Een cultuur-educatieve benadering van de relatie kunst en geloof. Mogelijkheden van stripverhalen bij religieuze educatie

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS JAARGANG 6

>

THEMANUMMER 3

>

JANUARI 2008

reflexief Kunst en religie R E I K E N N A A R H E T O N VO O RST E L B A R E

PAGINA 4

Nogmaals: de relatie tussen kunst en geloof PAGINA 6

De pedagogie van kunst en religie PAGINA 10

Ik wil nieuw leven wekken PAGINA 13

Een cultuur-educatieve benadering van de relatie kunst en geloof PAGINA 20

Dragen kunstrituelen bij tot religieuze ervaring? PAGINA 24

Mogelijkheden van stripverhalen bij religieuze educatie PAGINA 28

Werken aan een kunstzinnige relatie met je eigen stad PAGINA 33

Architectuur

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

L A AT S T E N U M M E R

Na zes jaargangen stopt Reflexieff met ingang van

Reflexieff

die periode een belangrijke rol in de forumfunctie Nederlandse Katholieke Schoolraad. Doel daarvan voor velen binnen en buiten het katholiek onderw ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, tren deze proberen te duiden vanuit een kritische én k

De ondertitel ‘forum voor katholiek onderwijs’ ve Nederlandse Katholieke Schoolraad zelf en de the aan de orde zijn geweest. Drie clusters van onder stonden centraal in het Beleidsplan van de NKSR themanummers van Reflexieff hun eigen uitwerkin en ongelijkheid; kennis, opvoeding en competent functie van godsdienst, gemeenschap en symboli

Waarom nu stoppen met Reflexief? f Dat heeft alles te maken met een brede herbezinning op de huidige taken – identiteit, erkenning en visieontwikkeling - van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, mede als gevolg van grote verschuivingen en herschikkingen in het landschap van landelijke (katholieke) onderwijsorganisaties. Een zeer sterke afname va de financiële middelen waarover de Nederlandse Katholieke Schoolraad kan beschikken is daar het van, wat op zijn beurt weer heeft geleid tot de bes

Reflexieff

Ik dank de lezers van Reflexieff voor hun aandacht wij in de afgelopen jaren waardering mogen ontv ons tijdschrift dat zich bewust wilde onderscheide Uiteraard wil ik ook de redactieleden bedanken vo geestdrift hebben verzet. Naast vakbekwaamheid betrokkenheid die het lezen van Reflexieff voor ve

Bartho Janssen, voorzitter NKSR

Reflexief

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS

Reflexief = ‘door reflectie kennend’, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het substantief ‘reflex’ wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent. Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek. PAGINA 2

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

INHOUD

PA G I N A 4

PA G I N A 2 0

Wilbert van Walstijn Nogmaals: de relatie tussen kunst en geloof. zich tot elkaar

Dragen kunstrituelen bij tot religieuze ervaring? In gesprek met beeldend kunstenaar Stefan Belderbos.

tmeeting 4 november jl. m De Pont,

PA G I N A 2 4

John den Olden Mogelijkheden van stripverhalen bij religieuze educatie. Bieden stripverhalen mogelijkheden voor het levens-

PA G I N A 6

beschouwelijk en godsdienstig onderwijs?

van Erp De pedagogie van kunst en religie. en religie zijn

PA G I N A 2 8

Frank Seller Werken aan een kunstzinnige relatie met je eigen stad.

genstandige

In gesprek met docenten- en coördinatoren ckv en

ingen ten

projectleiders van C.A.P.T.U.R.E./the City over hoe

de werke-

leerlingen werken aan een kunstzinnige relatie met hun

wij leven.

eigen stad.

n

Emmy Kool en Boris Cornelissen

PA G I N A 10

PA G I N A 3 1

‘Ik wil nieuw leven wekken’ g van het

De kunst van kunst. Twee leerlingen van 6-vwo aan het woord.

tijdens de van 14

PA G I N A 3 2

theoloog

Anton de Wit

eeldend

Column.

ught over diens

Het lijkenhuis

PA G I N A 3 3

Karin Melis

PA G I N A 1 3

Architectuur. Een cultuur-educatieve benadering van de relatie kunst en geloof.

Over de zeggingskracht van scholen, kerken en andere gebouwen.

ntregelen. Het PA G I N A 3 7

Mart van der Sterre PA G I N A 1 6

2008 Jaar van het Religieus Erfgoed. De huidige samenleving kent veel geloven en geloofs-

Een religieuze viering van het materiële.

vormen die ieder op hun eigen wijze een stempel

“God en kunst zijn de uitvalsbasis geworden voor de

drukken op zowel de immateriële als de materiële

mens als consument”, zegt beeldend kunstenaar Jonas

cultuur.

Staal.

PAGINA 3

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

NOGMAALS:

de relatie tussen Wat regeert het leerplan? Welke principes zijn bepalend voor de inrichting van het leerplan? Deze interessante vraag stelde Van Wieringen1 zich en hij kwam tot een viertal principes. Hij noemt ze ‘leerplaninrichtingsprincipes’. Lang zijn deze principes SALONFÄHIG geweest, maar nu zijn ze volgens hem alle min of meer aan revisie toe. Mij gaat het hier om het vierde principe

dat de voorzitter van de Onderwijsraad heeft genoemd: DE NEUTRALITEIT. Ook voor dit principe geldt de wenselijkheid van heroverweging en herziening. Het onderliggend leerplan van het onderwijs wordt beheerst door neutraliteit.

WILBERT VAN WALSTIJN

In zijn jaargangen heeft Reflexieff aandacht besteed aan

wijze die zich ook niet per se verdraagt met religie. Dit

de relatie tussen geloof en wetenschap, tussen geloof en

kan – zo blijkt keer op keer - aanleiding geven tot

politiek en nu dan wordt voor de tweede achtereenvol-

conflicten die het etiket van (Gods)lastering en censuur

gende maal aandacht geschonken aan de relatie tussen

gaan dragen. Kunst is immers dikwijls onconventioneel,

kunst en geloof. De aandachtige lezer herkent hierin een

taboedoorbrekend, verwarrend en ontregelend. Geloof èn

zoektocht naar het ware, het goede en het schone! Grote

onderwijs hebben het daar moeilijk mee (Paul

woorden, waarvan gezegd wordt dat ze niet in absolute

Vogelezang). Kunst sticht verwarring om van daaruit een

zin bestaan. Wel zijn zij benaderbaar in een dialoog

zoektocht naar iets anders te beginnen. Zo vindt Reinoud

erover vanuit verschillende gezichtspunten. In het gesprek

van Vught zijn drijfveer in onbeantwoorde vragen. Bij

daarover is het principe van neutraliteit in het leerplan

Stefan Belderbos en Jonas Staal gaat het niet primair om

onwenselijk, eigenlijk onmogelijk! Het ware, het goede en

het materieel kunstobject, maar om een standpunt die

het schone zijn sociaal en contextueel ingebed. Hierbij

een reactie van de toeschouwer uitlokt en integraal

ligt ook een verbinding met godsdienstige en levensbe-

onderdeel gaat uitmaken van het kunstwerk. Het

schouwelijke perspectieven voor de hand. Er is in het

standpunt dat beide in performance of installatie

onderwijs – openbaar èn bijzonder- geen behoefte aan

innemen maakt het tot maatschappelijk geëngageerde

een ‘culturele laïcité’, noch aan ‘een lijkenhuis’, maar wel

kunst. Het is kunst die gauw als hinderlijk of lastig wordt

behoefte aan uitstralen en inkleuren (Anton de Wit).

ervaren. De actualiteit staat er bol van!

Belangrijke voedingsbron voor de artikelen in dit thema-

Gelukkig is het aantal scholen dat zich via aandacht voor

nummer is de expertmeeting die op 14 november jl. is

kunst en cultuur tot ‘cultuurprofielschool’ wil ontwikkelen

gehouden in museum De Pont te Tilburg. Een ‘multidisci-

sterk groeiend. Opmerkelijk daarbij is het grote aantal

plinair gezelschap’ waarin personen bijeen waren die

scholen met vmbo. Cultuureducatie biedt deze leerlingen

kunst, kerk, en klas als hun ervaring inbrachten.

een goede ingang om zelfvertrouwen te ontwikkelen, zo

Van alles wat er naar voren is gebracht is mij vooral

werd gezegd. Ze zijn goed in streetdance, goed in rappen,

[1] Op het symposium van het

bijgebleven het belang van waarneming en receptiviteit

goed in graffity, en Montessoriaans gevoelig voor beeld-

Thijmgenootschap op 4 november

voor de kunst en het geloof. Beide zijn in de kunst en in

cultuur. Deze ontwikkeling maakt wel dat de onderwijsin-

2006 te ’s-Hertogenbosch. Een

het geloof onontbeerlijke vertrekpunten. Stephan van Erp

stelling een verbinding moet leggen tussen cultuurvisie,

bewerking verscheen in NTOR

gaat daar op in. Het gaat om de ontvankelijkheid voor een

levensbeschouwelijke visie en onderwijsvisie.

2-juni 2007

appèl. Kunstenaars doen dat op een eigen en autonome

PAGINA 4

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

kunst en geloof René Magritte

In de vorige aflevering van Reflexieff heb ik in het

geluiden’ zoals het ruizen van wind, het ritselen van

publieke domein een drietal mogelijke relaties tussen

bladeren, het vogelgezang, een ronkende motor of de

kunst en geloof onderscheiden. Het ging om bondgenoot-

schuivelende voeten en het kuchen, nabij of in de verte.

schap, overeenkomst en conflict. Deze relaties moeten

Ik denk dat Paul Vogelezang gelijk heeft als hij aanbeveelt

niet verabsoluteerd worden, maar als mogelijke didac-

in het onderwijs uit te gaan van exemplarische

tische hulpmiddelen worden gezien om in gesprek te

voorbeelden in de directe omgeving om kunst en geloof

komen. Als dat gesprek onmogelijk wordt, ja dan lijkt me

met elkaar in verband te brengen.

dat er nog ‘een vierde relatie’ is, die paradoxaal genoeg

Kunst maken is ‘een manier van kijken’, merkt docente

inhoudt dat er ‘geen relatie’ (Stephan van Erp) tussen kunst en geloof is. Persoonlijk wil ik daar niet van uitgaan, omdat van kunst en geloof altijd een appèl

Kunst en geloof kunnen delen van de werkelijkheid openbaren,

uitgaat en beide de aandacht voor de werkelijkheid veronderstellen zonder overigens die werkelijkheid direct af te

onthullen of blootleggen en zo bestaansverheldering bieden

beelden. Kunst en religie moeten het hebben van ‘de tweede taal’, zij spreken niet de taal van de euclidische

door te beginnen met aandachtige waarneming

meetkunde, waarin twee plus twee altijd vier is. Zo kon Magritte een pijp schilderen met de tekst ‘ceci n’est pas une pipe’ eronder en zei kerkvader Augustinus al dat God niet beter gekend kan worden, door na te denken over

Janine Driessen op, sprekend over het project

wat Hij niet is.

C.A.P.T.U.R.E/The City. Een project dat de aanbeveling om

Kunst en geloof kunnen delen van de werkelijkheid

bij de eigen omgeving aan te sluiten heeft gepraktiseerd

openbaren, onthullen of blootleggen en zo bestaansver-

in Sittard. Haar collega Peter-Paul Lenssen plaats dit in

heldering bieden door te beginnen met aandachtige

een Franciscaanse traditie. Niet zo gek, want ook voor

waarneming. Zou John Cage zijn toehoorders daarop

gelovigen geldt dat zij ‘een manier van kijken’ aan de dag

hebben willen wijzen toen hij zijn fameuze stuk 4’33 voor

leggen. Ook Karin Melis en leerlingen van het Bonifatius

piano componeerde? Vier minuten en 33 seconden doet

Lyceum te Utrecht gaan hierin in oefening de lezer voor.

de pianist op het podium niets. Het publiek wordt in zijn overrompeling gedwongen te luisteren naar de ‘toevalsmuziek’ die er in en buiten de zaal is in de ‘kleine PAGINA 5

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

ONTVANKELIJK VOOR DE WERELD

De pedagogie van kunst en religie Leven

Het hoeft wat mij betreft geen klaagzang te worden. Het thema, de relatie tussen kunst en geloof, hun plaats in het publieke domein, en in het bijzonder hun mogelijke rol in het onderwijs, is een thema uit het midden van onze cultuur. De religie blijkt niet verdwenen, maar is van gedaante veranderd en bezig een hernieuwde plaats te veroveren in het hart van cultuur en samenleving. Wat de kunsten betreft leven wij in gezegende tijden. Schrijvers worden tegenwoordig gelauwerd; filmmakers

in tijden

en muzikanten worden op een voetstuk geplaatst; beeldend kunstenaars durven wij nauwelijks te benaderen in hun ateliers die wij beschouwen als heilige ruimtes waar aandacht heerst en creativiteit ontstaat. Kunstenaars en religies zorgen ervoor dat we het anders zo kale en grauwe bestaan anders waarnemen: door het om te vormen, te versieren en te verhelderen;

van vorm

door er een rijkdom van vormen aan toe te voegen die een ander perspectief bieden op de werkelijkheid, als ontmaskering, als antwoord op vragen naar betekenis, of als uitzicht op een andere, betere wereld, volgend het adagium van Dostojevski: ‘Schoonheid zal de wereld redden’.

STEPHAN VAN ERP

Maar toch, versiering is maar versiering, vorm is niet

verbond met het eeuwige. Volgens sommigen is dat

inhoud, betekenis maar toegevoegde waarde en

romantische idee na de verschrikkingen van de twintigste

schoonheid niet meer dan uiterlijke schijn, dus laat staan

eeuw onmogelijk geworden. De filosoof Theodor Adorno

dat de menselijke verbeelding ooit de wereld zal redden.

(1903-1969) zei in het licht van Auschwitz: “Alles wat nu

Het verband tussen kunst en religie is tegenwoordig

nog met kunst te maken heeft, is problematisch

bepaald niet vanzelfsprekend. Ze worden beide gewan-

geworden: haar innerlijke waarde, haar relatie tot de

trouwd. De religie kent in Karl Marx, Sigmund Freud

samenleving, ja zelfs haar recht om te bestaan.” In de

en Richard Dawkins haar fervente critici. De kunst heeft

twintigste eeuw is het heil van de kunst ontmaskerd, en

het evenzo zwaar te verduren. Gertrude Stein zei ooit dat

schoonheid, zoals Lucebert het poëtisch opschreef,

als een kunstwerk ‘mooi’ wil zijn, dat betekent dat het

“schoonheid heeft haar gezicht verbrand”. Ze mag geen

dood is. Mooi is gaan betekenen: ‘louter mooi’ en bestaat

schone schijn meer zijn en kan geen troost meer bieden.

er nog een zoutelozer of platburgerlijker compliment? Het

PAGINA 6

is niet meer zoals in het tijdperk van de romantiek, toen

Dat moge zo zijn, het heeft er toch alle schijn van dat we

de schoonheid nog verwees naar de onvergankelijkheid

ons heil in de vorm en het beeld zoeken. Kijk maar om je

en juist door te wijzen op de afgrondelijkheid van het

heen. We leven in een visueel tijdperk, in een beeld-

bestaan met de nodige hoeveelheid pathos ons verlangen

cultuur waarin aan fantasiewerelden, al was het maar van

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

tegen de huidige secularisatie en tegen de postmoderne valt. Schoonheid zit in een potje. De kunst ligt op straat.

ontwaarding van het grote verhaal. Al eeuwenlang

De bezoekcijfers van bioscopen en musea breken alle

immers waren openbaring en boodschap, ofwel schrift en

records. Ondanks alle pessimistische geluiden van de

traditie, het tegelijkertijd van vorm en inhoud. Juist in het

afgelopen decennia - ‘dat de jeugd niet meer zou lezen’ -

christendom is the medium the message, want het beeld

zijn er meer bestsellers dan ooit - denk aan Harry Potterr -

van God, namelijk de mens, is in haar hoogst geïncar-

en, geloof het of niet, ze worden nog gelezen ook. In het

neerde vorm zelf de weg uit dit aardse tranendal. Als

tijdperk van de digitale communicatie ten slotte, lijkt onze

schoonheid en heil in het christendom al met elkaar

verbeelding losgeweekt te zijn van onze lichamelijke

verbonden zijn, dan zit de inhoud in de vorm, want het

beperkingen en welhaast grenzeloos geworden te zijn. De

behoort tot de kern van het christelijk geloof dat niet

kunsten lijken ons opnieuw tot in de eeuwigheid te

achterr of na, maar in deze wereld het licht schijnt.

kunnen vervoeren. Toch is ook in het christendom een verband tussen kunst Toen de cultuursocioloog Marshall McLuhan in de jaren

en geloof bepaald niet vanzelfsprekend. Voor kerkvader

zestig zei: “The medium is the message” beschreef hij

Augustinus is schoonheid van doorslaggevend belang, zo

daarmee niet alleen de media of de kunsten, maar ook de geest van de tijd. Andy Warhols Pop Artt wees op de schoonheid van alledaagse voorwerpen, zoals het ontwerp van een etiket op een Campbell soepblik. Mode werd, naast architectuur, muziek, drama, beeldende kunst

“Laat heb ik u liefgehad,

en literatuur een van de pijlers van de kunstwereld. Het abstract formalisme en modernisme van kunstenaars als Malevich, Klee, Le Corbusier, Stravinsky of Mondriaan drong tot de rest van de wereld door. De uiterlijke vorm

Schoonheid zo oud en toch zo

won aan kracht en alle inhoud werd gewantrouwd. Het einde van de ideologie werd aangekondigd en de vormen, zo leek het wel, werden van hun inhoud ontdaan.

nieuw; laat heb ik u liefgehad.”

Wie durft in deze cultuur nog een verband te leggen tussen kunst en religie?

Ook het christendom had te lijden onder de opkomst van de vorm en haar inhoud werd door postmoderne denkers

zeer zelfs dat hij ‘Schoonheid’ soms gebruikt als

ontmaskerd onder het mom van het einde van de grote

godsnaam: “Laat heb ik u liefgehad, Schoonheid zo oud

verhalen. Het was de laatste mokerslag voor de christe-

en toch zo nieuw; laat heb ik u liefgehad.” De schoonheid

lijke boodschap die in het Westen haar overtuigingskracht

was voor hem uiteindelijk de richtingaanwijzer naar God.

al eerder had verloren. Maar wie weet was er nog een

Toch is hij ook voorzichtig met het begrip schoonheid in

beetje hoop voor de katholieke en orthodoxe pracht en

zijn theologie, en benadrukt hij dat zinnelijke schoonheid,

praal van haar uiterlijke verschijningsvormen. Als ze

dus de schoonheid van lichamelijke en materiële dingen,

ergens haar hoofd niet had gebogen voor de opkomende

nadrukkelijk niets met God van doen heeft, maar juist een

seculariteit, was het wel in haar poppenkast van jewelste,

val kan worden.

haar hoogverheven cultus van de presentie van de Allerhoogste: de eucharistie.

“Wat precies heb ik lief wanneer ik mijn God liefheb? Niet de materiële schoonheid van een wereldlijke orde; niet de

Openbaring en beeldverbod: een kleine geschiedenis

helderheid van het vroege licht dat we zo graag zien; niet

van kunst en kerk

de zoete melodie van harmonie en lied; niet de geur van

Juist in de christelijke kerken was men bij uitstek

bloemen, parfums en specerijen; geen manna of honing;

voorbereid op een cultuur van vorm en verschijning.

geen ledematen zoals het lichaam zo graag omhelst. Dit

Sommige van haar archetypische vormen bleken bestand

alles is het niet waarvan ik houd wanneer ik mijn God PAGINA 7

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

liefheb. En toch, wanneer ik Hem liefheb, is het ook waar

Maar het is niet alleen het Bijbelse beeldverbod dat wijst

dat ik houd van een bepaald soort licht, een stem, een

op de prudentie en de integriteit waarmee de menselijke

parfum, een smaak, een omhelzing.”

godsverhouding zich in woorden en beelden laat uitdrukken. De kunst kende in de moderne tijd vanaf de

“Hoewel ik dit nu zeg en zie dat het waar is, zijn mijn

zeventiende eeuw een eigen ontwikkeling en maakte zich

voeten nog steeds verstrengeld in de listen en lagen van

los van Kerk en godsdienst. Stonden theoloog en

de schoonheid van deze wereld. U zult mij echter

kunstenaar eerst nog broederlijk naast elkaar in hun

verlossen, o Heer; ik weet dat U mij zult verlossen.”

opdracht vorm te geven aan een gedeeld geloof tegenwoordig bieden kunstenaars ook een eigen perspectief op

Onder invloed van het denken van Augustinus heeft de

leven, liefde en dood, dat, gelovig geïnspireerd of niet,

christelijke traditie de schoonheid langzamerhand

zelfstandig, en in een seculiere context tot stand komt.

verbannen en is de traditie van het Woord geworden,

Dat begon al in de Nederlandse Gouden Eeuw toen

waarin de woorden de beelden uitleggen, maar nooit

politici en zakenlieden, en niet de Kerk, de opdracht-

andersom. Dit principe trachtte de heiligheid en soeverei-

gevers van de kunstenaars werden. En later in de

niteit van het goddelijke te waarborgen. Geen beeld in

achttiende en negentiende eeuw beschouwde men de kunst als volstrekt autonoom, l’art pour l’art, t wat later in de jaren zestig van de twintigste eeuw weer de aanleiding werd haar einde aan te kondigen – door kunstenaars zelf,

Religieuze afbeeldingen waren

welteverstaan. Dit alles heeft lange tijd geleid tot een wie weet wel zuiverende, maar vaak ook pijnlijke scheiding van kunst en Kerk, met name aan de kant van de Kerk. De Kerk verloor haar kunstenaars en moest zich tot op heden

onderwerp geworden van

bedienen van platgeslagen beeldcliché’s. In de kunst lijkt

gewelddadig protest

Kunstenaars en schrijvers treden soms, zoals columnist

er nu een kentering gaande, waarin de idee van de volstrekt autonome kunstenaar haar tijd heeft gehad.

Bas Heijne ooit schreef, de werkelijkheid weer tegemoet als bibberende gelovigen in aanwezigheid van een mysterie; zoals ooit Vincent van Gogh, die de werkelijkheid als mysterie onderkende en in zijn werk dat mysterie wilde benaderen zonder het te simplificeren.

deze wereld mag immers geacht worden het goddelijke te representeren of te vertegenwoordigen.

Ontvankelijkheid: de pedagogie van kunst en religie Deze kleine geschiedenis van de relatie tussen kunst en

Zo waakt het tweede Bijbelse gebod, ‘Gij zult u geen

geloof, brengt mij bij enkele vragen en een standpunt.

gesneden beeld maken’, nog altijd over het gegeven dat

Wat te leren van deze bezwerende dans van geloven en

hoewel God ontoonbaar en onnoembaar is, ook niet door

verbeelden, waarin de een de ander nodig lijkt te hebben,

iets anders vervangen kan worden. Dat leidde in de

maar eenmaal door de ander aangeraakt als aan de grond

achtste eeuw tot wat genoemd wordt ‘de iconoclas-

gekluisterd wordt. Hoe deze balans tussen aantrekking en

mestrijd’. Religieuze afbeeldingen waren onderwerp

afstoting vruchtbaar te maken voor een respectvolle en

geworden van gewelddadig protest en het tweede

creatieve verhouding van kunst en geloof? Hoe de

concilie van Nicea (787) bepaalde uiteindelijk dat afbeel-

mogelijkheden van die verhouding te presenteren en te

dingen wel in de liturgie en in de catechese gebruikt

benutten in onderwijs en opvoeding? Om het gesprek

mochten worden, wat een voorlopige uitkomst was van

over deze vragen te bevorderen, heeft Wilbert van

het theologische dispuut. Catechese dus, geloofsop-

Walstijn in het tijdschrift Reflexieff drie typen relatie

voeding, werd zo een functionele vrijplaats van de

tussen kunst en geloof onderscheiden: bondgenootschap,

verbeelding, maar wel wees de Kerk op het immer op de

plaatsvervanging en spanning.

loer liggende gevaar van de afgoderij. PAGINA 8

THEMANUMMER 3

a

b

c

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Van bondgenootschap is sprake als geloof zich

mijn mening echter onderscheiden kunst en religie zich

bedient van kunstzinnige vormen van expressie en

juist van andere vormen van overdracht door verzamel-

omgekeerd kunstenaars kerkelijke en religieuze

plaatsen te zijn van toewijding aan de werkelijkheid. Dat

beeldtaal gebruiken.

doen ze beide op verschillende manieren. Kunst en geloof

Van plaatsvervanging is sprake als kunst en geloof

hoeven dus niets met elkaar van doen te hebben, ook al

hetzelfde beogen, namelijk beide bezig zijn met de

delen zij een overeenkomst in benadering. Natuurlijk zijn

sacralisering van het alledaagse, beide leveranciers

zij beide ook creatieve en symbolische akten, actieve

zijn van troost, van schoonheid, van zingeving, en dus

manieren van doen, maar eerst en vooral zijn zij vormen

ook in een onderlinge concurrentie kunnen verkeren.

van wachten en waarnemen.

Van spanning g is sprake als de kunst het geloof bespot of misbruikt of relativeert, of als het geloof de vrije

Als dit te leren valt van kunst en geloof, namelijk dat

verbeelding in de weg staat.

leven en leren zelf, behalve actieve communicatie en overdracht, een ontwikkeling is van een smaak en een

In het kader van het gesprek over de rol van kunst en

sensibiliteit voor het eindige – en niet voor het oneindige,

religie in het onderwijs, zou ik een vierde type relatie van

zoals gelovigen en theologen wel eens beweren – dan

kunst en geloof willen toevoegen, namelijk d) geen relatie. Van ‘geen relatie is sprake’ – als u me de paradox toestaat – als kunst en geloof twee eigenstandige verhoudingen zijn ten opzichte van de werkelijkheid en wereld waarin wij leven. Zij kunnen vervolgens bondgenoten

Van spanning is sprake als de

worden, of elkaars plaats innemen, of in conflict zijn over wat werkelijk en waar is, maar eerst en vooral zijn kunst en geloof onafhankelijke plaatsen van ontvankelijkheid en waarneming. Dat hebben zij dan hooguit met elkaar

kunst het geloof bespot of

gemeen: ontvankelijkheid voor de wereld d en een cultivering van een sensibiliteit en een smaak om die ontvankelijkheid, alsof steeds opnieuw en wellicht intensiever

misbruikt of relativeert

nog, waar te nemen.

Want dat is geloven – en ik ben nieuwsgierig te horen hoe kunstenaars naar hun eigen manier van werken kijken, de aandachtige toewijding aan de werkelijkheid

lijkt mij, is er een fundamentele rol weggelegd voor zowel

die beweegt in het leven van God. De overtuiging dat

kunst als religie. Maar ieder op eigen wijze en in steeds

deel hebben aan het alledaagse, gewone leven een

weer andere vorm.

ervaring is van wat het rijk Gods zou kunnen zijn. Die overtuiging komt niet uit het niets vallen, maar heeft gemeenschap, beelden, rituelen nodig. We zijn aangewezen op bemiddeling, bijvoorbeeld in een geloofsgemeenschap zoals de Kerk, maar lang niet altijd, en lang niet alleen daar. Alles is in principe doorlaatbaar en doorwaadbaar voor God.

Het vierde type – er is geen relatie tussen kunst en geloof – brengt mij bij onze discussie over de rol van

Stephan van Erp (1967) is als systematisch theoloog verbonden aan het Heyendaal Instituut van

kunst en religie in onderwijs en ook opvoeding. Wij

de Nijmeegse Radboud Universiteit. Zijn proefschrift The art of theology handelt over de vraag wat

denken te snel dat ook Kerk en kunst in beweging moeten

Schoonheid wel of niet onthult over waar het in de theologie en geloof over gaat. Hij houdt zich thans

komen om onze kinderen te vormen. Kunst en geloof

bezig met zijn favoriete thema: de Openbaring.

staan dan beide garant voor expressie en zingeving. Naar PAGINA 9

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

REINOUD VAN VUGHT OVER INSPIRATIE:

‘Ik wil nieuw leven wekken’

PAGINA 10

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Op 14 november jl. is Reinoud van Vught (1960) te gast op de expertmeeting over kunst en geloof in museum De Pont. Op

WILBERT VAN WALSTIJN

dat moment exposeert Reinoud in het museum zijn ‘Naturen’. Hier komt zijn fascinatie voor beginnend leven, voor de natuur en kosmos duidelijk naar voren. Zelf woont en werkt de kunstenaar in Goirle. In zijn werk valt een grote visuele verscheidenheid op. Zijn werkwijze is intuïtief en hij wil zelf worden verrast door wat er op het doek gebeurt. Zijn technieken kiest hij zo dat routineus handelen wordt vermeden. In de periode van 2002-2006 maakte Reinoud van Vught deel uit van de Tilburgse school. Dagvoorzitter en theoloog Stephan van Erp stelt de vragen, anderen aanwezigen vallen bij.

Reinoud, kun je iets zeggen uit welke bronnen van inspi-

opnieuw te gebruiken waren. Het feit dat je het als iets

ratie jij kunt putten bij het maken van je kunst? Waarvoor

spannends ervaart, is de uitdaging om het te gaan doen.

ben je ontvankelijk, preciezer nog waar begin je eigenlijk als je een kunstwerk gaat maken?

Je geeft aan dat alleen maar het afstoffen en naschilderen

Dat hangt van veel dingen af. Begin jaren negentig had ik

niet leidde tot het opnieuw tot leven wekken van die

een atelier op een zolder in een oud klooster in Tilburg.

beelden. Je bent anders te werk gegaan: je heb die cruci-

Zwaar bestoft trof ik daar verschillende crucifixen en

fixen in een dikke laag verf geduwd. Waarom leidde dit

Mariabeelden aan. Ze lagen daar in onbruik. Op zoek naar

naar jouw gevoel wel tot een herleving van die beelden?

een thema ben ik deze voorwerpen op een traditionele

Dat heeft te maken met het procédé. Ik legde die beelden

manier gaan naschilderen, als een soort van stilleven. Dat

onder grote vellen papier die ik overgoot met liters

lukte mij niet goed. Ik vond dat er van alles aan haperde.

terpentine. Vervolgens ging ik met krijt over het reliëf en

Uit wanhoop ben ik die crucifixen en beelden zelf gaan

ging ik erop tekenen. Er ontstond een soort landschappelijk

beschilderen en gaan afdrukken in de verf. Dat gaf mij

beeld en een beeld van verrijzenis in langgerekte figuren die

zo’n ervaring van puurheid door het gebruik van verf,

doen denken aan El Greco. Ik ben een fysieke schilder die

afbeelding en beeld, dat ik toen een hele serie gemaakt

ambachtelijk met de handen de materialen bewerkt. Het

heb in allerlei kleuren en formaten. Na enige tijd ben ik

gevoel hebben iets te hebben bewerkt en te hebben gewerkt,

ermee gestopt omdat het naar mijn gevoel was uitge-

dat ook tot vermoeienis leidt, vieze handen geeft en zo, dat

werkt, zo iets van: ‘ik heb ontdekt wat ik wilde ontdekken

wekt het nieuwe leven op. Het papier dat eerst als een soort

en ik heb gezegd wat ik wilde zeggen’.

lijkwade over de beelden lag, toonde nu een nieuw beeld. De intensieve omgang met zowel het onderwerp als de

Maar waarom werd je getroffen door de crucifixen en

materialen is voor mij als het wekken van leven.

Mariabeelden. Op die zolder lagen misschien nog andere voorwerpen die je ongebruikt liet?

Op een gegeven moment zijn een aantal kunstenaars uit

Ja, er weegt toch mee dat er een lange traditie mee is

Tilburg zich de ‘Tilburgse school’ gaan noemen. Behalve

verbonden. Een traditie die daar nu lag te verstoffen. Ik

jij maakte ondermeer ook Marc Mulders en Paul van

wilde proberen die beelden opnieuw tot leven te wekken.

Dongen er deel vanuit. Jullie spraken behalve over

Het ging om concrete voorstellingen, die de schilder veel

vriendschap, ook over verwantschap in ambacht. Er werd

aanknopingpunten biedt. Toch bevredigde het pure

verwezen naar de ‘geestelijke en picturale erfenis van de

naschilderen niet; het moest juist leiden tot een nieuwe

katholieke beeldcultuur’. Kun je iets meer vertellen over

ontdekking, tot nieuw leven.

wat jullie bewoog en wat jullie verenigde? Dat is niet zo makkelijk, want het waren vijf individuen.

Maakte het nog uit dat het hier om een religieuze traditie

Paul en Marc werkten altijd al meer direct vanuit hun

ging waarmee de beelden verbonden waren? Was er

persoonlijke geloofsovertuiging. De anderen, waaronder

sprake van nostalgie?

ik zelf stonden daar vrijer tegenover. De aandacht voor

Ik heb katholieke roots. Het was toen geen toeval dat ik

het ambacht was wel de noemer waarop we ons

op die zolder zat. Dat had natuurlijk te maken met je

verenigden. Ook was er respect voor de traditie die voor

milieu en met het netwerk waarin je verkeerde. Ik zat met

de een meer met de kunst zelf en voor de ander meer met

de spannende vraag of de beelden op deze manier

het religieuze verbonden was. PAGINA 11

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Je hebt in het gesprek tot nu toe gesproken over respect,

Een nieuwe ontdekking creëren? Wat bedoel je daarmee,

traditie, tot leven wekken, verrijzenis, El Greco, ambach-

het klinkt haast als een tegenstrijdigheid.

telijk werken. Is er nu een volgorde in al deze zaken of is

Je moet wel vooraf je materialen verzamelen om dingen te

die er niet en ontdek je achteraf dat er een gelijkenis is

kunnen ontdekken. Dat verzamelen van je materialen schept

met de dingen die je noemde? Loop je met een gedachte

de voorwaarden om tot iets nieuws te komen. Destijds

rond die je per se voor elkaar wilt krijgen?

vormden de stoffige beelden die voorwaarde voor mij. Maar

Nee, ik moet het al doende tevoorschijn toveren. Ik sprak

het kan ook iets anders zijn, planten bijvoorbeeld. Het zijn

ook over wanhoop. Je weet van te voren niet dat die zal

wel steeds dingen die me boeien en inspiratie kunnen

ontstaan, maar als die zich voordoet vormt het hèt

geven. Als ik nu gevraagd zou worden iets met auto’s te

creatieve moment om alle ballast overboord te gooien.

gaan doen, dan zou mij dat niet inspireren. Het object

Dan ga je als het ware in de automatische piloot voort,

waarop ik me richt laat me dus niet onverschillig. En daar

dan zit je volop in het creatieve proces. Voor mij is kunst

begint het mee, bij de eerste waarneming voel je dat al aan.

maken vooral een kwestie van aanpakken. Ervaar je die ontdekking als een mysterie of blijft het bij Wat heeft dat creatieve proces dat je doormaakt als

een resultaat dat uit hard werken voortkomt?

kunstenaar met jou gedaan? Heeft het jouw verhouding

Nou dat harde werken is de voorwaarde en daarna komt

tot de religieuze traditie veranderd?

het mysterie. Het magisch moment is ongrijpbaar. Het is

Ik denk dat er niet zoveel veranderd is. Vragen blijven

niet oproepbaar, maar het is daar op een gegeven

vragen. Als je al een oplossing hebt, roept die oplossing

moment; dan voel ik dat ik niet meer ter zake doe, maar

toch ook weer nieuwe vragen op. Wat bij mij wel gebeurt

dat ik als het ware gestuurd wordt om het maken zoals het

is dat ik radicaal afreken met een manier van werken. Dat

gemaakt wordt. Ik sprak zo even niet voor niets al over ‘de

is ook het geval met die crucifixen en Mariabeelden. Die

automatische piloot’. Je bent dan als een soort medium.

periode strandde in een voorspelbaarheid en op dat moment ga ik het totaal anders aanpakken. Achteraf blijkt

Bij het voorgesprek gaf je spontaan aan een ontwikkeling te

er dan toch een rode draad te zijn, maar op dat moment

hebben doorgemaakt van religieus geïnspireerde kunst naar

ervaar ik het bijna als een soort snoepje dat op is. Ik ga

spiritueel geïnspireerde kunst. Is zo’n ontwikkeling nu een

naar een nieuw snoepje op zoek. Ik moet het dan over

geplande ontwikkeling of is het een ontwikkeling waarvan je

een heel andere boeg gooien, om een nieuwe verrassing,

achteraf vaststelt dat de kunst je daar heeft gebracht?

een nieuwe ontdekking te creëren.

Anders gezegd: leidt religieuze of spirituele ervaring tot religieuze of spirituele kunst of vloeit religieuze of spirituele ervaring voort uit de kunst die je gemaakt hebt? Voor mij vindt het vooral plaats tijdens het proces, meer nog dan achteraf, maar wat ook wel mogelijk is. Ik denk dat ik een heel andere verhouding heb met mijn werk dan een toeschouwer, omdat ik me niet los kan maken van hoe en wanneer ik het gemaakt heb. Ik kan er in tegenstelling tot de toeschouwer niet meer objectief naar kijken. Bij een toeschouwer ontstaan de gevoelens en de ervaringen op het moment dat hij of zij er naar kijkt.

Is kunst voor jou evenals het geloof dat kan zijn een vindplaats van waarheid? Je bent er naar op zoek, maar ik denk niet dat ik het vind. Gek genoeg is het niet vinden daarvan tevens de drijfveer om te blijven zoeken en het opnieuw te proberen maar dan over een andere boeg.

Meer informatie: home.planet.nl/~reinoudvanvught PAGINA 12

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

PAUL VOGELEZANG

Een cultuur-educatieve benadering van de relatie kunst en geloof In de jaren 50 werd ik als kleine jongen ondergedompeld in religie. Dat kon ook niet anders met een vader die als boekhouder werkte bij het Nationaal Bureau Pauselijke Missiewerken, dat nu MISSIO heet. Ik zat op een katholieke basisschool, eerst alleen voor jongens, wat later werden ook meisjes toegelaten. De hoofdonderwijzer was dirigent van het kerkkoor en ik werd eruit gepikt om te komen zingen in het jongenskoor. Blijkbaar had de juf goede oren aan haar hoofd en gaf ze mijn naam door. Ik vond dat zingen prachtig, ik herinner me nog levendig de eerste keer dat ik met Kerstmis in de Nachtmis zong, dat was een belevenis. Ik had weinig oog en Foto: Trudie Galama

oor voor de eredienst, maar dat zingen, daar ging het mij om. Met het jongenskoor ging ik ook eens een weekend naar de benedictijnen in Egmond aan Zee. Het zei me allemaal niks, maar zingen dat die mannen konden!

Paul Vogelezang (l.) en Stephan van Erp (r.)

Veranderd tijdsbeeld

tijdens de expertmeeting

lieke cultuur. En daar hoorden geen boeken van Jan Wolkers of muziek van De Stem des volks bij.

'De relatie tussen Kunst en

wijzer ‘iets’ met muziek en cultuur hadden, weliswaar een

Geloof', Tilburg 14.11.07.

katholieke cultuur, die thuis nog eens extra versterkt

Cultuur als zingeving van het bestaan werd voor een

werd. Want zodra op de radiodistributie het Morgenrood

belangrijk deel mede bepaald door de levensbeschouwe-

van de VARA klonk, en dat zingen vond ik ook zo prachtig,

lijke groep waar je deel van uit maakte. Secularisatie

werd de radio onmiddellijk uit gezet.

heeft mede tot gevolg gehad dat bij een grote groep

In dat tijdbeeld, de jaren 50, was cultuur overzichtelijk. Je

mensen die levensbeschouwelijke insteek van cultuur

ouders hoorden bij een bepaalde groep en je werd

veranderd is. Maatschappelijke ontwikkelingen, Parijs

vanzelfsprekend geconfronteerd met de bijbehorende

1968 is daar een voorbeeld van, hebben geleid tot

culturele uitingen. Ook op school werd je met diezelfde

cultuuruitingen, inclusief kunstuitingen, die geen directe

cultuuruitingen geconfronteerd. Musiceren en ook andere

band meer hebben met een levensbeschouwelijke visie.

kunstzinnige activiteiten stonden in het teken van religie.

Technologische ontwikkelingen, van langspeelplaat via

Juf en hoofdonderwijzer en later ook docenten op de HBS

MP3 speler naar de virtuele wereld in Second Life,

waren cultuurdrager met een door levensbeschouwing

werpen een ander licht op de wereld van de kunsten. De

sterk ingekleurde rugzak, gevuld met voornamelijk katho-

samenstelling van de bevolking is door gastarbeiders, PAGINA 13

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

migratie en vluchtelingen permanent aan verandering

Maar dat is nu niet het onderwerp, maar ze spelen

onderhevig. En al die mensen zijn cultuurdrager en vullen

natuurlijk ook in een onderwijskundige setting een

de reeds aanwezige culturen inclusief de kunstzinnige

cruciale rol.

uitingen aan, vermengen die culturen tot nieuwe culturen en tot nieuwe kunstzinnige uitingen, van boventoon

Over het culturele veld valt te zeggen dat begrippen als

zingen uit Mongolië tot R&B uit Jamaica, van beeldende

marktwerking en publieksbereik zeker bij overheid en

kunst uit Marokko tot het metershoge terracottaleger uit

subsidiegevers meer en meer centraal komen te staan. En

Xi’an in China.

daarmee komt expliciet de vraag boven tafel waaraan een gesubsidieerde culturele instelling de toegewezen

Gevolgen

publieke middelen zou moeten of mogen besteden. En

Wat betekenen deze ontwikkelingen voor cultuureducatie

daarmee samenhangend komen door economisering en

in het onderwijs? In het primair onderwijs lijken slechts

democratisering in onze maatschappij eerdere bescha-

twee vak- en vormingsgebieden te raken aan cultuuredu-

vingsidealen onder druk te staan: oefening baart kunst,

catie: ‘kunstzinnige oriëntatie’ en ‘oriëntatie op jezelf en

verenigingen en culturele verheffing lijken zaken van

de wereld’. Maar er is een derde raakvlak dat makkelijk

vorige generaties.

buiten beeld blijft: godsdienst en levensbeschouwing. Dit vormingsgebied wordt alleen in het voortgezet onderwijs

Onderwijs

expliciet genoemd, in het basisonderwijs is het als

Over onderwijs valt natuurlijk ook het nodige te zeggen.

kerndoel 38 onderdeel van ‘oriëntatie op jezelf en de

Onderwijs speelt zich per definitie in de publieke sfeer af,

wereld’. Overigens lijkt kennis van geestelijke stromingen

ook op katholieke scholen. Je mag verwachten dat een

in de Nederlandse multiculturele samenleving en daar

school aandacht besteed aan kunstzinnige uitingen die

respectvol mee omgaan voor de wetgever voldoende.

een relatie hebben of kunnen hebben met religie of

Binnen de driehoek school – culturele veld – thuis staat

levensbeschouwing. En dan raak ik iets dat volgens mij

het kind, de jongere. De drie hoekpunten leveren elk een

gevoelig ligt. Het gaat niet alleen om respectvol omgaan

bijdrage aan de culturele ontwikkeling van kinderen, in

met verschillen en omgaan met mensen zoals in het basisonderwijs in kerndoel 38 geformuleerd is. Het gaat erom dat leerkrachten en docenten op een school met

Reik leerkrachten voorbeelden aan waarmee kunst en geloof met elkaar in verband kunnen worden gebracht

een onderwijsvisie die mede gebaseerd is op een specifieke levensbeschouwelijke visie expliciet aandacht besteden aan hoe andere mensen, bijvoorbeeld kunstenaars, vormgeven aan hun (on)geloof. Aan die kennis ontbreekt het mijns inziens en daarmee wordt bijvoorbeeld een christelijke identiteit van een school onvoldoende onderscheiden van andere identiteiten. Natuurlijk weet ik ook wel dat er bijvoorbeeld spanning zit tussen het thuisfront van kinderen waar geloven een marginale rol speelt en de keuze van diezelfde ouders om hun

ieder geval binnen de genoemde vormingsgebieden.

kinderen wel op een school te doen met een levensbe-

Over thuis valt niet zoveel te zeggen, behalve dat het

schouwelijke grondslag. Maar dat ontslaat een school niet

cultureel bewustzijn van het thuisfront beïnvloed wordt

van zijn ‘identiteitsplicht’ om binnen de grenzen van

door drie tendensen die ons allen raken: digitalisering, de

kerndoelen en eindtermen zowel bij de bepaling van de

elektronische zelfbediening via internet, economisering,

inhoud als de inrichting van het onderwijs zelf rekening te

de jongere als kapitaalkrachtige consument waar inven-

houden.

tieve commerciële ondernemingen op inspringen en

PAGINA 14

democratisering, de gelijkberechting van jeugdculturen

Ter afronding van mijn overwegingen wil ik drie

en als gevolg daarvan het anders waarderen van bijvoor-

stellingen formuleren en een aanbeveling doen. Ik heb

beeld klassieke cultuur als elitaire cultuur. Op zich een

me daarbij beperkt tot kunst en geloof om de discussie

discussie waard om bij deze drie aspecten stil te staan.

enigszins te begrenzen.

THEMANUMMER 3

Stelling

>

2008 KUNST EN RELIGIE

1

Ieder mens is cultuurdrager. Zeker een onderwijsgevende moet beseffen welke culturele bagage in zijn of haar eigen rugzak zit én weten welke culturele bagage in de rugzak van de leerlingen zit waar hij, meestal zij, mee werkt. Dat geldt zowel voor geloof als voor kunst. Als je

Ieder mens is

zelf niets met geloof noch kunst hebt en de school in zijn onderwijskundige visie daar wel van uit denkt en werkt en de kinderen een mêlee van wel/niet/verschillend geloven omvatten, ontstaan er problemen.

cultuurdrager

Een tweede kwestie is het gegeven dat het vermogen om met culturele verschillen om te gaan en het gegeven dat een leerkracht niet alles kan noch wil weten, een attitude is waaraan onvoldoende waarde wordt toegekend.

Stelling

2

Elke docent is naast cultuurdrager ook cultuuroverdrager. Dat brengt consequenties met zich mee: a

Elke docent is naast

Voor het kennisniveau betekent het dat hij of zij moet weten waar dingen vandaan komen, de context moet kennen en dat op een breed terrein. Dat bijvoorbeeld de kerk eeuwenlang opdrachtgever, mecenas is geweest waardoor

cultuurdrager ook

we over rijke muzikale, beeldende schatten beschikken en mooie gebedshuizen. Alle religies over de hele wereld hebben daaraan bijgedragen of doen dat nog. b

Voor het didactisch handelen betekent het dat de docent moet weten wat kan en

cultuuroverdrager

niet kan. Wel of niet afbeeldingen maken van personen is daar een simpel voorbeeld van.

Stelling

3

Onderwijs wil graag alles regelen; de kunsten willen graag ontregelen.

Onderwijs wil graag

Het instituut Kerk wil graag regelen. Geloven is regelen en ontregelen ineen. Het dilemma van regelen en ontregelen zit dus volop in het thema geloof en kunst in een onderwijskundige setting.

alles regelen

Aanbeveling

PAUL VOGELEZANG heeft als docent muziek ruime

Om aandacht voor dit thema binnen de scholen te krijgen kan het best

ervaring in het onderwijs. Laatstelijk als docent aan de Haagse

geïnvesteerd worden in korte, krachtige nascholing van zittende leerkrachten.

Katholieke Pabo. Thans is hij als senior adviseur verbonden

Reik hen exemplarische voorbeelden aan waarmee kunst en geloof met

aan het Expertisecentrum Cultuurnetwerk. Het Cultuurnetwerk

elkaar in verband kunnen worden gebracht. Doe dat aan de hand van

coördineert ondermeer het project ‘Cultuur en school’ dat de kunst en

praktische voorbeelden – inhoudelijk en didactisch - die in de directe

cultuureducatie op scholen voor primair – en secundair onderwijs en

omgeving van de school te vinden en te gebruiken zijn.

de lerarenopleidingen beoogt te bevorderen. PAGINA 15

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

OVER DE RELATIE TUSSEN KUNST EN RELIGIE IN DE 21 STE EEUW Ik ben gedoopt. Mijn ouders schepten er waarschijnlijk een romantisch genoegen in mij dit ritueel te laten ondergaan en door middel van enkele plaatjesboeken figuren als Mozes, Jezus Christus en Jonas in mijn jeugd te injecteren. Zij beschouwden het christendom, de Bijbel, als een bron van ‘mooie verhalen’, deels een sprookje, deels een document die de empathische vermogens van de mens lof toezingt. In een dergelijke fragmentarische overdracht van religie, als een prettige entourage voor de opvoeding van een kind, zagen zij weinig kwaad ten opzichte van het meer strenge, conservatieve klimaat waar zij zich zelf in de jaren zeventig actief tegen hadden verzet. Een verzet dat Foto: Trudie Galama

hen er niet van onthield om op vakantie te genieten van allerhande kerkjes, maar dan vooral als relikwieën; ornamenten van een verdwenen wereldbeeld en wereldbeleving, die slechts nog een prettig nostalgisch, sentimentele betekenis met zich meedroegen, ontdaan van hun fundamentalistische strengheid.

Een religieuze viering JONAS STAAL

In mijn jeugd, maar ook in mijn kunst, heb ik desondanks

daarmee consumentische zool geschoeide bestaan, zo min

veel geworsteld met wat ik een ‘godsbesef’ zou kunnen

mogelijk te hinderen in zijn functioneren. De media, het

noemen, dat ondanks het ontbreken van een wezenlijk in

journaal, duidde ik in het stuk als onze ‘digitale kerk’, als

religie gewortelde opvoeding, altijd deel uit is blijven

een dagelijkse plicht (een roep tot gebed) om ons te ‘infor-

maken van mijn denken. Recentelijk schreef ik een essay In

meren’, om ons verplichte, hinderlijke gevoel van verant-

schuld geboren over de mate van verantwoordelijkheid die

woordelijkheid te bekrachtigen door ons open te stellen

in deze tijd, vanaf onze geboorte, door overheden, NGO’s,

voor het vele leed in de wereld. Een proces dat feitelijk

kortom door het ‘Goede Doel’ aan ons worden

niets anders doet dan ons in onze afstandelijke en onver-

opgedrongen, en het verbaasde mij hoe sterk het – nadruk-

schillige positie te bekrachtigen en de illusie in stand houdt

kelijk protestantse – idee van de mens als ‘schuldig wezen’

dat wij als mens eigenlijk k altijd het ‘goede’ na wensen te

zich in mij had geworteld. Alleen bleek het in mijn tekst

streven, alleen dat dit telkens weer lijkt te mislukken.

geen God te zijn die dit denken implementeerde, maar veelal een vorm van pseudo-humanistische intimidatie e die

Subjectivisme en relativisme als waarheid

in deze tijd het denken over goed en kwaad beheerst.

Wilbert van Walstijn schreef in Reflexief dat kunst en religie een aantal doelstellingen delen: “Beide zijn op zoek naar

PAGINA 16

In het essay poogde ik zichtbaar te maken hoe ‘verant-

bestaansverheldering en een hogere, transcendente werke-

woordelijkheid’ ten opzichte van de wereld en haar leed

lijkheid. Beide zijn op zoek naar een voorstelling van het

aan ons wordt opgedrongen. Als een plicht met gepaarde

onvoorstelbare”. Kortom, kunst en religie zouden zich

afkoopsystemen, zoals die van de ‘onbaatzuchtige gift’ die

bevinden in een ratrace, waarin ‘de waarheid’ het ultieme

een permanent gevoel van schuld ten opzichte van de

doel is. Dit standpunt is uitermate modernistisch van aard,

wereld met betrekking tot oorlog en hongersnood, in toom

waarmee ik wil zeggen dat Van Walstijn in zijn essay

dient te houden om zo onze eigen, op kapitalistische- en

uitgaat van een positie, waarin het onderscheid tussen

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Foto: Jonas Staal

THEMANUMMER 3

van het materiële lineair, archiverend, kortom; gestoeld op een klassiek idee cetera, nog steeds intact zou zijn. Hoewel ik ervan

van historicisme: er bestaan geen vaste definities over

overtuigd ben dat dit niet het geval is – dat wij liegen

goed en kwaad, juist of onjuist, maar dit doet niets af aan

wanneer wij denken de waarheid te spreken – onderschrijf

het verlangen naar een definitie e van goed en kwaad, juist

ik toch zijn stelling: als kunstenaar streef ik naar waarheid;

en onjuist, waardoor wij ons telkens weer genoodzaakt

of in ieder geval naar een vorm van realisme. Het verschil

zien modernistisch instrumentarium te gebruiken om onze

ligt in het feit dat ‘waarheid’ voor mij geen eenvormig

postmoderne condition humaine e te ontleden.

Kunst en religie zouden zich bevinden in een ratrace, waarin ‘de waarheid’ het ultieme doel is

begrip kan zijn, maar juist schuilgaat in onze onvermijdelijk subjectieve e beleving van de wereld. Eenvoudig samen-

Herdenken als fenomeen

gevat zou men kunnen stellen dat het postmodernisme e–

Het lijkt mij goed om de rol van religie, of beter gezegd het

een conditie die feitelijk gestoeld is op een ultiem

verlangen – want daar gaat het hier eigenlijk over – naar

relativisme e – alleen leefbaar is wanneer men haar vanuit

rituelen en symbolen gekoppeld aan religie of religieuze

een modernistisch principe benadert. Het postmoderne

idealen, verder te duiden. In de zoektocht naar culturele

idee dat elke uitspraak, elke handeling onvermijdelijk

identiteit – naar de vraag wat Nederlandse nationaliteit nu

refereert naar andere handelingen en uitspraken, en

eigenlijk is of vormt – lijkt religie, sinds lange tijd, weer

daarmee altijd context-georiënteerd d is en kortom dus nooit

een belangwekkende positie te hebben ingenomen. Na in

‘op zichzelf’ kan staan, zou ik duiden als de enige

de tweede helft van de twintigste eeuw eerst voornamelijk

‘waarheid’ in onze tijd; een waarheid van het subjectieve.

aangevallen en toen feitelijk volkomen non-existent te zijn

Dit maakt het postmodernisme tot niets meer dan een

gemaakt in het publieke debat. Ik ben ervan overtuigd dat

conditie; men kan geen ‘postmoderne kunst’ maken, men

met name in de opkomst van de Nederlandse populis-

kan alleen kunst maken in een postmodern klimaat. Onze

tische beweging, aangevoerd door Pim Fortuyn in 2001 en

benadering van het postmodernisme blijft onvermijdelijk

na zijn dood vertegenwoordigt door politici als Geert PAGINA 17

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Iconen 2002-2006 (2006), Jonas Staal.

Wilders en Rita Verdonk, religieuze aspecten een niet te

maakte. Met als belangrijk voorbeeld de ‘Messiasachtige’

ontkennen rol hebben gespeeld en nog steeds spelen. Dat

rol die Fortuyn toegeschreven kreeg – en mogelijk zelfs

een andere religie, vooral in de vorm van islamitisch

bewust op zich nam – in het beschermen van zijn boek De

d van fundamentalisme, ook meteen de voornaamste vijand

verweesde samenleving. Dit gegeven heb ik zeer letterlijk

de populisten is, verklaart tevens veel over de revival van

uitgebeeld in het werk Iconen 2002-2006 6 (2006), waarin

‘ons eigen’ christendom, dat, tot vervelens toe, in

Christus naast Fortuyn is afgebeeld, beiden met een dier in

samenhang met het jodendom en humanisme, plots tot de

hun handen; in het geval van Christus met het lam van

‘wortels’ van onze Westerse beschaving wordt gerekend,

God, en in het geval van Fortuyn met een nieuw ‘heilig’ en

dit veelal ter illustratie van wat zou moeten worden

‘onschuldig’ dier, namelijk de kitscherige ‘mini-hond’. Een

gerekend tot onze ‘eigen’ Nederlandse identiteit.

typisch vereerd dier door de burgerij en door de white

Het kitsch hondje als de

trash gemeenschappen die Fortuyn wist te mobiliseren: Dit standpunt laat zich goed illustreren door het fenomeen

het kitsch hondje als de mascotte van de ‘heilige Kiezer’,

mascotte van de ‘heilige

van het zogenaamde ‘herdenkingswerk’; uitstallingen – in

de ‘gewone man op de straat’, die Fortuyn hier letterlijk

s – die spontaan ontstaan op straat, mijn werk installaties

omarmt en liefkoost en wiens smakeloosheid aldaar door

Kiezer’, de ‘gewone man

bestaande uit symbolen die opvallend nationalistisch van

hem wordt beschermd en gerechtvaardigd.

aard zijn, zij lijken hun oorsprong te vinden in 1997, toen

op de straat’

prinses Diana overleed in een auto-ongeluk en in Engeland

Religieuze viering van het materiële

enorme uitstallingen van bloemen en foto’s ontstonden.

Het fenomeen van het herdenkingswerk is desondanks geen uiting van een nieuw godsbesef, maar feitelijk een anekdote binnen de heersende religieuze viering van het materiële. De veelvuldig terugkomende opstelling van herdenkingswerken die altaarachtige associaties opwekken, de beeldjes van heiligen, de kaarsjes en bloemen, en tegelijkertijd de samenhang van deze relikwieën met Feyenoord shawltjes, kitscherige porseleinen vensterbeeldjes, Coca-Cola flessen, knuffelbeestjes van bekende commerciële tekenfilms en thuisgeprinte wegwerp prints in plastic insteekmapjes representeren deze viering: een heiligverklaring van de burger om zijn wensen met betrekking tot bredere snelwegen, meer

Iconen 2002-2006 (2006), Jonas Staal.

‘service’ (At your service) en zijn recht op goedkope en Nog verder terug in de tijd daarentegen, is het herden-

efficiënte consumptie, die vooral niet geremd dient te

kingswerk veel meer dan een product van de popcultuur, r

worden door de hinderlijke aanwezigheid van uitheemse,

gestoeld in de christelijke, katholieke traditie. Zover ik kan

weinig sentimentele (lees weinig flexibele) belijdenis en

inzien met name met betrekking tot de Maagd Maria, waar

uiting van religieuze – met name Islamitische – waarden.

het aspect van de dood – die de voornaamste associatie is

De heiligverklaring van de burger - vertegenwoordigd door

in onze huidige samenleving met deze burgerinterventies –

het lichaam van Fortuyn, die met zijn sterven ook onmid-

plaatsmaakt voor die van uitingen van verering en van de

dellijk de letterlijke en figuurlijke ontbinding in gang stelde

offeringgezindheid van gelovigen.

van zijn bijna religieuze interpretatie van de taak (voor hem een missie) burgers te vertegenwoordigen – symboli-

Men is lang uitgegaan van het idee dat Nederland een

seert ook het materialisme zoals dat centraal staat in de

‘goddeloos’ land is. Tot voor kort is de definitieve dood van

Westerse wereld. Onze verhouding tot de wereld is materi-

het ‘godsidee’ voor mij, en ik denk voor veel mensen van

alistisch van aard, maar een godsidee, of in ieder geval

mijn generatie, een onbetwistbaar gegeven geweest. Het

een heiligverklaring, is noodzakelijk om deze conditie

fenomeen van het herdenkingswerk, de verering van

leefbaarr te maken (denk ook aan de partij Leefbaar

gestorven politici en opiniemakers als ‘heiligen’, is een van

Rotterdam).

de vele ontwikkelingen die het verlangen naar religie – en religie als wapen in het publiek debat – voor mij zichtbaar PAGINA 18

Ook andersom is dit het geval. Partijen als de ChristenUnie

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

die zich bedienen van Senseo padss als promotiemateriaal

tisch werk; waarin binding wordt gezocht met beelden die

tijdens de verkiezingen, geïllustreerd met een cartoon-

enerzijds wel een sterke invloed hebben op de publieke

versie van lijsstrekker Rouvoet; videoclips waarin Rouvoet

opinie, maar waar in ons dagelijks leven feitelijk een

figureert in een rap, zijn haren modieus wapperend; EO-

directe relatie mee ontbreekt. Hoewel dit ‘ritueel’ niet

concerten; rock- en popbands met nieuwe idolen, meer

specifiek religieus van aard is, gaat het hier wel om de

e dan Jezus Christus, volledig in de lijn van het fashionable

ontwikkeling van een nieuw vocabulaire, van nieuwe

holle schoonheidsideaal dat gerepresenteerd wordt door

handelsperspectieven, om de relatie tot en betekenis van

popzenders als MTV. Het materialisme overwint, doch deze

representaties – mediabeelden in dit geval – zichtbaar te

lijkt slechts leefbaar en acceptabel te kunnen zijn, mits

maken.

bedekt door een laag van suggestieve spiritualiteit; of deze nu gerelateerd is aan het christendom, gemedieëerd door

De reeds besproken revivall van christelijke partijen – en

Rouvoet, representator van de new cool Christian conser-

die van religieus getinte fenomenen zoals het herden-

vative look, k of door publicaties met een glunderend vrien-

kingswerk – komen naar mijn mening meer voort uit de

delijke Dalai Lama, eeuwige verkoophit bij de AKO-ketens

d tussen hevige confrontatie met groeiende ongelijkheid

op onze NS stations, zijn wijsheden nog net niet

mensen – een resultaat van het overweldigende globale

verkrijgbaar als scheurkalender of sms-bericht (‘elke twee

neoliberalisme – dan uit een wezenlijk nieuw ‘godsbesef’.

uur te ontvangen op uw mobiel’).

Het feit dat het christendom op dit moment ook nadruk-

God is marketing. God is de uitvalsbasis voor de mens als consument.

kelijk als wapen fungeert – aangezien haar huidige God is marketing. God is de uitvalsbasis voor de mens als consument. Moe van het vele aanschaffen rust hij uit bij de leidraad van zijn leven, om vervolgens fashionable, met een 30-karaats kruisje om zijn nek, zijn weg te vervolgen.

In een aantal van mijn werken representeer ik deze teloorgang, de overgangsfase, het verdriet dat zich uit door een volk dat ‘vaderloos’, ‘goddeloos’ is geworden. Het teruggrijpen naar rituelen, gekoppeld aan consumentistische gebruiken, deze overlapping waarin nieuwe goden

How to make history mine,

slechts fifteen minutes of fame e genieten, is voor mij repre-

Jonas Staal.

sentatief voor een samenleving die lang heeft gecruised d op postmodern relativisme, nihilisme, maar nu op zijn retour is. Die zijn verwarring, identiteitloosheid en onverschil-

gematigde en bekende e vorm gewenster is dan ‘uitheemse’

De beeldend kunstenaar Jonas

ligheid niet langer kan verdragen en op zoek gaat naar

religies zoals de Islam – zegt ook iets over de angstt en de

Staal (1981) woont en werkt

zingeving, maar eigenlijk al een stap te ver is om zich nog

onmachtt die aan de basis lijken te liggen van deze

in Rotterdam. Zijn politiek

werkelijk te kunnen committeren aan een reeds begraven

hernieuwde aandacht voor religie. Dit is een angst die ik in

beladen en maatschappij-

ideaal.

mijn werk nadrukkelijk erken, die de basis vormt voor het

kritische installatiewerken

zoeken naar en analyseren van het begrip ‘identiteit’. In

roepen veel reactie op. In mei

Groeiende ongelijkheid

zoverre heeft religie dan ook een signaalfunctie: als een

2005 werd hij enkele dagen

Iemand heeft mijn werk eens een ‘verzameling van

uiting van een ‘zoekend volk’, een uiting van onmacht om

gevangen gezet. Recentelijk

rituelen’ genoemd, waarin zowel een poging wordt gedaan

als individu positie te nemen ten opzichte van het huidige

moest de kunstenaar voor de

mediasymbolen en hun betekenis te duiden door hen te

neoliberalisme en haar ‘onleefbare’ materialistische kern.

rechter verschijnen vanwege

confronteren met de publieke ruimte, als dat deze als een

Toch is het ‘ritueel’ in mijn werk nooit bedoeld om een

zijn ‘Geert Wilders Werken’,

basis kunnen worden gezien van ‘nieuwe rituelen’. Het

‘hogere werkelijkheid’ te bereiken, maar juist een

een herdenkingswerk met

werk How to make history mine, dat bestaat uit een serie

‘correctie’ of ontmaskering g van onze huidige beleving van

rouwbloemen, foto’s en wax-

van gereconstrueerde bloedvlekken die het resultaat waren

de werkelijkheid. Dit is deels wat ik eerder in deze tekst

inelichtjes opgesierde kleine

van neergeslagen opstanden en rellen, die ik reprodu-

heb geduid als ‘realisme’. In die zin is religie ook voor mij

altaartjes. De rechter sprak

ceerde met mijn eigen bloed, is naast zijn werking als

een fenomeen, mogelijk een instrumentt voor het onder-

Jonas Staal vrij van ‘doods-

‘correctie’ op journalistieke verslaggeving, ook een ritualis-

zoeken en duiden van de huidige menselijke conditie.

bedreiging’. PAGINA 19

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

IN GESPREK MET STEFAN BELDERBOS, BEELDEND KUNSTENAAR.

Dragen kunstrituelen bij WILBERT VAN WALSTIJN

Aanvankelijk bezocht Stefan Belderbos (1967) de kunstacademie te Utrecht om schilder te worden, maar vanuit de schilderkunst ontwikkelde hij een bijzondere belangstelling voor performance - en installatiekunst. In het bijzonder voor religieuze rituelen waarin niet de theatrale gebeurtenis centraal staat, maar de religieuze en transcendente ervaring. Met zijn laatste serie performances, zijn kunstrituelen, zoekt hij nieuwe grenzen op tussen kunst en kerk, tussen performance en ritueel, tussen handeling en liturgie. Behalve als beeldend kunstenaar werkt hij ook aan de Leidse universiteit bij de faculteit kunsten. Hij doet daar onderzoek naar zijn eigen performancekunst. Daar willen we meer over weten en horen. Op naar nummer 38 aan het statige Rapenburg, recht tegenover de eeuwenoude Hortus Botanicus en het in restauratie genomen Academiegebouw van ’s lands oudste universiteit.

Kun je iets vertellen over de achtergronden van je stap

natie voor religie was er wel, maar ik had niet direct het

om performancekunst te gaan maken?

idee het in verband te brengen met mijn kunst. Na mijn opleiding ben ik die relatie wel gaan leggen, maar toen

PAGINA 20

Halverwege mijn opleiding begon ik fotografie te

bleek me dat de boeddhistische traditie zich daar minder

gebruiken ter ondersteuning van mijn schilderkunst. Een

makkelijk voor leende. Je krijgt veel serene Boeddha’s

docent zei toen tegen me: “Waarom hou je niet op met

onder ogen. Eerlijk gezegd kon ik er niet zo veel mee; ik

schilderen; ik vind die foto’s veel mooier.” Dat vond ik

vond ze als startpunt, inspiratiebron, voor nieuw werk,

belachelijk, temeer omdat er voor mijn schilderwerk

nogal saai. Het zijn beelden die vooral de leegte

steeds waardering was geweest. Toch heeft het iets in

uitdrukken. Ik keerde als vanzelf terug naar de katholieke

werking gezet, waardoor ik mij meer ging toeleggen op

traditie waarin ik veel meer expressie terugvond. De

fotografie. Ik raakte geboeid door het licht dat daar in zit,

katholieke beeldtaal is diverser; ook diverser dan de

legde me toe op diaprojecties en zo kwam ik ook uit bij

moraal die in de kerk verkondigd wordt. In die beeldtaal

installaties met diaprojectoren. Zo werd mijn eerste

zie je terug hoeveel verschillende opvattingen er in het

installatie Maaltijd voor de Goden geboren. Deze eerste

geloof een plaats hebben gekregen. Er openbaarde zich

installatie was nog sterk gericht op esthetische ervaring,

voor mij een rijkdom die mij als kind was ontgaan. Die

meer dan dat ik er inhoudelijk een bedoeling mee had.

verscheidenheid ging mij fascineren.

De titel wijst toch op een religieuze belangstelling. Had je

Was dat ook het moment waarop je een aanvullende

die belangstelling van huis uit meegekregen?

studie theologie bent gaan doen (met een beurs van de

Ik ben katholiek opgevoed. Ik ben de jongste uit het gezin.

Radboudstichting)?

Wij gingen naar de kerk en bezochten katholieke scholen.

Dat was weer een paar jaar later, na mijn eerste instal-

Toch was de kerkgang niet het hoogtepunt van de

latie waarin de inhoud van de godsdienst centraal stond.

zondag. Mijn ouders moesten ons op een gegeven

Dat was Uncover my Lord. Naar mijn gevoel ben ik met

moment er naar toe slepen. Eenmaal op eigen benen

dit werk er voor het eerst echt in geslaagd me te ontwor-

distantieerde ik me ook van de katholieke traditie. Ik

stelen aan de schilderkunst en de fotografie. De inhoud

kreeg meer belangstelling voor het boeddhisme. De fasci-

staat voorop met een expliciet christelijke voorstelling

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

tot religieuze ervaring? van de Heer die je van binnen draagt en wilt tonen. Weliswaar met een kwinkslag, want de manier van tonen in Uncover my Lord heeft ook wel iets weg van een potloodventer die zijn jas opentrekt.

Waarom koos je voor een jaar theologiestudie? Ik denk dat de vonk daarvoor ontsprong in de Nijmeegse studentenkerk, waar ik een installatie had in de vastentijd. De pastor slaagde in zijn preken zo beeldend in te haken op de foto’s waardoor deze een rijkere inhoud kregen, en er voor mij nieuwe verbanden werden gelegd tussen kunst, geloof en liturgie. Dat was voor mij het moment dat ik dacht: dat wil ik zelf ook kunnen. Het ontbrak mij aan kennis en achtergrond om in mijn werk deze verdieping aan te brengen. Ik hoopte dat er veel aandacht zou zijn voor de relatie kunst en christendom of kunst en religie, maar dat viel tegen. Toch moet ik zeggen dat in dat jaar mij wel nieuwe kaders zijn aangereikt of oude kaders zijn verhelderd waarmee ik aan de slag kon.

Het valt op dat de titels van je werk vrijwel steeds verwijzen naar een religieuze inhoud. Neem: ‘Requiem voor gelovigen’, ‘de Evangelist’, ‘Wij het altaar’ en ‘Jesus’ blood never failed me yet’. Noem jij je werk religieuze kunst? Ja, dat doe ik, ondanks de heersende opvatting dat het eigenlijk een ‘vies woord’ is. Kijk, het gaat dan vooral om kunst in opdracht van de kerk. Kunst die in de moderne tijd leidde tot tal van neostijlen. In sommige kringen is dit ervaren als kopieerkunst, die eigenlijk geen nieuwe, hedendaagse kunst meer te zien gaf. Persoonlijk kijk ik daar toch wel wat anders tegenaan, maar los daarvan vind ik het gewoon eerlijk om wat ik doe religieuze kunst te noemen. Ook al maak ik mijn werk niet in opdracht van

Uncover my Lord

de kerk, draag ik niet per se de leer van de kerk uit, er is wel een inhoudelijke verwantschap met geloof. Daarnaast vormen religieuze kunst en rituelen uit verschillende PAGINA 21

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

religieuze tradities voor mij een inspiratiebron. In de

weinig terug. Dat verandert wanneer de toeschouwer

performance krijgt die verwantschap nog duidelijker

participant wordt zoals in de performancekunst.

gestalte wanneer die in een kerkgebouw plaatsvindt. Heb je ook niet als oogmerk om liturgische gebruiken en Wat is het eigene van performance of installatiekunst?

rituelen te willen vernieuwen?

Het meest kenmerkende van deze vorm van kunst is dat

Ik denk dat performancekunst en liturgie beide baat

je de toeschouwer op een andere manier benadert. Bij

kunnen hebben bij samenwerking. Dit kan wellicht leiden

een schilderij of beeldhouwwerk blijft de toeschouwer

tot liturgische vernieuwing, maar ook kan het de perfor-

tegen het kunstwerk aankijken. Bij installatiekunst en

mancekunst verrijken. In de zeventiger en tachtiger jaren

meer nog bij kunstrituelen moet de toeschouwer midden

kwamen er performances die grote gelijkenis vertonen

in het kunstwerk stappen om het te kunnen zien. De

met religieuze rituelen. Die hebben vooral mijn belang-

toeschouwer wordt onderdeel van het kunstwerk; beter:

stelling getrokken. In de liturgie gaat het niet om ‘een

de toeschouwer wordt participant. Bij een schilderij blijft

publiek’ dat toekijkt, maar om ‘vierders’ die aan de viering deelnemen. Wat je als performancekunstenaar probeert is ‘de vierders’ tot handelen aan te zetten, al dan

Denk ook aan de Maria-devoties. Je ziet

niet collectief. Daar zit ook een duidelijk verschil met de vroegere performancekunst die gekenmerkt wordt door een fascinatie met het eigen lichaam. Ze werden niet voor

hier eigenlijk vormen van performancekunst

niets aangeduid met body art. Het eigen lichaam werd hierbij als materiaal voor het kunstwerk gebruikt. Die lichamelijkheid verschilt nogal van die zoals ik die zoek in

voordat het begrip ontstond

de liturgische performance.

Ja, je schrijft ergens dat in je liturgische performances ‘religieuze ervaring, interactiviteit en lichamelijkheid’ een grote rol speelt. Kun je dit nader toelichten? Het begrip van lichamelijkheid in mijn liturgische perforde toeschouwer buitenstaander; er is een scheiding

mance is eigenlijk een ander begrip dan die waarop de

tussen kunstenaar en toeschouwer, maar bij performance-

body art betrekking heeft. Het begrip hangt veel meer

kunst wil de kunstenaar die scheiding opheffen en de

samen met de religieuze rituelen zoals die zijn voortge-

toeschouwer uitnodigen mee te werken. De toeschouwer

komen uit de volksdevotie. Denk aan processies in Spanje

mag dan ingrijpen in het kunstwerk.

of Latijns-Amerika waar in de Goede Week het lijdensverhaal van Christus wordt nagespeeld. Denk ook aan de

PAGINA 22

Stelt de kunstenaar zich niet heel kwetsbaar op, omdat hij

Maria-devoties. Je ziet hier eigenlijk vormen van perfor-

een soort experiment begint waarvan de afloop nog

mancekunst voordat het begrip ontstond. Soms zie je

ongewis is?

vormen van lichamelijkheid in de vorm van zelfkastijding.

Naar mijn idee zal alle kunst experimenteel moeten zijn.

Dat doe ik niet, maar wel vraag ik aan mensen hun eigen

Je probeert meer te doen dan alleen ambachtelijk bezig te

grenzen op te zoeken. Zo wordt het altaar in de viering Wij

zijn om een mooi schilderij of beeld te maken. Als

het altaar door twee personen gedurende de dienst op de

kunstenaar wil je kritiek leveren of iets nieuws toevoegen,

schouders gedragen. Dat vergt toch meer uithoudingsver-

in ieder geval wil je iets in gang zetten. Als het

mogen dan in een traditionele liturgie het geval is. Het gaat

experiment weg is wordt het heel saaie kunst. Natuurlijk

om het bereiken van piekervaringen die heel dicht tegen

zie je graag als kunstenaar dat mensen enthousiast

religieuze ervaringen aan liggen. De kunstenaar

reageren op wat je maakt. Maar het aantrekkelijke van het

Ambramovic bijvoorbeeld ging hierin heel ver door zelf

experiment zit hierin dat je een discussie aangaat en

eerst uren op een ijsblok te gaan liggen en daarna in een

expliciet reacties uitlokt. Toeschouwers kijken even naar

kring van vuur. Hier gaat het echt om wat je lichamelijk nog

een kunstwerk, meestal niet eens zo lang, en gaan dan

aankan. Het draait bij mij uiteindelijk om de vraag of perfor-

weer naar het volgende werk. Als kunstenaar krijg je

mancekunst kan bijdragen aan een religieuze ervaring.

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Stefan Belderbos, beeldend kunstenaar.

Je werkt aan een promotieonderzoek hier aan de Leidse

herinneringen een rol. Ik heb zelf op een middelbare

faculteit voor de Kunsten. In je onderzoeksopzet spreek je

katholieke school gezeten. Daar waren inderdaad

over ‘een verstoorde balans’ tussen twee soorten

vieringen, maar ze hebben heel weinig indruk op mij

symboliek die in de liturgie voorkomen: de ‘discursieve’

gemaakt, zo weinig dat ik het eigenlijk al vergeten ben. Er

die gericht is op tekst en woord en de ‘presentatieve’

zat weinig overtuiging bij, het was iets wat erbij hoorde,

symboliek die in handelingen en beelden tot uiting wordt

het was een ingesleten gewoonte.

gebracht. In welke richting wil je de balans herstellen?

Toch sluit ik niet op voorhand uit dat het op scholen te

Dat heeft ook met lichamelijkheid te maken. In veel

doen is. Het hangt natuurlijk sterk af van de cultuur die er

vieringen gaat het vooral om gelezen teksten of het

op de school heerst. Mij viel wel op dat bij performances

gesproken woord. Je ziet dat die aandacht ten koste gaat

die er geweest zijn jongeren die nog in de pubertijd

van de rituele handeling, het gebaar, het rituele beeld. Bij

waren het wat raar vonden om er naar te kijken, maar wel

die vormen van ‘presentatieve’ symboliek staat de licha-

erg geboeid waren door wat er plaatsvond. Daar ligt de

melijkheid voorop. Je ziet ook dat die vormen van

belemmering niet. Die ligt veel meer in de voorbereiding

symboliek ook steeds vaker uitgelegd, beredeneerd worden. De vraag is of die nadruk op de rede niet ten koste gaat van de religieuze ervaring. Of anders gezegd of symboliek die zich in handelingen uitdrukt soms een

Deze gemeenschap ondergaat niet

geschiktere weg is tot religieuze ervaring. Dat soort vragen hoop ik met mijn onderzoek te kunnen gaan beantwoorden.

Hoe komt het contact tot stand? Doe je je performance op verzoek of benader jij kerken of gemeenschappen om een

alleen het kunstritueel, maar brengt ze mede tot stand

performance te houden? In het kader van mijn onderzoek benader ik kerken of gemeenschappen. Ik heb veel vieringen in het land bezocht en onderscheid gemaakt naar liturgieën met de nadruk op woord, tekst en verhaal en liturgieën met de

en de nazorg, in de organisatie er omheen. Het werkt

nadruk op rituelen. Met die laatste probeer ik contact te

zeker bevreemdend als het niet ingekaderd zou zijn in een

leggen om te kijken of ze belangstelling hebben voor een

beleid en schoolcultuur waarin aandacht is voor liturgie,

experiment rond kunstrituelen. Dat heeft nu geleid tot

rituelen, kunst en religie.

drie contacten waar kunstrituelen plaatsvinden. Het kost moeite om een hele gemeenschap mee te krijgen. Het is

Maar voor scholen die iets anders zoeken dan de traditi-

veel makkelijker om als kunstenaar een tentoonstelling ‘te

onele vormen en op zoek willen gaan naar vernieuwing is

brengen’, maar een experiment met kunstritueel breng je

het mogelijk?

zo maar niet even, te meer niet omdat de participatie van

In principe wel, maar men moet goed bedenken dat een

de ‘vierders’ zelf geboden is. Ook van het koor wordt het

performance geen standaarden heeft, maar toegesneden

nodige gevraagd, want het moet bekende muziek op een

moet worden naar de gemeenschap van ‘vierders’ die bij

totaal andere wijze instuderen. De voorganger moet

elkaar is. Deze gemeenschap ondergaat niet alleen het

instemmen en meewerken aan wat gevraagd wordt. Dat

kunstritueel, maar brengt ze mede tot stand. Daar komt

maakt het veel ingrijpender.

veel bij kijken, maar wie weet melden er zich scholen die met mij het experiment willen aangaan. Ik ga mijn e-

Op scholen vinden ook allerlei vieringen plaats.

mailbox extra in de gaten houden als dit artikel

Religieuze vieringen bijvoorbeeld rond kerst, maar ook bij

verschenen is!

het overlijden van een leerling of leraar. Ooit gedacht om scholen te benaderen of is dat te moeilijk? Nee, ik heb nog niet eerder overwogen scholen te benaderen of te bezoeken. Misschien spelen hier mijn

Voor reacties naar [email protected] PAGINA 23

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Mogelijkheden van stripverhalen bij religieuze educatie JOHN DEN OLDEN

Bieden stripverhalen mogelijkheden voor het levensbe-

een reeks afbeeldingen het verhaal over Jezus verteld,

theoloog, bisschoppelijk

schouwelijk en godsdienstig onderwijs? Dit is de vraag

uitlopend op de verrijzenis van Christus, de kroning van

gedelegeerde voor het onderwijs

waar ik in dit artikel enige gedachten over naar voren zal

Maria en het laatste oordeel.

van het bisdom Haarlem

brengen.

De episodes uit het leven van Jezus staan op de centrale

Hierbij wil ik eerst een drietal voorbeelden bekijken van

tekening van de bladzijde. Daarom heen staan twee

het gebruik van verhalende afbeeldingen in de katholieke

taferelen uit het oude testament en vier afbeeldingen van

traditie. Vervolgens wil ik enkele opmerkingen maken

profeten. (De tekst bij de tekeningen is bedoeld als

over moderne stripverhalen met een expliciet religieuze

toelichting.) Voor de lezer ontstaat de betekenis van de

boodschap. Ten slotte zal ik nog aandacht schenken aan

centrale tekening over Jezus, doordat hij de diverse

twee voorbeelden van religieuze thema’s in meer

tekeningen met elkaar in gesprek brengt. Zo wordt bij

seculiere stripverhalen.

afbeelding 1 de doop van Jezus door Johannes geplaatst tegen de achtergrond van de verhalen over Mozes, die

Kruiswegstaties

het Joodse volk wegvoert uit Egypte en over Jozua en

De katholieke kerk kent al een lange traditie van het

Kaleb, rijkbeladen terugkerend van hun verkenningstocht

gebruik van afbeeldingen in de catechese. Zo zien we in

aan de overkant van de Jordaan.

veel kerken de kruiswegstaties: schilderingen op de muur

PAGINA 24

die in een aantal losse, maar wel chronologisch op elkaar

Een derde voorbeeld uit de traditie is de Beeld-

volgende, episodes uit het lijdensverhaal van Jezus

catechismus. Catechismussen zijn dikwijls door woorden

vertellen. Hoewel deze afbeelding als zelfstandige schilde-

gedomineerde boeken die een verkorte weergave van de

rijen al een verhaal vertellen, wordt de zeggingskracht

geloofsinhoud geven. Er zijn echter pogingen gedaan om

nog verdiept tijdens de viering op Goede Vrijdag. De

deze geloofsinhoud door middel van afbeeldingen over te

voorganger leest en bidt dan bij iedere afbeelding

dragen. Een oud voorbeeld is van Petrus Canisius die in

speciale begeleidende teksten, waardoor de gelovige in

1589 de eerste beeldcatechismus samenstelde. In 103

een spirituele bezinning wordt meegenomen.

etsen wordt de geloofsleer samengevat.

Uit de late middeleeuwen kennen we de zogenaamde

In 1949 verscheen in Nederland een modernere versie

Biblia pauperum.

van de beeldcatechismus onder de titel: Luistert naar

Kenmerkend voor deze geïllustreerde

Bijbel is dat de afbeeldingen niet bedoeld zijn als

Hem; prentenboek bij de eerste catechismus.

illustraties bij de tekst, maar de afbeeldingen zelf de

lessen worden in kleurrijke afbeeldingen met weinig tekst

In 26

dragers zijn van de boodschap. Na een korte inleiding

uitleg gegeven aan de geloofsleer. De afbeeldingen

over de schepping, Adam en Eva en de zondeval, wordt in

verdiepen de uitleg, die door een enkele zin onder de

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Wie kent ze niet de vrolijke boeken met plaatjes en wat tekst? Stripverhalen: ontspanning voor de jeugd en volwassenen. Jarenlang werd er gewaarschuwd tegen strips en de vermeende slechte invloed die deze boeken zouden hebben op het leesgedrag van kinderen. De beperkte hoeveelheid tekst ten opzichte van het grote aantal tekeningen zou de kinderen (lees)lui maken en te gemakzuchtig. In onze huidige beeldcultuur wordt dit vooroordeel geleidelijk los gelaten en krijgt men steeds meer oog voor de eigen culturele waarde van stripverhalen en voor de educatieve mogelijkheden van dit medium.

afbeelding wordt gegeven, door de overeenkomsten te laten zien tussen een ‘geloofswaarheid’ en ‘het dagelijkse leven van de lezer’. Zo zien we op afbeelding 2 ‘les 9, Jezus van Nazareth’ een viertal combinaties van tekeningen. Op de linker tekening staat steeds een episode uit het leven van Jezus getekend en de rechter

1

tekening een overeenkomstige situatie uit het leven van kinderen. De begeleidende tekst onderaan zegt: Jezus is ons voorbeeld. De bedoeling is dat de jonge lezer episodes uit zijn eigen leven herkent en vervolgens de

2

parallel ziet in het leven van Jezus. Interessant is daarbij de onderste afbeelding. Na het gehoorzaam zijn aan de ouders, het helpen in huis en het bidden wordt aandacht geschonken aan het spelen. Op de linker afbeelding zien wij Jezus met een lammetje spelen. Op de rechter tekening zien wij een gezin een ganzenbord spel spelen. Deze bladzijde laat niet alleen zien dat Jezus ons voorbeeld is, maar ook dat we niet alleen leven om te werken en onze plicht te doen. Het is ook goed om te ontspannen en te spelen.

Bovenstaande drie voorbeelden laten naast het feit dat het gebruik van afbeeldingen bij geloofsoverdracht oude wortels heeft ook een aantal belangrijke kenmerken van

Afbeelding 1: Pagina uit

stripverhalen zien. Stripverhalen vertellen een verhaal

Biblia pauperum

door de combinatie van aan elkaar gerelateerde afbeel-

(Armenbijbel), ca. 1460-

dingen en een richtinggevende tekst. De lezer begrijpt de

1470.

boodschap van het verhaal doordat hij de betekenis van de losse afbeeldingen tijdens het lezen combineert.

Afbeelding 2: Uit: Luistert

Moderne stripverhalen gebruiken dit principe voort-

naar Hem; prentenboek bij

durend in allerlei variaties.

de eerste catechismus. PAGINA 25

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

3 Bijbelverhalen verteld. Rüdiger Pfeffer plaatst in zijn verhalen over David en Jezus de spelers in een moderne omgeving. Zo fietst Jezus na zijn doop in de Jordaan naar een mooie ondergaande zon.

Via deze stijlfiguur maakt

hij de verhalen tijdlozer en probeert hij de herkenning bij de lezer te vergroten. Mooie klassieke voorbeelden van levens van heiligen in stripvorm zijn de boeken van Jijé: Don Bosco en Bernadette Soubirous. Het gaat hier om twee stripverhalen uit de jaren veertig. Hierdoor ogen de tekeningen soms wat gedateerd, maar verhaaltechnisch wordt het verhaal goed verteld.

Een vraag die zich af en toe opdringt bij het genre van Vrijheid van vertellen

expliciete religieuze thema’s is of dit soort verhalen alleen

Aangezien het bij stripverhalen gaat om een volledige

geschreven/getekend mogen worden door gelovige

virtuele getekende werkelijkheid, zijn eigenlijk de enige

mensen met een religieuze bedoeling. In de jaren tachtig

echte grenzen waar de vertellers mee te maken hebben

maakten tekenaars als Marcel Gotlib ironische stripver-

van druktechnische aard. Het formaat van het gedrukte

halen over Bijbelse figuren en religieuze thema’s die door

boek bepaalt namelijk uiteindelijk hoe groot een

vele gelovigen, maar ook niet gelovigen als aanstoot

afbeelding kan worden. Maar binnen die grens kan de

gevend ervaren werden. Recentelijk heeft de striptekenaar

tekenaar zelf beslissen of hij de bladzijden opdeelt in veel

Jeroen de Leijer als kunstwerk een ‘moderne kruisweg’

kleine plaatjes of enkele grote tekeningen. Deze afwis-

gemaakt. Op deze afbeeldingen actualiseert Leijer het

seling wordt bijvoorbeeld gebruikt om snelheid tussen de

lijdensverhaal op zo’n confronterende wijze dat er zelfs

verschillende handelingen te suggereren. De vrijheid van

binnen de gemeenteraad van Tilburg vragen over gesteld

vertellen gaat echter nog verder, de tekenaar kan namelijk

werden in verband met de hieraan verleende subsidie.

de held buiten het kader laten optreden. Dit geeft de verteller veel mogelijkheden in handen om het verhaal een extra dimensie mee te geven. Wanneer we kijken naar stripverhalen vanuit het perspectief van levensbeschouwing dan zijn er verhalen die een expliciet religieuze boodschap willen verkondigen en meer seculiere verhalen die religieuze thema’s Afbeelding 3: Tekening van

aansnijden. Bij de eerste groep denk ik dan bijvoorbeeld

Rüdiger Pfeffer. Uit: Jezus

aan Bijbelvertellingen en levensgeschiedenissen van

(uitgave van KBS).

heiligen. Bij de tweede groep denk ik aan verhalen die vragen rondom de zin van het leven aan de orde stellen.

Afbeelding 4: Uit: Levenskrachtt (1987) Will

Een valkuil bij de expliciete religieuze verhalen is dat men

Eisner. Zelhem: Arboris.

soms niet verder komt dan in korte episodes een aantal losse gebeurtenissen uit de Bijbel of van een heilige te

Afbeelding 5: Illustratie uit

tekenen. De strip blijft dan steken in informatieoverdracht

Marvel strip, uitgave van

en neemt de lezer niet mee in de spirituele diepte van het

Juniorpress, Naarden.

eigenlijke verhaal. Er zijn echter wel een aantal aardige pogingen gedaan om dit te doorbreken. Bijvoorbeeld in

Afbeelding 6: Uit: Comics

de reeks Het eindeloos verhaall worden de Bijbelverhalen

and Sequential Art (1985)

verteld via een leraar die met een groep kinderen gaat

Will Eisner. Florida:

kamperen. Naar aanleiding van hetgeen de kinderen bij

Poorhouse Press.

het kamperen meemaken worden er bijpassende

PAGINA 26

4

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

5 bekend is geworden met de detective strip Spiritt gaat hij in de jaren zeventig verhalen schrijven over thema’s, zoals het boek Levenskracht.

Het verhaal speelt zich af

in de jaren dertig in de Bronx, New York. In het verhaal worden een aantal mensen gevolgd in hun dagelijkse leven. Centrale vraag is waar haalt men de kracht vandaan om te overleven. Er wordt een vergelijking gemaakt met de kakkerlak. Dit dier weet overal en in alle tijden te overleven. Afbeelding 4 laat de vraag zien. Een goed verhaal dat met humor en diepte essentiële vragen aan de orde stelt.

Het tweede voorbeeld komt ook uit Amerika, namelijk de superhelden verhalen. Afbeelding 5 toont de illustratie Captain Marvel in een onmiskenbaar religieuze afbeelding.

Superhelden als Spider-man, Batman etc,

zijn een soort van moderne mythen waar men voortdurend een spiegel in terug vindt van actuele maatschappelijke vragen. Zo werden deze helden in WO II gebruikt om de verantwoordelijkheid van Amerika voor de vrijheid in de rest van de wereld te motiveren. Vanaf de jaren Het geeft voedsel aan een discussie rondom het thema of

tachtig zie je in series als de X-men de vraag terugkeren

de vrijheid van meningsuiting begrensd wordt door het

hoe we als samenleving moeten omgaan met mensen die

respect voor de religieuze beleving van andere mensen.

anders dan het blanke mannelijke gemiddelde zijn. En

Dit thema wil ik hier even laten rusten, omdat in dit

meer recentelijk werd in de reeks van Spider-men

artikel de pedagogische vraag relevant is of dit soort

gewezen op de ethische vragen rondom persoonsregi-

strips bruikbaar zijn in godsdienstonderwijs? Het shocke-

stratie en identificatieplicht.

rende effect van de strip zou gebruikt kunnen worden als

Al met al zijn er vele voorbeelden die mijn inziens

middel tot vervreemding van de lezer met het onderwerp,

aantonen dat stripverhalen verschillende mogelijkheden

om via die weg de lezer hernieuwd over het thema te

bieden om te gebruiken in lessituaties. Bijkomend

laten nadenken. Dit effect kan werken voor zover de lezer

voordeel is dat stripverhalen over het algemeen

de openheid naar de inhoud van de strip behoudt en zich

laagdrempelig zijn. Ze geven geen definities, maar bieden

niet afsluit. Of dit soort strips bruikbaar zijn in een didac-

de mogelijkheid om via de directe evocatieve weg van

tisch proces voor godsdienstonderwijs hangt dus af van

afbeeldingen thema’s aan de orde te stellen. Als illustratie

de relatie tussen de te gebruiken afbeelding en de

daarvan tot slot deze korte grap van Will Eisner.

leerlingen. Wanneer de leerling dermate schrikt door de

vragen zich af waar hun ‘dagelijks brood’ vandaan komt.

Vissen

Voor meer informatie: [email protected]

tekening dat zijn emoties en reacties verstarren, dan is ook het leerproces daarna geblokkeerd. Roept het beeld echter vragen en verbazing op dan groeit de ruimte voor het leerproces.

Het gebruik van seculiere strips Ten slotte wil ik nog aan de hand van twee meer seculiere strips laten zien hoe religieuze thema’s op een meer natuurlijke wijze ter sprake kunnen worden gebracht en daarmee dichter kunnen aansluiten bij de belevingswereld van de leerlingen. Het eerste voorbeeld is van de Amerikaanse schrijver/tekenaar Will Eisner. Nadat hij

6 PAGINA 27

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Werken aan een kunstzinnige relatie met je eigen stad “Wat ik zo aantrekkelijk vind aan een project als C.A.P.T.U.R.E./the City is dat het leerlingen aanzet tot een andere manier van omgaan met kunst, met kunst in hun omgeving. Het roept echte verwondering op en dat komt juist ook door de relatie die wordt gelegd met de stad Sittard, hun eigen omgeving, die ze kennen en dan opeens toch niet zo kennen.” Aan het woord is Janine Driessen, docent culturele en kunstzinnige vorming (ckv) aan de Trevianum Scholengroep in Sittard. Samen met haar collega Daniëlle Franssen heeft ze er voor gezorgd dat maar liefst alle elf havo-4-klassen van hun school deelnamen aan het brede project C.A.P.T.U.R.E./the City.

FRANK SELLER

gaat leven. En dat gebeurt in zo’n project veel directer je met tweehonderdzeventig leerlingen meedoet. Het

dan in de lessituatie. De impulsen die leerlingen

vraagt aardig wat van de organisatie van een school. Al

ontvangen zijn ook veel sterker.”

het andere onderwijs moet gewoon door kunnen gaan –

PAGINA 28

er mag geen les uitvallen tegenwoordig - en dat betekent

C.A.P.T.U.R.E./the City

dat je niet maar zo extra lokalen of ruimtes of begeleiders

Ton Slits, projectleider van C.A.P.T.U.R.E./the City, vindt

kunt vragen. Gelukkig had de gemeente Sittard het

dat vanuit de docentenopleidingen van het

Museum Het Domein Sittard beschikbaar gesteld voor de

Conservatorium, de Toneelacademie en de Academie

eindpresentatie. Dat was een schitterende ruimte voor de

Beeldende Kunsten van Maastricht, Hogeschool Zuyd,

tentoonstelling aan het eind van het project en daardoor

studenten betrokken moeten worden bij projecten waarin

was er veel mogelijk. En er waren ook voor de workshops

kunstonderwijs en cultuurbeleving van havo/vwo-

in ons programma diverse ruimtes buiten de school.”

leerlingen vorm krijgt. Zeker bij een project in de eigen

Voor Peter-Paul Lenssen, afdelingsleider tweede fase en

stad en met een sterke relatie met die stad. Voor de

ckv-coördinator van het Bernardinus College in Heerlen,

concrete projectactiviteiten wordt er daarbij niet alleen

was de invalshoek heel erg goed, juist omdat die in het

samengewerkt met studenten maar ook met kunstenaars

verlengde ligt van wat zijn school met de lessen ckv wil

vanuit verschillende disciplines. De scholen en hun ckv-

bereiken. “Het gaat er om dat ckv leerlingen een

coördinatoren en ckv-docenten in vijf Limburgse steden:

algemene en brede invalshoek geeft op kunst en op

Roermond, Venlo, Heerlen, Sittard en Maastricht werden

culturele uitingen. Het gaat er om dat cultuur voor hen

de andere dragende partners in het project, dat vanuit

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

een gezamenlijk samenwerkingsverband Vuurstof was

openhartigheid van leerlingen was over en weer een

bedacht. Het idee van het project is eigenlijk in één zin

beleving. “Dat zie je ook terug in het logboek, dat

samen te vatten, namelijk: leerlingen veroveren hun eigen

leerlingen bij hebben gehouden over hun ervaringen en

stad.

hun leerproces”, zegt Peter-Paul.

In het project gaan leerlingen op zoek naar hun eigen

Deze workshops waren bij de voorbereiding van het

houding ten opzichte van hun stad, een verkenning van

project natuurlijk nog niet zo concreet en ook nog niet

zowel de eigen identiteit als die van de omgeving. Een

uitgewerkt. In de beleving van Peter-Paul Lenssen was

vooronderzoek vindt plaats in de lessen op school,

toen de beeldvorming over het project nog redelijk vaag.

waarbij ook studenten van de opleiding Docent

Je zou volgens hem kunnen spreken van een gezamen-

Beeldende Kunst en Vormgeving konden participeren. Vervolgens werden de inhoudelijke thema’s op school verder verdiept met lezingen en presentaties en afgesloten met een toneelstuk. Daarin kwamen ook verhalen voor die gebouwen in een stad zouden kunnen

Wat leerlingen ervoeren was dat ‘kunst maken’ een manier van

vertellen; kortom, een stad werd verbeeld als een levend organisme.

kijken is, dat kunst daarbij een belangrijke maatschappelijke

Per stad was er intussen een groep kunstenaars gevormd die de diverse workshops op locatie konden uitvoeren. De leerlingen vormden samen met de kunstenaars

functie heeft omdat het mensen beïnvloedt.

zogenaamde creative art teams. In Sittard was er bijvoorbeeld een groep die zich bezig hield met het bedrukken van T-shirts en tassen met slogans uit verhalen van mensen over hun stad. De formuleringen, kreten en one liners uit dit project gaven

lijke expeditie door een onbekend en maar gedeeltelijk

een goed beeld van de beleving. De leerlingen die samen

ontgonnen terrein. Maar door in kleine stappen activi-

met Rik Meijers portretten van bekende Sittardenaren

teiten te verhelderen en te formuleren wat leerlingen

bewerkten en als ongevraagde posters in de stad

zouden kunnen beleven - en waar, en hoe, - werden

verspreidden, deelden het kunstenaarschap met hem op

activiteiten concreter. Daarmee konden de ckv-coördina-

een directe manier. De workshop onder leiding van

toren zich voorbereiden én op de lessenseries met het

Antoine Berghs in één van de hoogste kantoorgebouwen

vooronderzoek in school én op de organisatie van de

van DSM met als titel Een raam op de stad leverde ook

workshops en activiteiten in de stad.

een interessante beleving, die weer aansloot op het toneelstuk.

Anders leren van leerlingen

In Heerlen was de workshop van Paul Devens voor

“Voor mijn leerlingen”, zegt Janine, “was dit wat je noemt

leerlingen een eye opener: In een geïmproviseerde radio-

een piekervaring. Ervaring en kennis werden met elkaar

studio namen leerlingen samen met kunstenaar Paul

verbonden in de tentoonstelling die als eindpresentatie

Devens geluiden, muziek-en interviewfragmenten op,

werd ingericht. Wat leerlingen ervoeren was dat ‘kunst

waarin de verhalen van leerlingen zelf en van de

maken’ een manier van kijken is, dat kunst daarbij een

omgeving versmolten tot een akoestische installatie. Paul

belangrijke maatschappelijke functie heeft omdat het

Devens interviewde leerlingen in een DJ-achtige aanpak

mensen beïnvloedt. Het gaat niet alleen om een product,

over de manier waarop ze in de samenleving staan en de

maar ook om een proces.” PAGINA 29

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Maar ook in haar docentenrol is Janine Driessen een

Cultuurdragers in de omgeving

ervaring rijker, of misschien wel meer dan één. “Je geeft

Een project als dit kan niet zonder grote betrokkenheid

leerlingen veel vrijheid en een groot scala aan mogelijk-

van de culturele instellingen en stedelijke organisaties.

heden. Zij kunnen hun eigen belevingswereld daarbij

Zoals in Sittard de afsluitende tentoonstelling in Museum

aanspreken en je bent als docent veel minder sturend en

Het Domein een apotheose was voor leerlingen, zo had

bepalend dan in de normale lessituatie. Ook een discussie

elke stad eigen keuzes. Die mogelijkheden zijn wel van belang, zeggen de ckv-coördinatoren desgevraagd. “Een school heeft immers maar een beperkt aantal ruimtes, meestal van één maat, en in een school lopen diverse

Ik had het gevoel dat ze wel trots waren, omdat ieder een eigen

processen tegelijk. De leegstaande school waarin we konden werken, was echt van belang. Maar ook een lezing van iemand die verbonden is aan het architecten-

en uniek werk had gemaakt. Het enthousiasme van de leerlingen

centrum Vitruvianum, het Centrum voor Architectuur in de Euregio Maas-Rijn, is belangrijk. Dat brengt specifieke expertise in het project.”

sprak door de werken heen.

Beiden constateren zonder enig voorbehoud dat de band met de culturele instellingen in hun omgeving erg goed is. Dat betekent dat ze heel gerust zijn nu de eerste initiatieven voor een vervolgproject in 2008 zijn genomen. Peter-Paul Lenssen zou dan wel met meer leerlingen

wordt op een andere manier gevoerd.”

willen meedoen. Voor Janine Driessen geldt dat ze het

Ook Peter-Paul Lenssen vindt dat het project zijn

voor alle leerlingen belangrijk vindt en dat ze daarom wel

leerlingen veel heeft opgeleverd. “De maatschappelijke

weer met alle havo-leerlngen zou willen meedoen; zij het

betrokkenheid van leerlingen krijgt in de normale school-

wel met een kleine voorwaarde. “De geschikte ruimtes,

situatie natuurlijk ook wel veel aandacht; we zijn niet voor

zowel in school als bij het projectdeel buiten school,

niets een school met een Franciscaanse traditie. We willen

moeten wel beschikbaar zijn. Daar moet je ook niet te

ook niet dat de school een eiland in de maatschappij is. Ik

veel tijd in hoeven stoppen, je bent immers vooral

zie het als een manier van ‘opvoeden’, we laten leerlingen

begeleider van leerprocessen van leerlingen.”

in het domein Kunst en cultuur ervaren dat het een domein in de echte wereld is, dat kunstenaars een visie hebben op de wereld, de omgeving en op het leven. Dat beeld is weliswaar multi-interpretabel, maar het daagt hen wel uit tot zelf verder denken.” Janine zegt over de tentoonstelling ook: “Ik had het gevoel dat ze wel trots waren, omdat ieder een eigen en uniek werk had gemaakt. Het enthousiasme van de leerlingen sprak door de werken heen.” Peter-Paul schrijft in de bundel met het projectverslag: “Het belangrijkste punt dat ik eruit heb willen halen, is dat het proces belangrijk is. Ik denk dat veel dingen op school heel expliciet over eindresultaat gaan.” PAGINA 30

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

De kunst van kunst EMMY KOOL EN

Wanneer ik de school in kom, zie ik niks behalve het bord met de gewijzigde lessen.

BORIS CORNELISSEN

Ik zie misschien enkele vrienden die aan komen lopen, maar de aanwezigheid van

Sint Bonifatiuscollege, 6-vwo

beeldende kunst valt mij niet op. Toen ik echter achter mijn computer ging zitten en nadacht over de kunst die in onze school hangt, veranderde dat. Niet alleen bleek er keuze genoeg te zijn; ook het idee dat de tekening in de hal van de school er plotseling niet meer zou zijn, riep een gevoel van leegte op. Datzelfde geldt ook voor de beelden van Sint Bonifatius, die niet zozeer duidelijk aanwezig zijn, maar waarbij het zeker zou opvallen als ze er niet meer waren. Het valt immers vaak pas op dat je ergens aan gewend bent geraakt, als het er niet meer is. De twee Bonifatiusbeelden betekenen niet voor alle leerlingen even veel, maar hebben toch een belangrijke functie voor de school. Ze dragen namelijk in hoge mate bij aan het concretiseren van de heilige. Als er geen beeld van hem op school had gestaan, was hij een begrip gebleven en had de naam voor velen een stuk minder betekenis gehad. Door de visualisering van Bonifatius wordt de abstractie van de naam deels weggenomen en kunnen de leerlingen zich een beter beeld van de heilige vormen. Dat kunst niet altijd vernieuwend hoeft te zijn blijkt wel uit de werken van de leerlingen die het vak ckv3 (beeldende kunst) volgen. De sfeer en warmte die ontstaan door de herkenning die de werken elke dag weer oproepen, zou ik voor geen goud willen missen. Ieder mens ervaart kunst anders, houdt van andere vormen van kunst en zal bepaalde dingen meer kunnen waarderen dan een ander. De grote variëteit aan werken is daarom van groot belang. Daarbij kan ik me ook niet voorstellen dat er iemand is die niet stiekem trots is als hij door de gang loopt en zijn eigen schilderij ziet hangen, ingelijst en wel. Hij ziet dat anderen die door dezelfde gang lopen, kijken naar het schilderij waar in schuine letters jouw initialen onder zijn gezet. Kunst is iets om trots op te zijn. Onze kantine is sinds kort opgeknapt. Ik heb nooit iets gehad met de oude kantine, totdat hij verbouwd werd. Toen besefte ik ineens hoe vertrouwd de oude kantine was en dat hij hoe dan ook bij de school hoorde. Met kunst is dat net zo: als je eenmaal gewend raakt aan bepaalde werken, wil je niet zonder. De nieuwe kantine heeft een totaal andere uitstraling: de kleuren passen niet bij mijn beleving van de school. Het is belangrijk om door middel van kleur een harmonieuze sfeer te creëren, iets gevoeligs, een bijna huiselijk effect. Leerlingen voelen zich dan veel sneller op hun gemak, wat bijdraagt aan de kwaliteit van de school in het algemeen. Dit bewijst maar weer hoe belangrijk de invloed van kunst op het dagelijks leven van mensen kan zijn.

PAGINA 31

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Het lijkenhuis ANTON DE WIT

De gids van het Bonnefantenmuseum in Maastricht moet moeite doen om haar meewarigheid te verbergen. Zij wijst naar de labeltjes naast de schilderijen en beeldhouwwerkjes in de sectie middeleeuwse kunst. ‘Kunstenaar onbekend’, melden die bijna zonder uitzondering. “In die tijd”, voegt de gids er hoofdschuddend aan toe, “werd het niet belangrijk gevonden wie de kunstenaar was.” Ik knik vriendelijk naar de gids, beamend. En ik verberg mijn gêne. Mijn gêne om het plotselinge, overweldigende besef dat ik mij in een lijkenhuis bevind. Het museum is het mortuarium van de menselijke geest. Het labeltje naast het kunstwerk is het kaartje dat in Amerikaanse misdaadseries altijd aan de grote teen van het slachtoffer wordt gehangen. Kunstenaar onbekend. In het geval van de middeleeuwse kunst, dat vergeet de gids te vertellen, is echter niet het gehele lijk tentoongesteld. Slechts enkele losgerukte ledematen. Want deze bijbelse tafereeltjes, kruisbeelden en altaarstukken hebben ooit deel uitgemaakt van de één of andere kerk, waarin tal van dit soort kunstwerken verwerkt waren. De miskenning van de kunstenaar schuilt niet in zijn anonimiteit, zoals de gids lijkt te denken, maar juist in het buiten zijn grotere verband exposeren van dat ene werkje in een klinisch museum. Je kunt net zo goed een glas-in-loodraam aan diggelen slaan en één scherf tentoonstellen. De gids voert ons vlug verder naar de sectie hedendaagse kunst. Zij toont één van de pronkstukken van de collectie: een strak witgeverfd paneel van de Amerikaanse kunstenaar Robert Ryman. Een half miljoen heeft het museum ervoor neergeteld, vertelt de gids trots, en inmiddels is de waarde verviervoudigd. Terecht, want Ryman ging in zijn werk op zoek naar ‘het wezen van het schilderij’, en schilderde daarom alleen nog maar witte vlakken. Slechts zijn in zwarte letters geschilderde naam doorbreekt het strakke witte vlak, want tegenwoordig is de naam van de kunstenaar wél belangrijk. De gids glundert tevreden. Ik knik nog maar eens vriendelijk en beamend. Ze heeft gelijk ook. Ryman heeft inderdaad het wezen van het moderne schilderij bij de lurven: het museum annex mortuarium is voor veel hedendaagse kunstenaars het voornaamste referentiekader, geen eindbestemming maar beginpunt. Natuurlijk is de essentie van zo’n kunstwerk een wit vlak met slechts de naam van de kunstenaar erop. Lucht en leegte, ijdelheid. De moderne kunstwenaar, zelfs de meest experimentele en controversiële (zoals onlangs Sooreh Hera met haar veelbesproken afbeeldingen van Iraanse homo’s), maakt slechts kunst voor museale expositie. Dat is, om in de beeldspraak te blijven, hetzelfde als een kind baren met als enige doel het op te baren. Dan nog liever de anonieme middeleeuwer, die een bescheiden bijdrage hoopte te leveren aan de totaliteit van een kerkgebouw. Een kerkgebouw – tenminste, als het nog in gebruik is en niet zélf tot een doods museum is verworden – is een levend en openbaar gebouw waar kunst, ook hedendaagse, tot bloei kan komen. Denk aan het glas-in-loodraam van kunstenaar Marc Mulders in de Bossche Sint-Jan kathedraal, dat razend interessant is om méér dan die ene veelbesproken scherf waarop de aanslagen van 11 september afgebeeld zijn. Dit werk doet letterlijk wat ieder kunstwerk meer figuurlijk hoort te doen: licht van boven, van elders – zonlicht in dit geval – doorgeven, vormgeven en inkleuren. Die kleurenpracht ontnemen wij de openbare ruimte wanneer we kunst en religie naar het lijkenhuis verbannen.

PAGINA 32

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Foto: W. Kochen

Architectuur

Jozefkerk, Noordwijkerhout.

KARIN MELIS

I

De zware deur van de Priorij Emmaus in

uitkijkend op een kaal kruis. Ooit heb ik daar in dat

Maarssen is gelijk aan het kaliber van de poort van een

klooster achtenveertig uur gebivakkeerd en ik geloof dat

eeuwenoud kasteel. Zo eentje die beveiligd is door een

ik niet één keer mijn kamer zonder dat ik verdwaalde heb

ophaalbrug. De vormgeving sorteert het bedoelde effect:

gevonden. Dat ik de kerkelijke ruimte voor de gebeds-

als de deur door een van de nonnen achter je wordt

diensten heb kunnen vinden, is nog een wonder. Ook die

gesloten, treed je een andere wereld binnen. En daar, in

ruimte is onversierd. En ook daar is het kruis leeg. De

die andere wereld, word je omsloten door strakke muren

ramen, hoog bovenin geplaatst, laten het licht schuin

die net zo dik zijn als onvergankelijke eiken. Te omvangrijk

naar binnenvallen. De uiteraard strakke banken zijn

voor je armen. Het is duidelijk: hier kan de overweldigen-

tegenover elkaar opgesteld. Er branden kaarsen, er is een

de buitenwereld niet binnendringen. Er kan wel iets

altaar dat zich gezien zijn soberheid niet nader laat

anders gebeuren. Aangezien de brede gangen, balzalen

omschrijven en verder is er niets. Of je het nu leuk vindt

op zich, allen eender zijn, kun je er eindeloos in verdwa-

of niet, het is een ruimte die uitnodigt tot inkeer. De afwe-

len. De kaal aandoende uniformiteit is een uitdaging voor

zigheid van visuele prikkels zorgt ervoor dat er een krach-

het oriëntatievermogen, temeer daar de gangen met aan-

tige aanspraak op je verbeelding wordt gepleegd. En het

grenzende vertrekken een vierkant vormen. En binnenin

lege kruis als woordeloos teken van de gedachtenis werpt

dat vierkant is een tuinachtige buitenplaats omzoomd

je op jezelf terug. Het kruis verandert in een vraagteken.

door een galerij waar de zusters zitten te contempleren,

Alhier is de architectuur (J. de Jong van de Bossche PAGINA 33

>

JANUARI 2008

Foto's: A. Hogervorst

REFLEXIEF

Basisschool De Prinsenhof en ook dichterbij elkaar en God.” Daar waar de architec-

(1917), Noordwijkerhout ging om vorm en inhoud, levensstijl en overtuiging in

tuur van de Emmaus de buitenwereld met stevige hand

hun eenheid te restaureren. Wat binnenin is mag door de

op afstand houdt en de binnen gedwaalde stervelingen

buitenkant heen breken.

net zo stevig omringt, daar ademt de Jozef een generositeit uit ten aanzien van de gelovige die alleen is en toch

II

ook samen wil zijn. Beiden zijn waar. De een klooster, de Mijn eigen Jozefkerk te Noordwijkerhout heeft

ander kerk, maar beiden in de wereld.

vijf jaar geleden een ingrijpende herinrichting ondergaan. Alle drukte in overbodige versieringen waar sommige katholieken zo gek op zijn, is verdwenen. Zo ook de kerk-

III

Hoe zit dat met scholen? Hoe verhoudt die archi-

tectuur zich met de leef- en werkwijze van leerkrachten en leerlingen? Ik herinner mij de montessorischool Vreugd en Rust te Voorburg. Gedurende één jaar, nu zo’n veertig jaar geleden, mocht ik deze school bezoeken. Het gebouw

Dichterbij het altaar en ook

was statig en bovendien gezeteld in een park met vijver en dieren. Bij binnenkomst van de school sprong een brede trap met fraai uit hout gesneden leuningen je tege-

dichterbij elkaar en God

moet. Van zo’n trap moet je schrijden, maar wij stoven ‘m op als was het een gymnastische oefening. De gebeeldhouwde plafonds waren torenhoog en de klaslokalen daar moesten ooit ridders met hun dames verpoosd hebben. De architectuur was kort en goed adellijk. De praktijk die er beoefend werd, basaal. De groepering van tafeltjes en afscherming middels lage kasten moesten het onderwijs-

PAGINA 34

banken. De blanke, aan elkaar geklonken kerkstoelen

kundig doen. Ja, zij moesten dit individuele onderwijs

staan thans in een halve maan voor en om het altaar

alle ruimte bieden. Kon het contrast groter zijn? Het leek

opgesteld. De kleuren van het kerkelijke interieur zijn

niemand, in zoverre ik me dat kan herinneren, te deren.

ingehouden als willen zij de kleurrijke absisschildering

De individualiteit, die de leer van Maria Montessori voor-

met de verrezen Christus in het priesterkoor, de evange-

staat, lag nadrukkelijk gelegen in de relatie tussen leer-

listen aan zijn weerszijden, alle kans geven. De kerkstoe-

kracht en leerling, of te wel, tussen mijn juffrouw Bijl

len verwijzen naar de geïndividualiseerde mens die echter

(met wrong) en ik. De vormgeving deed niet ter zake. Wij

ook samenkomst, gemeenschap opzoekt. Terwijl de halve

hadden een dak boven ons hoofd. En in de pauze speel-

kring waarin die stoelen staan een nabijheid van mensen

den we in het park. Hoe het komt dat het schoolhoofd ons

en daardoor van de Allerhoogste oproept. Zoals pastoor

nooit radeloos zoekend in het park naar binnen moest

André Goumans over zijn kerk zegt: “Dichterbij het altaar

lokken, ik weet het niet.

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Foto's: W. Kochen

THEMANUMMER 3

Jozefkerk, Noordwijkerhout. mij af: waartoe dienen die? Waar vind ik een hoekje van heeft in een hotel en restaurant, ja, dat bevreemdt mij

rust waarin ik me kan terugtrekken met gelpennen of

allerminst. Aan een fraaie ambiance ontleent de gast zijn

onbegrijpelijke sommen? Uiteraard, we hebben

geneugte dan wel identiteit. Scholieren willen liever

afgescheiden stiltecentra of anders wel hier en daar een

buiten spelen.

altaartje met kaarsjes en teddyberen voor geleden leed. Een oase van rust temidden van het vorm gegeven

IV

tumult. Gek, denk ik opeens: moet dat nu niet net Het geeft geen pas hierover melancholisch te

andersom zijn? De algehele stilte tijdens het rekenen en

worden. Laten we het houden bij de constatering dat zich

de uitzondering van gebeurtenissen die ons bewegen?

een verandering heeft voltrokken. Neem bij voorbeeld het

Zijn die schoolruimten, die ik zojuist heb beschreven, niet

‘nieuwe leren’ of het ‘ontwikkelingsgericht leren’. Hoe dan ook, differentiatie is hier het sleutelwoord. Hoe kun je recht doen aan de verschillen tussen kinderen? Wat we dan graag willen is dat het schoolgebouw en de daarbij behorende lokalen dit streven visueel uit ademen. Wat je ziet, is wat je krijgt. Was de inrichting, huiselijk of zakelijk,

Als ik het op z’n scherpst stel:

voorheen louter functioneel, tegenwoordig dient dat interieur ons iets te vertellen. En, wat meer is, die architectonische vormgeving moet iets bewerkstelligen, we moeten

de hoop is op de vorm gevestigd

er iets aan kunnen ontlenen. Onderscheiden dus én effect sorteren. Als ik het op z’n scherpst stel: de hoop is op de vorm gevestigd. En die vorm is met de kleurstelling veelkleurig en -vormig. Pluriform. Raak ik de weg kwijt in de eenvormigheid van het klooster in Maarssen, in die pluriformiteit van de scholen raak ik evenzeer het spoor bijs-

te zwemmerig, of, letterlijk genomen te zweverig? Waar

ter. Bij elke hoek die ik neem, spat de informatie van de

kun je je nog aan vasthouden? Misschien verhef ik mezelf

muren op me af. De bloemen geschilderd op de muren,

wel teveel tot norm. Dat kan. Maar dat hoeft niet.

de regels boven de kapstokken geplakt en de grote roosters wie wat en wanneer doet. Ik kan het niet bijhouden. Het is zó gedifferentieerd dat ik zelf spontaan uiteen val.

V

Hoe zou dat voor kinderen zijn als je eigen individualiteit

Prinsenhof’ een belendend gebouw aan het kerkplein in

zo van alle kanten op je afspringt? Verwordt individualiteit

Noordwijkerhout. Het gebouw dateert uit 1917 en is van-

dan niet tot fragmentatie?

uit architectonisch oogpunt zondermeer traditioneel te

Vaak zie ik loze ruimten in scholen: brede gangen met

noemen. Vroeger had het ook een seminarie of een zie-

stoeikussens of metersbrede trappen. En steeds vraag ik

kenhuis geweest kunnen zijn. Denk ik. Maar directeur

Mijn 10-jarige dochter bezoekt de basisschool ‘de

PAGINA 35

>

JANUARI 2008

Foto's: A. Hogervorst

REFLEXIEF

Basisschool De Prinsenhof

VI

(1917), Noordwijkerhout

Nog een slag: een voormalig ziekenhuis, gelegen

geweest. De plafonds zijn hoog, er zijn glas-in-lood

aan de Oudemanhuispoort in onze hoofdstad heeft dienst

ramen én houten trapleuningen waaraan vele kinderhan-

gedaan als de faculteit wijsbegeerte. Zoveel lelijkheid heb

den generaties lang aan gehangen hebben. En het zijn

ik niet bij elkaar gezien. De stenen trappen waren uitge-

precies die traditionele elementen die deze schooldirec-

sleten. Zeker niet door onze wijze professoren, maar door

teur zou willen behouden voor een eventueel toekomstige

de vlugge voeten van verpleegkundigen en dokters. De

verbouwing dan wel voor de bouw van een nieuw

plafonds waren niet fraai en torenhoog, je zag ze niet

Prinsenhof. Lijkt mij een erkenning dat wij gedragen wor-

eens. Over kleur was niet nagedacht. Alles was versleten

den door een geschiedenis die langer dan een enkel men-

en onbeduidend. Als het ooit iets beduid heeft. In de

senleven duurt.

bibliotheek boven zat ik wel eens in een nokje te studeren en keek dan gedachteloos naar beneden in de tuin. Praten mocht je niet. De omgeving drong zich niet aan me op.

Katholieke kerkgebouwen van weleer waren bedoeld

Kon ook niet. Ik moest leren. Een mooiere tijd is niet denkbaar.

VII

Katholieke kerkgebouwen van weleer waren

bedoeld om autoriteit uit te stralen. Majesteitelijk rijzen kathedralen naar de hemel, de gelovigen klein op de knie-

om autoriteit uit te stralen

en dwingend. Protserigheid deed de mens verstommen, daar had/heb je geen weerwoord tegen. Klopt, dat heb ik ook niet tegen het minimalisme van de Emmaus Priorij. Hoe gestreng dan ook, zij biedt wel ruimte aan onze inwendigheid. Het getuigt van een dienstbare architectuur

Uit ervaring weet ik dat aan de eigen ontwikkeling van

die ik terugzie in mijn Jozefkerk: hoe kan de enkeling de

mijn kind tegemoet gekomen wordt. Tegelijk ervaart zij de

gemeenschap behouden en hoe behoudt de gemeen-

inbedding van de groep in het lokaal dat ruimtelijk

schap de enkeling? Het is een spoor die de basisschool

rechttoe en rechtaan is. Anders gezegd: de eigenlijke

‘de Prinsenhof’ doortrekt.

architectuur van deze school is allerminst flexibel en het

Het individu en de gemeenschap. Met als missionaire

gebouw vergt bovendien ongelofelijk veel onderhoud.

bemiddelaar de hedendaagse architect die vergeten is dat

Hier wordt geschipperd tussen het individuele kind dat

de vorm de inhoud dient. Uiteindelijk gaat het altijd om

niet zonder zijn gemeenschap kan. Loslaten én

de omgang tussen mensen die een dak boven hun hoofd

vasthouden. Ik weet niet wat ik meer zou willen.

behoeven. Als zoals het middeleeuwse weleer de autoritaire wolkenkrabbers het voor het zeggen krijgen, zal de mens, het kind in zijn schulp kruipen. Waarvan acte.

PAGINA 36

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

Kathedrale Basiliek Sint Bavo (1895), Haarlem.

2008 Jaar van het Religieus Erfgoed 2008 is als themajaar met opzet gewijd aan het religieus erfgoed in brede zin, dus niet alleen het christelijk erfgoed. Immers onze huidige samenleving kent zeer veel geloven en geloofsvormen die ieder op hun eigen wijze een stempel drukken of hebben gedrukt op zowel de immateriële cultuur, het gedachtegoed (tradities, normen en waarden) als op de materiële cultuur, de vormgeving van religieuze gebouwen en hun interieurs.

MART VAN DER STERRE

Als het religieus erfgoed ons ee en ding duidelijk maakt, is

vormt een eenheid met de toren, de doopkapel, de

lid werkgroep 2008 Jaar van

het wel de enorme aandacht en n de zorg die door de

sacristie en de pastorie en vaak ook de kosterswoning.

het Religieus Erfgoed,

gelovigen is besteed om het aa ardse Huis van God

Voor de kerk ligt niet zelden een plein met een heiligen-

directeur Stichting Kerkelijk

bijzonder te maken. Dit uit zich op verschillende wijzen al

beeld. Voor de pastorie, de oude pastorietuin en achter de

Kunstbezit in Nederland

naar gelang de achtergrond van n de denominatie. De

kerk het kerkhof. Vaak staat naast de kerk de oude basis-

joodse en christelijke tradities baseren zich op teksten van

school en de gymnastiekzaal. Dit geheel vormt de context

het Oude Testament. In het Boek I Koningen wordt, in de

van de kerk ook wel de biotoop genaamd. We zien hierin

hoofdstukken 6 en 7, de bouw van de Tempel in Jeruzalem

de opvatting dat geloof en scholing hand in hand gaan,

nauwkeurig beschreven evenals de kostbare materialen

onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Deze directe

die, ook in het interieur, werden gebruikt.

band is soms ook nog herkenbaar bij kloostercomplexen

Deze bijzondere materialen en vaak kostbare aankleding

waarvan de actieve orden en congregaties destijds het

zien we door alle eeuwen heen terugkeren in het gebouw

lager- en middelbaar onderwijs hebben opgezet.

als ook in de inrichting. Ze zijn de herkenbare uiting van

Omdat er nieuwe (arbo)eisen gesteld worden aan

de ideeën in een bepaalde tijd. Dat maakt het religieus

gebouwen voor het onderwijs zijn veel oude scholen

erfgoed van Nederland ook zo bijzonder: de vele verschil-

afgebroken om plaats te maken voor moderne versies. De

lende christelijke geloofsrichtingen die uit de Moederkerk

religieuzen zijn al lang niet meer verantwoordelijk voor

zijn voortgekomen, hebben alle een eigen gezicht.

het onderwijs maar de gebouwen zijn er nog de stille

Afhankelijk van de cultuur van het kerkgenootschap zijn

getuigen van.

ze sober of juist exuberant. In alle plaatsen in Nederland zijn die verschillen zichtbaar.

Joods erfgoed Veel van het joodse erfgoed is tijdens de Tweede

Christelijk erfgoed

Wereldoorlog met opzet vernietigd en voorgoed

Een kerkgebouw is in vrijwel iedere plaats dominant. Het

verdwenen. Wat we nu zien is slechts een restant en zijn

valt op door zijn grootte en zijn ligging. In oude dorpen

stille getuigen van wat voorheen een bloeiende gemeen-

en steden meestal centraal en in de nieuwbouwwijken

schap was. In verscheidene plaatsen in Nederland staan

van na de Tweede Wereldoorlog zijn ze vaak het focuspunt

nog synagogen, een mikwe (ritueel reinigingsbad), een

op een kruising, een plein of aan het eind van een straat.

joodse school of een joods weeshuis. Slechts een aantal

Een rooms-katholiek kerkgebouw staat zelden op zich. Het

synagogen hebben hun oude functie behouden maar de PAGINA 37

REFLEXIEF

>

JANUARI 2008

Kathedrale Basiliek Sint Bavo (1895), Haarlem. kleine joodse gemeenschappen kunnen deze nauwelijks meer onderhouden. Andere, oorspronkelijk joodse gebouwen, kregen nieuwe functies. Veel roerend erfgoed is nu in musea terug te vinden. Ontdaan van hun liturgische functie zijn ze alleen esthetische en educatieve objecten geworden. Opvallend is de locatie van de synagogen. Ze staan - anders dan een christelijke kerk vaak op een onopvallende plaats in een straat met een verwijzing in de gevelwand. De meeste synagogen hebben geen toren, noch een klok. Opvallend is dat veel joodse begraafplaatsen wel bewaard gebleven zijn.

Moslim erfgoed De moskee heeft vrijwel altijd torens, minaretten genaamd, maar maakt geen gebruik van klokken. De profeet Mohammed prefereerde de menselijke stem boven het geluid van een klok. Het erfgoed van de moslims in Nederland is nog jong. De oudste moskee werd ongeveer 50 jaar geleden gebouwd. De behoefte aan nieuwe moskeeën in Nederland neemt toe zonder dat er altijd sprake is van nieuwbouw. Dat heeft vooral te maken met het feit dat de eerste moskeeën werden gehuisvest in oude fabrieken en garages. Nu worden echte moskeegebouwen in veel plaatsen ook nieuw Foto: Van Hoogevest Architecten BV, Amersfoort

gebouwd. Evenals de christelijke denominaties kent ook de moslimwereld een grote verscheidenheid. We zien moskeeën voor Turkse-, voor Marokkaanse- en voor Surinaamse moslims. Binnen deze groeperingen zijn er ook weer grote verschillen. Voor veel niet-moslims zijn de moskeeën een onbekende plaats.

Hindoe en boeddhistisch erfgoed Het hindoe erfgoed staat het verst af van de Nederlander tenzij men met vakantie is geweest in Suriname of India. Vrijwel niemand heeft in Nederland ooit een hindoe tempel bezocht. Vanzelfsprekend zijn ze er wel: soms bijzondere gebouwen met kleurrijke interieurs waarin godenbeelden staan omringd door bloemen. Ook de boeddhistische tempels zijn in Nederland erg dun gezaaid. De enige grote staat op de Zeedijk te

… van 2008 JAAR VAN HET RELIGIEUS ERFGOED is om door middel van (brede en specifieke) publieksgerichte activiteiten de belangstelling voor en kennis van het religieus erfgoed in Nederland te vergroten en op die manier een duurzame toekomst voor het religieus erfgoed binnen onze dynamische, pluriforme samenleving te bevorderen.

Amsterdam. Deze is nog maar een paar jaar oud. In Nederland is het boeddhisme bekend geraakt door de kaalgeschoren monniken en nonnen in hun oranje pijen.

Doel Juist deze verscheidenheid aan godshuizen en hun interieurs maakt Nederland zo bijzonder. Tegelijkertijd is het merkwaardig dat de Nederlanders op vakantie wel de

PAGINA 38

THEMANUMMER 3

>

2008 KUNST EN RELIGIE

godshuizen bekijken terwijl dit in eigen land nauwelijks gebeurt. Deels is dat te verklaren uit het feit dat veel kerken gedurende de weekdagen gesloten zijn, deels is het ook onbekendheid met de materie. Dit is een van de

COLOFON

aspecten waaraan in het themajaar 2008 aandacht gegeven zal worden. Daarnaast zijn er zorgen over de gevolgen van het grote aantal kerk- en kloostersluitingen en enkele synagogen in de komende jaren. Dit gegeven kan ingrijpende consequenties hebben voor het aanzien

Reflexief is een uitgave van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, forum voor katholiek onderwijs. Reflexief verschijnt driemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan schoolbesturen en schoolmanagement, relaties in het onderwijs, de politiek, het maatschappelijk leven en de media. U kunt zich ook abonneren op Reflexief.

van menige stadswijk en dorpsgezicht. Deze sluitingen hebben vanzelfsprekend ook een impact op het roerende kerkelijke erfgoed dat dan vrijkomt. Het primaire doel ….

Bartho Janssen (hoofredacteur) Gerrit-Jan Meulenbeld (eindredacteur) Irma Verbeek (redactieassistent)

Voor Het Jaar 2008 8 worden diverse landelijke evenementen

Thom Geurts

en acties georganiseerd, zoals de aftrap (Utrecht 17 januari

Karin Melis

2008) en de sluiting van het jaar (Zeeland, datum nog

Frank Seller

onbekend). Op speciale dagen zullen godshuizen worden

Wilbert van Walstijn

opengesteld. Per provincie zijn de provinciale Erfgoed- of Monumentenhuizen verantwoordelijk voor de invulling van het programma in de eigen provincie.

BEELDMATERIAAL

Bert Dekker (illustratie) COVERFOTO

Scholen

Reinoud van Vught

Het Erfgoed-/Monumentenhuis in de betreffende provincie is ook de aangewezen organisatie die met scholen kan

VORMGEVING

participeren in het themajaar. Een project waaraan de

Ontwerpwerk, Den Haag

scholen in 2008 kunnen meewerken is het zogenaamde Reliwikiproject. De naam zegt het al, de basis is de

DRUK

Wikipedia-formule: iedereen kan relevante gegevens

Drukkerij Berne, Heeswijk

aanleveren. In dit geval gaat het, in het Jaar van het Religieus Erfgoed, om gebouwen met een religieuze functie. Dit Reliwikiprojectt is als aparte pagina te vinden op de website van 2008: www.2008re.nl. Ook de musea doen mee; de musea voor religieuze kunst maar met

REDACTIEADRES

Stadhouderslaan 9 Postbus 82068 2508 EB Den Haag T 070 356 86 18

name ook de stedelijke of lokale musea. Deze hebben

F 070 361 60 52

immers de lokale geschiedenis als verzamelgebied. Deze

E [email protected]

instellingen tonen vaak de bijzondere collecties van

www.nksr.nl

kerken en synagogen die inmiddels niet meer bestaan. Samen met deze musea die in vrijwel iedere plaats

ABONNEMENTENADMINISTRATIE

voorkomen, kunnen de scholen contacten leggen met de

Reflexief kost € 12,50 per jaar, los nummer € 3,75.

verschillende geloofsrichtingen in de betreffende

Voor informatie en losse nummers: Trudie Galama,

woonplaats om zo de leerlingen in contact te brengen met andere geloven of geloofsdenominaties. Elkaar kennen is

T 070 356 81 00 F 070 361 60 52 E [email protected]

altijd de eerste stap naar elkaar respecteren. COPYRIGHT

Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande Voor meer informatie kunt u ook contact opnemen met de projectleider van het Jaar van het Religieus Erfgoed,

toestemming van de redactie en met bronvermelding. ISSN 1570-2588

Mirjam Blott: [email protected] PAGINA 39

Crucifix, Reinoud van Vught