik weer geslagen. Ik had er genoeg van. Met steun van onze Antilliaanse buren vluchtte ik.” Gevlucht: een toekomst zonder geweld “Het was eigenlijk niet mijn eerste vluchtpoging. Ook hiervoor had ik vaak mijn spullen klaargelegd om voorgoed weg te gaan. Het lukte mij niet om die laatste stap te zetten. Angstgevoelens overheersten; ik kon geen besluit nemen. De laatste keer had ik alleen mijn zus in Turkije op de hoogde gesteld. Om mijn vader en moeder niet verdrietig te maken, wilde ik het hen niet zeggen. Mijn zuster ondersteunde mij en sprak me moed in. Desondanks bleef ik weer bij de drempel steken. De Antilliaanse buurvrouw, die er niet meer tegen kon mij in deze


toestand te zien, trok mij met geweld naar buiten. Eindelijk was ik buiten en was alles achter de rug.” “Ik woon nu in een andere stad en heb het verleden grotendeels verwerkt. Toch ben ik heel vaak boos op mezelf. Hoe heb ik het zolang kunnen uithouden? Ik was als kind opstandig. Mijn moeder maakte er destijds grapjes over: ‘Als zij trouwt, zal ze op haar tweede dag teruggestuurd worden naar huis.’ Maar ze leren je ook dingen als: ‘Je mag je nooit tegen je man verzetten, alles wat hij wil, moet je bewerkstelligen, je moet ons niet te schande maken.’ Er is een uitdrukking die zegt dat je vanuit je huis als bruid weggaat en alleen als lijk terug mag komen. Dus je hebt de keus niet om als gescheiden vrouw te leven. Je moet je man tot de dood gehoorzamen. Al deze dingen beïnvloeden je denken. En niet te vergeten: voordat je jezelf hebt leren kennen, ben je al uitgehuwelijkt.” “Na de echtscheiding heb ik alles gedaan wat hij mij in de afgelopen negen jaar had ontnomen. Wel moest ik om alles weer op een rijtje te krijgen, twee jaar lang behandeld worden door een psychiater. Want na acht jaar van mishandeling had ik geen enkel zelfvertrouwen meer. Ik durfde niemand in het gezicht te kijken. Ik voelde me nutteloos, dom en lelijk. Dat had hij mij bijgebracht.” “Ja, nu doe ik dingen waarover ik destijds niet eens

kon dromen. Voor de Turken ben ik misschien nu een ‘hoer’, met wie niet omgegaan mag worden. Dat is hun zaak. Dat zij hun leven doorbrengen met roddelen over anderen is ook hun zaak. Ik heb geen verwachtingen meer van hen. Vroeger was ik juist heel afhankelijk. Uit angst voor wat anderen over mij zouden denken, heb ik heel veel dingen geslikt. Terwijl niemand mij een helpende hand bood om mij uit deze ellendige situatie te halen.” “Over Nederlandse vrouwen wordt negatief gesproken. Maar als je aan de Turkse mannen zou vragen waarom zij dan wel Nederlandse vriendinnen hebben, hebben zij niets te zeggen. Ik heb nu meer contacten met Nederlanders. Vanaf het begin dat ik alleen woonde, heb ik van Nederlanders steun en begrip gekregen. Met name een kerkelijke instelling heeft mij enorm ondersteund. Ik ben dankbaar en ik bezoek hen heel vaak. Nu gaat weer het roddelpraatje dat ik christelijk ben geworden. Het kan me niets schelen.” “Na de scheiding, heb ik heel veel Turkse mannen leren kennen. Ik heb echter totaal geen vertrouwen meer in hen. Ik vind het zelfs leuk om hen te laten lijden. Vroeger kende ik zulke gevoelens niet. Heel veel van die Turkse mannen blijven tot laat in café’s hangen en geven niets om hun gezin en familie. Als wij het zouden doen, worden wij direct bestempeld als hoeren en eerlozen (namusuz). Voor hen is eer


(namus) wat tussen de benen van de vrouw zit, voor mij wat in haar hart en hoofd zit. Als eer datgene is wat tussen de benen zit, dan denk ik dat niemand ter wereld nog eer heeft. Voor mij heeft dit woord geen betekenis meer.” “Toch denk ik dat de schuldigen met name de vrouwen zelf zijn. Wij laten ons onderdrukken. Wij laten het toe dat de man ons blijft mishandelen en desondanks proberen wij hem te beschermen. Als een vrouw iets wil veranderen, zijn het weer de vrouwen die over haar roddelen. De rol die aan ons is opgelegd, moeten wij zelf vernietigen.”

41

42

Interview met Aise; werkt in de psychiatrie “Het gaat niet om het geweld op zich, maar om de innerlijke beleving ervan door de vrouw.” Aise werkt al meer dan tien jaar in de psychiatrie in Nederland en zij vertelt hierover. “Een eerste gesprek met een vrouwelijke patiënt uit Turkije gaat nooit over het geweld dat jegens haar gebruikt is door haar man. Ik heb het in ieder geval tot heden niet meegemaakt. Het zijn somatische en psychosomatische klachten die haar naar ons toebrengen. Zij voelt zich ongelukkig, heeft angsten, slaapstoornissen, hoofd-, en maagpijnen, heeft problemen met de opvoeding van de kinderen en moeite met het zich buitenshuis vertonen. Pas na de eerste gesprekken komt het geweld aan de orde; en dan hoor je dat bijna al deze vrouwen thuis structureel met dit fenomeen te maken hebben.” “Waarom verhalen vrouwen niet direct over het huiselijk geweld? Is het de schaamte, zijn het de culturele regels die voorschrijven dat de problemen binnenhuis moeten blijven ons het de angst voor de gevolgen van de onthulling?” “Bij een vrouwelijke patiënt is het belangrijk vast te stellen hoe zij het geweld zelf ervaart en ermee omgaat. Hoe internaliseert zij bijvoorbeeld het


geweld? Wat voor termen gebruikt zij bij haar oordeel? En in hoeverre heeft ze van haar mogelijkheden, indien deze aanwezig waren, gebruik gemaakt om haar toestand te veranderen? En is er sprake van een persoonlijkheidsstoornis?” Drie soorten innerlijke beleving “Pas na het beantwoorden van deze vragen kan de innerlijke beleving van de vrouw van het geweld bepaald worden. Er zijn drie conclusies mogelijk: Ten eerste kan het geweld bij haar geluksgevoelens losmaken. Ten tweede kan ze het geweld ondanks tegenstrijdige gevoelens uiteindelijk toch als een genoegdoening ervaren; en ten derde kan ze het als een grote onrechtvaardigheid ervaren en ertegen in opstand komen.” “Ik moet zeggen dat vrouwen die tot de derde categorie behoren in de minderheid zijn. Wij kunnen deze vrouwen daadwerkelijk als slachtoffers van het lot beschouwen. De omstandigheden hebben hen ertoe gebracht om een huwelijk aan te gaan met een man onder hun niveau en levensverwachtingen. Dat ze het toch soms lang kunnen uithouden bij zo’n man heeft te maken met hun gebrekkige kennis van de mogelijkheden en algemene factoren van angst voor echtscheiding en isolatie. Vaak zijn deze vrouwen intelligenter. Als patiënt hebben ze doorgaans een inleidende uitleg en ondersteuning nodig. Ze maken snel gebruik van de therapie, trekken verder de conclusies zelf en handelen dan conform daaraan.”

“Laten we nu verder kijken naar de vrouwen die tot de eerste twee categorieën behoren. Het zijn vrouwen die ten dele als masochist gezien kunnen worden. Deze vrouwen hebben duidelijke persoonlijkheidsstoornissen. Het niveau of de mate kan per persoon verschillend zijn. Hun masochistische gevoelens zullen zij altijd blijven verbergen en daardoor heeft een therapie veel minder kans op succes.” Persoonlijkheid, opvoeding en cultuur “Het zijn afhankelijke personen. En dit afhankelijkheidskarakter wordt gevormd tijdens de kinderjaren. Het is daarom belangrijk om naar hun families (vader-moeder patroon) en hun sociaal-culturele omgeving waarbinnen zij zijn opgevoed te kijken. Dit verleden beslist grotendeels hun omgang met het geweld.” “Al deze vrouwen hebben ten eerste het geweld vanaf hun kinderjaren binnen de familie meegemaakt. Het geweld is vaak een onderdeel van het alledaagse leven: of het nu om de vader gaat die de moeder slaat of om de vader die de kinderen telkens een pak slaag geeft, of natuurlijk de moeder die haar woede op kinderen loslaat. Ten tweede hebben zij de rechtvaardiging voor geweld ook cultureel meegekregen. Vaak doen ze daarbij een beroep op populaire uitdrukkingen of verwijzen naar strikt religieuze regels. Het gaat erom te constateren dat in hun geestelijke wereld ruimte is voor legitimiteit van zulk optreden.”


“De jongen en het meisje die in zulke omstandigheden opgroeien, herhalen dit tijdens het huwelijk. Voor hem is het niets anders dan het in stand houden van de vadertraditie. Het genoegen dat hij daarbij zal ervaren zal van hem uiteindelijk ook een despoot maken. En de vrouw ziet in hem de eeuwige vader. Deze paradox zal echter desastreuze gevolgen hebben voor haar persoonlijkheid. In het geweld van haar partner ziet zij haar vader of het milieu waarin zij is opgegroeid. De terugkomst van de vader in de vorm van de partner vergemakkelijkt de onderbewuste internalisering van het geweld. De sociale factoren, bijvoorbeeld werkloosheid van de man of het gebruik van alcohol, kunnen alleen een versterkende invloed hebben. An sich zijn zij niet de oorzaak van structureel geweld.” Een voorbeeld “Een cliënt die dagelijks te maken had met geweld kan als voorbeeld dienen. Zij leefde al drie jaar met haar drie kinderen gescheiden. Zij werd toch regelmatig bezocht door haar man. En bij deze gelegenheden werd zij telkens door hem geslagen. Zij was niet zelf naar ons gekomen, maar doorverwezen door haar huisarts. Ondanks de enorme littekens op haar lichaam wou ze niet over het geweld praten. Zij bleef haar man beschermen en uitte telkens de hoop dat hij naar haar terug zou keren. Toen zij later hoorde dat haar man een vriendin had, was ze bereid stappen te ondernemen. Alleen om wraak te nemen, schakelde zij de politie in toen haar man weer voor haar deur stond. Dus al het

43

44

geweld dat voordien tegen haar was gebruikt, kon niet genoeg reden zijn om de politie in te schakelen.” “De behandeling van deze vrouwen is niet makkelijk. In geval van structureel geweld is de verlossende oplossing een echtscheiding. Maar dat dit het toch niet is, wordt heel gauw duidelijk. Want ook de tweede (of derde …) partner die zo’n vrouw kiest, doet zeer waarschijnlijk niet onder voor de eerste. Je kunt je kapot werken of ergeren eraan, maar zij zal de partner gaan vinden die trekjes van haar vader vertoont.” “De kern van het probleem ligt dus bij de persoonlijkheid van een individu; en vaak kan dit herleid worden uit de familie waarin zij/hij opgegroeid is. De cultuur bepaalt alleen de manier waarop zo’n individu het geweld naar de buitenwereld brengt. Een lid van de eerste generatie praat bijvoorbeeld moeilijk over het geweld met de arts vanwege allerlei culturele factoren die nog op haar van invloed zijn. Omdat in haar gedachtewereld de maatschappelijke regels nog altijd beslissend zijn, zal zij met betrekking tot het geweld binnen deze grenzen opereren. Een lid van de tweede generatie daarentegen gaat veel gemakkelijker met het fenomeen om. Net als de Nederlandse vrouwen praat zij er makkelijker over of neemt zij gauw maatregelen. Maar dit betekent niet dat zij dan van het probleem af is: want de kans is enorm groot dat zij met haar tweede man of vriend weer dezelfde problemen zal


hebben.” Geweld: in de toekomst? “Door geen van de vrouwen die ik als patiënt had, werd het woord ‘eer’ veelvuldig gebruikt. Ze passen auto-censuur toe; ze zijn bang om ongegrond beschuldigd te worden. Toch kunnen ze niet ontkomen aan allerlei beschuldigingen. Eerloosheid is hier een voorbeeld van, maar is niet de beslissende of doorslaggevende.” “Wat voor een toekomst heeft het fenomeen geweld? Zal de integratie in de Nederlandse samenleving het probleem uit de wereld helpen? Ik denk van niet. Net zoals in de Nederlandse samenleving het geweld binnen het huwelijk voorkomt, zal het ook in deze migranten groeperingen blijven voorkomen. Wel zullen de migrantenvrouwen, naarmate zij de Nederlandse samenleving beter kennen, zich sneller uit de voeten kunnen maken. Net zoals hun Nederlandse lotgenoten.” “Geweld als een fenomeen is een deel van de mens. Het proces om het onder controle te brengen of er geen gebruik van te maken wordt niet alleen bepaald door culturele factoren, maar door het samenspel van algemene ontwikkeling, waarin onderwijs, intelligentie, sociaal-economische factoren en nog vele andere dingen een belangrijke rol spelen.” Ed Wallinga, directeur SMO

Epiloog

Aysegül Aslan en Zeki Arslan komt de eer toe het onderwerp Eerwraak binnen de Turkse gemeenschap bespreekbaar te hebben gemaakt. De voorzitters van respectievelijk het Platform Turkse Vrouwen IJsselstreek en de Samenwerkende Turkse Organisaties in Overijssel hebben gekozen voor een gedegen aanpak. Zij organiseerden een weekend voor vrouwen over emancipatie, een openbaar debat over ‘luxe of noodzaak’ van emancipatie en een afsluitend weekend voor vrouwen en mannen over eerwraak. Het waren zeer druk bezochte bijeenkomsten met indringende en emotionele discussies èn gelegenheid voor persoonlijke gesprekken en ontmoeting. Eerwraak is realiteit in de Turkse/ Islamitische gemeenschap. Evenals huiselijk geweld en bloedwraak. In Turkse kranten kun je dagelijks kennis


nemen van deze vorm van geweld. In Nederland komt het incidenteel voor, zoals de schietpartij op een school in Veghel. Maar de dagelijkse omgang tussen mannen en vrouwen, ouders en kinderen is doordrenkt van de ongelijkheid van seksen, familie-eer en mannelijk prestige. Cultuurkenmerken waarvoor in Nederland weinig begrip leeft en die ook in de Turkse gemeenschap in toenemende mate weerstand oproepen en tot discussie leiden. Minderhedenorganisaties die emancipatievraagstukken en eerwraak bij hun achterban bespreekbaar maken tonen moed en verantwoordelijkheid. Het SMO wil samen met hen de discussie verbreden naar andere etnische groepen en naar professionele organisaties.

45


BIJLAGE I Projectplan “Eer, strafrecht en positie van Turkse vrouwen in de Turkse gemeenschap.” Een vergelijkende studie naar eerwraak in de Turkse gemeenschap in Nederland, Turkije en Duitsland. Aanleiding In de afgelopen jaren hebben zich verschillende incidenten voorgedaan binnen de Turkse gemeenschap in Nederland. Incidenten waarbij (familie) eer een catastrofale rol speelt. Als de eer wordt geschonden, is het voor sommige mannen een ‘gebruik’ of traditie om met zwaar geweld ‘de eer te redden’. Slachtoffers zijn voornamelijk vrouwen en meisjes, in een enkel geval mannen. Bij recente incidenten zijn verschillende vrouwen omgebracht, door hun echtgenoten of door hun familieleden. Bij de laatste gebeurtenis in Veghel op het onderwijscentrum de Lijgraaf heeft een Turkse jongen in het schoolgebouw geschoten op een aantal mensen, waarvan er één een relatie had met zijn zusje. De erekwestie is binnen de Turkse gemeenschap een bekend fenomeen. De wortels van de traditie gaan terug naar de sociaal-culturele en maatschappelijke omgeving waarin de verhoudingen worden gedomineerd door familie- en mannelijke trots. Men baseert zich ter verdediging van eerwraak


gewoonlijk op de cultureel-historische normen in de traditionele Turkse gemeenschap, die voorschrijft dat mannen ten alle tijden de ‘namus’ van hun vrouwen (echtgenotes, moeders, zussen) moeten beschermen en hiermee de familie-eer. Vrouwen en met name jonge meisjes behoren zich aan de morele en seksuele gedragscodes binnen de Turkse gemeenschap te houden. Overspel of vreemdgaan is uit den boze, wanneer een vrouw van huis wegloopt is zij ten dode opgeschreven en ook het zich zonder toestemming van familie in gezelschap van mannen begeven wordt meestal niet getolereerd in traditionele familieverbanden. De sancties gaan vaak gepaard met zwaar geweld. Roddels spelen een centrale rol binnen de Turkse gemeenschap en zijn in de context van eerwraak een belangrijke oorzaak dat mannen ‘gedwongen’ worden om maatregelen te nemen ter bescherming van de familie-eer. De sociale druk van de gemeenschap en binnen traditionele familieverbanden is over het algemeen bijzonder groot en ontkomen aan deze sociale druk is voor zowel mannen als vrouwen ondenkbaar en vrijwel onmogelijk. Individuele aansprakelijkheid in erekwesties binnen de Turkse gemeenschap heeft een dubbele moraal; vrouwen worden als individuele ‘erebreeksters’ gesanctioneerd, terwijl de mannen als beschermers van deze eer met goedkeuring van

47

48

familie en gemeenschap het cultureel-historische strafrecht van de traditionele Turkse gemeenschap moeten uitvoeren. Wat betreft het cultureel-historische strafrecht van de traditionele Turkse gemeenschap gelden strikte regels voor het berechten van erekwesties, die bijvoorbeeld te maken hebben met de aanwezigheid van getuigen of ‘vergeving’ van de familie van het slachtoffer ten aanzien van de dader. Dit laatste komt in de praktijk vaak neer op heffing van strafvervolging van de dader in de gevallen dat een vrouw het slachtoffer is. Wanneer er echter een mannelijk slachtoffer valt, zal de familie van het mannelijke slachtoffer niet snel toegeven (vergeven) en wordt de dader wel degelijk gestraft. In het Nederlandse strafrecht geldt persoonlijke aansprakelijkheid als rechtvaardigheidsbeginsel en wordt strafvermindering voor verdachten bij erekwesties over het algemeen niet toegepast. Toch is er op dit moment in Nederland een discussie gaande ten aanzien van culturele traditie, zoals erekwesties, als mogelijke verzachtende omstandigheden bij moordzaken. De maatschappelijke belangstelling voor eerwraak en de verontwaardiging over een incident zoals in Veghel maken een publieke discussie los en een vergelijkende studie naar eerwraak binnen de Turkse gemeenschap zou constructief kunnen bij-


dragen aan deze discussie. Het is belangrijk om te zien hoe de Nederlandse gemeenschap omgaat met deze kwesties, hoe bijvoorbeeld hulporganisaties en vrouwenbewegingen inhaken op de culturele traditionele diversiteit. De STO (Samenwerkende Turkse Organisaties in Overijssel) initieert met dit projectvoorstel een verheldering van dit vraagstuk met het doel de betrokken partijen, zoals juridisch deskundigen, hulpverleningsinstanties, vrouwenbewegingen en wetenschappers in Nederland actuele kennis aan te reiken ten aanzien van eerwraak in de context van enerzijds de traditionele en cultureel-historische aspecten van de Turkse gemeenschap en anderzijds de Nederlandse gemeenschap. Om een duidelijk en constructief beeld te krijgen van mogelijke oplossingen en structurerende maatregelen is het tevens noodzakelijk om de vergelijking uit te breiden met een studie naar de situatie met betrekking tot eerwraak in een vergelijkbaar westers land met een grote Turkse gemeenschap, zoals Duitsland. In dit buurland is een grote Turkse gemeenschap aanwezig en het is interessant en leerzaam om te zien hoe men in de Duitse rechtsstaat omgaat met een cultureel-historisch vraagstuk zoals eerwraak. Tevens verwachten we met hulpverleningsinstanties en vrouwenbewegingen in Duitsland te spreken, om het beeld zo volledig mogelijk te krijgen.

Doel Het onderzoeken van kwesties als de strafrechtelijke en sociaal-culturele aspecten rond het gebruiken van geweld bij het beschermen van de eer en het aanzien van de Turkse man en de positie van de vrouw zullen onderwerpen zijn van de vergelijkende studie. Op deze manier verwachten we een helder inzicht te krijgen in de verschillende disciplines die zich bezighouden met het fenomeen eerwraak in de Turkse gemeenschap. Gekeken wordt of er mogelijkheden zijn om te anticiperen en te voorkomen dat escalaties kunnen ontstaan. De informatie die uit deze studie beschikbaar komt kan gebruikt worden door beleidsmakers, wetenschappers, zelforganisaties, belangenorganisaties (zoals vrouwenbewegingen) en andere betrokkenen.

invloed hiervan op de positie van vrouwen binnen de Turkse gemeenschap zal eerst een zorgvuldige literatuurstudie naar eerwraak binnen de Turkse gemeenschap en juridische cases met betrekking tot eerwraak gedaan worden. De volgende stap is interviews houden met de verschillende betrokken partijen in Nederland over de traditie van eerwraak, strafrechtelijke procedures, reglementen en uitspraken van de rechterlijke macht, interviews met representanten van de traditionele Turkse leer met betrekking tot eer, eerwraak, morele gedragscodes en recht. Verder is het van belang om te praten met vrouwen en vrouwenbewegingen met betrekking tot eer en eerwraak binnen de Turkse gemeenschap in Nederland en hun visie op te nemen in de studie.

Vervolgens zullen werkbezoeken aan zowel Turkije als Duitsland gemaakt worden. In Turkije zal de Vraagstelling “Hoe anticiperen de betrokken partijen, zoals de onderzoeker een zelfde onderzoek als in Nederland juridische macht, hulpverleningsinstanties, vrouwen - doen naar de strafrechtelijke procedures, reglebewegingen, deskundigen, wetenschappers, media, menten en uitspraken van de rechterlijke macht doelgroep en gemeenschap op het traditioneel sociaal- ten aanzien van eerwraak-cases en interviews culturele fenomeen eerwraak in de Turkse gemeen - houden met representanten van de traditionele schap in Turkije, Nederland en Duitsland en in hoe- Turkse leer en vrouwenbewegingen. Ook zullen de verre worden deze gegevens bijgehouden en bewaakt?” visies van wetenschappers en deskundigen in Turkije opgenomen worden in de studie. Het kan zijn dat ter plekke een deskundige zal worden ingeWerkwijze Om een goede vergelijkende studie te doen naar de huurd, die snellere en betere toegang heeft tot data sociaal-culturele aspecten van eerwraak en de en betrokken partijen. Tijdens het werkbezoek aan


49

50

Duitsland zal onderzoek gedaan worden naar hoe de juridische macht en hulpverleningsinstanties omgaan met en inspringen op eerwraak in de Turkse gemeenschap en zullen wetenschappers en deskundigen studieresultaten en visies ten aanzien van eerwraak in de Turkse gemeenschap toelichten. Tenslotte zal de onderzoeker interviews houden met (Turkse) vrouwenbewegingen in Duitsland en deze visie tevens opnemen in de studie. De ontwikkelingen op dit gebied zullen met elkaar vergeleken worden, om zo te komen tot een verheldering van het vraagstuk en tot mogelijke oplossingen voor een goede omgang met de traditioneel sociaal-culturele aspecten van de Turkse gemeenschap binnen Nederland. Tijdens deze studie zal samengewerkt worden met een aantal instellingen, zoals belangengroepen van Turkse vrouwen, FORUM, het Willem Pompe Instituut en andere organisaties. De eindresultaten van de studie zullen tijdens een publiek debat over eerwraak gepresenteerd en besproken worden. Dit debat zal georganiseerd worden door het STO ten behoeve van met name leden van de Turkse gemeenschap zelf, andere minderheidsgroepen, onderzoekers, politici, beleidsmakers, rechtsinstanties, hulporganisaties, belangengroepen voor vrouwen, voorlichtings- en onderwijsdeskundigen en andere belangstellenden.


Deskundigen uit Nederland, Duitsland en Turkije zullen met elkaar en met het publiek praten over eerwraak en zoeken naar mogelijke manieren om ervoor te zorgen dat een kwestie waarin eer en aanzien een cruciale rol speelt niet hoeft te escaleren en tot geweld hoeft te leiden. Het aantal deelnemers aan dit debat wordt geschat op 150 personen. Dankzij de financiële bijdragen van het VSB-Fonds en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid kunnen de Samenwerkende Turkse Organisaties Overijssel (STO) dit project realiseren. Het Willem Pompe Instituut te Utrecht voert het onderzoek uit en de resultaten hiervan zullen vanaf 2002 bekend zijn en gepresenteerd worden.

Bijlage II Literatuursuggesties Algemeen Abu-Odeh, L., ‘Crimes of honour and the construction of gender in Arab societies’, in: Yamani, M (ed.), Feminism and Islam: legal and literary perspectives, Berkshire, 1996. Blok, A., Rams and billy-goats: a key to the Mediterranean code of honour, Nijmegen, 1981. Campell, J.K., Honour, family and patronage: a study of institutions and moral values in a Greek mountain community, Oxford, 1964. Cohen, D., ‘Self-protection and culture of honour’, Personality and Social Psychology Bulletin, nr. 20, 1994. Dodd, P.C., ‘Family honour and forces of change in the society’, International Journal of Middle Eastern Studies, nr. 4, 1973. Douglas, M., Purity and Danger, London, 1964. Frevert, U., Ehrenmänner : das Duell in der bürgerlichen Gesellschaft, München, 1991. Gilmore, D. D., Honour and shame and the unity of the Meditteranean, Washington, 1986. Herzfeld, M., ‘Honour and shame : problems in the comperative analysis of moral systems’, Man, nr.15. Johnson L. L. & Lipsett-Rivera S. (ed.), The faces of honour : sex shame and violence in colonial Latin America, New Mexico, 1998. Jowker, F., ‘Honour and shame : a feminist view from within’, Feminist Issues, nr. 6. Levinson, D., Family violence in cross-cultural perspective, Newbury Park, 1989. Mosquera, P. M., Honour and emotion : the cultural shaping of pride, shame and anger, Amsterdam, 1999. Ortner, S. B., ‘The virgin and the state’, Feminist Issues, nr. 4, 1978. Pastner, C. Mc.C., ‘A social, structural and historical analysis of honour, shame and purdah’, Anthropological Quarterly, nr. 45, 1972. Peristiany, J.G. (ed.), Honour and shame : the values of Meditteranean Society, London, 1965. Safilios-Rothschild, C., ‘Honour crimes in contemporary Greece’, British Journal of Sociology, nr. 20, 1969. Schneider, J., ‘Of vigilance and virgins : honour, shame and access to resources in Meditterranean societies’, Ethnology, nr.10, 1971. Ouderpunten Overijssel - punten voor participatie

51

52

Spierenburg, P., Men and violence : gender, honour, and rituals in Modern Europe and America, Columbus, 1998 Stewart, F.H., Honour, Chicago, 1994. Wikan, U., ‘Shame and Honour : a contestable pair’, Man, nr.19. West-Europa (Nederland-Duitsland) Akpinar, A., Male’s honour and female’s shame : gender and ethnic identity constructions among Turkish divorcees in the migration , Uppsala, 1998. Aydogan, E., Beziehung und Sexualität junger Türkinnen und Türken in der Bundesrepublik Deutschland, Hamburg, 1988. Baumgarten-Karabak, A., Die verkauften Braute : türkische Frauen zwischen Kreuzberg und Anatolien, Hamburg, 1978. Coenen, M. & Yes¸ilgöz, Y., ‘Opvattingen over eer en eerbescherming onder Turken’, Proces 71-2, 1992. Eck, C. M.van, Door bloed gezuiverd : eerwraak bij Turken in Nederland, Amsterdam, 2000. Eckhardt-Aktas, D., Beziehungsweise Frauen : Streit – Solidarität - Tradition, Frankfurt, 1993. Elsas, C. (ed.), Identität : Veränderungen kultureller Eigenarten im Zusammenleben von Türken und Deutschen, Hamburg, 1983. Gerholm, T. (ed), The New Islamic presence in Europe, 1988. Gözlü, L., ‘Türkische Mädchen in Kulturkonflikt’, Forum, nr. 2, 1986. Gürkan, U. / Laquer, K., ... ich habe mich selber gekauft : Türkische Frauen in der Bundesrepublik, Berlin, 1985. Jung, J. de, Haremsdame und Heimchen am Herd : Frau und Familie im Spiegel deutschen und türkischen Schweizer, Düsseldorf, 1984. Kalaclar, R., “Meine Welt sprang aus dem Gleis”: türkische Frauen in der Bundesrepublik Deutschland : Belastungen, Leiden, Chancen, München, 1993. Karasan-Dirks, S., Die türkische Familie zwischen gestern und morgen, Hamburg, 1980. Koçtürk, T., A matter of Honour : experiences of Turkish women immigrant, London, 1992. König, K., Tchador, Ehre und Kulturkonflikt. Veränderungsprozesse türkischer Frauen und Mädchen durch Emigration und ihre soziokulturellen Folgen, Frankfurt, 1989. Lerch-Gollner S., Lebensbedingung und Entwickelungsmöglichkeiten junger türkischer Frauen, Frankfurt, 1989. Ouderpunten Overijssel - punten voor participatie

53

Lutz, H., Welten verbinden : Türkische Mittlerinnen (Intermediäre) in den Niederlanden und in der Bundesrepublik Deutschland, Amsterdam, 1990. Metzger A., Zur sexualspezifischen Rolle der Frau in der türkischen Familie, Berlin, 1982. Nalbantoglu, P., Aysel en de anderen. Turkse vrouwen in Nederland, Amsterdam, 1981. Nellestein A., ‘Achtergronden van Turkse ontvoeringszaken’, Algemeen Politieblad 130:3, 1981. Schiffauer, W., Die Gewalt der Ehre : erklärungen zu einem deutsch-türkischen Sexualconflict, Frankfurt, 1983. Yes¸ilgöz, Y., ‘Eer en belediging’, Historisch Tijdschrift, nr.12-2, 1996. Turkije Abadan, N., Women in Turkish Society, Leiden, 1982. Delaney, C., The seed and the soil : gender and cosmology in Turkish village society, Berkley, 1991. Erder, T. (ed.), Family in Turkish Society, Ankara, 1985. Farac, M., Töre kiskacinda kadin, Istanbul, 1998. Kagitcisbasi, Ç., Sex roles, family, and the community in Turkey, Bloomingham, 1982. Kehl, K., Die Ehre in der türkischen Kultur : ein wertsystem im Wandel, 1988. Marcus, J., A world of difference : Islam and gender hierarchy in Turkey, London, 1992. Meeker, M., The Black Sea Turks : a study of honour, descent and marriage, Chicago, 1970. Omar, K., Sexualität im Islam und in der türkischer Kultur, Frankfurt, 1989. Ozbay, F.(ed.), The study of women in Turkey, Ankara, 1986. Petersen, A., Ehre und Scham. Das verhältnis der Geschlechter in der Türkei, Berlin, 1985. Pfluger, J., Einige Aspekte der geschlechtsspezifischen Sozialisation türkischer Kinder in Anatolien am Beispiel des dorfes Igdeli, Berlin, 1981. Schmitz, L., Frauen und Sexualität in der Türkei, Frankfurt, 1982. Stirling, P., The Turkish Village, London, 1965. Strasser, S., Die Unreinheit ist fruchtbar! Grenzüberschreibungen in einem türkischen Dorf am Schwarzen Meer, Wien, 1995. Üçüncü, S., Die Stellung der Frau in der türkischen Gesellschaft, Frankfurt, 1980. Ouderpunten Overijssel - punten voor participatie


een uitgave van Samenwerkende Turkse Organisaties Overijssel Assenstraat 3 7411 JR Deventer telefoon 0570-613182, fax 0570-613154

Steunpunt Minderheden Overijssel Wierdensestraat 39c 7606 GE Almelo telefoon 0546 542020 fax 0546 542030 email: [email protected] http://www.smo-ov.nl


Eerwraak. en de positie van Turkse vrouwen

Recommend Documents