Denkend aan Duitsland Voorstudies en achtergronden
Een essay over moderne Duitse geschiedenis en enige hoofdstukken over de NederlandsDuitse betrekkingen in de jaren zeventig
M.C. Brands H.J.G. Beunders H.H. Selier
WOORD VOORAF B i j d e v o o r b e r e i d i n g v a n h e t r a p p o r t n r . 23 "Onder i n v l o e d van D u i t s l a n d " b e s t o n d b i j d e WRR d e b e h o e f t e a a n e e n v e r r u i m i n g van h e t i n z i c h t i n d e r e c e n t e h i s t o r i s c h e achtergronden van d e r e l a t i e Nederland-Duitsland. Een o v e r z i c h t h i e r v a n i s t o t nu t o e i n N e d e r l a n d n i e t g e p u b l i c e e r d . Om a a n d e z e b e h o e f t e t e g e m o e t t e komen h e e f t prof.dr.
M.C.
Brands, hoogler'aar nieuwste g e s c h i e d e n i s aan
d e U n i v e r s i t e i t van Amsterdam, e e n p r o b l e e m a n a l y t i s c h e s s a y g e s c h r e v e n o v e r d e p o s i t i e van d e Bondsrepubliek D u i t s l a n d i n d e w e r e l d i n h e t r e c e n t e v e r l e d e n en i n h e t heden. Tevens h e e f t h i j aandacht geschonken aan d e vraag hoe Nederland h e t b e s t zou kunnen r e a g e r e n o p d e z i c h i n d e B o n d s r e p u b l i e k ontwikkelende s i t u a t i e . I n h e t k a d e r van z i j n o n d e r z o e k h e b b e n t w e e medewerkers v a n p r o f . B r a n d s , d r s . H . J . G .
Beunders e n
S e l i e r , materiaal verzaneld over een a a n t a l
d r s . H.H.
s p e c i f i e k e a s p e c t e n van de Nederlands-Westduitse
relaties
i n d e p e r i o d e n a d e Tweede W e r e l d o o r l o g . H e t m a t e r i a a l , w a a r v a n e e n g e d e e l t e i n d e z e s t u d i e w o r d t g e p u b l i c e e r d , was i n d e z e vorm n i e t e e r d e r b e s c h i k b a a r . D e Raad h e e f t v a n d e z e b i j d r a g e n g e b r u i k gemaakt b i j de v o o r b e r e i d i n g van z i j n r a p p o r t en s p r e e k t d e verwachting u i t d a t z i j de kennis z u l l e n vergroten v a n d i t b e l a n g r i j k e a s p e c t van d e Nederlandse b u i t e n l a n d s e betrekkingen. Prof.ir.
Th. QuenE
Voor z i t t e r
maart I983
INHOUDSOPGAVE I.
DENKEND AAN DUITSLAND; EEN ESSAY OVER MODERNE DUITSE GESCHIEDENIS (M.C. Brands) 1. Inleiding 2 . Hernomen posities, hervonden orientatie;
de wissels veren terug 3. De grondslagen van de Bondsrepubliek 4. "Wir sind wieder wer", "die Deutschen sind
wieder wichtig" 5 . Buitenlandse bermpolitiek van Nederland:
een positie terzijde? Over opties voor een Nederlands beleid die geen keuze betekenen
11.
6 . Toegift
101
7. Bibliografie
106
De PvdA, DE HORZEL VAN DE SPD (H.J.G. Beunders)
119
111. NEDERLANDSE EN WESTDUITSE VAKBONDEN ( H .H. Selier ) IV. DE KERKELIJKE VREDESBEWEGING IN NEDERLAND EN DE BONDSREPUBLIEK (H.H. Selier) V. ONTWIKKELINGSBELEID EN HET IMAGO (H.J.G.~eunders)
1 69
205
" S c h r e i b e n w o l l ' e r , u n d l e e r war d e r K o p f , d a b e s a h e r s i c h D e u t s c h l a n d ; l e e r kam d e r Kopf z u r u c k , a b e r d a s Buch war g e f u l l t " . Goethe/Schiller,
Xenien.
INLEIDING Ofschoon h e t b e g r i p ' d i a l e c t i s c h ' vaag. e n w e i n i g z e g g e n d i s , w e e t i k g e e n b e t e r e term v o o r h e t e s s a y d a t h i e r n a v o l g t . I n d e eerste p l a a t s s c h i j n t h e t onderwerp
t e v e r l e i d e n t o t d i a l e c t i e k . Zo i s d e v e r h o u d i n g t u s s e n d e b e i d e D u i t s l a n d e n n i e t a n d e r s dan i n d i a l e c t i s c h e termen a a n t e d u i d e n : h e t i s g e e n b i n n e n l a n d s e , maar ook g e e n buitenlandse r e l a t i e , deze
' i n n e r d e u t s c h e ' v&houding.
Woorden a l s Z e r r i s s e n h e i t , g e s p l e t e n h e i d , D o p p e l n a t u r , d i lemma, p a r a d o x , c o n t r a d i c t i e s , a m b i v a l e n t i e , J a n u s - k a r a k t e r , T e i l u n g e n d e r g e l i j k e hebben e e n l a n g e g e s c h i e d e n i s i n h e t Duitse taalgebruik. Een h o o f d t h e m a v a n d i t e s s a y i s d a t o n d a n k s v e e l verandering e n vernieuwing t r a d i t i o n e l e b a s i s p a t r o n e n hun k r a c h t n i e t v e r l i e z e n . G e s c h i e d e n i s b l i j k t t a a i e r d a n hervormers m e e s t a l w i l l e n toegeven. Adenauers breuk m e t de D u i t s e g e s c h i e d e n i s b l e e k na 1970 minder s u c c e s t e hebben d a n d a a r v o o r i n d e B o n d s r e p u b l i e k e n d a a r b u i t e n was a a n g e nomen. V o o r a l d a a r w a a r h e t moderne a s f a l t b e g i n t a f t e b r o k k e l e n , worden d e oude k a r r e s p o r e n w e e r d u i d e l i j k z i c h t b a a r , a l d u s e e n c o n c l u s i e van d i t b e t o o g , e n d i e k a r r e s p o r e n l o p e n v a n West n a a r O o s t . J u i s t d e p o g i n g n a d e t w e e d e W e r e l d oorlog een d r a s t i s c h e breuk i n de Duitse geschiedenis t e forceren h e e f t er t o e g e l e i d d a t i n h e t t i j d v a k d a t erop volgde,de pendel t e r u g s l i n g e r d e . L a a t er geen misverstand o n t s t a a n : er i s geen t e r u g i n de g e s c h i e d e n i s , d e g e s c h i e d e n i s h e r h a a l t , z i c h n i e t . T r a d i t i o n e l e patronen b l i j k e n weliswaar.
meer t a a i h e i d t e b e z i t t e n d a n men g e n e i g d i s o p g r o n d v a n a l l e v e r a n d e r i n g e n a a n t e nemen, d i e t r a d i t i o n e l e e l e m e n t e n doen z i c h e c h t e r g e l d e n i n nieuwe verhoudingen e n d e r h a l v e ook met a n d e r e g e v o l g e n . Dat is d i e z o i n g e w i k k e l d e d i a l e c t i e k van c o n t i n u y t e i t e n d i s c o n t i n u i t e i t waarmee h i s t o r i c i en z i j zeker n i e t a l l e e n
-
-
i n hun werk g e c o n f r o n t e e r d w o r d e n .
Hier moeten w e v o l s t a a n m e t 6 6 n a s p e c t v a n d i t b r e d e v r a a g s t u k . Ondanks h e t f e i t d a t E u r o p a , e n d a a r m e e ook D u i t s l a n d , g e deeld z i j n door h e t blokkensysteem, h e e f t de Bondsrepubliek, d a t demi-Duitsland, era'
-
s i n d s 1970
-
' t h e e n d o f t h e p o s t war
i n toenemefide m a t e t e maken g e k r e g e n m e t h e t t r a d i -
t i o n e l e D u i t s e dilemma h a a r p o s i t i e t u s s e n O o s t e n West t e
m o e t e n b e p a l e n . Nog meer d a n i n h e t g e v a l ' v a n a n d e r e Westeuropese landen b l i j k e n i n de Westduitse p o l i t i e k 'legitimacy, e q u i l i b r i u m , p e a c e and s e c u r i t y ' a l s r e g u l a t i e v e i d e e e n e l k a a r dwars t e z i t t e n , o f e l k a a r z e l f s u i t t e s l u i t e n . En d a n nog e e n l a a t s t e r e c h t v a a r d i g i n g v a n d e t y p e r i n g 'd1.alectisch'.
Z o a l s F r i e d r i c h E n g e l s e n a n d e r e n o n s hebben voor-
gehouden, l i j k t h e t e i n d r e s u l t a a t van h e t m e n s e l i j k h a n d e l e n z e l d e n o p wat e e n van de h a n d e l e n d e p e r s o n e n of g r o e p e n nag e s t r e e f d h e e f t . Deze ' H e t e r o g o n i e d e r Zwecke' l i j k t z i c h we1 i n h e t bijzonder i n de Duitse geschiedenis t e manifesteren. H e t i s dan ook n i e t o n v e r k l a a r b a a r d a t j u i s t i n D u i t s l a n d
g e s c h i e d t h e o r i e e n g e s c h i e d f i l o s o f i e z o t o t b l o e i gekomen zijn. H e t z o u t e v e r g a a n om h i e r t e b e w e r e n , d a t D u i t s e p o l i t i c i meer d a n a n d e r e n r e k e n i n g h e b b e n t e h o u d e n met d e o n g e w e n s t e
g e v o l g e n v a n hun p o l i t i e k e s t r e v e n e n h a n d e l e n .
Zeker is
e c h t e r w e 1 datdemoderne Duitse geschiedenis een overvloed van v o o r b e e l d e n van h e t o n v e r w a c h t e g e v o l g b i e d t , d i e s t u k voor s t u k v e r r e i k e n d e i n v l o e d hebben gehad o p d e E u r o p e s e , I n Bonn i s men z i c h s t e r k
z e l f s op de w e r e l d g e s c h i e d e n i s .
b e w u s t van h e t g r o t e r i s i c o d a t men d o o r n a a r a t e s t r e v e n b i j -a u i t k o m t .
I n e e n t o e g i f t hebben w i j z o ' n d i a l e c t i s c h e
e x c e r c i t i e i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s opgenomen. D i t e s s a y b i e d t e e n i n t e r p r e t a t i e van de r e c e n t e
g e s c h i e d e n i s v a n d e BRD e n v a n m o g e l i j k e c o n s e q u e n t i e s d a a r van i n de n a b i j e toekomst.Het i s
een
interpretatie, die echter,
zover a l s mogelijk, i n haar consequenties is doordacht. U i t e r a a r d z i j n er a n d e r e i n t e r p r e t a t i e s denkbaar, d i e b i j v o o r b e e l d meer u i t g a a n v a n d e f i n i t i e v e v e r a n d e r i n g e n e n m i n d e r s p r e k e n van h e r s t e l d e p a t r o n e n .
I n d i t essay is geprobeerd
a c h t e r , ' k o r t g o l v i g e ' ,c o n j u n c t u r e - l e - . i n v l o e d e n d e ' l a n g g o l v i g e ' s t r u c t u r e l e ontwikkelingen t e ontdekken. H e t gevaar is e c h t e r a l l e r m i n s t u i t g e s l o t e n d a t desondanks b i j de e x t r a p o l a t i e s k o r t e . t e r m i j n - e f f e c t e n e e n r o l z i j n b l i j v e n s p e l e n . Om d a t r i s i c o t e b e p e r k e n z i j n z o v e e l m o g e l i j k h i s t o r i s c h e zekeringen toegevoegd, Een d i a l e c t i s c h e o p m e r k i n g t o t b e s l u i t : u i t o n s h o o f d s t u k o v e r N e d e r l a n d z o u d e c o n c l u s i e k u n n e n worden g e t r o k k e n d a t g e z i e n de b e p e r k t e r u i m t e voor een Nederlands b u i t e n l a n d s b e l e i d , een t e r z i j d e - p o l i t i e k ,
een bermpolitiek, onvermijde-
l i j k i s . Wij hopen d a a r e n t e g e n m e t o n z e a n a l y s e t e b e r e i k e n d a t men j u i s t d e g e v a r e n v a n z o ' n p o l i t i e k i n z i e t e n d a t p o l i t i c i e r t o e g e b r a c h t z u l l e n worden r u i m t e t e s c h e p p e n voor e e n b e l e i d d a t minder aan ongewenste gevolgen v o o r b i j gaat
. Deze s t u d i e w e r d i n e e r s t e a a n l e g a f g e r o n d v 6 6 r
d e ' P o o l s e Z o n d a g ' , 1 3 december 1 9 8 1 . D a a r d o o r z i j n sommige elementen a c h t e r h a a l d i n d i e z i n d a t wat h i e r a l s m o g e l i j k e o n t w i k k e l i n g aangeduid werd, t e n d e l e r e e d s h e e f t p l a a t s g e v o n d e n . D e i r r i t a t i e b i ~ v o o r b e e l do v e r d e D u i t s e t e r u g h o u d e n d h e i d i n z a k e P o l e n was n a d e c e m b e r 1 9 8 1 v e e l s t e r k e r d a n d a a r v o o r . S t e e d s meer w o r d t e r i n h e t b u i t e n l a n d de nadruk gelegd op de r e l a t i e t u s s e n deze terughoudendheid e n Bonn's middenpositie.
D e g e v o l g e n v o o r h e t w e s t e l i j k bond-
g e n o o t s c h a p worden b r e d e r u i t g e m e t e n d a n t e v o r e n . Toch
v i n d t men nog s t e e d s d e o p v a t t i n g v e r -
kondigd d a t een r e g e r i n g van a n d e r e p o l i t i e k e s i g n a t u u r i n Bonn h e t n i e t z o v e r h a d l a t e n komen m e t d e D u i t s - A m e r i k a a n s e b e t r e k k i n g e n . A l s men e r e c h t e r w e r k e l i j k v a n o v e r t u i g d i s d a t de D u i t s e houding i n z a k e Polen en h e t Russische aardgasp r o j e c t m e t s t r u c t u r e l e o n t w i k k e l i n g e n t e maken h e e f t e n n i e t
m e t h e t s p e c i f i e k e programma v a n d e z e c o a l i t i e , i s d e z e opv a t t i n g onhoudbaar
.
HERNOMEN POSITIES, HERVONDEN ORIENTATIE; DE WISSELS VEREN TERUG. "Kein Auslander s o l l e einem Deutschen t r a u e n , d e r b e h a u p t e d i e ' d e u t s c h e F r a g e ' s e i k e i n Thema mehr" (Egon B a h r i n D e u t s c h e E i n h e i t , H r s g . G.Knopp, b l z . 1 9 8 ) .
Een v a n d e b e l a n g r i j k s t e s t e l l i n g e n v a n d i t essay is dat i n deperiode e i n d jaren z e s t i g en begin jaren z e v e n t i g West-Europa,
hoe v e r d e e l d h e t o o k g e w e e s t moge
z i j n , z i c h i n toenemendemate z e l f s t a n d i g t e n o p z i c h t e van d e V e r e n i g d e S t a t e n i s g a a n g e d r a g e n . De b a n d v a n h e t w e s t e l i j k bondgenootschap i s l o s s e r geworden, de Amerikaanse hegemonie d a a r b i n n e n v e r z w a k t , d e Europese z e l f s t a n d i g e r o l i s v e r s t e r k t . D i t a l l e s h a n g t o n d e r meer d a a r m e e samen d a t
de bescherming d i e d e Verenigde S t a t e n bieden kan, n i e t meer z o k r a c h t i g o f e f f e c t i e f i s a l s i n d e b e g i n f a s e v a n h e t bondgenootschap. Tevens wordt d i e bescherming door v e l e g r o e p e n i n West-Europa n i e t meer i n d e z e l f d e m a t e a l s o n m i s b a a r e r v a r e n a l s e e n k w a r t eeuw g e l e d e n . E r z i j n ook g e l u i den d i e j u i s t w i j z e n o p d e n a d e l e n v o o r West-Europa, wanneer h e t z i c h t e z e e r v e r e e n z e l v i g t met d e V e r e n i g d e S t a t e n . Daarmee komen w e o p h e t p u n t v a n d e d i v e r g e r e n d e A m e r i k a a n s e e n Europese belangen: een d i v e r g e n t i e d i e minder t o t u i t d r u k k i n g g e b r a c h t w e r d , t o e n d e v e i l i g h e i d v a n West-Europa n o g o p h e t s p e l s t o n d . Nu d a t i n d e j a r e n z e v e n t i g v e e l minder h e t g e v a l g e a c h t werd, t r a d d i e d i v e r g e n t i e s t e r k e r naar voren. Sinds
h e t b e g i n van de j a r e s z e s t i g h e e f t er
z i c h geen d u i d e l i j k e dreig'ing voor de westeuropese v e i l i g h e i d v o o r g e d a a n . Z e l f s d e bouw v a n d e B e r l i j n s e muur w o r d t n u v e e l m e e r g e z i e n a l s e a n d e f e n s i e v e d a a d v a n h e t DDRr e g i m e d a n a l s o o s t d u i t s e a g r e s s i e , z o a l s men h e c i n 1 9 6 1 nog beschouwde. D i e muur h e e f t j u i s t ,
zo i s de v o o r s t e l l i n g
nu, v e e l b i j g e d r a g e n t o t de s t a b i l i t e i t i n de verhouding t u s s e n d e b e i d e b l o k k e n , e n daarmee t o t w a t 1 d 6 t e n t d e ' i s gaan h e t e n . Evenmin h e e f t d e i n v a l d o o r d e W a r s c h a u - p a k t l a n d e n i n T s j e c h o s l o w a k i j e i n 1968 e e n b e d r e i g i n g van d e westeuropese v e i l i g h e i d betekend.
Integendeel z e l f s : kort
d a a r n a werden d e b e l a n g r i j k s t e s t a p p e n g e z e t d i e l e i d d e n t o t d e ' O s t v e r t r a g e ' d i e d e v e r h o u d i n g e n t u s s e n d e Bondsr e p u b l i e k e n d e DDR e n a n d e r e o o s t e u r o p e s e l a n d e n z o u d e n ' n o r m a l i s e r e n ' . Onze t h e s e i s d u s v e e l e e r d a t d e p e r i o d e van h e t h e c h t e w e s t e l i j k e bondgenootschap - d i e o v e r i g e n s nimrner z o n d e r c r i s i s i s v e r l o p e n - e e n v a n b u i t e n o p g e l e g d e u i t z o n d e r i n g genoemd moet worden e n d a t s i n d s h e t b e g i n v a n
' d & t e n t e l s t e e d s meer d e r e g e l t e r u g k e e r t . U i t e r a a r d i s e r geen s p r a k e van t e r u g k e e r n a a r d e t o e s t a n d van v r o e g e r : daarvoor is e r t e veel veranderd
-
h o e zou d a t ook k u n n e n
m e t b i j v o o r b e e l d e e n g e d e e l d ~ u i t s l a n d ?- e n b o v e n d i e n i s e r nimmer e e n weg t e r u g i n bedoelen,
d e g e s c h i e d e n i s . Wat w i j h i e r
i s d a t d o o r d e Tweede W e r e l d o o r l o g e n d e d a a r o p
v o l g e n d e Koude O o r l o g t r a d i t i o n e l e o n t w i k k e l i n g s p a t r o n e n van d e d i v e r s e w e s t l i j k e l a n d e n o p z e e r d r a s t i s c h e w i j z e a f g e b r o k e n o f s t e r k omgebogen z i j n . Men k a n o o k z e g g e n d a t zij
-
tijdelijk
-
o n d e r b r o k e n z i j n o f z i c h a l s amper z i c h t -
b a r e s t i p p e l l i j n e n v o o r t g e z e t h e b b e n . Een v a n d e u i t g a n g s punten van deze s t u d i e is d a t basis-patronen
zelden u i t de
geschiedenis verdwijnen, z e l f s n i e t door zulke d r a s t i s c h e i n g r e p e n a l s d e Tweede W e r e l d o o r l o g e n d e Koude O o r l o g . A 1 k a n t i j d e l i j k d e s c h i j n b e s t a a n d a t z i j v e r d w e n e n o f om-
gebogen z i j n , d e t a a i h e i d v a n d e ' f o r c e s p r o f o n d e s ' b l i j k t zeer groot. J a r e n l a n g is g e d a c h t d a t door de d e l i n g van D u i t s l a n d d e t r a d i t i o n e l e e u v e l e n van ' d i e d e u t s c h e F r a g e ' zo n i e t v o o r d e D u i t s e r s , d a n i n e l k g e v a l v o o r d e omgeving v a n D u i t s l a n d , w e g g e w e r k t w a r e n . Nu d e b e n a u w e n i s v a n d e Koude O o r l o g n a 1 9 7 0 s t e e d s meer u i t h e t g e h e u g e n v e r d w i j n t ,
i s e r s p r a k e van e e n t e r u g k e e r v a n ' d i e d e u t s c h e F r a g e ' i n een gedaante d i e t i j d e n s de ' o n n a t u u r l i j k e '
p e r i o d e van
s c h e r p e k o n f r o n t a t i e t u s s e n Oost e n W e s t , t i j d e l i j k opgeh o u d e n h a d t e b e s t a a n . D e B o n d s r e p u b l i e k s c h e e n n i e t meer t o t d e ' M i t t e E u r o p a s ' t e b e h o r e n : h e t was e e n w e s t e l i j k e s t a a t geworden, overeenkomstig Adenauers
streven een einde
t e maken a a n d e t r a d i t i o n e l e D u i t s e ' S c h a u k e l p o l i t i k ' t u s s e n Oost en W e s t .
Adenauer v o e r d e e e n d r a s t i s c h e ' K o r r e k t u r '
d e r d e u t s c h e n G e s c h i c h t e ' u i t m e t b e h u l p van d e w e s t e l i j k e b e z e t t e r s , v o o r a l m e t s t e u n van d e Verenigde S t a t e n . Raymond A r o n h e e f t e e n s o p g e m e r k t d a t A d e n a u e r m e t E u r o p a u i t v i s s e n meende t e k u n n e n g a a n e n d a a r b i j d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s d e g e s c h i e d e n i s t e l a t e n . Adenauer h e e f t doelbewust .en e i n d e w i l l e n maken a a n d e t r a d i t i o n e l e D u i t s e t w e e s l a c h t i g h e d e n e n d i l e m m a ' s . Wanneer w i j i n d e t i t e l v a n d i t h o o f d s t u k s p r e k e n van ' h e r v o n d e n o r i e n t a t i e ' , b e d o e l e n w i j d a t A d e n a u e r t i j d e n s z i j n l e v e n weliswaar i n b e l a n g r i j k e m a t e . g e s l a a g d i s i n z i j n s t r e v e n , maar d a t j u i s t d o o r d e ' O s t v e r t r a g e ' d e BRD weer meer o p g e s c h o v e n i s n a a r MiddenE u r o p a m e t a l l e g e v o l g e n v a n d i e n . Niemand k a n o n t k e n n e n d a t Bonn d o o r d e z e v e r d r a g e n e e n a r m s l a g h e e f t g e k r e g e n o p h e t g e b i e d van d e l n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k d i e h e t o n d e r A d e n a u e r n i e t h a d . D a a r t o e b e h o o r t v o o r a l d a t d e Bonds-
r e p u b l i e k v e e l z e l f s t a n d i g e r o p e r e e r t t e n o p z i c h t e van d e S o v j e t Unie dan v66r d e ' o s t v e r t r a g e ' . U i t e r a a r d h a n d e l t Bonn l i e f s t m e t z o s t e r k m o g e l i j k e A m e r i k a a n s e r u g d e k k i n g , die echter niet steeds te verkrijgen b l i j k t t e zijn. D e b e t e k e n i s van d i e v e r b i n d i n g m e t Washington i s e c h t e r
d o o r d e z e v e r d r a g e n e e n a n d e r e geworden. (zomer 1979) s c h r e e f die 'ostvertrage'
In Foreign A f f a i r s
M a r i o n Donhoff v a n D i e Z e i t d a t d o o r
"we o n c e a g a i n a s s u m e d o u r t r a d i t i o n a l
p l a c e i n t h e c e n t e r o f E u r o p e , Bonn m u s t t o a c e r t a i n e x t e n t a l s o t a k e t h e r e a c t i o n s of t h e E a s t i n t o a a c c o u n t " . D i t g e l d t t e meer, omdat B e r l i j n n o g a l t i j d ' a l e v e r i n t h e
hands of t h e S o v i e t s '
i s waaraan z i j kunnen t r e k k e n .
D e Bondsrepubliek i s n i e t a l l e e n erfgenaam van w a t i n h e t
b u i t e n l a n d beschouwd wordt a l s h e t t r a d i t i o n e l e D u i t s e g e v a a r , z i j i s ook
-
t o t voor k o r t tenminste
-
de trouwste en sterk-
s t e p a r t n e r van d e V e r e n i g d e S t a t e n i n Europa. D a a r n a a s t i s z i j voor d e S o v j e t Unie n i e t a l l e e n b e l a n g r i j k s t e h a n d e l s p a r t n e r , maar ook h e t w e s t e l i j k e l a n d waarop d e S o v j e t Unie d e g r o o t s t e ' l e v e r a g e ' h e e f t , meer d a n . . o p e n i g a n d e r Weste u r o p e e s l a n d . D a t komt d o o r h e t g e a m p u t e e r d e k a r a k t e r v a n d e BRD.Voor Bonn s t a a t v a s t d a t d e B o n d s r e p u b l i e k n i e t s i n Oost-Europa voor e l k a a r k r i j g t zonder d e instemming, o f t e n m i n s t e e e n g e d o g e n v a n d e k a n t v a n Moskou. En Bonn h o o p t nog h e e l v e e l t e b e r e i k e n i n z i j n r e l a t i e m e t Oost-Europa
i n het
a l g e m e e n e n d e DDR i n h e t b i j z o n d e r . Zo i s d e BRD n i e t a l l e e n 'frontstaat':
een s t a a t
d i e z i j n i d e n t i t e i t o n t l e e n t aan de
Koude O o r l o g , n e t a l s deDDR: b e i d e r l e g i t i m a t i e g a a t t e r u g o p e e n p e r i o d e w a a r v a n men z e g t o f h o o p t d a t d e z e v o o r b i j i s , n a m e l i j k d e Koude O o r l o g . D g t e n t e mag d a n v o l g e n s AndrG Font a i n e e e n v o o r t z e t t i n g z i j n v a n d e Koude O o r l o g m e t a n d e r e m i d d e l e n , h e t p r o b l e e m van d e BRD i s d a t n a a r m a t e d g t e n t e z i c h i n d e r d a a d i n p o s i t i e v e z i n o n d e r s c h e i d t v a n d e Koude O o r l o g , h a a r l e g i t i m a t i e zwakker w o r d t .
Bovendien i s e r
g e e n l a n d t e noemen w a a r t r a d i t i o n e e l j u i s t z o v e e l e n z o l a n g a1 a l l e s o n d e r ' I d e o l o g i e v e r d a c h t ' e n ' L e g i t i m a t i o n s zwang' g e s t e l d i s , a l s j u i s t i n D u i t s l a n d . D a a r i m m e r s h e b b e n p o l i t i e k e c o n s t r u c t i e s n i e t d e t i j d g e k r e g e n om v a n z e l f sprekend t e gaan l i j k e n . E n e r z i j d s i s d e BRD d u s ' F r o n t s t a a t ' m e t a l s o v e r d u i d e l i j k e d e m a r c a t i e l i j n e n d e B e r l i j n s e muur e n d e 1500 k i l o m e t e r p r i k k e l d r a a d e n mijnenvelden
d i e de beide
D u i t s l a n d e n , a l t h a n s d e bewoners e r v a n , moeten s c h e i d e n . A n d e r z i j d s o n t w i k k e l t d e BRD z i c h s t e e d s meer t o t
'brugstaat'
o n d a n k s a l l e v e r z e k e r i n g e n v a n Bonn d a t men o n v e r m i n d e r d v a s t h o u d t aan h e t w e s t e l i j k bondgenootschap.
Bonn i s e c h t e r
enige graden naar Centraal-Europa opgeschoven; daarvoor z i j n v e l e i n d i c a t i e s t e noemen. G e e n a n d e r W e s t e u r o p e e s l a n d h e e f t derhalve zo'n groot belang b i j een zo ongestoord mogelijke r e l a t i e m e t h e t O o s t b l o k a l s d e BRD.
'Ongest oor d' moet dan
v e r s t a a n worden i n twee b e t e k e n i s s e n : o n r u s t a l s i n P o l e n r a a k t d e BRD meer d a n a n d e r e W e s t e u r o p e s e l a n d e n , om n o g maar t e z w i j g e n v a n d e m o g e l i j k h e i d d a t o o i t e e n s i n d e DDR z o ' n p o l i t i e k e b e w e g i n g o p g a n g z o u komen. D a a r n a a s t i s e r Bonn meer d a n z i j n b o n d g e n o t e n a a n g e l e g e n d e V e r e n i g d e S t a t e n a f t e houden van e e n k o n f r o n t a t i e k o e r s t e n o p z i c h t e van d e S o v j e t U n i e . z o l n k o e r s zou v i t a l e D u i t s e b e l a n g e n k u n n e n s c h a d e n . Was B e r l i j n v r o e g e r d e 'liability' d i e Bonn e n W a s h i n g t o n b o n d , z o k a n d e h u i d i g e p o s i t i e v a n B e r l i j n e r t o e l e i d e n d a t d i t z e l f d e Bonn e n i g e a f s t a n d p r o b e e r t i n a c h t t e nemen t e g e n o v e r W a s h i n g t o n . Zo z i j n e r meer r e d e n e n v o o r Bonn om g r o t e r e a f s t a n d t e n o p z i c h t e v a n W a s h i n g t o n t e b e w a r e n . M a a r i n Bonn i s men e r z i c h t e n v o l l e v a n b e w u s t d a t d e z e a f s t a n d n o o i t a 1 t e g r o o t mag w o r d e n , o m d a t i n d a t g e v a l d e BRD v e e l t e k w e t s b a a r z o u w o r d e n . Z i j z o u dan o b j e c t kunnen worden v a n v e r g r o t e S o v j e t - i n t e r e s s e ,
het
z o u n i e t o n d e n k b a a r z i j n d a t Moskou d a n m e t a 1 t e v e r l o k k e l i j k e ' S o n d e r a n g e b o t e ' d e b i j z o n d e r e p o s i t i e v a n Bonn t e n o p z i c h t e v a n z i j n b o n d g e n o t e n n o g meer z o u o n d e r s t r e p e n . Bonn z o u k o r t o m g r o t e r e R u s s i s c h e d r u k
-
p o s i t i e f of n e g a t i e f
-
gaan voelen. H e t is opvallend d a t i n de d i s k u s s i e over de Oost-West
p r o b l e m a t i e k i n Bonn d e m o g e l i j k h e i d v a n R u s s i s c h e
' S o n d e r a n g e b o t e ' t o t heden z o wei ni g aandacht h e e f t gekr egen. U i t e r a a r d i s m e n z i c h i n Moskou o o k t e n v o l l e bewust van d e . r i s i c o ' s verbonden aan d i t s o o r t 'Sonderangebote' t e n o p z i c h t e v a n Bonn; V a n d a a r o o k d a t men h i e r m e e t o t n u t o e v o o r z i c h t i g i s . Maar d i t i s m i n d e r h e t g e v a l m e t s p e c i a l e waarschuwingen, z o a l s e n i g e j a r e n geleden b l e e k voor h e t g e v a l er n e u t r o n e n w a p e n e n o p D u i t s g r o n d g e b i e d g e p l a a t s t zoud e n w o r d e n . T r o u w e n s , h e t i s n i e t a l l e e n d e v e r h o u d i n g BRD e n S o v j e t Unie d i e gekenmerkt wordt door w i s s e l s t r o o m . Ook d e r e l a t i e t u s s e n d e BRD e n DDR w o r d t h i e r d o o r b e p a a l d . E n e r z i j d s h e e f t d e DDR d o o r h a a r r e l a t i e m e t Bonn e e n e x t r a g r e e p o p Moskou d i e a n d e r e l e d e n v a n h e t W a r s c h a u - p a k t
niet
h e b b e n . N a a s t d e z e g e b o n d e n h e i d a a n Bonn e c h t e r k a n d e DDR z i c h j u i s t o o k s c h e r p e r a f z e t t e n t e g e n W e s t - D u i t s l a n d om d a a r m e e h e t z i j i n B o n n , h e t z i j i n Moskou meer t e b e r e i k e n . "Abgrenzung" h e e f t b o v e n d i e n ook s t e e d s e e n f u n c t i e t e n opz i c h t e v a n d e e i g e n b e v o l k i n g . Ook h i e r i s d u s s p r a k e v a n e e n ' S o n d e r v e r h a l t n i s ' , w a a r b i j h e t l i j k t a l s o f d e DDR o n d a n k s h a a r g r o t e e c o n o m i s c h e a f h a n k e l i j k h e i d v a n Bonn t o c h
rneer m a c h t h e e f t , a l t h a n s ' n u i s a n c e p o w e r ' d a n Bonn. Wat h e t W e s t e n b e t r e f t , d i e n t i n d e e e r s t e p l a a t s d e r n i l i t a i r e aanwezigheid van de Verenigde S t a t e n i n D u i t s l a n d vermeld t e worden.
Deze p r e s e n t i e d i e n t a a n
d e e n e k a n t d e Westerse v e i l i g h e i d i n h e t algerneen e n d i e v a n d e B o n d s r e p u b l i e k i n h e t b i j z o n d e r . Maar ook h i e r i s s p r a k e van e e n d u b b e l e f u n c t i e . D e v r o e g e r e g e a l l i e e r d e b e z e t t e r s h e b b e n nog n i e t hun r e c h t e n i n z a k e d e D u i t s e k w e s t i e o p g e g e v e n . Nog s t e e d s g e l d t hun b e l o f t e d a t z i j a a n d e D u i t s e h e r e n i g i n g z u l l e n w e r k e n , rnaar daarrnee h o u d e n z i j ook e e n g r e e p o p d e p o l i t i e k v a n d e b e i d e D u i t s l a n d e n . D e S o v j e t a m b a s s a d e u r i n O o s t - B e r l i j n Abrassimow rnoet e e n s
t e g e n v e r t e g e n w o o r d i g e r s v a n d e w e s t e l i j k e mogendheden g e zegd hebben:
" K o n t r o l l i e r t i h r e u r e Deutschen, w i r k o n t r o l -
l i e r e n unsere" ('I.
Wordt h e t o o k n i e t v a a k e e n R u s s i s c h
b e l a n g genoemd d a t A r n e r i k a a n s e t r o e p e n i n d e BRD g e l e g e r d z i j n ? A n d e r s d a n e e n v e r e n i g d D u i t s l a n d , z e l f s o n d e r DDRl e i d i n g , d a t v o o r d e S o v j e t U n i e u i t e r s t o n g e m a k k e l i j k zou zijn,
i s d e z e vorrn v a n D u i t s e d e l i n g w a a r s c h i j n l i j k h e t
b e s t e wat S o v j e t - l e i d e r s z i c h kunnen denken, ook a 1 i s h e t v o o r 1 9 5 5 d o o r d e S.U.
n o o i t doelbewust nagestreefd. Deze
d e l i n g i s z e l f s t e g e n g r o t e d r u k v a n Moskou o n t s t a a n . Z o a l s t e v e r w a c h t e n was i s d e F r a n s - D u i t s e r e l a t i e h e t t o p p u n t v a n a m b i v a l e n t i e . Onder D e G a u l l e w e r d i n 1963 h e t Frans-Duitse
v e r d r a g g e s l o t e n e n d a a r m e e zou
d e e r f v i j a n d s c h a p a f g e z w o r e n z i j n . A n d e r z i j d s rnocht Bonn, a l s h e t a a n d e F r a n s e n l a g , n i e t s o n d e r n e m e n , w a t zou kunnen leiden t o t verandering i n de bestaande Duitse toestand. D g t e n t e was i n F r a n s e o g e n e e n g o e d e z a a k , maar rnocht g e e n c o n s e q u e n t i e s voor de r e l a t i e t u s s e n de b e i d e D u i t s l a n d e n h e b b e n . P r e s i d e n t Pompidou g a f
openlijk toe dat h i j zijn
v e r z e t t e g e n t o e t r e d i n g van Engeland t o t d e Europese Econornische Gemeenschap (EEG) s t a a k t e , vanwege z i j n a n g s t voor e e n t e s t e r k D u i t s l a n d . D a t e n d o o r Bonn a f g e w e z e n
-
de door F r a n k r i j k g e e i s t e
v e r w i j d e r i n g v a n Bonn t e n o p z i c h t e
v a n W a s h i n g t o n j u i s t zou l e i d e n t o t v e r s t o r i n g v a n d e s t a t u s q u o , k a n men i n P a r i j s r n o e i l i j k o v e r h e t h o o f d h e b b e n g e z i e n . H i e r z i e n we e c h t e r e e n v a n d i e t r e k j e s v a n d e F r a n s e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k d i e rneestal a l s g r i l l i g worden a a n g e d u i d . E r w o r d e n meer k a a r t e n t e g e l i j k g e s p e e l d . D e G a u l l e h e e f t b i j v o o r b e e l d Adenauer b i j h e r h a l i n g e r t o e a a n g e z e t t o t e e n r e g e l i n g m e t d e R u s s e n t e kornen.
D e F r a n s e a r c h i t e c t e n van
de dgtente a c h t t e n z o ' n Duits-Russische Toen d e D u i t s e r s n e t d e ' O s t v e r t r a g e '
r e g e l i n g onmisbaar.
ten s l o t t e t o t zo'n
r e g e l i n g kwamen, l i e t e c h t e r o o k P a r i j s d u i d e l i j k rnerken
bezorgd t e z i . j n o v e r d e z e nieuwe D u i t s - R u s s i s c h e r e l a t i e Op d e a c h t e r g r o n d s p e e l t h i e r b i j n i e t a l l e e n a n g s t v o o r d e 'deutsche Frage'
d i e l a t e n t b i j a l l e b u r e n van D u i t s l a n d
b e s t a a t , m a a r ook a f k e e r v a n e e n t e s t e r k D u i t s l a n d . Dat d e C h i n e s e
Volksrepubliek v a n u i t de v e r t e de voorkeur g e e f t aan e e n zo s t e r k m o g e l i j k e BRD, o f z e l f s e e n v e r e n i g d Duitsland,
laten we hier terzijde. Zij s t a a t daarin vrijwel
alleen. Zo h e e f t d e B o n d s r e p u b l i e k z i c h o n t w i k k e l d van 'Hauptschauplatz des Kalten Krieges' t o t testgebied p r o f i t e r e n d van d e d g t e n t e . I n d e j a r e n ' 5 0 e n ' 6 0 b e h e e r s t e h e t D u i t s e probleem n o g een g r o o t d e e l van d e w e r e l d p u b l i c i t e i t . D e v o o r z i t t e r van d e Bondsdag G e r s t e n m a i e r h e e f t i n 1 9 6 1 nog eens voorgerekend d a t d e 'Deutschlandfrage' s i n d s h e t begin van d e C o n f e r e n t i e van Potsdam i n 1 9 4 5 n i e t m i n d e r d a n 27 c o n f e r e n t i e s van O o s t e n West o p h e t h o o g s t e n i v e a u ( t o t a a l 315 o n d e r h a n d e l i n g s d a g e n ) h a d b e h e e r s t . D a a r b i j kwamen nog 218 d a g e n van o n d e r h a n d e l i n g e n w a a r i n O o s t e n West a f z o n d e r l i j k m e t D u i t s l a n d b e z i g w a r e n g e w e e s t . "Das E r g e b n i s i s t b i s j e t z t n i c h t e t w a e i n e L o c k e r u n g d e r G e g e n s a t z e , s o n d e r n e i n e ~ e r h a r t u n gund ~ e r s c h a r f u n g , d i e d e n W e l t f r i e d e n hoch g e f a h r d e t " , a l d u s G e r s t e n m a i e r e e n maand v o o r d e bouw v a n d e B e r l i j n s e muur. ( 2 I n d i e t i j d was d e B R D n o g o b j e c t v a n w e r e l d p ' o l i t i e k , z i j h e t z e k e r g e e n w i l l o o s o b j e c t . Nu i s z i j m e d e s p e l e r geword e n met e e n g e v o e l i g h e i d v o o r d e ' G r o s s w e t t e r l a g e '
der
w e r e l d p o l i t i e k d i e h a a r o n d e r s c h e i d t van h a a r bondgenoten. A l f r e d G r o s s e r h e e f t e r o p gewezen d a t Bonn h e t n i e t v a a k g o e d d o e t i n d e o g e n v a n z i j n b o n d g e n o t e n . P r o b e e r t men t e v e e l m e t d e R u s s e n t e r e g e l e n , d a n w o r d t a 1 gauw v a n e e n n i e u w ' R a p a l l o ' g e s p r o k e n . Toen Bonn i n d e j a r e n v 6 6 r d e ' O s t v e r t r a g e ' w e i g e r d e zaken t e doen m e t h e t O o s t b l o k , t o e n waren de D u i t s e r s o n v e r b e t e r l i j k e ' K a l t e K r i e g e r ' . En
deze a m b i v a l e n t i e i n de Westerse houding houdt u i t e r -
a a r d v e r b a n d m e t d e a m b i g u z t e i t van d e D u i t s e p o s i t i e e n d e daarmee verbonden b e l a n g e n .
D e D u i t s e 'Sonderweg'
is
n a m e l i j k n i e t t e n e i n d e : d e Koude O o r l o g was v o o r d e BRD van e e n z e e r s p e c i a a l s o o r t m e t e e n e x t r a l a g e t e m p e r a t u u r , de d g t e n t e l e i d d e t o t e e n ' S o n d e r e n t s p a n n u n g ' . D i e 'Sonderweg' v e r w i j s t t e r u g n a a r de g e o p o l i t i e k e s i t u a t i e
d i e i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s z o ' n o v e r h e e r s e n d e r o l gespeeld heeft:
'Mitte Europas'
(
)
,
eeuwig g r e n s g e b i e d m e t
v e r s c h u i v e n d e g r e n z e n , q u a omvang t e g r o o t s n t e k l e i n : t e g r o o t w i l z e g g e n s i n d s h e t m i d d e n v a n d e 1 9 e eeuw e e n b e d r e i g i n g v o o r d e b u r e n , t e k l e i n om a l s e c h t e w e r e l d m a c h t
t e g e l d e n , w a a r v o o r men b o v e n d i e n t e l a a t w a s . M e t deze gegevens hangt ook de r a m p z a l i g e D u i t s e o n t w i k k e l i n g
e samen: e n e r z i j d s was D u i t s l a n d s i n d s d e 1 9 eeuw e e n z e e r modern l a n d , a n d e r z i j d s was h e t i n p o l i t i e k e n s o c i a a l o p z i c h t i n g r o t e d e l e n nog h a l f - f e o d a a l .
D e spanningen d i e
h i e r u i t v o o r t k ~ a m e n ~ b e p a a l d edne p o l i t i e k v a n e e n l a n d d a t b o v e n d i e n nimmer min o f m e e r v a n z e l f s p r e k e n d e g r e n z e n h e e f t gehad.
' D i e U n b e s t i m m t h e i t d e r d e u t s c h e n ~ d e n t i t a t ' i se e n
o u d thema w a a r o v e r b i b l i o t h e k e n v o l g e s c h r e v e n ' z i j n . H e t D u i t s e R i j k h e e f t nimmer i n d e moderne t i j d a l l e D u i t -
sers o m v a t . D u i t s e r s woonden s i n d s d e Middeleeuwen o v e r g e heel
Oost-Europa v e r s p r e i d e n b l e v e n d a a r voor e e n g r o o t d e e l
Duits. A n d e r z i j d s hebben er a l t i j d i n h e t D u i t s e R i j k v e l e n i e t D u i t s e v o l k e r e n o f g r o e p e n gewoond. D a t l a a t s t e i s o p z i c h n i e t s b i j z o n d e r s : v e l e Europese l a n d e n kennen minderheden. Weinig l a n d e n e c h t e r hebben e e n zo arnbivalente i d e n t i t e i t gekregen door e e n permanente spanning t u s s e n 'Reich e n N a t i o n ' , a l s D u i t s l a n d . Mede d a a r d o o r h e b b e n m i n d e r h e i d s k w e s t i e s z o ' n v i r u l e n t i e i n d e moderne D u i t s e g e s c h i e d e n i s gekregen. H e t i s d e z e b i j z o n d e r e c u m u l a t i e van s p a n n i n g e n
g e w e e s t d i e i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s van d e l g e e n 2oe eeuw g e l e i d h e e f t t o t e e n ' s i c h i i b e r n e h m e n ' :
een zich ver-
t i l l e n . w a a r n a e e n p e r i o d e van v e r l a m m i n g v o l g d e e n d a a r n a weer e e n f o e n i x a c h t i g e o p s t a n d i n g . Volgens d e D u i t s e h i s t o r i c u s F r i e d r i c h Meinecke b e t e k e n d e h e t D u i t s e ' S c h i c k s a l ' e e n k e u z e t u s s e n " D e p r e s s i o n s g e b i e t zu b l e i b e n , o d e r Machts t a a t zu w e r d e n " . ( 4 ) A n d e r s g e z e g d : n a l a n g e t i j d i n v a s i e g e b i e d v o o r a n d e r e n geweest t e z i j n , werd D u i t s l a n d a a n h e t e i n d van d e l g e eeuw e e n - M a c h t s t a a t ; v r o e g e r was D u i t s l a n d i n v l o e d s f e e r v a n a n d e r e n , nu h a d h e t z e l f g r o t e i n v l o e d . D e D e r t i g j a r i g e Oorlog,met a l s d r o e v i g eindpunt d e v r e d e
v a n W e s t f a l e n i n 1 6 4 8 , was s p r e e k w o o r d e l i j k geworden v o o r D u i t s e o n m a c h t e n v o o r d e b e d r e i g d h e i d van h e t D u i t s e R i j k . D e c o n f e s s i e s s t o n d e n o n v e r z o e n l i j k t e g e n o v e r e l k a a r , op-
d e l i n g d o o r n i e t - d u i t s e m a c h t e n d i e b o v e n d i e n nog g e b i e d s afstand e i s t e n , dreigde. H e t Duitse Rijk bestond u i t tegend e l e n , z e l d e n was e r s p r a k e v a n e e n h e i d ( c o i n c i d e n t i a oppos i t o r u m was 6 6 n v a n d e t e r m e n waarmee h e t ' R e i c h ' g e k e n merkt werd)
.
S i n d s d e 1 6 ~eeuw h e e f t , v o l g e n s Von A r e t i n ,
i e d e r e t w e e d e o f d e r d e g e n e r a t i e v a n e e n d e l i n g van D u i t s l a n d g e s p r o k e n . I n 1806 v o l g d e t e n s l o t t e h e t e i n d e v a n h e t oude R i j k . H e t v i e 1 u i t e e n i n d r i e g e b i e d e n : O o s t e n r i j k , P r u i s e n e n de Rijnbond.
"Es i s t d i e K o n s t e l l a t i o n d i e u n t e r
u n g u n s t i g e r e n B e d i n g u n g e n 1 9 4 5 m i t d e r ~ u n d e s r e p u b l i ka l s R h e i n b u n d , d e r DDR a l s R u m p f p r e u s s e n u n d O e s t e r r e i c h w i e d e r kehren wird" . ( 5 ) Eeuwenlang b e s t o n d d e v o o r s t e l l i n g v a n d e E u r o p e s e p o l i t i e k w a a r i n d a t D u i t s e vacuum v o o r w a a r d e was v o o r h e t p o l i t i e k e e v e n w i c h t i n E u r o p a . D e . ' X e i c h s v e r f a s s u n g ' zou i n d i e v o o r s t e l l i n g d u s de g a r a n t i e v a n d e v e i l i g h e i d v a n a n d e r e n b e t e k e n e n , z o a l s o n d e r meer R o u s s e a u i n 1756 a a n d u i d d e :
"...
h e t D u i t s e R i j k d a t v a n u i t h e t h a r t van Europa a l l e
a n d e r e m a c h t e n i n toom h o u d t e n m i s s c h i e n w e 1 d e v e i l i g h e i d v a n a n d e r e n nog meer d i e n e n kan d a n z i j n e i g e n .... 8 , ( 6 ) Ook Henry K i s s i n g e r v e r k l a a r d e i n 1 9 6 5 d a t d e s t a t u s v a n D u i t s l a n d t e n m i n s t e d r i e h o n d e r d j a a r de s l e u t e l t o t de Europese s t a b i l i t e i t had betekend. D u i t s l a n d i s voor de v r e d e v a n E u r o p a 6 f t e zwak -6fe tep-:sterk g e w e e s t . K a n s e l i e r Schmidt h e e f t e r b i j h e r h a l i n g o p gewezen d a t d e p e r i o d e van D u i t s e e e n h e i d na 1 8 7 1 s l e c h t s k o r t h e e f t g e duurd e n d a t bovendien de eenheid d e r D u i t s e r s n o o i t h e e f t b e s t a a n . D a a r b i j c i t e e r d e h i j n o g we1 e e n s Ludwig von G e r l a c h "Und wo i s t d i e E i n h e i t D e u t s c h l a n d s ? S e i t 1648 war e s n i c h t s o z e r r i s s e n a l s j e t z t " . ( 7 d i e i n 1871 u i t r i e p :
Of d e O o s t e n r i j k e r G r i l l p a r z e r d i e d e N o o r d d u i t s e o v e r winnaars t o e r i e p : " I h r g l a u b t , I h r h a b t e i n Reich geboren, und h a b t n u r e i n Volk z e r s t 8 r t W . ' D e u t s c h e U n e i n h e i t ' h e t normale,
de r e g e l ;
'Einheit'
i s kortom
de u i t z o n d e r i n g .
D e h i s t o r i c u s Von A r e t i n h e e f t o p b a s i s v a n d e z e t r a d i t i e j u i s t de nadruk g e l e g d op de n e u t r a l i s e r e n d e werking d i e l a n g e t i j d v o o r d e l g e eeuw i s u i t g e g a a n v a n h e t D u i t s e Rijk. I n 1969 verbond h i j h i e r a a n de c o n c l u s i e :
"..Wenn u b e r h a u p t ,
konnte d i e deutsche Wiedervereinigung nur s o v e r w i r k l i c h t w e r d e n w i e e s 1648 u n d 1 8 1 5 g e s e h e n i s t : i m Rahmen e i n e r Neutralisierung Zentral-Europas". Van d i e t r a d i t i o n e l e f u n c t i e s v a n h e t o u d e D u i t s e R i j k was w e i n i g o v e r t o e n B i s m a r c k i n 1 8 7 1 h e t n i e u w e ' k l e i n d u i t s e t R i j k s t i c h t t e . D u i t s l a n d werd e i n d e l i j k i e t s wat l e e k op d e n a t i o n a l e s t a t e n , z o a l s d i e i n West-Europa a 1 bestonden.
Dat d a a r v o o r e e n h o g e p r i j s w e r d b e t a a l d i n
de binnenlandse p o l i t i e k
-
1866 i s symbool g e w o r d e n v a n d e
k n i e v a l van d e l i b e r a l e b u r g e r i j voor h e t w e i n i g l i b e r a l e m i l i t a i r e s u c c e s van Bismarck t . 0 . v .
Oostenrijk
-
laten
w i j h i e r v e r d e r b u i t e n beschouwing. H e t nieuwe D u i t s e R i j k h e e f t weinig e e n h e i d o n d e r de D u i t s e r s g e b r a c h t . D e ' n a t i o n a l i s e r i n g ' v a n h e t ~ u i t s ev o l k was i n 1918 nog
n i e t v e r voortgeschreden. Eenheid en v r i j h e i d bleken e l k a a r i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s nog m i n d e r t e v e r d r a g e n dan i n
d e g e s c h i e d e n i s v a n a n d e r e l a n d e n . Ondanks d i t a l l e s i s h e t Tweede K e i z e r r i j k d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s i n g e g a a n a l s d e l a a t s t e ' n o r m a l e ' p e r i o d e d i e D u i t s e r s gekend hebben e n w a a r a a n men d e e i g e n s i t u a t i e meet. D a a r n a w a r e n e r s l e c h t s n e e r g a s g e n rampen, k o r t e t u s s e n p o z e n d a a r g e l a t e n . Bismarclts
R i j k was m e t e e n i n d i v e r s e E u r o p e s e h o o f d s t e d e n
g e z i e n a l s e e n v e r s t o r i n g van h e t Europese e v e n w i c h t waari n Engeland z o ' n b e l a n g r i j k e r o l h e e f t g e s p e e l d . Engelse e v e n w i c h t s p o l i t i e k e n Bismarcks
verbondspolitiek
b l e k e n haaks op e l k a a r t e s t a a n . Bismarck, de ' w i t t e revol u t i o n a i r ' , i s de geschiedenis ingegaan a l s de'trimmer' d i e
e r n i e t a l l e e n i n s l a a g d e d e b u i t e n l a n d s e v i j a n d e n van D u i t s l a n d u i t e l k a a r t e h o u d e n , m a a r ook b i n n e n s l a n d s e e n e e n h e i d w i s t o p t e l e g g e n o f a f t e dwingen d o o r o n d e r meer n e g a t i e v e i n t e g r a t i e , d a t w i l zeggen p o l i t i e k e t e g e n s t a n d e r s b u i t e n de w e t d e p l a a t s e n of t e v e r k e t t e r e n , of o n d e r l i n g t e g e n e l k a a r u i t t e s p e l e n . D e s u p r e m a t i e van d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k was 6 6 n v a n d e g a n g b a r e m i d d e l e n waarmee d e b i n n e n l a n d s e p a r t i j s t r i j d i n bedwang w e r d g e h o u d e n .
Meer dan i n a n d e r e W e s t e u r o p e s e l a n d e n i s d e r u i m t e v o o r de binnenlandse p o l i t i e k i n de Duitse p o l i t i e k a f h a n k e l i j k van d e b u i t e n l a n d s e s i t u a t i e . Zo w o r d t ook nu aangenomen d a t n a a r m a t e d e p l a a t s v a n d e BRD t u s s e n O o s t e n West z i c h w i j z i g t , d i e van g r o t e b e t e k e n i s z a l z i j n v o o r d e b i n n e n l a n d s e p o l i t i e k e v e r h o u d i n g e n i n d e BRD. 1
a.-u s s e r e '
'Innere' en
Staatsrason zij,n d i r e c t aan elkaar geketend. D e g r o o t s t e ' p r e s t a t i e ' van Bismarcks
v o l g e r s i s geweest d a t z i j e r f v i j a n d e n a l s Engeland e n F r a n k r i j k , maar ook E n g e l a n d e n R u s l a n d samen i n 6 6 n kamp w i s t e n t e d r i j v e n . D e e e r s t e t i e n j a r e n v a n o n z e eeuw worden g e k e n m e r k t d o o r d e z e h e r g r o e p e r i n g d i e ,de f r o n t e n i n b e i d e w e r e l d o o r l o g e n b e h e e r s t h e e f t . Een ' s i c h u b e r n e h m e n '
aan
D u i t s e k a n t b r a c h t b i j e e n wat t e v o r e n o n v e r e n i g b a a r s c h e e n
m e t a l s meest r a m p z a l i g e d i e p t e p u n t h e t D e r d e
R i j k van
Hitler, d a t opnieuw de g e a l l l i e e r d e n b i j e e n b r a c h t , ondanks hun g r o t e t e g e n s t e l l i n g e n . D e D u i t s e p o g i n g e n om a l s ' , G r o s s m a c h t ' d e hegemonie o v e r v o o r a l ' M i t t e l e u r o p a ' op keer mislukt.
te vestigen z i j n keer
Deze e x p a n s i e h i e l d p e r d e f i n i t i e
con-
f l i c t e n m e t R u s l a n d i n . H e t was B i s m a r c k s v e r d i e n s t e ge-
weest om Sn d e D u i t s e m a c h t i n O o s t - E u r o p a d r a s t i s c h u i t t e b r e i d e n , Sn t e g e l i j k e r t i j d d e R u s s i s c h e ' R u c k v e r s i c h e r u n g ' t e behouden. D e ' D r a h t m i t P e t e r s b u r g ' mocht n i e t verbroken w o r d e n . ( 8 ) . I n Bismarcks
v o o r s t e l l i n g zou e e n v e r b i n d i n g
van e e n o o s t e l i j k met e e n w e s t e l i j k f r o n t , g e r i c h t t e g e n D u i t s l a n d , d e o n d e r g a n g van D u i t s l a n d b e t e k e n e n . Z O ' ~s t r i j d g i n g n i e t a l l e e n D u i t s l a n d ' s m i l i t a i r e macht v e r t e boven, z i j zou ook D u i t s l a n d b i n n e n l a n d s u i t e e n r i j t e n . G r o o t v e r trouwen i n d e D u i t s e e e n h e i d h e e f t Bismarck n o o i t gehad. V o l g e n s hem w a r e n d e c e n t r i f u g a l e k r a c h t e a d a a r v o o r t e s t e r k gebleven. Katholieken, s o c i a l i s t e n , l i n k s - l i b e r a l e n r e n w e r d e r v a n v e r d a c h t o n d e r meer ' b u i t e n l a n d s e '
en ande-
partijen
t e z i j n : e e n t y p e p o l i t i e k argument, r e s p e c t i e v e l i j k verdachtmaking,dat t o t de dag van,vandaag i n d e D u i t s e p o l i t i e k een r o l i s b l d j v e n s p e l e n . B r a n d t e n Bahr z i j n v o l g e n s CDU-opvatting
l i d van d e ' M o s k o u - p a r t i j ' . B i s m a r c k h e e f t d o o r ' w a t we1 h e t meest gecom-
p l i c e e r d e a l l i a n t . i e . - s y s t e e m i s genoemd, g e p r o b e e r d e e n c o a l i t i e van O o s t e n West t e v e r h i n d e r e n . Zo was h e t vacuum i n h e t h a r t v a n Europa i n k o r t e t i j d t o t zwaartepunt geworden. H i j z a g s c h e r p d a t e e n D u i t s s t r e v e n n a a r n hegemonie z o ' n c o a l i t i e a l l e e n maar d i c h t e r b i j z o u b r e n g e n . Z i j n f i g u u r
i s e e n medium " d a s e i n e n t i e f e n E i n b l i c k i n d i e S t r u k t u r e n und E n t w i c k l u n g s t e n d e n z e n D e u t s c h l a n d s i m l g . J a h r h u n d e r t , i n d i e Wendungen und B r u c h e s e i n e r g e s c h i c h t l i c h e n E n t w i c k l u n g zu v e r m i t t e l n v e r m a g " .
D e d i s c u s s i e o v e r Bismarck i s
t e g e l i j k e e n "Vehikel d e r z e n t r a l wichtigen Diskussion uber den d e u t s c h e n ' S o n d e r w e g ' " . H e t a l l e s o v e r h e e r s e n d e p e r s p e c t i e f van h e t Derde R i j k h e e f t
ook d e g e s c h i e d s c h r i j v i n g o v e r B i s m a r c k i n s t e r k e mate b e p a a l d . Was B i s m a r c k e e n ' v o o r l o p e r ' v a n H i t l e r , e e n v o o r b e r e i d e r o f j u i s t h e t t e g e n d e e l , i e m a n d d i e ( b i j n a ) a l l e s v e r m e e d waaraan H i t l e r z i c h v e r g r e e p ? Vragen o v e r d e c o n t i n u i t e i t i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s b l i jven d e d i s c u s s i e beheersen. Zeker i s d a t v o o r p o l i t i c i a l s S c h m i d t d e D u i t s e t r a d i t i e van ' s i c h ubernehmen' m e t a l l e c a t a s t r o f a l e
gevolgen een baken
vormt i n h u n p o l i t i e k e z e e . R u d o l f A u g s t e i n d r u k t e h e t o n l a n g s a l s v o l g t u i t : " T w i n t i g j a a r na de dood van F r e d e r i k d e G r o t e v a n P r u i s e n was e r w e i n i g meer o v e r v a n z i j n e e n s z o g r o t e s c h e p p i n g . Ruim t w i n t i g j a a r n a B i s m a r c k s
d o o d was
er w e i n i g meer o v e r van z i j n s c h e p p i n g . H i t l e r had n i e t e e n s t w i n t i g j a a r n o d i g " . E r i s e e n v e r s n e l l i n g gekomen i n . d e z e opklimmende r e e k s van D u i t s e r a m p e n . Van g e e n a n d e r W e s t e u r o p e e s l a n d i s d e g e s c h i e d e n i s z o b e p a a l d door c a t a s t r o f a l e mislukkingen. Grote overwinningen lagen d i c h t b i j c a t a s t o f a l e nederlagen. D e grote vraag b l i j f t :
t e voorkomen? Daarop b l e e f schuldig.
hoe e e n nieuwe r o n d e
z e l f s Augstein h e t antwoord
Voor we ons richten op de Bondsrepubliek in de jaren zeventig, zullen we nagaan wat de Bondsrepubliek v66r 1970 was. Het daarover handelende hoofdstuk is het p i k e de r6sistance van dit essay. Daarna volgen bespiegelingen over huidige en mogelijke toekomstige ontwikkelingen.
NOTEN Hernomen p o s i t i e s L i v i n g s t o n , b l z . 177 Noack, b l z . 97 G o l l w i t z e r , E u r o p a b i l d ; H . K i s s i n g e r , 1965; M. Stiirmer, 1980 e n 1 9 8 1 ; F. M e i n e c k e , I d e e d e r S t a a t s r & i s o n , 1 9 2 4 ; W i n k l e r , Sonderweg B r a n d s , 1 9 6 5 , b l z . 199 Von A r e t i n , 1 9 6 9 , b l z . 1151 Zie K . von Raumer, E w i g e r F r i e d e , 1 9 5 3 , b l z . 351 e n volgende H . Schmidt, Kurs, b l z . 77. Conze, Deutsche N a t i o n , b l z . 71 D e D u i t s e g e s c h i e d e n i s was n u e e n m a a l s t e r k b e p a a l d d o o r h e t w e 1 o f n i e t t r e f f e n van ' S o n d e r r e g e l u n g e n l m e t d e Russen ; d i e li j n v a n d e ' Sonderabmachungen ' l o o p t van v a n d e r e d d i n g van F r e d e r i k d e G r o t e d o o r d e R u s s e n i n 1 7 6 2 , P o o l s e d e l i n g e n , d e v r e d e van B a z e l , 1 7 9 5 , T i l s i t , 1807, d e k o n v e n t i e van Tauroggen, 1812, Bismarcks 'Riickversicherungsvertrag' 1 8 8 7 , v r e d e v a n B r e s t - L i t o w s k , 1 9 8 0 , R a p a l l o , 1922 V e r d r a g v a n B e r l i j n , 1 9 2 6 , Molotow-Ribbentrop-pakt i n 1939, Adenauer i n 1955. A 1 d e z e g e b e u r t e n i s s e n l a t e n z i e n d a t , ondanks de g r o t e Duits-Russische tegenstellingen, regelingen n i e t a l l e e n s t e e d s w e e r m o g e l i j k b l e k e n , maar o o k van b e i d e z i j d e n w e n s e l i j k w e r d e n g e d a c h t . We1 z i j n r e g e l i n g e n monsterverbonden - n i e t voortgekomen u i t g e l i j k g e z i n d h e i d o f o v e r e e n s t e m m i n g van b e l a n g e n , maar j u i s t om d e d e gevolgen van t e g e n g e s t e l d e belangen b e p e r k t t e houden , u i t o v e r w e g i n g e n van ' i n n e r e ' e n S u s s e r e S t a a t s r a s o n ' . Bovendien g a a t h e t s t e e d s om e e n driehoeksverhouding: ' h e t Westen', D u i t s l a n d ( e n ) , Rusland. Polen i s i n ( b i j n a ) a l l e g e v a l l e n de h u i l e n d e p a r t i j , a l s h e t a 1 n i e t om e e n P o o l s e d e l i n g g a a t . L . G a l l i n Von A r e t i n ( H r s g . ) , B i s m a r c k s A u s s e n p o l i t i k , b l z . 134.
DE GRONDSLAGEN VAN DE BONDSREPUBLIEK " D i e B u n d e s r e p u b l i k i s t mehr a l s a l l e anderen europaischen L a n d e r i n dem P a r a d o x gefangen, den S t a t u s quo a n n e h m e n z u w o l l e n , um i h n z u uberwinden" Karl Kaiser (E.A., 1 9 6 9 ) a.
De periode-Adenauer
Er z i j n weinig periodes i n de wereldgeschied e n i s t e noemen w a a r i n d e i d e e e n v a n 6 6 n m a n , e n z i j n g r o e p tegenover. d e machtigen d e r a a r a e zo zeer g e r e a l i s e e r d z i j n , a l s o n d e r A d e n a u e r . D i t g e b e u r d e o n d e r d e meest o n g u n s t i g e omstandigheden:
D u i t s l a n d w a s " b e £ r e i t , b e s e t z t u-nd
g e t e i l t " . Met g o e d e r e d e n e n i s d e s t e l l i n g t e v e r d e d i g e n d a t n i e t Adenauer d e k o e r s overnam v a n d e Amerikanen, maar d a t d e z e e e n p o l i t i e k overnamen d i e h i j a l s " zwangsl auf i g" en "unumganglich vorausgesehen h a t t e " (1). D e weerstanden d i e A d e n a u e r m o e s t o v e r w i n n e n , kwamen i n d e e e r s t e p l a a t s v a n d e b e z e t t e r s . A a n v a l l e n van d e o p p o s i t i e hebben h e t doen s c h i j n e n , a l s o f A d e n a u e r n i e t v e e l meer was d a n e e n " A l l i i e r t e n kanzler"
-
d e moderne v a r i a n t van "Erf~llungspolitikero'.~~at
b e e l d , v o o r a l g e t e k e n d door SPD-leider K u r t Schumacher, d o e t d e w e r k e l i j k h e i d o n r e c h t : A d e n a u e r had o o k b i j a e w e s t e l i j k e g e a l l i e e r d e n g r o t e reserve, d i s t a n t i e e n s c e p s i s te overwinnen. A a n v a n k e l i j k was z i j n p l a a t s i n d e wachtkamer. D e g r o o t s t e w e e r s t a n d kwam e c h t e r v a n d e s o c i a a l - d e m o c r a t i s c h e o p p o s i t i e d i e z i c h i n 1 9 4 5 a 1 r e g e r i n g s p a r t i j gewaand had. Was immers d e SPD v a n a l l e D u i t s e p a r t i j e n n i e t d e e n i g e v e r t e g e nw o o r d i g e r van h e t b e t e r e D u i t s l a n d van voor h e t D e r d e R i j k ? D e a n d e r e n hadden z i c h zwaar g e c o m p r o m i t t e e r d o f w a r e n v e r d w e n e n . D e CDU was e e n n i e u w e p a r t i j f o r m a t i e v a n overwegend c o n s e r v a t i e v e g r o e p e r i n g e n d i e voor 1933 over z e e r v e r s c h i l l e n d e p a r t i j e n v e r s p r e i d w a r e n : Z e n t r u m , DVP, DNVP e n a n d e r e n . D a t A d e n a u e r C . S . h e t i n b e t r e k k e l i j k k o r t e t i j d v o o r e l k a a r h e b b e n g e k r e g e n om u i t d i t m e n g s e l v a n p r o t e s t a n t e n - h u n v e r z e t was i n h e t b e g i n v r i j s t e r k - e n k a t n o l i e k e n , van s o c i a a l - c h r i s t e l i j k e vertegenwoordigers e n c o n s e r v a t i e v e g r o e p e r i n g e n , e e n p a r t i j t e v o r m e n , is g e e n g e r i n g e p r e s t a t i e g e w e e s t . B o v e n d i e n l u k t e h e t hem h i e r m e e d e r e g e r i n g s m a c h t i n d e wacht t o s l e p e n :
iets w a t Schumacher
e n met hem e e n g r o o t d e e l v a n d e SPD n o o i t h e b b e n k u n n e n v e r k r o p p e n . Z i j hadden z i c h e e n g e h e e l a n d e r e , nieuwe r e p u b l i e k g e d a c h t : d z B o n d s r e p u b l i e k n a a r Adenauers model l e e d
v o l g e n s hen a a n z e e r e r n s t i g e g e b o o r t e d e f e c t e n . Adenauer b l e e f v o o r h e n d e man d i e m e t a l l e m i d d e l e n h e t s o c i a l i s m e b e s t r e e d . V o o r a l h e t f e i t d a t z 0 v e l e n a z i ' s i n d e CDU o n d e r d a k v o n d e n was v o o r d e SPD a l s ' v e r z e t s p a r t i j ' e e n g r o t e b r o n v a n e r g e r n i s , t e m e e r o m d a t A d e n a u e r mede h i e r d o o r q u a g e t a l z o s t e r k kwam t e s t a a n . Vanaf h e t b e g i n h a d d e n i e u w e r e p u b l i e k v o o r h e n z w a a r b e z o e d e l d e k a r a k t e r t r e k k e n mee g e k r e g e n : &n v a n d e v e l e D u i t s e m i s l u k k i n g e n . H e t is 6 6 n van d e t r a g i s c h e . f e n o m e n e n van h e t na- oor l ogse D u i t s l a n d g e w e e s t d a t h i e r twee o n g e n a a k b a r e e n e v e n o n b u i g z a m e p o l i t i e k e l e i d e r s t e g e n o v e r e l k a a r s t o n d e n . De & n , S c h u m a c h e r , i n v a l i d e d o o r v e r w o n d i n g i n E e r s t e - e n Tweede W e r e l d o o r l o g , was e e n d o g m a t i c u s , d i e e e n p r i n c i p i e l e t w e e f r o n t e n s t r i j d v o e r d e t e q e n communisten e n hun e e n h e i d s i d e e e n e n e r z i j d s e n a n d e r z i j d s t e g e n A d e n a u e r met z i j n f i x a t i e o p h e t w e s t e n , e e n v e r l o o c h e n i n g v a n wat D u i t s l a n d a l t i j d g e w e e s t was. T e q e n o v e r hem s t o n d d e o n b e w o g e n ' m a c h i a v e l l i s t ' A d e n a u e r d i e m e t z o v e e l pragmatisme macht w i s t t e v e r g a r e n , zowel b i n n e n s l a n d s a l s b i j d e m a c h t i g e b e z e t t e r s . Met z i j n f i x a t i e o p h e t w e s t e n s t o n d Adenauer s t e r k t e g e n o v e r Schumacher, d i e v e e l meer l e e d a a n t r a d i t i o n e l e D u i t s e e u v e l e n , b i j v o o r b e e l d t w e e f r o n t e n s t r i j d e n h e t eeuwige D u i t s e dilemma ' v r i j h e i d o f e e n h e i d ' . Adenauer h e e f t n a d e i n e e n s t o r t i n g van h e t Derde Xijk e e n s c h e r p e breuk i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s d o o r g e z e t : a a n d a t e e u w i g e ' s c h a u k e l n ' t u s s e n O o s t e n West m o e s t e e n e i n d e komen. B e l a n g r i j k e f a c t o r d a a r b i j was d a t d o o r d e t o t a l e nederlaag de Duitse v e s t i g i n g e n en veroveringen i n h e t o o s t e n v e r n i e t i g d waren ( 2 ) . Adenauer f o r c e e r d e e e n kn c o n c e n t r a t i e o p h e t w e s t e n . o n w r i k b a r e v e r b i n d i n g met
-
Naast d i t novum i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s , d a t u i t e r a a r d m e t d e d e l i n g s a m e n h i n g , maar er n i e t a u t o m a t i s c h u i t v o o r t v l o e i d e , was ' W i e d e r a u f b a u ' h e t programma w a a r v o o r Adenauer a l l e k r a c h t e n m o b i l i s e e r d e . D i t l e i d d e t o t e e n r e s t a u r a t i e p o l i t i e k d i e experimenten en vernieuwingen schuwde e n daarmee a a n v a n k e l i j k e b e l o f t e s voor s o c i a l e h e r v o r m i n g e n g o e d d e e l s n e g e e r d e . G e e n m i d d e l was hem t e s l e c h t om d e s o c i a l i s t i s c h e h e r v o r m i n g s d r a n g t e d i s c r e d i t e r e n . S t e e d s weer i d e n t i f i c e e r d e h i j h e t s o c i a l i s m e m e t d e d r i e g r o t e p l a g e n van de D u i t s e g e s c h i e d e n i s : h e t bolsjewisme, h e t f a s c i s m e e n d e n o o d t o e s t a nd na 1945. J u l s t vanwege z i j n c o n s e r v a t i s m e e n z i j n i d e e e n o v e r D u i t s l a n d is Adenauer nogal e e n s i n a a n v a r i n g gekomen
-
d a t is d e d e r d e w e e r s t a n d d i e h i j overwon
-
met d e
s o c i a a l - c h r i s t e l i j k e n en vertegenwoordigers u i t Oost-Duitsl a n d e n B e r l i j n i n z i j n e i g e n p a r t i j . Een man a l s J a c o b
K a i s e r , vakbondsman u i t B e r l i j n , h e e f t h e t s m a a e l i j k moeten a f l e g g e n t e g e n Adenauer d i e o p a l l e m o g e l i j k e m ani er en z i j n i d e e e n r i d i c u l i s e e r d e e n k l e i n e e r a e . E r is vaak o p gewezen d a t A d e n a u e r e e n s o o r t w r a a k genomen h e e f t o p d e P r u i s i s c h e o v e r h e e r s i n g i n h e t D u i t s l a n d v a n d e 1 9 e e n 2 0 e eeuw. Ook Weimar w e r d o v e r h e e r s t d o o r h e t o n e v e n r e d i g g r o t e P r u i s e n . Toen was Adenauer b u r g e m e e s t e r van Keulen. " K h e i n p r e u s s e " m o e t v o o r hem z o i e t s a l s e e n s c h e l d w o o r d g e w e e s t z i j n : h i j was R i j n l a n d e r e n h e t . R i j n l a n d h o o r d e h e l a a s s i n d s h e t b e g i n v a n d e 1 9 e eeuw g r o t e n d e e l s t o t P r u i s e n . Adenauer is er ook s t e e d s van b e s c h u l d i g d d a t h i j na d e E e r s t e Wereldoorlog o p b a s i s van een R i j n l a n d s s e p a r a t i s m e h e t op e e n akkoordje h e e f t w i l l e n g o o i e n m e t d e F r a n s e o v e r w i n n a a r s , om o p d i e w i j z e e e n v e r d e r e v e r n e d e r i n g v a n z i j n R i j n l a n d t e voorkomen. Hoe d i t o o k z i j , u i t d e v e l e u i t l a t i n g e n b l i j k t d a t h i j Pruisen a l s een groot gevaar i n de Duitse g e s c h i e d e n i s 5eschouwde. Toen h i j a l s v o o r z i t t e r v a n d e P r u i s i s c h e s t a a t s r a a d i n d e Wei m ar t i j d vaak van Keulen n a a r B e r l i j n r e i s d e met d e n a c h t t r e i n , h e e f t h i j , z o w o r d t v e r t e l d , i e d e r e k e e r wanneer d e t r e i n o v e r a e E l b e g i n g e n Brandenburg b i n n e n r e e d , z i c h i n z i j n bed omgedraaid, a l s g o e d K a t h o l i e k e e n k r u i s g e s l a g e n e n gemompeld: " J e t z t beginnt Asien.. "
..
Deze a f k e e r v a n P r u i s e n was &&n van d e w e i n i g e d i n g e n d i e h i j m e t d e u i t S a k s e n stammende U l b r i c h t gemeen h a d , Schumacher was voor Adenauer o p e n t o p e e n P r u i s . Trouwens, s o c i a l i s m e i n h e t a l g e m e e n w a s v o o r hem e e n t y p i s c h P r u i sische vinding. Het z o u n i e t d e m o e i t e w a a r d z i j n z o v e e l a a n d a c h t t e b e s t e d e n a a n d e e i g e n a a r d i g h e d e n v a n d e z e man, w a r e h e t n i e t d a t z i j i n s t e r k e mate hebben bepaal d wat na 1949 i n d e B o n d s r e p u b l i e k is g e b e u r d e n v o o r a l ook w a t n i e t i s g e b e u r d . H i e r v a l t o n d e r meer d e m e r k w a a r d i g h e i d t e r e g i s t r e r e n d a t Adenauer v a n u i t h e t R i j n l a n d a l s " R e g i o p o l i t i k e r " e r i n s l a a g d e d e "Deutsche Frage" i n h e t kader van d e wereldp o l i t i e k te zien. P o l i t i c i a l s E r h a r d , d i e v e e l meer v a n u i t D u i t s l a n d a l s g e h e e l d a c h t e n , hadden a l s D u i t s - n a t i o n a l e n meer m o e i t e m e t d e s p r o n g n a a r Washington, P a r i j s e n Londen d a n d e "Regiop o l i t i k e r " A d e n a u e r . H e t i s z i j n grate p r e s t a t i e g e w e e s t e e n zekere n o r m a l i s e r i n g te b e r e i k e n van d e anomalie d i e d e B o n d s r e p u b l i e k was e n i s . F o r c e r e n i s d a a r b i j e e n m i d d e l g e w e e s t d a t h i j a l l e r m i n s t schuwde. H i j h e e f t o p d i e w i j z e b e r e i k t d a t e e n g e d e e l d e " k e r n s t a a t " , d i e b e d o e l d was a l s provisorium of t r a n s i t o r i u m , v a s t e v o e t kreeg i n r e l a t i e t o t
d e w e s t e l i j k e b e z e t t e r s en t o t d e andere w e s t e l i j k e buren. D i t g e b e u r d e o n d e r meer d o o r e c o n o m i s c h e i n t e g r a t i e , maar ook d o o r h e r b e w a p e n i n g e n h e t w e s t e l i j k b o n d g e n o o t s c h a p . Mocht h e t v e r d r a g v a n B r u s s e l v a n 1 9 4 8 nog v o o r e e n d e e l b e d o e l d g e w e e s t z i j n om e e n m o g e l i j k n i e u w D u i t s g e v a a r t e g e n t e g a a n , d a a r v a n was e n k e l e j a r e n l a t e r w e i n i g meer over. D e D u i t s e herbewapening h e e f t weliswaar begin j a r e n v i j f t i g b i j d e b e v o l k i n g v a n d e W e s t - e u r o p e s e l a n d e n nog s t e r k e t w i j f e l e n a f k e e r opgeroepen, na d e t o e t r e d i n g t o t d e NAVO i n 1 9 5 5 z i j n d i e g e v o e l e n s t o c h s n e l v e r d w e n e n . I n m e i 1955 k r i j g t d e B o n d s r e p u b l i e k b i j d e P a r i j s e v e r d r a g e n grotendeels haar s o e v e r e i n i t e i t . Ondanks a l l e n o r m a l i s e r i n g b l i j f t d e a n o m a l i e h i e r i n v o o r t bestaan d a t Duitsland gedeeld b l i j f t , d a t West-Berlijn een kwetsbaar onderpand binnen O o s t d u i t s grondgebied b l i j f t e n d a t Bonn o p g r o n d v a n d e P a r i j s e v e r d r a g e n g e e n ABC-wapenen mag p r o d u c e r e n o f a a n s c h a f f e n . D e g e f o r c e e r d e W e s t p o l i t i k v a n A d e n a u e r zou
o n d a n k s z i j n g r o t e p o l i t i e k e s t u u r k r a c h t e n z i j n vermogen om tegenstanders tegen e l k a a r u i t t e spelen, n l e t mogelijk z i j n g e w e e s t , a l s h i j n i e t o n d e r s t e u n d was d o o r e e n f e n o m e n a l e economische
success
story
d i e a l s h e t ware d e j u i s t h e i d
van z i j n p o l i t i e k d a g e l i j k s o n d e r s t r e e p t e . Vandaag was e r immers meer t e koop d a n g i s t e r e n , morgen z o u d a t nog meer z i j n . N a t i o n a l e b e l a n g e n werden n o l e n s v o l e n s o n d e r g e s c h i k t g e m a a k t a a n w a t s o c i a a l e n e c o n o m i s c h t a s t b a a r b e r e i k t kon w o r d e n . H e t s ~ c i a a l - e c o n o m i s c h e hemd was n a d e r d a n d e n a t i o n a l e r o k , ook a 1 was h e t s t r e v e n n a a r D u i t s e e e n h e i d n i e t verciwenen. S o c i o l o g e n a l s R.M.
L e p s i u s hebben e r bovendien
op gewezen d a t ondanks a l l e v o o r t b e s t a a n d e s o c i a l e o n g e l i j k h e d e n , d e BRD t o c h i n b e t r e k k e l i j k k o r t e t i j d h e e l w a t e l e menten van d e t r a d i t i o n e l e D u i t s e k l a s s e m a a t s c h a p p i j g e e l i m i n e e r d h e e f t , w e l l i c h t meer d a n a n d e r e w e s t e u r o p e s e samenlevingen ( 3 ) . Zo werd h e t t i j d p e r k - A d e n a u e r g e k e n n e r k t d o o r een o n s c h a t b a r e bonus van economische v o o r u i t g a n g e n p o l i tieke s t a b i l i t e i t d i e j u i s t b i j g e n e r a t i e s d i e op deze p u n t e n s i n d s 1 9 1 4 w e i n i g o f n i e t s gewend w a r e n g e w e e s t , d e g e d a c h t e a a n p o l i t i e k e a l t e r n a t i e v e n o n d e r d r u k t e . Het is een t i j d geworden van g r o t e economische b e i o n i n g , van c o n f o r misme e n s t r e n g e s a n c t i e o p a l t e r n a t i e f d e n k e n .
"...Soziale
M o b i l i t a t , P r a g m a t i s m u s und A r b e i t s w u t , P r i v a t s p h a r e und D i s t a n z s c h u f e n zusammen i n w e n i g e n J a h r e n was D e u t s c h l a n d n i e v o r h e r gekannt h a t t e : Eine b u r g e r l i c h e Lebensform i m w e s t l i c h e n S i n n e " , a l d u s Richard Lowenthal ( 4 ) .
Het is juist dit ontbreken van een keuze dat achteraf bezien door velen - ook CDU-aanhangers - wordt beschouwd als kenmerkend voor Adenauers regering. Welke keuze er had kunnen bestaan in die na-oorlogse omstandighed'en, of er eigenlijk we1 een alternatief was, daarover bestaat weinig eensgezindheid. Maar dat Adenauers heerschappi j bepaald werd door een grote mate van starheid, dat hij alle vormen van oppositie onbarmharfig afstrafte, daarover bestaat geen twijfel. Juist in de jaren zestig is steeds duidelijker geworden welke prijs verbonden was aan de politieke stabiliteit die Adenauer afgedwongen had. Die stabiliteit berustte naast materiele welvaart ten slotte toch op een prothetische Duitse identiteit, die in de eerste plaats bestond uit een zich afzetten tegen het bestaan van een tweede Duitse staat en, zij het minder, tegen het nationaal-socialistisch verleaen van Duitsland. Het gaat dus om een negatieve identiteit, waarin het anticommunisme overheerste en vaak de tweede poot van ae identiteit van de BRD overschaduwde. Als "Frontstaat" was de BRD net als haar,antipode een produkt van de Koude Oorlog. In Adenauers ogen was het anticommunisme een ideaal integratiemiddel voor deze nieuwe Duitse staat. Deze gegevens hebben velen reeds vroeg doen voorspellen dat naarmate die Koude Oorlog haar hevigheid zou verliezen, daarmede ook de legitimatie van de Bondsrepubliek ondermijnd zou worden. ~ 6 t e n t e ,zoals die zich sinds het midden van de jaren vijftig met horten en stoten ontwikkeld heeft, moest dan ook we1 leiden tot een toenemend isolement van Adenauers Bondsrepubliek. Was het 66n van zijn grote prestaties geweest dat Adenauer de nieuwe BRD geintegreerd heeft in het westen, een niet geringere prestatie was het aat h'ij erin geslaagd is debondgenoten zolang op 66n lijn te houden wat betreft de "Wiedervereinigung", de erkenning van ae DDR en van de Oder-Neisse-grens. Zijn volgorde was "Freiheit, Frieden, Einheit, keine Entspannung ohne Schritte zur Wiedervereinigung": een prioriteitenlijst die pas na zijn vertrek opgegeven is, waardoor toen de "Ostvertrage" mogelijk werden. Adenauer heeft ook nog weten te verhinderen dat er onderscheid gemaakt werd tussen de "Wiedervereinigungsfragel' enerzijds en de kwestie van de erkenning van de Oder-Neissegrens anderzijds. Tegenwoordig wordt we1 in CDU-kring toegegeven dat Adenauer tegenover Polen - een van de zwaarste slachtoffers van de nazi's en van het Sovjet-regime onredelijk en onrechtvaardig is geweest wat betreft hun
w e s t g r e n s . A d e n a u e r w i s t n i e t v a n . w i j k e n , ook n i e t t o e n j u i s t i n d e tweede h e l f t van d e j a r e n v i j f t i g e e n P o o l s e dooi optrad. Er w o r d t we1 t o t z i j n v e r d e d i g i n g o p g e m e r k t d a t h i j nog e e n f l e x i b e l e f i g u u r was v e r g e l e k e n b i j d e v e r t e g e n w o o r d i g e r s van d e " V e r t r i e b e n e n " d i e ook i n z i j n k a b i n e t z a t e n . Deze moesten e e r s t van h e t p o l i t i e k e t o n e e l verdwijnen voor e r w e r k e l i j k s p r a k e kon z i j n v a n e e n " O s t p o l i t i k " . A d e n a u e r zou i n d e p e r i o d e t u s s e n d e c o n f e r e n t i e v a n ~ e n & v ei n 1 9 5 5 e n d e t w e e d e B e r l i j n - c r i s i s d i e i n 1 9 5 8 b e g i n t , we1 g e z i e n h e b b e n d a t h e t w e s t e n m i n d e r t e v e r t r o u w e n was i n z a k e d e " D e u t s c h e F r a g e " d a n h i j g r a a g g e w i l d had.
Zelfs z i j n vriend D u l l e s '
s p r a k van d e noodzaak van c o n c e s s i e s i n z a k e B e r l i j n . A d e n a u e r was z i c h e r t e r d e g e v a n b e w u s t d a t . w a t a l s i s o l e r i n g v a n d e DDR b e d o e l d w a s , z o a l s d e H a l l s t e i n - d o c t r i n e , z i c h ook a l s e e n boemerang t e g e n Bonn kon r i c h t e n . G i j z e l h o u d e r s e n g e g i j z e l d e n kunnen s n e l van r o l w i s s e l e n . Nog i n 1 9 5 5 d e d e n d e R u s s e n v o o r s t e l l e n v o o r e e n D u i t s e h e r e n i g i n g , d i e A d e n a u e r ook v e r m e l d t i n z i j n memoires.
Met g r o t e h a r d n e k k i g h e i d h e e f t h i j d e z e o f f e r t e s ,
waarvan d i e van 1952 w e 1 d e b e k e n d s t e z i j n , afgewezen, hoe v e r l o k k e l i j k z i j ook k l o n k e n e n h o e s t e r k d e o p p o s i t i e t e g e n z i j n p o l i t i e k ook was.
Deze g a n g v a n z a k e n h e e f t g e l e i d t o t
d e v o o r s t e l l i n g van d e "gemiste kansen":
e r waren m o g e l i j k -
h e d e n g e w e e s t om d e " D e u t s c h e F r a g e " t e r e g e l e n , d i e d o o r Adenauer g e b l o k k e e r d z i j n . I n e e n b e r u c h t d e b a t o v e r z i j n Duitsland-politiek
h e b b e n Thomas D e h l e r e n G u s t a v Heinemann
i n j a n u a r i 1958 Adenauer o p z e e r s c h e r p e w i j z e a a n g e v a l l e n . H i j z o u n i e t a l l e e n d e D u i t s e e e n h e i d , maar ook k a n s e n o p v r i j h e i d voor m i l j o e n e n O o s t d u i t s e r s v e r s p e e l d hebben. A d e n a u e r s s t a n d p u n t was d a t d e D u i t s e r s n i e t i n s t a a t w a r e n e e n z e l f s t a n d i g e p o s i t i e i n t e nemen t u s s e n d e g i g a n t e n i n O o s t e n West. D e e r v a r i n g e n m e t d e D u i t s e " G r o s s m a c h t p o l i t i k " en d e c a t a s t r o f e s d i e daarvan h e t gevolg waren, h a d d e n d i t o n w e e r l e g b a a r bewezen.
Zo h e e f t Adenauer v o l g e n s
z i j n e i g e n woorden v e r h i n d e r d w a t hloskou w e l i s w a a r v o o r s t e l d e , maar t o c h e i g e n l i j k n o o i t g e w e n s t kan h e b b e n : e e n n e u t r a a l h e r e n i g d D u i t s l a n d . D a a r m o e s t h e t Westen voorop
-
-
Parijs
t o c h ook n i e t s v a n h e b b e n . Na 1 9 5 8 b l e e f e r w e i n i g o v e r v a n d e m o g e l i j k -
h e d e n om t o t e e n r e g e l i n g t e komen.
De v i j f j a r e n d i e hem
nog r e s t t e n , w e r d e n g e k e n m e r k t d o o r e e n z o m o g e l i j k nog g r o t e r e ' s t a r h e i d . De B e r l i j n s e muur v a n 1 9 6 1 i s m e r k w a a r d i g e r w i j s h e t b e g i n geworden van e e n nieuwe D u i t l a n d p o l i t i e k , d i e n a A d e n a u e r s a f t r e d e n o n t w i k k e l d w e r d . Voor A d e n a u e r was
d e periode-Kennedy kaans-Duitse
66n van d e d i e p s t e p u n t e n i n d e Ameri-
v e r h o u d i n g e n . H e t f e i t d a t o n d a n k s d e muur d e
A m e r i k a n e n gewoon d o o r g i n g e n z a k e n t e d o e n m e t fie S o v j e t ~ n i eh e e f t b i j A d e n a u e r a l l e e n nog m a a r z i j n P o t s d a m - c o m p l e x versterkt:
z i j n a n g s t d a t d e g e a l l i e e r d e n v a n d e Tweede
W e r e l d o o ~ l o go o k n a 1 9 4 5 e e n g e m e e n s c h a p p e l i j k e p o l i t i e k t e n k o s t e van z i j n Bondsrepubliek zouden b e d r i j v e n . "Ein f a l s c h e r S c h r i t t k o n n t e uns d a s V e r t r a u e n d e r Westmachte k o s t e n ; e i n f a l s c h e r S c h r i t t und w i r w a r e n l e d i g l i c h V e r h a n d l u n g s o b j e k t . z w i s c h e n O s t und W e s t " , moet A d e n a u e r b i j h e r h a l i n g v e r z u c h t h e b b e n ( 5 ) . H e t was A d e n a u e r s p r e s t a t i e geweest de onenigheid tussen de g e a l l i e e r d e n u i t t e buiten t e n b e h o e v e v a n z i j n B o n d s r e p u b l i e k . Z i j n c r e a t i e zou i n g e v a a r komen b i j e e n t o e n a d e r i n g t u s s e n d e V.S. e n d e S.U. H e t moet i n h e t n a j a a r v a n 1 9 6 1 g e w e e s t z i j n , b i j g e l e g e n h e i d van e e n bezoek van d e Amerikaanse m i n i s t e r van B u i t e n l a n d s e Zaken Rusk a a n d e S . U . ,
d a t A d e n a u e r g e z e g d zou
h e b b e n d a t w a n n e e r d e A m e r i k a n e n n u , z o k o r t n a d e bouw van. d e m u u r , m e t d e R u s s e n o n d e r h a n d e l d e n , h e t ook v o o r Bonn. r n o g e l i j k was o p e i g e n h o u t j e z a k e n m e t Moskou t e d o e n . I n d i t v e r b a n d z i j ook v e r m e l d d a t t o e n A d e n a u e r i n 1 9 5 5 n a a r Moskou r e i s d e om d i p l o m a t i e k e b e t r e k k i n g e n m e t d e S.U. a a n t e k n o p e n , d e t o e n m a l i g e ' ~ m e r i k a a n s ea m b a s s a d e u r i n Moskou a l a r m e r e n d e b e r i c h t e n n a a r Washington s t u u r d e o v e r een e s t u i t e n hier op een l i j n i n de m o g e l i j k nieuw R a p a l l o . W D u i t s e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k d i e ook n u w e e r a c t u e e l i s - we z e i d e n h e t a l . Omgekeerd g e l d t o o k : w a n n e e r d e v e r h o u d i n g t u s s e n d e s u p e r m o g e n d h e d e n s l e c h t i s , is h e t r i s i c o g r o o t d a t v i t a l e b e l a n g e n v a n d e BRD e n B e r l i j n o n d e r d e w i e l e n g e r a k e n ; i s d e verhouding d a a r e n t e g e n ( a 1 t e ) g o e d , dan d r e i g e n e v e n e e n s D u i t s e b e l a n g e n i n h e t nauw t e komen. En z o a l s zo vaak z i j n ook i n d i t o p z i c h t D u i t s e problemen e e n 'Verdichtung e u r o p a i s c h e r Probleme'
.
Van a l l e k a n t e n z i j n i n d e t w e e d e h e l f t v a n d e j a r e n v i j f t i g i d e e e n n a a r v o r e n g e b r a c h t om d e D u i t s e kwes-
t i e t e r e g e l e n : G a i t s k e l l , Kennan, O l l e n h a u e r e n a n d e r e n hebben plannen g e p r e s e n t e e r d . Z i j hebben t o t w e i n i g of n i e t s g e l e i d . S t a b i l i t e i t e n s t a g n a t i e waren i n d e z e f a s e van Adenauers p e r i o d e i d e n t i e k geworden. Met g r o f g e s c h u t v e r k l a a r d e h i j i n 1 9 5 7 d a t e e n o v e r w i n n i n g v a n d e SPD d e o n d e r g a n g v a n D u i t s l a n d zou b e t e k e n e n . I n 1 9 5 9 nog kwam d i e . p a r t i j met e e n p l a n d a t e r v a n u i t g i n g d a t d e D u i t s e d e l i n g p r o d u k t was v a n h e t O o s t - W e s t c o n f l i c t e n d a t d e o p l o s s i n g d u s b u i t e n d e b l o k k e n l a g . De D u i t s e p o l i t i e k i n o e s t d e r h a l v e g e r i c h t z i j n t e g e n b l o k v o r i n i n g e n w a p e n w e d l o o p . Er m o e s t e e n
regionaal 'Sicherheitsabkommen' komen, gegarandeerd door de supermogendheden. Een jaar later a1 had de SPD deze ideeen laten varen. Zij zag dat de weg uit de oppositiebanken naar de reger ingsverantwoordelijkheid ging langs het overnemen van Adenauer s principes Steeds weer had Adenauer laten we ten dat hij geen herenigd Duitsland wenste, als neutralisering daarvoor de voorwaarde was. Op 30 juni 1960 hield SPDideoloog Herbert Wehnec in de Bondsdag zijn bekende cede waarin hij de grote wending van de SPD bekend maakte. Het was voor Adenauer de bevestiging van een traditie in de Duitse politiek: van de socialisten is inzake de nationale kwestie altijd een "Burgfrieden" af te dwingen, zoals ook in de Eerste Wereldoorlog gebleken was. Nu, in 1960 werden of waren a1 alle wezenlijke punten van de oppositie, die Schumacner op zijn programma had, overboord gezet: de sociale markteconomie werd niet meer afgewezen, d e Europese integratie was aanvaard, de herbewapening en het NAVOlidmaatschap eveneens. Het Godesberger programma had het marxisme tot een minimum teruggebracht. Er moest nu no9 &&n hoofdvoorwaarde vervuld worden, wilde de SPD werkelijk uit de oppositiebanken komen: een leider die kanselier zou kunnen worden. "Personalisierung der Bundestagswahlen" naar Amerikaans model was onmisbaar. De figuur van Willy Brandt, na de crisis van Berlijn in 1961, voorzag hierin. Hiermede vie1 een van de gebreken van de SPD na de dood van Kurt Schumacher weg, namelijk dat zij aan het vereiste van de Duitse "Kanzlerdemokratie", het leiderschap, niet had kunnen voldoen. Met Brandt begint de klim in de verkiezingscijfers die ten slotte in 1969 -. na het tussenstation van de "Grosse Koalition" 1966-1969 - leidde tot het langdurig aan de macht zijn van de SPD. De Bondsrepubliek had lange tijd particulier bezit van de CDU geleken. Zij bleek echter een regeringswisseling beter te kunnen doorstaan dan de CDU zelf, die zich no9,lang bleef gedragen, als had zij de Bondsrepubliek op zijn minst in erfpacht. Na twintig jaren "Unionsherrschaft" kwam er dan eindelijk, voor het eerst na veertig jaar, weer een sociaal-democraat als bondskanselier. De regeringsverklaring van Brandt in 1969 klonk als "Posaune vor Jericho": "Wir wollen mehr emo okra tie wagen... In der Bundesrepublik stehen wir vor die Notwendigkeit umfassender Reformen... Wir fangen erst richtig an". Er werd gesproken van de Tweede Formatie-periode van de Bondsrepubliek: "eine Umgrundung der Republik nach.linksV. De euforie zou weliswaar niet lang duren, ma.ar de gevolgen
.
van deze nieuwe politick waarmee de jaren zeventig ingeluid werden, reikten ver in de wereldpolitiek. Immers, de Bondsrepubliek werd "weltlaufiger": "sie begann*Aussenpolitik nach dem Mass ihrer wirtschaftlichen Leistungsfahigkeit zu treiben". De twintig jaren van "Selbstverbote", "aussenpolitische Selbstblockade" waren voorbij: men had plotseling weer "~andlungsfreiheit,~nbefangenheit, Selbstvertrauen" gekregen, het lukte Brandt "die provinzielle Beschrankung auf eine ohnehin unlosbare "Deutsche Frage" abzuwerfen". Zoals gezegd, de euforie zou voor Brandt,,noch voor de Bondsrepubliek lang duren. De veranderingen waren er niet minder groot om. Adenauer was ervan uitgegaan dat door zijn "Politik der Starke" de "zone" zo sterk overschaduwd zou worden (aushungern) dat zij als zodanig zou verdwijnen. Er mocht de DDR dan ook geen enkele formele erkenning gegund worden. Deze "Nicht Anerkennungspolitik" - "Sei nicht da!" -, doen alsof zij er niet is, ergo: zij is er niet staat in een lange Duitse traditie: de negatie van zeer zichtbare politieke realiteiten, (meestal betrof het een linkse realiteit, zoals de geschiedenis van de socialisten in het Tweede Keizerrijk laat zien). Adenauer en Ulbricht zaten ondanks alle grote verschillen aan elkaar geketend in dit spel van wederzijdse "Verneinung". Het is dan ook geen wonder dat beiden van het toneel'verdwenen moesten zijn, voordat er sprake kon zijn van een nieuwe "Ostpolitik". Buitenlandse diplomaten, die overigens niet onwelwillend tegenover de Bondsrepubliek stonden, hebben vaak hun verbazing en afgrijzen laten blijken over de "Griind-lichkeit" waarmee Bonn de DDR negeerde: een Duits fenomeen dat zijn tegenhanger alleen in d e politiek van Oost-Berlijn vond. Dat deze "uithongering" door Bonn geen succes had, hoe groot de voorsprong van de Bondsrepubliek op vele gebieden ook was, is een gegeven dat onder Adenauer erkend kon noch mocht worden. Dat het onder meer deze confrontatie door negatie, dit onthouden van ieder minimum aan erkenning, is geweest waardoor zoveel scherpte is toegevoegd aan het toch a1 weinig humane Oostduitse regime, mocht evenmin erkend worden. Op dit punt gedroeg Bonn zich alsof er een
-
burgeroorlog woedde, een gedragspatroon dat met zich mee bracht dat - zoals vaker in de Duitse geschiedenis - interne oppositie onmiddellijk geiaentificeera werd met de buitenlandse vijand. "Verzichtler, uitverkoop-politicus" dat waren de scheldwoorden die iedereen kon verwachten die we1 pro-
b e e r d e o n d e r o g e n t e z i e n wat
-
h o e onaangenaam ook
-
r e a l i t e r a 1 l a n g b e s t o n d . Een v a n d e b e l a n g r i j k s t e f i g u r e n d i e i n d i t " A n e r k e n n u n g s p r o z e s s l ' v o o r o p g i n g , was d e a l l e r minst p r o g r e s s i e v e f i l o s o o f Karl J a s p e r s d i e d u i d e l i j k o n d e r s t r e e p t e d a t Adenauers p o l i t i e k zeker n o o i t t o t " W i e d e r v e r e i n i g u n g ' zou l e i d e n . H i j wees e r o p d a t d i t s o o r t i l l u s i e n i e t p a s t e b i j h e t r e a l i s m e waarom Adenauer zo vaak g e p r e z e n werd. Adenauers t h e o r i e e n l e k e n i n s t e r k e mate op d e s t e e d s weer t e r u g k e r e n d e v o o r s p e l l i n g e n over d e i n e e n s t o r t i n g van h e t S o v j e t - r e g i m e .
Hoe kan e e n man a l s Adenauer
o o i t v e r w a c h t h e b b e n d a t d e SU i n d e t w e e d e h e l f t van d e j a r e n v i j f t i g zou t o e s t a a n d a t d e DDR e e n s o o r t t w e e d e O o s t e n r i j k ( n e u t r a a l na 1 9 5 5 ) zou worden, t e r w i j l d e p o s i t i e van d e B o n d s r e p u b l i e k b i n n e n d e w e s t e l i j k e a l l i a n t i e o n v e r a n d e r d z o u b l i j v e n ? Men kan s l e c h t s c o n c l u d e r e n d a t we h i e r t e maken h e b b e n met e e n m e n g e l i n g van m a c h t s p o l i t i e k , k e i h a r d e " R e a l p o l i t i k " e n e r z i j d s e n a n d e ' r z i j d s e e n n e g e r e n van d e w e r k e l i j k h e i d i n h e t o o s t e n , d a t n i e t s a n d e r s was d a n i l l u s i o n i s m e . Er bestond geen gevaar d a t d i t i l l u s i o n i s m e o n t m a s k e r d zou w o r d e n , z o l a n g d e b l o k k e n o n v e r z o e n l i j k t e g e n o v e r e l k a a r s t o n d e n . Wat D u i t s l a n d b e t r e f t h e e f t Adenauer n i e t s n a g e l a t e n om d e z e t o e s t a n d b e v r o r e n t e houden. H.P. Schwarz h e e f t l a t e n z i e n d a t A d e n a u e r s g e s c h i e d b e e l d b e p a a l d werd d o o r e e n v i j f t a l e l e m e n t e n : 1.
n e e r g a n g van E u r o p a e n d a a r b i j b e h o r e n d e opkomst v a n d e
2.
supermogendheden; e x p a n s i e van h e t communisme;
3. 4.
5.
d e s t r i j d t u s s e n t o t a l i t a i r e en v r i j e s t a t e n ; a e s t r u c t u r e l e z w a k t e van d e m o c r a t i e e n ; h e t r a m p z a l i g e v e r l o o p van d e r e c e n t e D u i t s e g e s c n i e denis.
Z i j n z w a r t s t e t o e k o m s t v e r w a c h t i n q werd b e p a a l d d o o r e e n m o g e l i j k e t e r u g k e e r van h e t A m e r i k a a n s e i s o l a t i o n i s m e e n d e z e l f v e r n i e t i g i n q van E u r o p a d o o r n a t i o n a l i s m e , k o r t z i c h t i g p a c i f i s m e , a n t i - D u i t s r e s s e n t i m e n t en een d a a r u i t v o o r t komende S o v j e t - h e q e m o n i e ,
ook i n W e s t - E u r o p a .
G e z i e n t e g e n d e z e a c h t e r g r o n d e n d i e van z i j n o p v a t t i n q van d e r e c e n t e D u i t s e g e s c h i e d e n i s , kan men d e s t e l l i n g verdedigen d a t Adenauers spreken over h e r e n i g i n g s l e c h t s e e n f o r m u l e was t e r b e z w e r i n g van t e g e n k r a c h t e n d i e z i c h a n d e r s m e e s t e r zouden maken van D u i t s - n a t i o n a l i s t i s c h e g e v o e l e n s . Zo kon n i j e r ook o p r e k e n e n d a t d e SPD hem w e l i s w a a r b l e e f a a n v a l l e n , omdat h i j h e r s t e l van d e D u i t s e e e n h e i d s t e e d s v e r d e r w e g s c h o o f , maar d a t ook a e SPD u i t e r s t
voorzichtig zou zijn met het mobiliseren van nationale krachten in Duitsland. Adenauer had de grote steun van de DDR onder Ulbricht die, in ieder geval na 1955, een evengrote intransigentie vertoonde als hij zelf. Als men een stap verder gaat, kan men de stelling verdedigen dat een zekere onbeweeglijkheid in de Duitsland-politiek voor hem conditio sine qua non was voor de opbouw van een sterke, stabiele, welvarende Bondsrepubliek die daardoor mede haar overwicht tegenover de DDR kon bewijzen, Geen "Schaukelpolitik" meer, geen overheersing door Pruisen met zijn Lutheranisme, socialisme en jonkers, geen te sterk Duitsland meer dat de angst van de buren opwekte: dat waren een paar doeleinden die hij min of meer gerealiseerd heeft. Daarmee waren naar zijn mening we1 de hoofdoorzaken weggenomen van Duitslands traditionele kwalen, die zulke grote catastrofes hadden teweeggebracht Wat hier opvalt is dat een conservatief man als Adenauer geloofd moet hebben dat deze diep liggende krachten van de Duitse geschiedenis geelimineerd konden worden. Dit geloof valt moeilijk te verenigen met zijn overigens zo zwaar historisch geladen opvattingen: als ware de geschiedenis op te schorten, buiten werking te stellen. . Er zit in Adenauers politiek een opmerkelijke ambivalentie: enerzljds probeerde hij vanwege zijn "Potsdam-complex" de Bondsrepubliek zo spoedig mogelijk weer een zo groot mogelijke zelfstandigheid te geven, opdat zij weer meetelde en er niet door anderen over haar beslist zou worden. Anderzijds en dat blijkt volgens Schwarz uit talloze uitlatingen in kleine kring - bleef hij een diep wantrouwen koesteren tegen mogelijke traditionele Duitse ontwikkelingen. Hij bleef. het nodig vinden Duitsers tegen zich zelf te beschermen: er moest voorzien worden in een soort curatele, opdat Duitsland niet weer zou terugvallen in de oude kwalen. Vandaar ook dat hij de binding met de VS, die speciale relatie met Washington, zo sterk beklemtoonde. De VS waren in korte tijd van bezetters tot toezichthouders en garantie geworden. Wat voor Schumacher "Ausverkaufspolitik" was, was voor Adenauer een noodzakelijke verankering van de nieuwe republiek. Dat anker moest buiten Duitsland liggen. Dat was nodig, naar zijn mening, om niet alleen de interne Duitse ontwikkelingen in bedwang te houden, maar vooral ook om de vrees'van de buren enigermate te temperen. Deze tweezijdigheid van Adenauers politiek is ook de oorzaak van de grote onenigheid in de Adenauer-
.
-
l i t e r a t u u r . VOOr c r i t i c 1 h e e f t h i j d e BRD t o t e e n A m e r i k a a n s p r o t e c t o r a a t g e m a a k t : h i j was d e b e h a r t i g e r v a n b e l a n g e n v a n h e t Amerikaanse g r o o t k a p i t a a l d i e a l l e Amerikaanse v e r l a n g e n s i n g e w i l l i g d h e e f t . Voor a n d e r e n i s A d e n a u e r d e g e n e g e w e e s t d i e van d e s i t u a t i e g e b r u i k h e e f t g e m a a k t om e e n ander s o o r t D u i t s l a n d a f t e dwingen, t e g e n a l l e " g r o o t d u i t s e " d r u k i n , om e e n e i n d t e maken a a n d e t r a d i t i o n e l e D u i t s e e l l e n d e : t e g e n d e b e z e t t e r s i n , maar t o c h t e n s l o t t e met hun s t e u n s l a a g d e h i j e r i n e e n a a n t a l c i r c u l i . g e r m a n i t e doorbreken.
T e r w i l l e van e e n v e i l i g e r e n d e m o c r a t i s c h
D u i t s l a n d h e e f t Adenauer o p z e e r a u t o r i t a i r e w i j z e h e t D u i t s e v o l k t e g e n z i c h z e l f beschermd e n z i j n wensen g e n e g e e r d . H i j kon d a t d o e n , omdat z i j n p o l i t i e k e c o n o m i s c h zo s t e r k l o o n d e . W i j h e b b e n h i e r , t e maken met twee p a r a d o x e n : A d e n a u e r z a g k a n s om e i g e n b a a s t e worden i n e e n h a l f e i g e n h u i s d o o r e n e r z i j d s a a n b e l a n g r i j k e wensen van d e w e s t e l i j k e b e z e t t e r s , v o o r a l v a n d e Amerikanen t e g e m o e t t e komen. Vand a a r d a t h i j " v a z a l v a n d e VS" werd genoemd. A n d e r z i j d s won h i j d a a r d o o r j u i s t s t e e d s meer s o e v e r e i n i t e i t t e r u g met behoud van d e A m e r i k a a n s e g a r a n t i e . E r v a n u i t t e g a a n d a t e r op a l l e t e r r e i n e n een p a r a l l e l l i e bestond t u s s e n z i j n o p v a t t i n g e n e n d i e d e r A m e r i k a a n s e b e z e t t e r s , i s o n j u i s t . De B o n d s r e p u b l i e k was e e n van b u i t e n o p g e l e g d s y s t e e m d a t t o t v r i j h e i d voor W e s t - D u i t s e r s moest l e i d e n : e e n " K o r s e t t demokratie". Er i s vaak o p gewezen d a t d e B o n d s r e p u b l i e k d e m e e s t v r i j e e n d e m o c r a t i s c h e s t a a t i s d i e o o i t o p D u i t s e bodem h e e f t b e s t a a n . D a t is o n g e t w i j f e l d j u i s t , maar neemt h e t f e i t n i e t weg d a t d e o o r s p r o n g e r v a n n i e t o p e i g e n bodem l i g t . H e t i s een k u n s t m a t i g g e h s e m i n e e r d p o l i t i e k systeem, o n t s t a a n onder z e e r b i j z o n d e r e omstandigheden, namelijk d e ineens t o r t i n g v a n h e t Derde R i j k e n d e s t e e d s d i e p e r wordende k l o o f t u s s e n O o s t e n West. Wij s t a a n z o l a n g s t i l b i j d e z e v o o r g e s c h i e d e n i s , omdat aangenomen mag worden d a t , nu d e o m s t a n d i g h e d e n z i c h g e w i j z i g d hebben, h e t g e v a a r d r e i g t van e r o s i e van d e z e kunstmatige b a s i s . D e e x t e r n e druk op d e Bondsrepubliek i s nu v e e l m i n d e r s t e r k d a n o n d e r A d e n a u e r . B o v e n d i e n l e i d t d e v e r b o n d e n h e i d met d e V.S. s t e e d s meer t o t F r o b l e m e n . Wij z u l l e n n o o i t z e k e r w e t e n , o f Adenauer z e l f g e l o o f d h e e f t - d a t e e n ' P o l i t i k d e r S t Z r k e V zou l e i d e n t o t e e n r e g e l i n g van d e D u i t s e k w e s t i e met d e S.U. Men moet e c h t e r v a s t s t e l l e n d a t d e w e r k e l i j k e g a n g v a n z a k e n d a a r a a n t e g e n g e s t e l d is: p a s t o e n d e S.U. z i c h s t e r k g e n o e g v o e l d e e n v o l d o e n d e g a r a n t i e s
-
voor e i g e n b e l a n g e n waren v e r k r e g e n d e B e r l i j n s e muur was e r d a a r e e n v a n - was Moskou b e r e i d t o t o n d e r h a n d e l e n o v e r d e verhouding t u s s e n d e b e i d e Duitslanden. D e tweede paradox waarop w i j w i l l e n w i j z e n , is d a t d e z e e r c o n s e r v a t i e v e Adenauer n i e t d e s i t u a t i e g e s c h a pen h e e f t w a a r u i t de nieuwe W e s t d u i t s e s t a a t is voortgekomen, maar we1 d a t h i j m e t nirnrner a f l a t e n d e h a r d n e k k i g h e i d d e internationale sit'uatie uitgebuit heeft (bijv. de K o r e a a n s e o o r l o g v a n 1 9 5 0 ) om d e z e n i e u w e D u i t s e s t a a t t e o n t d o e n van t r a d i t i o n e l e D u i t s e e u v e l e n . H i j is d e b e s t e n d i g e r b i j u i t s t e k . v a n deze d i e p e breuk i n d e Duitse geschied e n i s . B i n d i n g a a n h e t w e s t e n , z o w e l a a n d e V.S. a l s a a n W e s t - E u r o p a , was d a a r t o e h e t m i d d e l . Spaak moet e e n s g e z e g d h e b b e n d a t Adenauer d e z e p o l i t i e k e i n t e g r a t i e zag a l s " d a s w i r k s a m s t e M i t t e l und v i e l l e i c h t d a s e i n z i g e , um D e u t s c h l a n d v o r s i c h s e l b s t zu s c h i i t z e n ( 6 ) Om h e t i n e e n b e e l d samen t e v a t t e n , k a n men z e g g e n d a t e r d o o r d e b e z e t t e r s zwaar was g e s n e d e n i n
.
D u i t s l a n d na 1 9 4 5 , maar d a t i n h e t w e s t e l i j k e d e e l h e t t o c h v o o r a l d e s p e c i a l e h e c h t i n g e n z i j n g e w e e s t d i e bepaalden hoe l i j f e n l e d e n v a n d i t d e e l weer konden f u n c t i o n e r e n . N a a r m a t e d e h o g e d r u k v a n d e Koude O o r l o g a f n a m , b e g o n n e n d e z e h e c h t i n g e n t e w e r k e n : e,r was z e l f s s p r a k e van a f s t o t i n g . D e immunisering t e n o p z i c h t e van h e t o o s t e n w a a r v a n A d e n a u e r u i t g i n g , b e s t o n d n i e t m e e r . H e t mag Adenauers g r o t e v e r d i e n s t e geweest z i j n een p o l i t i e k e a n o m a l i e s n e l t e " n o r m a l i s e r e n " , n u komt s t e e d s meer t o t u i t d r u k k i n g d a t h e t h i e r om e e n a n o m a l i e g a a t , w a a r v a n d e r a i s o n d ' g t r e ondermijnd wordt door d e d 6 t e n t e . D e G a u l l e h e e f t n i e t n a g e l a t e n Adenauer t e w i j z e n o p d e " G e s c h i c h t s l o s i g k e i t " v a n d e B o n d s r e p u b l i e k . Daarom kon Bonn n a a r z i j n mening s l e c h t s e e n b e p e r k t e r o l s p e l e n i n d e v e r z e l f s t a n d i g i n g v a n E u r o p a t e n o p z i c h t e v a n z o w e l d e V.S. S.U.
a l s de
(7).
Adenauer had D u i t s l a n d n a a r h e t w e s t e n opges c h o v e n , l o s g e m a a k t v a n z i j n m i d d e n p o s i t i e . D a a r d o o r had d e Bondsrepubliek e e n i n t e r n e e n e x t e r n e s t a b i l i t e i t verworven d i e o n t b r o k e n h a d a a n a 1 h a a r v o o r g a n g e r s . B o v e n d i e n was e e n e i n d e g e m a a k t a a n h e t tussen-tafellaken-en-servet-karakter van vorige Duitse s t a t e n : t e g r o o t en daardoor een bedreig i n g v o o r d e b u r e n , t e k l e i n om e e n o v e r h e e r s e n d e m a c h t m e t e e n " n a t u u r l i j k e hegemonie" t e worden. Adenauer g i n g u i t van een d i r e c t e koppeling t u s s e n d e buitenlandse p o l i t i e k en de s t a b i l i t e i t d e r b i n n e n l a n d s e v e r h o u d i n g e n . H i j was z e e r s c e p t i s c h wat b e t r e f t d e m o g e l i j k h e i d e e n D u i t s e e e n h e i d i n
de toekomst te verbinden met democratie en stabiliteit. "Mitte Europas" betekende voor hem niet alleen een ambivavermijden van een keuze tussen lente buitenlandse politiek Oost en West - , maar ook een naar burgeroorlog neigende partijstrijd en de-stabilisatie in de binnenlandse politiek. Het was of het 66n of het ander, ook a1 sprak hij over de noodzakelijke verbinding van "Einheit und Freiheit". Door de "Alleinvertretungsanspruch", ondersteund door de NAVO-bondgenoten, door de "Identitatstheorie" - de Bondsrepubliek was qua rechten identiek met het Duitse Rijk - , door de OderNeisse-grens niet te aanvaarden, door de eis van totale capitulatie van de DDR en de S.U. had Adenauer iedere mogelijkheid iets aan de Deutsche Frage te doen, laat staan de hereniging, afgegrendeld. Schwarz heeft erop gewezen dat de Westduitse buitenlandse politiek "in vielen Bereichen
-
eine Funktion der sowjetischen gewesen ist" (8). Adenauer wenste geen enkel experiment op dit gebied. Aan het eind van zijn jaren was hij er zich steeds meer van bewust dat deze afgrendeling ook de Bondsrepubliek dreigde te isoleren, een gevangene van haar eigen politiek dreigde te maken. Dit boemerang-effect liet zich het duidelijkst vaststellen bij ae toepassing van de Hallstein-doctrine, toen bijvoorbeeld de Arabische wereld deze tegen Bonn gebruikte op net moment dat de Bondsrepubliek diplomatieke relaties met Israel aanknoopte, in 1964. Dat Adenauer ieder experiment afwees, kan op verschillende wijzen verklaard worden. Zijn angst voor interne destabilisatie, zijn angst dat de oppositie haar kans schoon zou zien, zijn angst voor slechtere verhoudingen met de westelijke bondgenoten hebben daarbij een grote rol gespeeld. Daarnaast is bij Adenauer toenemende starheid van denken vast te stellen. Hij moet de relatie "innere - aussere Staatsrason" zo voorgesteld hebben, dat alles wat wellicht d e verkramptheid van de Bondsrepubliek kon verminderen, grote en onoverzienbare consequenties voor de binnen- en de buitenlandse politiek zou hebben. Een grote mate van "Duitse onregeerbaarheid" zou kunnen terugkeren. Dat door deze starheid de positie van Bonn tegenover Washington danig in het nauw kwam aan het einde van zijn regeerperiode, is hem allerminst ontgaan. Hij heeft bij zljn afscheid in 1963 geen mooie herinnering aan de periode-Kennedy overgehouden. Steeds minder lieten de westelijke bondgenoten zich op 66n lijn houden. Een reis als van eerste minister MacMillan naar Moskou in 1959 werd in Bonn met grote afkeer en bezorgdheid bezien. De dreiging werd steeds sterker dat de bondgenoten
over Bonn heen zaken zouden doen met Moskou. Karl Kaiser heeft eens de woordspeling gemaakt: "The two German states are not regimes that created foreign policies, but foreign policies that crea.ted political regimes" (9). Uit deze uitspraak, die meer is dan alleen maar woordenspel, valt af te leiden dat veranderingen in de buitenlandse politiek noodzakeli jkerwi js gevolgen moeten hebben voor de binnenlandse situatie van de Bondsrepubliek en met enige vertraging ook voor de DDR. Wat wij nu in de jaren tachtig aan veranderingen in de binnenlandse toestand van de Bondsrepubliek waarnemen, ligt in de lijn van ontwikkelingen die Adenauer nog poogde tegen te houden, maar die zich in het midden van de jaren zestig, kort na zijn vertrek, a1 duidelijk manifesteerde. Dat die beweging door Adenauer zolang is opgehouden, speelt zeker een rol in de versnelling die na zijn vertrek is opgetreden in de strijd over de plaats van de Bondsrepubliek ten opzichte van Oost en West. Nog belangrijker is dat daarmee ook de vraag samenhing wat die Bondsrepubliek eigenlijk is, kan zijn en zou moeten zijn. De middelen waarmee Adenauer de binnenlandse politiek en de bondgenoten in bedwang heeft gehouden, werden niet alleen ineffectief, zij werkten als symbolen van een voorbi je tijd zelfs averechts. Midden jaren zestig kwam onomstootbaar vast te staan dat "die Bundesrepublik weder ein Provisorium, auf den Weg zur Wiedervereinigung noch ein Transitorium auf dem Wege zu den Vereinigten Staaten von Europa ist" (10)
.
Wat was het dan eigenlijk we1 na a1 deze verhalen die kennelijk niet waar waren? Het merkwaardige is dat de twee mislukkingen die in dit Duitse citaat genoemd worden, allerminst geleid hebben tot een verzwakking van de Bondsrepubliek. Integendeel: Het is een van de meest krasse voorbeelden ervan dat falend beleid succes kan hebben. Daar kwam nog bij dat na de sterke kanselier die Adenauer geweest was, zijn zwakke opvolger Erhard demonstreerde dat alleen een'sterke kanselier in staat is enige lijn in de buitenlandse politiek van de BRD te houden. Volgens A. Baring bestaan er slechts twee mogelijkheden: of een sterke kanselier die een min of meer zelfstandig buitenlands beleid weet te voeren, of zwakke figuren in periodes van interregnum en machtsvacuiim: "eine ziellose, tappende Nichtpolitik, wie unter Erhard" . (ll). Het gevaar dreigt namelijk in de Duitse samenleving dat er geen minimum
van c o n s e n s u s i s t e b e r e i k e n o p h e t g e b i e d v a n d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k e n d u s ook g e e n d a a r b i j h o r e n d e u i t v o e r e n d e g r o e p o f e l i t e d i e i n s t a a t i s t e werken o p b a s i s v a n z o ' n consensus. J u i s t op d i t gebied marifesteren z i c h extreme tegenstellingen m e t een s t e r k c e n t r i f u g a l e werking. Soms g a a t h e t om r e l a t i e f k l e i n e g r o e p e n , maar d e z e k u n n e n e e n o n e v e n r e d i g e i n v l o e d h e b b e n . Deze v e r d e e l d h e i d q u a e x t e r n e o r i e n t a t i e komt b o v e n o p d e t o c h a 1 s c h e r p e i n t e r n e t e g e n s t e l l i n g e n . De l a t e ( p a r t i e l e ) e e n w o r d i n g v a n D u i t s l a n d l a a t z i c h ook op d i t t e r r e i n v a s t s t e l l e n .
Slechts een s t e r k e
k a n s e l i e r m e t e e n s t e r k e p o l i t i e k e b a s i s i n d e Bondsdag e n d a a r b u i t e n i s i n s t a a t . d e d r e i g e n d e e x t r e m i s e r i n g i n toom t e h o u d e n . D e B o n d s r e p u b l i e k h e e f t t o t nu t o e s l e c h t s t w e e z u l k e k a n s e l i e r s g e k e n d . A d e n a u e r e c h t e r was a a n h e t e i n d van z i j n l o o p b a a n v e e l m i n d e r i n s t a a t d e z e t a a k t e v e r v u l l e n . Voor S c h m i d t w o r d t h e t z e l f d e l o t g e v r e e s d . B a l f o u r h e e f t e e n s opgemerkt o v e r de Engelse c o n s t i t u t i e d a t h e t gehele Engelse p o l i t i e k e systeem vero n d e r s t e l t " a people s o fundamentally a t one t h a t t h e y c a n s a f e l y a f f o r d t o b i c k e r ; a n d s o s u r e o f t h e i r own m o d e r a t i o n t h a t t h e y a r e n o t d a n g e r o u s l y d i s t u r b e d by t h e n e v e r e n d i n g d i n o f p o l i t i c a l c o n f l i c t ". ( 1 2 ) Beide voorwaarden o n t b r e k e n o p o p v a l l e n d e w i j z e i n d e moderne D u i t s e g e s c h i e d e n i s . Een o p p o s i t i e i s v a a k a l l e r minst ' l o y a l ' :
z i j kan l i c h t a l s ' F e i n d '
gelden, t o t een
' b u i t e n l a n d s e p a r t i j ' worden v e r k l a a r d : h a n d l a n g e r s v a n e e n c e n t r i f u g a l e m a c h t . D e CDU t r o f h e t v e r w i j t v a n d e kant d e r s o c i a l i s t i s c h e o p p o s i t i e d a t z i j z i c h gedroeg a l s e e n Amerikaanse p a r t i j , t o e n z i j door s t e r k e b i n d i n g a a n h e t Westen h e t a n d e r e d e e l van h e t D u i t s e v o l k l i e t v a l l e n . D e SPD h e e f t s i n d s j a a r e n d a g d e b e s c h u l d i g i n g moeten s l i k k e n d a t z i j D u i t s l a n d . i n e e n v e e l t e s t e r k e a f h a n k e l i j k h e i d m a n o e v r e e r t t e n o p z i c h t e v a n d e S.U. Adenauer's angst r i c h t t e zich naar t w e e kanten: e n e r z i j d s d a t d e g e a l l i e e r d e n o v e r h e t hoof d v a n D u i t s l a n d was o v e r z i j n h o o f d
-
- dat
zaken zouden doen o v e r D u i t s l a n d .
" B i s m a r c k h a t von s e i n e m A l p d r u c k d e r K o a l i t i o n e n g e g e n Deutschland gesprochen.
I c h habe auch meinen Alpdruck:
E r h e i s s t P o t s d a m n . (13) A n d e r z i j d s was h i j b a n g d a t e e n b e w e g i n g i n D u i t s l a n d d i e r e c h t s t r e e k s m e t d e S.U. t o t e e n r e g e l i n g w i l d e komen, n i e t l a n g e r i n t o o m g e h o u d e n kon w o r d e n .
I n 1 9 5 5 s c h r i j f t A d e n a u e r a a n D u l l e s : "Wir
w e r d e n i n zunehmendem Masse m i t zunehmenden E n t s p a n n u n g s manovern d e r S o v j e t s r e c h n e n m u s s e n , d i e d a r a u f a b z i e l e n , d i e o f f e n t l i c h e Meinung u n s e r e r L a n d e r e i n z u s c h l a f e r n u n d
damit zugleich die Abwehrkraft und Geschlossenheit des (14) Westens aufzuweichen und seine Einheit zu zerstoren". Steeds weer schrijft hij over het gevaar van een verschuiving in de wereldverhoudingen en een verandering van de houding van de westelijke geallieerden. Die zouden ertoe leiden dat "es in einem entmutigten, ungeduldig gewordenem Deutschland dazu kommen wurde, dass die Sovjetunion in diesem Lande einen bedeutenden Einfluss gewinnen konntem. Een Duitse'Alleingang' naar Moskou moest tegen (bijna) iedere prijs vermeden worden. De Geneefse conferentie van de Grote Vier in 1959 waar ook de DDR aanwezig was, betekende voor Adenauer een nederlaag. Hij vertrouwde de Amerikanen niet, zoals hij trouwens met alle westelijke partners een dubbelzinnige verhouding had. Van De Gaulle wist hij dat de Franse nucleaire politiek onder meer bedoeld was tegen een potentiele herleving van het Duitse gevaar. Hij vreesde dan ook De Gaulles 'Schaukelpolitilc' tussen Moslcou en Bonn. De geest van Camp David van 1959 toen Chroestjow Amerika bezocht, was ze!:er een rechtstreekse bedreiging voor Adenauers verankeringspolitiek, dat wil zeggen zijn politiek om Duitsland door verankering aan buiten Duitsland liggende punten weg te houden van experimenten tussen Oost en West. Zulke experimenten zouden de centrifugale krachten in Duitsland zodanig versterken dat de oude labiliteit zou terugkeren. Bovendien zou die labiliteit de buren weer angst aanjagen. Het zou niet tot een herstel van de souvereiniteit bij de Parijseverdragen (1954/1955) gekomen zijn, wanneer Bonn niet afgezien had van een eigen Duitslandpolitiek. In ruil daarvoor beloofden de westelijke geallieerden geen Duitsland-politiek te zullen voeren waarmee Bonn niet kon instemmen. Adenauer had hierdoor een veto-recht gekregen inzake Oost-West-betrekkingen. Bonn was tot scharnier hierin verklaard. Tot op de dag van vandaag is oppapierde belofte van het Westen blijven bestaan dat het zal streven naar Duitse hereniging. De Bondsrepubliek heeft dus meer dan andere westelijke bondgenoten verplichtingen op zich genomen die de identiteit van diezelfde republiek in belangrijke mate bepaald hebben.Wehner heeft dan ook Adenauer er bij herhaling van beschuldigd dat hij de 'Besatzungsfessel' ingeruild had voor een 'Bundnisfessel' ("). Het was een politick niet alleen van 'geleende sterkte', maar ook geleende identiteit waarblj het anticommunisme en 'Europa' dienden als substituut voor het oude Duitse nationalisme. Daarmee vestigde Adenauer een 'Halbnation'.
Binnen d i t k a d e r begon W i l l y Brandt z i j n ' O s t p o l i t i k ' , w a a r b i j h i j er s t r e n g o p t o e z a g d a t d e z e nieuwe p o l i t i e k e r n i e t t o e zou l e i d e n d a t d e Bondsrepubliek van d e w e s t e l i j k e a n k e r s 10s zou komen. J o f f e h e e f t e r o p g e wezen d a t A d e n a u e r ' s ' W e s t p o l i t i k '
en Brandt's
'Ostpolitik'
t w e e k a n t e n van d e z e l f d e m e d a i l l e z i j n d i e c o n t i n u i t e i t
.
'
h e e t (16 Ook B r a n d t h a a l d e B i s m a r c k e n z i j n " ~ l ~ d r u c k a' a n . Wij m o e t e n e r v o o r z o r g e n , a l d u s B r a n d t , d a t ' d i e E n t s p a n nung n i c h t um D e u t s c h l a n d h e r u m g e h t o d e r u b e r es h i n w e g g e h t ' . Daarom was h e t n o d i g d e g e h a l v e e r d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k van de B o n d s r e p u b l i e k a a n t e v u l l e n m e t e e n o o s t e li j k c o m p o n e n t , z o n d e r e c h t e r d e w e s t e l i j k e v e r a n k e r i n g
aan t e t a s t e n . ' F r u h e r h i e s s ' S i c h e r h e i t ' i m m e r n u r s i c h e r h e i t v o r dem Osten; heute bedeutet h e i t m i t dem, O s t e n .
' S i c h e r h e i t ' zum T e i l a u c h S i c h e r -
. ..'
a l d u s J o f f e , h i e r m e e d e weg a a n -
g e v e n d v a n h e t D u i t s e ' S o n d e r k o n f l i k t ' , d a t d e Koude O o r l o g geweest was, n a a r ' S o n d e r e n t s p a n n u n g ' . J o f f e l a a t h i e r o p de waarschuwing v o l g e n :
'Die eindrucksvolle Leistungs-
b i l a n z b u n d e s d e u t s c h e r A u s s e n p o l i t i k i n den vergangenen d r e i J a h r z e h n t e n l a s s t d i e L e h r e n a u s den l e t z t e n d r e i J a h r h u n d e r t e n v e r b l a s s e n : d a s s e s Deutschland noch n i e gelungen i s t , d i e Gefahren s e i n e r Mittellageauf
sich allein
g e s t e l l t zu m e i s t e r n ' . S i n d s h e t b e g i n v a n d e j a r e n z e v e n t i g i s Bonn m e t meer b a l l e n a a n h e t j o n g l e r e n d a n t e v o r e n . En d i e b a l l e n , a l d u s J o f f e , z i j n z e e r v e r s c h i l l e n d v a n g r o o t t e . Om e e n a n d e r b e e l d t e g e b r u i k e n d a t i n h e t v e r v o l g van o n s b e t o o g e e n b e l a n g r i j k e r o l z a l s p e l e n : i n h o e v e r r e wordt h e t w e s t e l i j k e a n k e r e n i g s z i n s g e l i c h t door de stroom u i t h e t O o s t e n ? D e v e r a n k e r i n g b l i j f t , maar hoe d i e p l i g t d a t a n k e r o f z a l h e t o v e r d e zeebodem g a a n s c h u i v e n , w a n n e e r d a t wenselijk geacht wordt i n verband m e t de o o s t e l i j k e 'Ruckversicherung'? T e r a f s l u i t i n g van dit s t u k o v e r de gronds l a g e n v a n d e B o n n e r b u i t e n l a c d s e p o l i t i e k mag n o g w e 1 opg e m e r k t worden d a t d e f i g u u r v a n A d e n a u e r o n d a n k s z i j n s c h i e r monolitische karakter i n de h i s t o r i s c h e l i t e r a t u u r zeer omstreden b l i j f t . Hij s t e e k t i n d a t opzicht z e l f s B i s m a r c k n a a r d e k r o o n . Voor O o s t d u i t s e r s z a l h i j w e 1 a l t i j d d e r e v a n c h i s t , separatist,revisionist.,handlanger v a n h e t A m e r i k a a n s i m p e r i a l i s m e , ~ a l t eK r i e g e r e n a a n w a k k e r a a r v a n h e t neo-facisme
b l i j v e n . I n de Bondsrepubliek z a l z i j n repu-
t a t i e v o o r l o p i g w e 1 f l u c t u e r e n t u s s e n d i e van g r o n d l e g g e r van d e n i e u w e D u i t s e d e m o c r a t i e e n v r i j h e i d war A d e n a u e r " ( B a r i n g )
-,
- " I m Anfang
tegenover anderzijds de figuur
d i e d o o r z i j n b y z a n t i n i s m e t e n o p z i c h t e v a n h e t Westen d e D u i t s e e e n h e i d o p g e o f f e r d h e e f t , e n d a a r b i j o o k z e e r ondemoc r a t i s c h t e w e r k i s g e g a a n , z o g e n a a m d om d e n i e u w e D u i t s e democratie v e i l i g t e s t e l l e n . I n d i t negatieve beeld p a s t ook d a t d e g e s c h i e d e n i s h e e f t l a t e n z i e n hoe z i j n p o l i t i e k n i s l u k t is: z i j e i n d i g d e aan h e t s l o t van e e n v e e l t e l a n g e r e g e r i n g s t i j d i n e e n s l o p d a t z e l f s z i j n p o l i t i e k e medes t a n d e r s , z o a l s G e r h a r d S c h r o d e r , z i j n m i n i s t e r van Buitenl a n d s e zaken, s l e c h t s m e t moeite w i s t e n te doorbreken. Maar h e t b e l a n g r i j k s t e v e r w i j t b l i j f t d a t A d e n a u e r n i e t Duits-nationaal
dacht, d a t h i j een minachting voor Duit-
sers h a d , h e n n i e t v e r t r o u w d e . Z i j n p o l i t i e k e c y n i s m e r i c h t t e z i c h v o o r a l op wat D u i t s e r s p o l i t i e k n i e t hadden g e k u n d . V o l g e n s hem z a g e n s o c i a l i s t e n d a t n i e t v o l d o e n d e i n : z i j waren bovendien i n z i j n ogen z e l f hyper-Duits. w k z i j , j u i s t z i j , zagen onvoldoende d a t 'Traum' e n 'Trauma' i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s d i c h t n a a s t e l k a a r l i g g e n . Een v a n d e t r a g i s c h e k a n t e n v a n d e SPD w a s o o k j u i s t d a t zij d o o r W e s t e u r o p e s e s o c i a l i s t e n n a 1 9 4 5 i n d e e e r s t e p l a a t s a l s D u i t s b e s c h o u w d w e r d . Voor d e c o m m u n i s t e n i n h e t O o s t e n waren h e t d e s o c i a a l - d e m o c r a t e n d i e vanwege hun anti-communisme n i e t a l l e e n h e t samengaan van communisten e n s o c i a l i s t e n v e r h i n d e r d hadden, maar d a a r d o o r ook d e kans e n o p D u i t s e h e r e n i g i n g v e r n i e t i g d h a d d e n . Voor A d e n a u e r d a a r e n t e g e n waren Schumacher c . s . l i e d e n
d i e op onverant-
woorde w i j z e d e D u i t s e n a t i o n a l e k a a r t s p e e l d e n , zogenaamd u i t a n g s t voor e e n anders onbeheersbaar Duits nationalisme. Z i j zagen v o l g e n s Adenauer n i e t d a t z i j d e k r a c h t e n d i e z i j o p r i e p e n , n i e t i n toom k o n d e n h o u d e n .
Zo z a t d e SPD
i n d e z e j a r e n t u s s e n t w e e s t o e l e n . A d e n a u e r v o n d meer s t e u n b i j Westeuropese s o c i a l i s t e n d a n hun p a r t i j g e n o o t Schumacher. W i e i n h e t W e s t e n immers d e e l d e A d e n a u e r ' s s l o g a n ' n i e w i e d e r '
n i e t ? Hier s t a a t h e t g e l o o f v a n S c h u m a c h e r e n z i j n p a r t i j genoten i n h e t b e t e r e Duitsland d a t n o o i t v e e l kansen h e e f t g e h a d , t e g e n o v e r h e t cynisrne v a n Adenauer d i e e e n b r e u k i n de Duitse geschiedenis probeerde t e forceren, aansluitend e b i j d e gevolgen van d e g r o t e n e d e r l a a g van 1945 e n b i j ideeen over D u i t s l a n d ' s toekomst d i e h i j a 1 na de E e r s t e W e r e l d o o r l o g had g e k o e s t e r d . H i j was n i e t g e I n t e r e s s e e r d i n Oost-Europa.
H e t g i n g hem s l e c h t s om h e t W e s t e n .
I n v e l e r l e i o p z i c h t h e e f t Adenauers t i j d iets van e e n k l a s s i e k e t r a g e d i e : e e n o n v e r z o e n l i j k c o n f l i c t t u s s e n twee s o o r t e n moraal, m e t a l s d i e p t e p u n t en keerpunt d e bouw v a n d e B e r l i j n s e muur i n 1 9 6 1 .
b.
D e "tweede f ormatie"
I n a l l e b e s c h r i j v i n g e n van de oorsprongen d e r ' O s t p o l i t i k ' s p e e l t d i e bouw v a n d e B e r l i j n s e muur e e n c r u c i a l e r o l . Aan d e e n e k a n t h e e r s t e n e r i n h e t Westen woede e n m a c h t e l o o s h e i d t e n o p z i c h t e v a n d e z e R u s s i s c h e zet en deze Oostduitse prikkeldraad-daad.
Maar Egon Bahr
d i e t o e n a 1 v o o r d e b u r g e m e e s t e r van W e s t - B e r l i j n ,
Brandt,
w e r k t e , h e e f t e r v a a k o p gewezen d a t j u i s t d e z e bouw u i t g a n g s p u n t was b i j h e t o n t w e r p e n v a n d e n i e u w e ' O s t p o l i t i k ' . Weghalen kon men d i e muur n i e t :
' d u r c h l a s s i g machen', d a t
was h e t e n i g e w a a r n a a r g e s t r e e f d kon w o r d e n . A d e n a u e r s P o l i t i k d e r s t a r k e t , h a d d e z e bouw n i e t k u n n e n v e r h i n d e r e n . Bovendien deden d e w e s t e l i j k e g e a l l i e e r d e n n i e t s . E r moest d u s e e n a n d e r e weg g e z o c h t w o ~ d e nom d e v e r h o u d i n g e n v a n D u i t s e r s a a n b e i d e z i j d e n d r a g e l i j k e r t e maken. D i t i s h e t b e g i n geworden van de. ' P o l i t i k d e r k l e i n e n S c h r i t t e ' , van d e 1 W a n d e l d u r c h A n n a h e r u n g ' . Bahr g i n g u i t v a n d e d i a l e c t i s c h e g e d a c h t e d a t s l e c h t s de erkenning van de s t a t u s quo zou k u n n e n l e i d e n t o t v e r a n d e r i n g e r v a n .
" I c h s e h e n u r den
s c h m a l e n Weg d e r E r l e i c h t e r u n g f u r d i e Menschen i n homoop a t h i s c h e n Dosen, d a s s s i c h d a r a u s n i c h t d i e G e f a h r e i n e s r e v o l u t i o n a r e n Umschlags e r g i b t , d i e d a s s o w j e t i s c h e E'in: g r e i f e n a u s sowjetischem I n t e r e s s e zwangslBufig a u s l o s e n wiirde"
.
D e Bondsrepubliek h e e f t geen b e l a n g b i j i n s t a -
b i l i t e i t i n d e DDR. V o l g e n s Bahr zou o n r u s t d a a r t o c h w e e r d o o r R u s s i s c h e t r o e p e n worden o n d e r d r u k t .
I n e e n beroemde
t o e s p r a a k ) i n T u t z i n g i n 1963 h e e f t d e z e a r c h i t e c t van d e ' O s t p o l i t i k ' z i j n i d e e e n u i t e e n g e z e t . Daar z e i h i j d a t "Wiederverenigung n i c h t e i n e i n m a l i g e r Akt i s t , d e r durch e i n e n h i s t o r i s c h e n B e s c h l u s s auf e i n e r h i s t o r i s c h e n Konferenz i n s Werk g e s & z t
wird, sondern e i n Prozess m i t v i e l e n
S c h r i t t e n u n d v i e l e n S t a t i o n e n " . Wat t o e n b e g o n n e n i s , z e t z i c h t o t o p d e d a g v a n v a n d a a g v o o r t e n B a h r i s o o k nu n o g d e man m e t d e meeste i d e e e n o v e r h o e h e t v e r d e r m o e t m e t de 'Deutsche F r a g e ' . Van v e r s l a a n , o v e r w i n n e n , v e r w i j d e r e n , neg e r e n , o m t u r n e n v a n d e DDR kon g e e n s p r a k e z i j n : d a t l e i d d e t o t n i e t s o f j u i s t t o t h e t t e g e n d e e l v a n w a t men
poogde
t e b e r e i k e n . E r moet h i e r o n m i d d e l l i j k v e r m e l d w o r d e n d a t ook A d e n a u e r n a d e bouw v a n d e n u u r g e s p r o k e n h e e f t o v e r m o g e l i j k e g e s p r e k k e n m e t C h r o e s t j o w . Maar B a h r s
plannen
g l n g e n v e e l v e r d e r . H e t g i n g e r n i e t a l l e e n om e e n ' A l l e i n g a n g ' v a n Bonn i n z a k e O o s t - E u r o p a
t e v e r m i j d e n , d e nieuwe
p o l i t i e k mocht e v e n m i n l e i d e n t o t e e n i s o l e r i n g v a n d e D D R . Na A d e n a u e r s
v e r t r e k had m i n i s t e r S c h r o d e r g e p r o b e e r d
diplomatieke r e l a t i e s m e t andere Oosteuropese s t a t e n aan
t e k n o p e n e n z o d e DDR t e o m z e i l e n . Deze p o l i t i e k l e i d d e i n i e d e r g e v a l n i e t t o t e e n v e r s t e r k t i s o l e m e n t v a n d e DDR, maar w e r k t e i n t e g e n d e e l a v e r e c h t s . V o o r u i t l o p e n d o p o n s v e r d e r e b e t o o g kunnen wij h i e r a 1 v a s t s t e l l e n d a t , z o a l s Schroder i n negatieve z i n d e DDR u i t z o n d e r d e , i n d e j a r e n t a c h t i g j u i s t h e t g e v a a r b e s t a a t d a t Bonn s t e e d s meer z a k e n e x c l u s i e f m e t d e DDR p o o g t t e r e g e l e n .
D i t zou o n g e t w i j f e l d o p v e r z e t e n
a c h t e r d o c h t s t u i t e n van n i e t a l l e e n a n d e r e Oosteuropese l a n d e n , maar o o k v a n W e s t - E u r o p a .
D e o m s t a n d i g h e d e n kunnen
e r t o e l e i d e n d a t i n d e t o e k o m s t meer D u i t s - D u i t s e b e s p r e k i n g e n p l a a t s v i n d e n . D i t a l l e s zou p a s s e n i n de v e r d e r e o n t w i k k e l i n g van de ' O s t p o l i t i k ' .
Zoals z o vaak i n deze
p o l i t i e k : h e t i s g e e n k w e s t i e v a n b e l e i d s k e u z e , maar v a n geen a n d e r e k e u s menen t e h e b b e n . Mocht o n d e r Kennedy d e r e l a t i e t u s s e n W a s h i n g t o n e n Bonn e e n d i e p t e p u n t b e r e i k t h e b b e n m e t h e t v e r z o e k om t e r u g r o e p i n g v a n d e D u i t s e a m b a s s a d e u r Grewe, o n d e r Johnson o n t s t o n d e n na e e n l i c h t e v e r b e t e r i n g d e r v e r h o u d i n g e n weer s p a n n i n g e n , t o e n v o o r d e A m e r i k a n e n wapenbeheersing
e n o n t s p a n n i n g v o o r r a n g b l e k e n t e hebben boven
d e D u i t s e k w e s t i e . Daarna v i e 1 deze k w e s t i e i n h e t n i e t v e r g e l e k e n b i j Vietnam, d a t a l l e Amerikaanse a a n d a c h t o p e i s t e . H e t i s i n t e r e s s a n t t e z i e n hoe i n d e p e r i o d e -
Johnson aan Amerikaanse k a n t wapenbeheersing
zwaarder
woog d a n i n Bonn. O n d e r p r e s i d e n t R e a g a n zou men e e n omgek e e r d e k l a c h t gaan h o r e n a l s v e r k l a r i n g van d e v e r k o e l d e verhoudingen. Gemeenschappelijk aan beide s i t u a t i e s i s d a t Amerikaanse e n D u i t s e belangen z e l d e n t e v e r e n i g e n b l e k e n , ook n i e t t o e n h e t Bondgenootschap h e c h t l e e k . H e t g r o t e v e r s c h i l t u s s e n t o e n e n nu i s d a t b e g i n j a r e n z e s t i g nog e e n A m e r i k a a n s e h e g e m o n i e b e s t o n d , w a a r v a n Bonn meer v o o r d e e l d a n n a d e e l meende t e h e b b e n . D i e h e g e m o n i e i s i n d e j a r e n z e v e n t i g i n s t e r k e mate verdwenen. Bovendien h e e f t de Bondsrepubliek n i e t a l l e e n d o o r h a a r nieuwe p o l i t i e k
meer s p e e l r u i m t e g e k r e g e n , z i j z a l t e r v e r d e d i g i n g v a n d i e n i e u w e p o l i t i e k gedwongen z i j n nu e n d a n d u i d e l i j k a f s t a n d t e nemen t e n o p z i c h t e v a n d e A m e r i k a a n s e s u p e r m a c h t , z e k e r o p h e t moment d a t d i e s u p e r m a c h t b e z i g i s h a a r m a c h t t e h e r s t e l l e n . A l s d i e m a c h t e e n m a a l h e r s t e l d i s , kan z i c h e e n nieuwe v e r h o u d i n g o n t w i k k e l e n . Men h o o r t t e g e n w o o r d i g n o g a l e e n s i n , w e i n i g h i s t o r i s c h e , b e t o g e n d e crises i n h e t Bondgenootschap van t o e n v e r g e l i j k e n m e t d i e van nu. O g e n s c h i j n l i j k l i j k e n z i j
o p e l k a a r , w a n n e e r men z e l o s m a a k t v a n h e t o n t w i k k e l i n g s k a d e r w a a r i n z i j t h u i s h o r e n . Wanneer men z e e c h t e r i n h e t p e r s p e c t i e f van d e g r o t e o n t w i k k e l i n g e n v a n d e w e r e l d ~ o l i t i e k z i e t , k r i j g t men o o g v o o r h e t g r o t e v e r s c h i l i n e f f e c t e n b e t e k e n i s v a n d e z e c r i s e s . Om s l e c h t s 6 6 n d i n g t e noemen: de b e h e e r s b a a r h e i d e r v a n i s d u i d e l i j k afgenomen. De ' O s t p o l i t i k ' h e e f t i n d i t p r o c e s e e n b e l a n g r i j k e r o l gespeeld.
Z i j h e e f t d e a f h a n k e l i j k h e i d van d e Bondsrepu-
b l i e k t e n o p z i c h t e v a n d e V.S.
zo n i e t s t e r k verminderd,
dan i n i e d e r g e v a l d r a s t i s c h v a n a a r d v e r a n d e r d .
Zij heeft
een g r o t e r e v e r a n d e r i n g teweeg g e b r a c h t dan lange t i j d
is v o o r g e s t e l d . P e t e r Bender h e e f t e e n s opgemerkt d a t i e d e r d i e i n d e Bondsrepubliek e e n nieuwe p o l i t i e k w i l i n t r o d u c e r e n , d e v e r z e k e r i n g moet geven d a t d e z e s l e c h t s e e n v o o r t z e t t i n g i s van d e o u d e .
Zeker i n d e D u i t s l a n d - p o l i t i e k
geldt
d i t g e b o d , omdat d e z e h e t z w a a r s t v a n a l l e s b e l a d e n i s m e t morele embargo's. Binnen d e z e b e p e r k t e mogelijkheden t o t v e r a n d e r i n g i s h e t v o l g e n s W.Besson e e n o u d e D u i t s e t r a d i t i e om h e t l a n d e e n s o o r t v e r j o n g i n g s k u u r t e l a t e n ondergaan door een ' f a c e l i f t ' o p h e t g e b i e d v a n d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k . En d a t i s o o k , z i j h e t k o r t , onder de r e g e r i n g Brandt
-
Scheel gebeurd;
m e t B r a n d t v e r d w e e n d i e ' f a c e l i f t ' weer. Midden j a r e n z e s t i g v i e 1 e r e e n d u i d e l i j k e omslag i n d e p u b l i e k e o p i n i e t e b e s p e u r e n , wat b e t r e f t d e g e w e n s t e houding t e n o p z i c h t e van h e t a n d e r e D u i t s l a n d . D e E v a n g e l i s c h e K i r c h e d i e a l t i j d d e band m e t d e O o s t d u i t s e
z u s t e r k e r k h a d v a s t g e h o ~ d e n ~ h e e fi tn d e z e ommekeer samen
m e t anderen een b e l a n g r i j k e brug-functie
vervuld. D e neerslag
van d e v e r a n d e r i n g e n i s o n d e r meer t e r u g t e v i n d e n i n d e t o e s p r a k e n van d e o v e r i g e n s a l l e r m i n s t p r o g r e s s i e v e k a n s e l i e r
Kies i n g e r ( 1 8 ) .Van d e z e l e i d e r v a n d e G r o s s e K o a l i t i o n v e r nam men u i t s p r a k e n a l s : e i n wiedervereinigtes Deutschland h a t
"..
e i n e k r i t i s c h e Grossenordnung:
Es i s t zu g r o s s , um i n d e r
B a l a n c e d e r K r a f t e k e i n e R o l l e zu s p i e l e n u n d zu k l e i n , um d i e K r a f t e um s i c h herum s e l b s t i m G l e i c h g e w i c h t zu halten
...
Darum k a n n man d a s Zusammenwachsen d e r g e t r e n n -
t e n T e i l e D e u t s c h l a n d s n u r e i n g e b e t t e t s e h e n i n den P r o z e s s d e r Ueberwindung d e s O s t - W e s t - K o n f l i k t s
i n E u r o p a " . E r begon
i e t s t e b e w e g e n , w a t o o k a 1 g e b l e k e n was u i t d e F r i e d e n s n o t e ( m a a r t 1 9 6 6 ) van d e v o r i g e r e g e r i n g . A l s n i e t - D u i t s e r s t e l t men a c h t e r a f m e t e n i g e v e r b a z i n g v a s t d a t d e z e b e weging v o o r l o p i g b e p e r k t b l e e f d o o r f o r m e l e , j u r i d i s c h e b e l e m m e r i n g e n . Van d e F r i e d e n s n o t e w o r d t v e r m e l d d a t z i j
d e e e r s t e f o r m e l e v e r k l a r i n g v a n Bonn was d a t h e t v e r d r a g v a n Munchen ( 1 9 3 8 ) n i e t l a n g e r g e l d i g h e i d b e z a t e n d a t Bonn g e e n t e r r i t o r i a l e a a n s p r a k e n meer m a a k t e o p g e b i e d i n ~ s j e c h o s l o w a k i j e . Van e r k e n n i n g v a n d e O d e r - N e i s s e - g r e n s was e c h t e r o o k t o e n n o g g e e n s p r a k e . D e DDR werd h e l e m a a l n i e t genoemd. H e t s u c c e s v a n d e z e n o t a i n O o s t - E u r o p a i s d a n ook n i e t g r o o t g e w e e s t . Ook i n 1966 h i e l d B r a n d t n o g v a s t a a n h e t i d e e d a t e r g e e n s p r a k e kon z i j n v a n e e n e r k e n n i n g van de. DDR. We1 z o u e r v o l g e n s hem e e n ' g e r e g e l d n a a s t e l k a a r ' v a n BRD hield iets
e n DDR m o e t e n o n t s t a a n . H e t woord ' A n e r k e n n u n g '
v a n e e n i n c e s t a c h t i g t a b o e i n . Ook d e ' A l l e i n v e r t r e t u n g s a n s p r u c h ' b l e e f nog o v e r e i n d . Men z i e t h o e e r s c h u i f e l e n d w e r d g e o p e r e e r d : men mocht n i e t d e i n d r u k wekken d a t e r w e r k e l i j k s t a p p e n g e z e t werden. Maar e e n o m k e r i n g v a n d e v o l g o r d e v a n o n t s p a n n i n g e n h e r e n i g i n g l a a t z i c h na 1 9 6 6 n i e t o n t k e n n e n , o o k a 1 was e r e e n g r o o t v e r s c h i l t u s s e n d e s t a n d p u n t e n v a n CDU e n SPD b i n n e n d e G r o t e C o a l i t i e .
A c h t e r a f k a n men d e z e
c o a w i e z i e n a l s n i e t v e e l a n d e r s dan e e n dekmantel voor d e o v e r g a n g n a a r e e n c o a l i t i e z o n d e r CDU: d e o v e r g a n g m o c h t n i e t t e s c h i e l i j k verlopen.
In d e ' O s t p o l i t i k ' van d e G r o t e C o a l i t i e werd n a d r u k k e l i j k u i t g e g a a n van d e e e n h e i d van h e t Oostblok
-
g e e n i s o l e r e n v a n d e DDR
-
ook a 1 w e r d o n d e r s c h e i d
gernaakt t u s s e n v o o r Bonn m a k k e l i j k e r e e n m o e i l i j k e r e g e s p r e k s p a r t n e r s , m e t a l s u i t e r s t e i n d e tweeib c a t e g o r i e u i t e r a a r d d e DDR. T o t d e m a k k e l i j k e r e l a n d e n , m e t e e n m i n d e r a n t i D u i t s e h o u d i n g , b e h o o r d e n v o o r a l J o e g o s l a v i e , d a t ook n i e t e c h t t o e tot h e t Oostblok
h o o r d e , Roemenie, H o n g a r i j e e n
B u l g a r i je. T o t d e m o e i l i j k e l a n d e n w e r d e n g e r e k e n d P o l e n en Tsjechoslowakije.
.
D i t was n i e t s t e e d s h e t g e v a l g e w e e s t ,
w a n t Gomulka h a d i n 1 9 5 6 nog g e p r o b e e r d m e t Bonn o v e r d e Oder-Neisse-grens
t e s p r e k e n . D a t was t o e n d o o r Bonn a f g e -
w e z e n . A n d e r z i j d s w a r e n e r ook m o e i l i j k h e d e n g e w e e s t m e t e e n ' m a k k e l i j k ' l a n d a l s J o e g o s l a v i e v o o r 1 9 6 7 . Bonn h e e f t i n i e d e r g e v a l a n g s t v a l l i g vermeden t e s p e l e n o p d e v e r d e e l d h e i d i n h e t O o s t b l o k . D i t zou v o o r a l a v e r e c h t s g e w e r k t h e b b e n v o o r d e v e r h o u d i n g m e t d e S.U. Men l i e t h e t a a n U l b r i c h t o v e r z i c h z e l f t e i s o l e r e n van z i j n pactgenoten. G r i f f i t h e n a n d e r e a u t e u r s hebben e r o p gewezen d a t d e i n v a l i n T s j e c h o s l o w a k i j e ( a u g .1g68
)
weliswaar
een k o r t e onderbreking betekend h e e f t i n de ' O s t p o l i t i k ' , ' i r o n i s c h e r w e i s e war s i e a b e r e i n e V o r b e d i n g u n g f i i r i h r e n Erfolg'
. (19)J u i s t
d e o v e r m a c h t v a n d e S.U.
i n Oost-Europa
d i e mede d o o r d e z e
inval
werd g e d e m o n ~ t r e e r d ~ w avso l g e n s
G r i f f i t h v o o r w a a r d e v o o r Moskou
om c o n c e s s i e s a a n Bonn t e k u n n e n d o e n . H i e r a a n k a n worden t o e g e v o e g d d a t d i e p t e p u n t e n i n d e Oost-West b e t r e k k i n g e n v e e l a l s n e l z i j n o p g e v o l g d d o o r i n t e n s i v e r i n g v a n d e r e l a t i e s : men d e n k e s l e c h t s a a n d e bouw v a n d e B e r l i j n s e muur, d e C u b a - c r i s i s v a n o k t o b e r 1 9 6 2 , om nog maar t e z w i j g e n v a n h e t j a a r 1 9 7 2 : h e t h o o g t e p u n t v a n d e c o n t a c t e n t u s s e n Nixon e n B r e z n j e f , t e r w i j 1 d e Amerikanen toen n i e t a l l e e n r e l a t i e s aanknoopten m e t d e C h i n e s e ' a v o n t u r i e r s ' , maar d e V.S. nog v o l o p gew i k k e l d w a r e n i n d e l a a t s t e , m e t v e e l bombardementen g e p a a r d g a a n d e f a s e v a n d e V i e t n a m - o o r l o g . Wij w i l l e n g e e n c a u s a a l v e r b a n d s u g g e r e r e n ; we1 moet men v a s t s t e l l e n d a t d e s t r u c t u r e l e ontwikkeling zich z e l f s door ingrijpende conjuncturele g e b e u r t e n i s s e n n i e t u i t h a a r k o e r s l a a t brengen. Men k a n z e l f s z e g g e n d a t d e c o n j u n c t u u r t o t o p h e t r a n d j e van e e n g r o o t c o n f l i c t kan v o e r e n , z o a l s i n d e C u b a - c r i s i s , maar d a t d e s t r u c t u u r s p o e d i g d a a r n a t o c h w e e r d e o v e r h a n d k r i j g t . H e t l i j k t n i e t j u i s t t e b e w e r e n d a t men j u i s t v a n wege d e d r a s t i s c h e e r v a r i n g z o s p o e d i g d a a r n a h e t o v e r l e g h e r v a t : evenmin a l s de c o n j u n c t u u r d e s t r u c t u u r u i t h a a r l i j n brengt, is z i j een versnellende f a c t o r i n h e t s t r u c t u rele p r o c e s . Daarvoor z i j n z i j van e e n t e z e e r v e r s c h i l l e n d e o r d e . I n v e l e beschouwingen wordt t e w e i n i g a a n d a c h t b e s t e e d aan d i t v e r s c h i l . ~ & fna c t o r i s t o t nu t o e nog t e w e i n i g n a a r v o r e n gekomen b i j d e b e s p r e k i n g v a n d e v e r a n d e r i n g e n a a n h e t b e g i n van d e j a r e n z e v e n t i g . I n 1955 a 1 had Adenauer t i j d e n s z i j n b e z o e k a a n Moskou t e h o r e n g e k r e g e n d a t d e Russen b e v r e e s d waren v o o r h e t C h i n e s e g e v a a r . C h r o e s t j o w moet z e l f s A d e n a u e r g e v r a a g d h e b b e n ' H e l f e n S i e u n s , m i t
.
.
R o t c h i n a f e r t i g zu werden' ( 2 0 ) D e v e r s l e c h t e r e n d e v e r h o u d i n g t u s s e n d e S.U. e n C h i n a , m e t a l s d i e p t e p u n t d e g r e n s i n c i d e n t e n a a n d e u s s u r i ( m a a r t 1 9 6 9 1 , h e b b e n e e n guns t i g e invloed gehad op de Duits-Russische betrekkingen i n d i e j a r e n . We1 b l e v e n d e S.U. e n h a a r p a c t g e n o t e n Bonn t o t z e e r l a a t v a n d e e r g s t e d i n g e n b e t i c h t e n , maar ook d e z e d e c l a m a t i e s m o e t e n n a d r u k k e l i j k o n d e r s c b e i d e n worden v a n wat a a n d e o n d e r h a n d e l i n g s t a f e l d o o r B r a n d t , S c h e e l e n Bahr b e r e i k t i s . D e b e g e l e i d e n d e k e t e l m u z i e k s c h i j n t e e n r i t u e l e b e t e k e n i s t e hebben i n h e t R u s s i s c h e g e d r a g
aan
d e o n d e r h a n d e l i n g s t a f e l . D e v e r r a s s i n g van d e AmerikaansChinese r e l a t i e s i n f e b r u a r i 1972, h e e f t de tweede r o n d e van d e O s t v e r t r a g e e e n n i e u w e i m p u l s g e g e v e n . Zo m o e t e n we v a s t s t e l l e n d a t d e ' O s t p o l i t i k '
e n d e d a a r d o o r v e r a n d e r d e p o s t i e v a n d e BRD z e k e r n i e t u i t s l u i t e n d i n v e r b a n d g e b r a c h t m o e t e n worden met d i t e n t e . H e t i s n i e t o v e r d r e v e n t e beweren d a t d e v e r s c h u i v i n g e n i n de algemene wereldverhoudingen van de j a r e n z e s t i g e n z e v e n t i g h e t m o g e l i j k hebben gemaakt d a t i n de b e v r o r e n D u i t s e s i t u a t i e b e w e g i n g kwam. D e o n t w i k k e l i n g e n i n d e BRD z e l f i n h e t post-Adenauer
tijdperk z i j n n i e t te onderschatten:
d e m i d d e l e n d i e A d e n a u e r h a d g e b r u i k t om z i j n p o l i t i e k e l i j n d o o r t e z e t t e n , w e r k t e n n i e t meer. En o o k A d e n a u e r h a d a a n h e t e i n d e v a n z i j n r e g e e r p e r i o d e a 1 g r o t e n d e e l s de g r e e p op de s i t u a t i e v e r loren. H i e r wordt zo zwaar d e nadruk g e l e g d op d e
b e t e k e n i s v a n d e w e r e l d v e r h o u d i n g e n , omdat ook d e v e r d e r e o n t w i k k e l i n g van d e ' O s t p o l i t i k ' , na de a f s l u i t i n g van d e v e r d r a g e n , a f h a n k e l i j k b l i j f t van d i e g l o b a l e p o l i t i e k . Bonn z i e t z i c h d a n ook gedwongen d e e v e n t u e l e ,kwade g e v o l g e n van d i e ' g l o b a l p o l i c y '
zoveel mogelijk t e neutraliseren
door regionale p o l i t i e k . D e V.S. b l e v e n u i t e r a a r d v o o r Bonn d e s p i l v a n a l l e w e r e l d v e r h o u d i n g e n . Mochten a n d e r e W e s t - E u r o p e s e r e g e r i n g e n a 1 e e n z e k e r e terughoudendheid aan de dag l e g g e n i n hun k r i t i e k o p h e t A m e r i k a a n s e o p t r e d e n i n V i e t n a m , Brandt
C.S.
v o e l d e n nog v e e l s t e r k e r d e n o o d z a a k h i e r t o e .
D i t b l e e k nog i n d e c e m b e r 1 9 7 2 t i j d e n s d e k e r s t b o m b a r d e m e n -
t e n op Vietnam. D e ' O s t p o l i t i k ' a a n d r i n g e n v a n d e V.S.
w e r d w e l i s w a a r mede o p
g e v o e r d , maar t e g e l i j k e r t i j d w e r d
aan Amerikaanse k a n t de v r e e s z i c h t b a a r d a t een d e e l van de Oost-West-betrekkingen
z i c h aan Washington's g r e e p ont-
t r o k . I n d e k r i n g van K i s s i n g e r waren g e l u i d e n o v e r e e n nieuw D u i t s n a t i o n a l i s m e d u i d e l i j k h o o r b a a r . I n h e t eerste d e e l van z i j n memoires z e g t K i s s i n g e r d a t h i j Bahr v o o r een Duitse n a t i o n a l i s t h i e l d d i e Duitsland's c e n t r a l e posi-
t i e wilde u i t b u i t e n " t o bargain with both s i d e s
. . . . .h e
was a l s o f r e e o f a n y s e n t i m e n t a l a t t a c h m e n t t o t h e U . S . " . K i s s i n g e r was b a n g d a t d e - n i e u w e ' O s t p o l i t i k ' " c o u l d i n
l e s s s c r u p u l o u s h a n d s t u r n i n t o a new f o r m o f c l a s s i c I n antwoord o p deze b e s c h u l d i g i n g e n
German n a t i o n a l i s m " .
v a n a n t i - A m e r i k a n i s m e h e e f t B a h r e r s t e e d s o p gewezen d a t Kissingers
o p v a t t i n g e n w e l l i c h t n i e t a n t i - D u i t s mogen z i j n ,
z i j worden n e t a l s d i e v a n ~ d e n a u e r w e lg e k e n m e r k t d o o r e e n f u n d a m e n t e e l wantrouwen t e g e n o v e r h e t D u i t s g e m a n o e u v r e e r t u s s e n O o s t e n West d a t voortkwam u i t e e n n a t i o n a l i s t i s c h e D u i t s e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k , van Bismarck v i a R a p a l l o t o t B a h r . Nu d e d i s c u s s i e b i n n e n e n b u i t e n . d e BRD o v e r e e n moge-
l i j k groeiend anti-amerikanisme onder d e s t d u i t s e r s i n 1981
weer o p g e v l a m d i s , z i e t men i n f o r a K i s s i n g e r e n Bahr b e i d e n hun r e e d s b e g i n j a r e n z e v e n t i g o f e e r d e r b e g o n n e n v e t e pub l i e k e l i j k uitvechten. Kissinger,die 2ich j u i s t concentreerh e e f t i n 1 9 7 0 m e t l e d e o g e n moe-
de o p O o s t - W e s t - p r o b l e m e n ,
t e n a a n z i e n d a t e e n zo b e l a n g r i j k d e e l van z i j n j a c h t t e r r e i n aan z i j n d i r e c t e c o n t r o l e o n t g l i p t e . I n w e r k e l i j k h e i d o n t f u t s e l d e n i e t a l l e e n B o n n , maarook h e t S t a t e Department een d e e l van h e t O o s t - W e s t - j a c h t t e r r e i n
aan Kissinger.
Mocht W a s h i n g t o n e e n a f n e m e n d e r o l s p e l e n i n d e d e ' O s t politik'
e n Bonn z e l f meer i n i t i a t i e v e n o n t p l o o i e n , a a n
o o s t e l i j k e k a n t was h e t e e r d e r o m g e k e e r d .
In bijna a l l e
i n t e r p r e t a t i e s v a n h e t o p t r e d e n v a n d e S.U. w o r d t v e r o n d e r s t e l d d a t B r e z j n j e f U l b r i c h t t e r w i l l e van d e nieuwe R u s s i s c h Duitse verhoudingen opgeofferd h e e f t . J u i s t i n h e t j a a r 1969 i s e r nog b i j h e r h a l i n g s p r a k e v a n e r n s t i g e s t o r i n g e n i n h e t reisverkeer naar Berlijn: Oost-Berlijn
heeft niet
z o n d e r v e r z e t h e t h o o f d o p d e s l a c h t b a n k g e l e g d . Ook d e z e moeilijkheden z i j n een v a s t r i t u e e l geweest i n de voorber e i d i n g van Duits-Russische
of Duits-Duitse
regelingen.
O o s t - B e r l i j n h a d n a m e l i j k n a a s t w i n s t ook n o g a l w a t n e g a t i e v e punten t e i n c a s s e r e n b i j e e n v e r b e t e r i n g van de v e r h o u d i n g Bonn-Moskou. Vanaf h e t b e g i n h e b b e n n a a s t p o l i t i e k e z a k e n z o a l s g r e n z e n , d i p l o m a t i e k e e r k e n n i n g , r e g e l i n g van de D u i t s - D u i t s e r e l a t i e s , v o o r a l ook economische b e t r e k k i n g e n t u s s e n d e B o n d s r e p u b l i e k e n d e S.U.
een belangrijke r o l
g e s p e e l d . H e t zou o v e r d r e v e n z i j n om t e z e g g e n d a t z i j d e motor a c h t e r d e p o l i t i e k e o n d e r h a n d e l i n g e n waren; w e 1 moet worden v a s t g e s t e l d d a t d e i m p o r t v a n h o o g w a a r d i g e t e c h n o -
logic e n c r e d i e t e n u i t d e B o n d s r e p u b l i e k e n d e e x p o r t v a n g r o n d s t o f f e n u i t d e S.U.
e e n b e l a n g r i j k e a c h t e r g r o n d hebben
gevormd v a n d e v e e l m o e i l i j k e r p o l i t i e k e
besprekingen.
Z o a l s bekend s l o o t k a n s e l i e r Schmidt i n j u l i 1980 e e n hand e l s v e r d r a g a f t i j d e n s z i j n b e z o e k a a n Moskou, d a t i n d e
e e r s t e p l a a t s b e d o e l d was om h e t g e p r e k weer o p g a n g t e b r e n g e n n a d e R u s s i s c h e i n v a s i e i n A f g a n i s t a n . Wanneer p r e s i d e n t Reagan o p d e w e r e l d t o p i n O t t a w a i n d e zomer v a n 1981 z i j n bezorgdheid u i t s p r e e k t t e g e n o v e r Schmidt o v e r de D u i t s e a f h a n k e l i j k h e i d v a n R u s s i s c h a a r d g a s , i s d a t g e e n novum. O p e e n v o l g e n d e A m e r i k a a n s e r e g e r i n g e n h e b b e n d e o n t w i k k e l i n g van Duits-Russische
economische b e t r e k k i n g e n van-
a£ e i n d j a r e n v i j f t i g m e t zorg gadegeslagen e n deze z o r g nu e n d a n zeer d r i n g e n d l a t e n b l i j k e n , v a n b u i z e n n a a r d e S.U.
i n 1962 e n ' 6 3 .
zoals inzake de export
In Griffiths
s t u d i e k a n men n a u w k e u r i g v o l -
g e n h o e Bonn e e n i n g e w i k k e l d d r a a i b o e k v a n o n d e r h a n d e l i n g e n inzake de 'Ostpolitik'
a f w e r k t e , w a a r b i j de v o l g o r d e van
d e s t a p p e n z e e r b e l a n g r i j k was. B a h r s
u i t g a n g s p u n t was
d a t w i e v e i l i g h e i d w i l , o o k b e r e i d moet z i j n v e i l i g h e i d t e g e v e n . D i t l e i d d e soms t o t o n e n i g h e i d i n d e r e g e r i n g - B r a n d t t u s s e n enerzijds A t l a n t i c i a l s Schmidt e n Leber tegenover b i j v o o r b e e l d Wehner e n B a h r , d i e b e r e i d w a r e n meer r i s i c o ' s t e nemen i n d e v e r h o u d i n g m e t W a s h i n g t o n .
D e CDU-oppositie
b e s c h u l d i g d e i n d e z e j a r e n B a h r e n Wehner g e r e g e l d van e e n pro-sovjet-houding.
Voor d e CDU t e l d e m i n d e r d a t
j u i s t Bahr d e S.U.zover k r e e g n i e t o n a a n z i e n l i j k e r i s i c o ' s
t e accepteren. I n hoeverre de S o v j e t - l e i d e r s o o i t gehoopt hebben o p l a n g e r e t e r m i j n d o o r d e z e ' O s t p o l i t i k '
10s t e weken u i t h e t w e s t e l i j k b o n d g e n o o t s c h a p stap
-
-
d e BRD s t a p voor
e n daardoor t e d e s t a b i l i s e r e n , z a l voor h i s t o r i c i
we1 e e n p u n t v a n d i s c u s s i e b l i j v e n . V a s t s t a a t e c h t e r d a t t o t nu t o e Moskou z e e r o m z i c h t i g t e werk i s g e g a a n i n z i j n r e l a t i e t o t Bonn. De S o v j e t - l e i d e r s h e b b e n v e r m e d e n om a 1
* t e n a d r u k k e l i j k g a r e n t e s p i n n e n u i t d e v e r w i j d e r i n g Bonn
-
W a s h i n g t o n . R e d e n e n h i e r v o o r k u n n e n z i j n d a t men w e e t d a t z o ' n p o l i t i e k i n Bonn ( n o g ) g e e n k a n s v a n s l a g e n h e e f t , z o a l s b l e e k t i j d e n s B r e z n j e f s b e z o e k a a n Bonn i n m e i 1 9 7 8 e n i n november 1 9 8 1 , b f omdat h e t n i e t a l s e e n S o v j e t - b e l a n g w o r d t b e s c h o u w d Bonn t e z e e r 10s t e maken v a n W a s h i n g t o n . Z o ' n v e r w i j d e r i n g zou immers n i e t a l l e e n e e n t e g e n s l a g b e t e k e n e n v o o r d e v e r h o u d i n g Moskou
-
W a s h i n g t o n , maar o o k
d e v r a a g w e e r u r g e n t maken o f h e t we1 i n o v e r e e n s t e m m i n g
m e t d e R u s s i s c h e b e l a n g e n i s , i n d i e n Bonn z o s n e l z e l f s t a n d i g e r wordt. Voor Bonn s p e e l d e n v e l e m o t i e v e n e e n r o l i n d e z e ' O s t p o l i t i k ' . Wij h e b b e n e r a 1 v e r s c h e i d e n e genoemd ( B e r l i j n , e n i g e g r e e p o p d e DDR k r i j g e n , R u s s i s c h e d r u k verminderen, e r k e n n i n g van d e gevolgen van de ondergang van h e t D e r d e R i j k e n d e r g e l i j k e ) . Voor B a h r
C.S.
o o k om " d i e S u b s t a n z d e r N a t i o n z u e r h a l t e n
g i n g h e t er
...
und s o m i t
z u v e r h i n d e r n , d a s s s i c h i n d e r DDR e i n e i g e n e s N a t i o n a l bewusstsein e n t w i c k e l t e " . (21)
D i t a l l e s h a d v o l g e n s hem
w e i n i g o f n i e t s m e t e e n h e r l e v e n d D u i t s n a t i o n a l i s m e t e maken, d e z e ' S o r g e um d i e S u b s t a n z d e r N a t i o n 1 . D e z e " S u b s t a n z r e i c h t n i c h t a u s f u r zwei d e u t s c h e S t a a t e n " , a l d u s G u n t h e r Grass d i e i n d e SPD i n d e z e j a r e n z e e r a c t i e f was b i j h e t
f o r m u l e r e n van m a n i e r e n waarop de D u i t s e ' K u l t u r n a t i o n ' o o i t nog weer e e n s w a t meer z o u kurmen w o r d e n , r e s p e c t i e v e -
l i j k h a a r s u b s t a n t i e zou k u n n e n b e h o u d e n d o o r v e r b e t e r i n g van d e D u i t s - D u i t s e v e r h o u d i n g e n . Deze vorm v a n p a r r i o t t i s m e had v e l e v o e d i n g s b r o n n e n ; 6 6 n d a a r v a n was e n i s d e t o e s t a n d v o o r d e b u r g e r s i n d e DDR t e h e l p e n v e r b e t e r e n . V o l g e n s s o c i a l i s t e n zou d a t a l l e e n kunnen i n e e n s o c i a l i s t i s c h D u i t s l a n d , d a t vanwege z i j n S o c i a l i s m e g e e n g e v a a r
meer v o o r d e b u r e n zou z i j n . Een w e r k e l i j k v r i j D u i t s l a n d , d a t w i l zeggen e e n s o c i a l i s t i s c h D u i t s l a n d , a l d u s d e z e voors t e l l i n g van SPD-voormannen,
zou g e e n g e v a r e n o p l e v e r e n .
A n d e r s d a n i n 1 8 7 1 , t o e n s l e c h t s e e n d e e l van d e D u i t s e r s i n e e n p o l i t i e k k a d e r s a m e n g e b r a c h t werd ' v o n o b e n ' ,
zou
een D u i t s l a n d d a t door bewegingen aan d e b a s i s 66n werd, g e e n i n t e r n a t i o n a a l r i s i c o m e t z i c h m e e b r e n g e n . D e SPD v e r w e e t d e CDU v o o r a l e e n s t a t o c e n t r i s c h e , j u r i d i s c h e o p v a t t i n g vande-Duitse e e n h e i d d i e volgens CDU-voorstelling culmin e e r d e i n h e t Tweede K e i z e r r i j k ( 1 8 7 1
-
1918). De opvatting
van wat d e D u i t s e n a t i e i s , h a n g t v o o r d e CDU nauw samen m e t B i s m a r c k s s t a a t . ( 2 2 ) Voor d e SPD g a a t h e t om e e n g e h e e l ander h i s t o r i s c h p e r s p e c t i e f : h e t D u i t s e volk h e e f t door d e eeuwen h e e n s l e c h t s ' i n ' U e b e r g a n g ' e n ' F r a g m e n t e n ' b e s t a a n . H e t Tweede D u i t s e K e i z e r r i j k was s l e c h t s e e n k o r t i n t e r -
mezzo g e w e e s t . Voor d e CDU i s D u i t s e e e n h e i d z o i e t s a l s h e r e n i g i n g van d e d r i e D u i t s e d e l e n i n e e n D u i t s e s t a a t d i e l i j k t o p d e B o n d s r e p u b l i e k . Naar d e S P D - o p v a t t i n g i s d i t e e n o n w e z e n l i j k e i l l u s i e . A l s er u b e r h a u p t v e r a n d e r i n g m o g e l i j k i s , dan z a l d i e v e r a n d e r i n g h e t k a r a k t e r van b e i d e D u i t s e s t a t e n r a k e n . Over h e t g e b i e d t e n o o s t e n v a n d e O d e r / N e i s s e h o e f t a 1 h e l e m a a l n i e t meer g e s p r o k e n t e w o r d e n . H i e r a a n moet we1 o n m i d d e l l i j k t o e g e v o e g d worden d a t ook b i n n e n d e SPD v e r s c h i l l e n d e o p v a t t i n g e n b e s t a a n . O n l o o c h e n b a a r i s e c h t e r d a t B r a n d t , Bahr e n Wehner i n d e j a r e n z e v e n t i g e n ook' nu nog d e b e l a n g r i j k s t e i d e e e n v o r m e r s z i j n : v o o r d e CDU z i j n z i j d e ' M o s k o u - F r a k t i o n ' . Z i j . p r o b e r e n s t e e d s w e e r d u i d e l i j k t e maken d a t ' d i e N a t i o n ' n i e t a a n r e c h t s o v e r g e l a t e n mag w o r d e n ; z i j z e t t e n d a a r m e e d e l i j n v a n Schumacher v o o r t . Op w e i n i g a n d e r e p u n t e n neemt men z o s c h e r p w a a r d a t p o l i t i e k e p a r t i j e n i n d e B o n d s r e p u b l i e k nog s t e e d s mede p a r t i j i n e e n w e r e l d c o n f l i c t z i j n ;
21s j u i s t o p d i t p u n t van d e v e r h o u d i n g m e t O o s t - E u r o p a en d a t a n d e r e v r a a g s t u k d a t daarmee samenhangt:
'die deutsche
F r a g e ' . H i e r b i j moet men n i e t i n d e e e r s t e p l a a t s a a n h e r e n i g i n g d m k e n . T h e o Sommer h e e f t e e n s g e z e g d : " E i n h e i t d e r Deutschen i s n i c h t g l e i c h b e d e u t e n d m i t E i n h e i t s s t a a t d e r D e u t s c h e n . Es g i b t a n d e r e Forrnen d e s ~ u s a m m e n l e b e n su n d Zusammenwirkens". H i j z e i e i g e n l i j k n i e t z o v e e l meer dan
Ranke, d e g r o t e D u i t s e h i s t o r i c u s ,
i n 1832 i n " U e b e r d i e
T r e n n u n g u n d E i n h e i t von D e u t s c h 1 a n d " : " Z w i s c h e n
Einheit
u n d Z e r f a l l e n h e i t a b e r l i e g e n t a u s e n d A r t e n d e s Zusammenh a l t e n s , des Einverstandnisses" . A l l e k w e s t i e s van de Oost-West-verhouding i n h e t a l g e m e e n e n d i e v a n Bonn m e t O o s t - E u r o p a zonder,hebben
-
d i r e c t of i n d i r e c t
-
in het b l j
gevolgen voor d e v e r -
h o u d i n g t u s s e n d e b e i d e D u i t s l a n d e n . Op d a t p u n t s t a a t Bonn a l l e e n : h e t h e e f t g e e n m e d e s t a n d e r s , h o e z e e r men e r ook rnoeite v o o r z a l d o e n h e t D u i t s e k a r a k t e r v a n e e n p r o b l s e m n i e t op de voorgrond t e p l a a t s e n . Voor w e d i e p e r i n g a a n o p d i e h e r n i e u w d e ' S o r g e um d i e S u b s t a n z d e r N a t i o n ' v a n v o o r a l d e t w e e d e h e l f t v a n d e j a r e n z e v e n t i g , d i e n e n nog e e n p a a r o p m e r k i n g e n g e m a a k t
t e worden o v e r d e g e c o m p l i c e e r d e v e r h o u d i n g t u s s e n BRD e n D D R , ook na d e ' O s t v e r t r a g e t . - N a d r u k k e l i j k wordt a a n b e i d e z i j d e n o n d e r s c h e i d gemaakt t u s s e n b e v o l k i n g en regime. Beide r e g i m e s e i s e n v o o r z i c h n i e t a l l e e n e e n vorm v a n ' U e b e r l e g e n h e i t ' o p , m a a r ook h e t r e c h t , r e s p e c t i e v e l i j k d e p l i c h t om d e b e v o l k i n g v a n d e a n d e r e k a n t t e h e l p e n b e v r i j d e n . Zo z a l Bonn d e DDRb e v o l k i n g moeten h e l p e n h a a r r e c h t o p z e l f b e s c h i k k i n g t e r e a l i s e r e n . D e 'Alleinvertretungsanspruch' mag men d a n w e 1 a a n Westd u i t s e k a n t ( g e d e e l t e l i j k ) hebben l a t e n v a l l e n , d e z e c l a i m en p l i c h t z i j n g e b l e v e n . D e DDR-regering h e e f t n a m e l i j k v o l g e n s d e z e r e d e n e r i n g geen e c h t e p o l i t i e k e l e g i t i m a t i e , e e n d i e van h e t v o l k a f k o m s t i g i s . Het i s e n b l i j f t een opgelegd regime d a t d i e n t t e v e r d w i j n e n . I n d i t k a d e r i s ook d e k w e s t i e v a n h e t d u b b e l e s t a a t s b u r g e r s c h a p t e z i e n . E l k e b u r g e r v a n d e DDR k a n b u i t e n d e DDR b i j e e n W e s t d u i t s c o n s u l a a t e e n W e s t d u i t s p a s poort verkrijgen. Anderzijds b l i j f t voor de regering i n Oost-Berlijn h e t W e s t d u i t s e systeem e e n s t e l s e l van ' k a p i t a l i s t i s c h e onderd r u k k i n g door e e n m i n d e r h e i d van h e e r s e r s d a t zo s p o e d i g m o g e l i j k d i e n t t e v e r d w i j n e n . D e DDR i s n a a r e i g e n v o o r s t e l l i n g d e BRD v e r v o o r u i t op h e t p u n t van k l a s s e n s t r i j d .
I n de jaren z e s t i g
h e e t t e h e t nog i n k r a n t e n a l s Neues D e u t s c h l a n d d a t d e i m p e r i a l i s t e n D u i t s l a n d g e s p l e t e n hadden: " d i e A r b e i t e r k l a s s e d e r b e i d e n d e u t s c h e n S t a a t e n w i r d es zusammenfugen". S i n d s d i e n h e e f t d e DDR-regering n o g a l e e n k r o n k e l i g e weg a f g e l e g d q u a D u i t s l a n d i d e o l o g i e . Twee D u i t s e s t a t e n , maar 66n D u i t s e n a t i e ; d a a r n a
t w e e Duitse n a t i e s : een v o o r s t e l l i n g d i e kennelijk op t e v e e l o n b e g r i p o f v e r z e t s t u i t t e b i j d e b e v o l k i n g . Nu w o r d t d e DDR weer v o l g e n s d e o f f i c i e l e v o o r s t e l l i n g g e d r a g e n d o o r i e t s w a t 'Deutsche Nation' m e t 'Sozialismus' verbindt. O0k i n d e D D R . h e e f t d e ' D e u t s c h e F r a g e ' nog a l l e r m i n s t h a a r v a s t e
vorm g e v o n d e n . I n d e B o n d s r e p u b l i e k b e t e k e n t v o o r v e l e n d e 'Deutsche Frage'
i n de eerste p l a t s s o l i d a r i t e i t m e t de b u r g e r s
i n d e DDR d i e o n d e r v e e l m o e i l i j k e r e o m s t a n d i g h e d e n m o e t e n l e v e n . H e t z i c h n i e t bekommeren om d e ' D e u t s c h e F r a g e ' , b e t e k e n t , n a a r
d e woorden v a n G r a s s , d a t men z i c h o p g r o n d v a n z i j n b u r g e r l i j k e , m a t e r i a l i s t i s c h e g e b o r n e e r d h e i d g e e n z o r g e n m a a k t o v e r mensen d i e n i e t e r g e r £ o u t waren o n d e r H i t l e r dan d e b u r g e r s van d e B o n d s r e p u b l i e k , maar d i e nu w e 1 v e e l meer t e l i j d e n h e b b e n v a n d e g e v o l g e n van h e t Derde
R i j k . Ook b i j G r a s s b e s p e u r t men h e t
s t a n d p u n t d a t z o v e e l aanhang v i n d t tegenwoordig: die. t w e e Duitslanden,
z i j d e u g e n i n hun h u i d i g e vorm b e i d e n i e t , h o e v e r -
s c h i l l e n d z i j ook mogen z i j n . Ook d i e n t nog v e r m e l d t e worden d a t d e c o m p e t i t i e tussen de beide s t a t e n op zeer verschillende t e r r e i n e n (geboortec i j f e r s , industriele productie, sportprestaties,
internationale
p r e s e n t a t i e i n h e t algemeen) ondanks ' O s t v e r t r a g e ' onverminderd d o o r g a a t . I d e o l o g i e s p e e l t i n de i d e n t i t e i t van b e i d e s t a t e n e e n dominantere r o l dan voor de p a r t n e r s van b e i d e s t a t e n i n de b e i d e p a c t e n . Wat s o c i a l i s m e i s , w e t e n a l l e e n SED-mensen.
" D i e DDR i s t " ,
a l d u s P e t e r B e n d e r , ( 2 3 ) " d a s Maximum a n D e u t s c h e m , was d a s o s t l i c h e Europa v e r t r a g e n kann". D e v e r k l a r i n g van de s l e c h t e v e r houding t u s s e n de b e i d e D u i t s e s t a t e n i s t e vinden i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s , d i e v e e l v e r d e r t e r u g l i g t d a n h e t b e g i n v a n d e DDR i n 1 9 4 9 . Men h o e f t a l l e e n maar t e d e n k e n a a n d e ' v e r r a t e n e R e v o l u t i o n ' van 1918/19 w a a r b i j s o c i a a l - d e m o c r a t e n tische opvattingen zo'n verraderlijke, s p e e l d e n . D e term
n a a r comrnunis-
'klassenfeindliche' r o l
' s o c i a a l - f a s c i s t e n ' waarmee i n KPD-kring d e SPD
aangeduid werd, h e e f t t o e n a d e r i n g o n m o g e l i j k gemaakt z e l f s o p h e t o g e n b l i k t o e n H i t l e r opkwam. H e t v e r w i j t o v e r e n weer d a t men mede g e h o l p e n h e e f t a a n , o + n i e t v o l d o e n d e v e r z e t g e b o d e n h e e f t t e g e n h e t opkomende Derae die
R i j k , i s e r e e n van z e e r v e l e
m e t e l k a a r d a t v e r g i f t i g d e k l i m a a t geschapen hebben t u s s e n
d i e t w e e Duitse s t a t e n . Ook nu nog i s e r s l e c h t s s p r a k e v a n e e n b e p e r k t e e r k e n n i n g o v e r e n weer. T e n s l o t t e v e r e i s t d e g r o n d w e t v a n d e
'
Bondsrepubliek van e l k e r e g e r i n g d a t z i j werkt aan de D u i t s e eenh e i d . Maar ook d e e r k e n n i n g v a n d e O d e r / N e i s s e - g r e n s g r e n s van
a l s de w e s t -
P o l e n i s v o o r w a a r d e l i j k , m e t h e t oog o p e e n v r e d e s -
v e r d r a g d a t w e l l i c h t n o o i t z a l komen. I n d e p r e a m b u l e v a n h e t 'Grundlagenvertrag'
t u s s e n BRD e n DDR s t a a t d a t d i t v e r d r a g i s
g e s l o t e n " u n b e s c h a d e t d e r u n t e r s c h i e d l i c h e n A u f f a s s u n g e n - d e r BRD und d e r DDR zu g r u n d s a t z l i c h e n F r a g e n , d a r u n t e r z u r n a t i o n a l e n F r a g e " . H e t Bundesverfassungsgericht g i n g i n e e n u i t s p r a a k v a n j u l i 1973 nog u i t van ' D e u t s c h l a n d a l s G a n z e s ' :
"Das D e u t s c h e
R e i c h e x i z t i e r t f o r t , b e s i t z t n a c h w i e v o r ~ e c h t s f a h i g h e i t ,i s t
a l l e r d i n g s a l s G e s a m t s t a a t mangels O r g a n i s a t i o n , i n s b e s o n d e r e mangels i n s t i t u t i o n a l i s i e r t e r Organe, s e l b s t n i c h t h a n d l u n g s f a h i g " . D e g r e n s t u s s e n d e BRD e n d e DDR w o r d t d o o r h e t h o f beschouwd
a l s e e n g r e n s t u s s e n d e ' L a n d e r ' v a n d e BRD. S c h m i d t s c h r e e f I n een a r t i k e l i n F o r e i g n A f f a i r s i n 1970/1971 d a t h e t v e r d r a g m e t Moskou m o g e l i j k was g e w o r d e n , omdat d e R u s s e n hun m a x i m a l i s t i s c h e p o s i t i e v e r l a t e n hadden:
"Recognition of a l l
was n o g l o n g e r demanded,
' r e s p e c t ' a c c e p t e d i n s t e a d ; t h e y were
declared 'inviolable',
existing frontiers
b u t nog n e c e s s a r i l y ' u n a l t e r a b l e ' . "
Ook w e r d e e n b r i e f o p g e n o m e n w a a r i n h e t z e l f b e s c h i k k i n g s r e c h t v a n h e t g e h e l e D u i t s e v o l k a l s n o g s t e e d s b e s t a a n d d o e 1 van d e p o l i t i e k v a n Bonn w e r d v a s t g e l e g d . B r a n d t h e e f t d e o p p o s i t i e b i j h e r h a l i n g voorgehouden d a t h e t b i j de ' O s t v e r t r a g e ' n i e t z o z e e r g i n g om h e t o p g e v e n v a n g e b i e d o f r e c h t e n . D i e h a d men immers a l l a n g n i e t meer s i n d s H i t l e r : men k a n n i e t o p g e v e n w a t men n i e t h e e f t . Het g i n g erom d a t d e B o n d s r e p u b l i e k z i c h z e l f moest e r k e n n e n , n a m e l i j k d a t e r twee s t a t e n v a n 6 6 n D u i t s v o l k b e s t a a n . W a s t e n t i j d e van d e c o n f r o n t a t i e p o l i t i e k geen middel t e s c h e r p t e n o p z i c h t e van h e t O o s t e n , nu z a l men t o t h e t u i t e r s t e g a a n om e e n c r i s i s i n d e v e r h o u d i n g m e t Moskou t e voorkomen. H e t i s z e k e r o n j u i s t t e s p r e k e n v a n . e e n h e r s t e l van e e n ' S c h a u k e l p o l i t i k ' , w e 1 kan g e z e g d worden d a t Bonn n i e t a l l e e i e r e n m e e r i n h e t westerse mandje l e g t . P e t e r Bender d r u k t d e s i t u a t i e a l d u s u i t : "Bonn b e n u t z t s e i n e S t e l l u n g i n d e r W e s t - a l l i a n z
um zum
Ausgleich zwischen den A l l i a n z e n b e i z u t r a g e n " . ( 2 3 ) Of d e handelingsruimte op de keper
beschouwd t o e g e n o m e n i s , k a n
men, g e z i e n d e n i e u w e a f h a n k e l i j k e p o s i t i e t u s s e n O o s t e n West, b e t w i j f e l e n . D e a a r d v a n d e a f h a n k e l i j k h e i d i s e c h t e r
g e w i j z i g d . Deze v r a a g k l e m t t e meer, omdat d e z e o n t s p a n n i n g i n d e Duits-Oosteuropese verhoudingen h a a r b e s l a g k r e e g o p e e n moment t o e n d e R u s s i s c h - A m e r i k a a n s e
o n t s p a n n i n g a 1 weer
afnam: h e t f a s e v e r s c h i l w a a r v a n J o f f e s p r a k . ( 2 4 ) N i e t o n t k e n d k a n worden d a t d e a f h a n k e l i j k h e i d v a n Bonn t e n o p z i c h t e van Oost-Europa toeneemt o p v e l e t e r r e i n e n : v e i l i g h e i d , e c o n o r n i e , maar v o o r a l ook m e t h e t o o g o p d e b i n n e n l a n d s e p o l i t i e k e v e r h o u d i n g e n i n d e BRD. ' O s t p o l i t i k ' h e e f t ( t i j d e l i j k l r h e t begrip 'Wiedervereinigu n g ' v e r d r o n g e n , maar z e h e b b e n w e 1 a l l e s m e t e l k a a r t e maken, a l t h a n s met d e ' D e u t s c h e F r a g e ' . O n t s p a n n i n g e n D u i t s e kwes-
t i e h a n g e n v o o r Bonn z e e r nauw samen. Een z e l f s t a n d i g e r r o l t.0.v.
d e V.S. e n e r z i j d s e n e e n q r o t e r e q e v o e l i g h e i d
voor wat er g e b e u r t i n Oost-Europa
anderzijds:
h e t is de
q e c o m p l i c e e r d e s t r u c t u u r w a a r b i n n e n Bonn z i j n b u i t e n l a n d s e beleid voert. H e t i s nog t e v r o e g om w e e r t e h e r i n n e r e n a a n
h e t b e k e n d e woord v a n N i e t z s c h e :
"Das Volk z e r b r i c h t d e n
S t a a t " ; u i t v e e l b l i j k t e c h t e r d a t Duitsland weliswaar d e e l b a a r mag z i j n , D u i t s e r s z i j n h e t m i n d e r .
"Es g i b t keine
d e u t s c h e P o l i t i k f i i r D e u t s c h l a n d , d i e B e d i i r f n i s s e und Bedingungen d e r o s t e u r o p k i i s c h e n VBlker a u f s i c h b e r u h e n l a s s e n k b n t t e , a l d u s R . S c h r o e r s i n Merkur i n m a a r t 1980. D i e D u i t s e g e v o e l i g h e i d voor d e t o e s t a n d i n Oost-Europa
stelt
v e e l v a n d e min o f meer g e v e s t i g d e k a d e r s v a n d e BRD weer
t e r d i s c u s s i e , d e v e r h o u d i n g t o t d e V.S.
i n d e eerste p l a a t s .
I n d i e D u i t s e k w e s t i e komen v e l e r l e i p r o b l e m e n samen: b i j v o o r b e e l d d e m o e i l i j k h e d e n i n d e v e r h o u d i n g m e t d e V.S. ( e c o n o m i s c h , m i l i t a i r , a l g e m e e n politick), v e i l i g h e i d s k w e s t i e s ( E u r o p a , e n D u i t s l a n d i n h e t b i j z o n d e r , a l s mogel i j k s l a g v e l d voor d e s u p e r m a c h t e n , maar ook de n o o d i a a k d e v e r h o u d i n g m e t O o s t - E u r o p a v e r d e r t e o n t w i k k e l e n , vanwege d e v e i l i g h e i d , maar ook vanwege d e e c o n o m i s c h e c r i s i s i n d e B R D . W i j z w i j g e n h i e r nog maar v a n d e o n t w i k k e l i n g e n i n O o s t e u r o p e s e s t a t e n a l s P o l e n , w a a r v a n omvang e n c o n s e q u e n t i e s nog s t e e d s n i e t
t e o v e r z i e n z i j n . ~l d e z e
o n t w i k k e l i n g e n r a k e n Europa, en d e D u i t s l a n d e n i n h e t b i j z o n d e r , meer d a n d e V . S . . De v e r h o u d i n g van Sonn t o t d e v . S . i s door d r a s t i s c h v e r a n d e r d .
hier-
"For. t h e United S t a t e s government
Adenauer n e v e r d i e d , De G a u l l e was a b a d d r e a m , t h e C . D . would r u l e I t a l y f o r e v e r , and i t d i d n ' t m a t t e r who was i n power a t W e s t m i n s t e r " , s c h r e e f N . Wahl i n 1976 l i c h t e l i j k overdrijvend. for a t i m e ,
" I n t h e Adenauer e r a , and t h e r e a f t e r
i t s c a r c e l y seemed t o m a t t e r , w h e t h e r w e g u e s -
s e d r i g h t o r wrong a b o u t what moved a German p l a y e r i n h i s own game o r howour-moves r e s o n a t e d i n s i d e h i s own m a c h i n e " .( 2 5 ) Die g o e i e o u d e t i j d s c h i j n t nu v o o r g o e d v o o r b i j .
Met U . N e r l i c h kan men h e t e e n s z i j n , w a n n e e r h i j z e g t d a t de ' I n t e g r a t i o n s w i r k u n g e n d e r w e s t l i c h e n I n s t i t u t i o n e n ' i n de naoorlogse t i j d een zekere ' h l s t o r i s c h e amnesie' hebben b e t e k e n d .
" D e u t s c h e und a m e r i k a n i s c h e p o l i -
t i s c h e K u l t u r s i n d u b e r d i e s o h n e h i n d u r c h s p e z i f i s c h e n Mange1 an h i s t o r i s c h e m Denken c h a r a k t e r i s i e r t , w e n n g l e i c h a u s e x trem verschiedenen Griinden'ungewohnlicher D i s k o n t i n u i t a t
i m e i n e n , ebenso ungewohnlicher K o n t i n u i t a t i m anderen F a l l "
(26:
I k l a a t h i e r nu nog b u i t e n o e s c h o u w i n g wat i n g l e h a r t genoemd h e e f t ' t h e p o s t m a t e r i a l i s t r e v o l t ' d i e z i c h v o o r a l ook t e g e n d e V.S. e n a m e r i k a n i s e r i n g v a n d e w e r e l d - 'Konsumund L e i s t u n g s g e s e l l s c h a f t '
-
k e e r t .(27)
R i c h a r d Lowenthal h e e f t gesproken van een 'zweite formative
P e r i o d e ' v a n d e B o n d s r e p u b l i e k d i e midden
jaren z e s t i g begonnenisen d i e i n de jaren zeventig een s t r o o m v e r s n e l l i n g b e l e e f d e . H e t i s e e n t i j d van v e e l p r o t e s t e n h e r o r i e n t a t i e g e w o r d e n . K a n s e l i e r B r a n d t h e e f t d i t wantrouwen ondanks z i j n hervormingen e n z i j n moreel k r e d i e t n i e t weg k u n n e n nemen. Wat a c a d e m i s c h ' L e g i t i m a t i o n s d e f i z i t ' h e e t t e m e t a l l e d a a r b i j behorende drang t o t rechtvaardiging, betekende voor duizenden jongeren wantrouwen, a f k e e r e n h a a t t e n opzichte v a n a l l e s w a t gevestigd scheen, i n h e t b i j z o n d e r d e o v e r h e i d . H e t l e i d d e t o t e e n ' ~ a n d s c h a f td e s Verdachts'
(H.Rudolph) waarin jongeren i e d e r e e n boven d e
d e r t i g op a f s t a n d p r o b e e r d e n t e houden. D i t i s z e k e r geen e x c l u s i e f D u i t s e beweging g e w e e s t , w e 1
was s p e c i f i e k D u i t s i n d e z e c r i s i s d e i n t e n s i t e i t waarmee d e z e s b i j d v a n o n d e r meer r o d e z o n e n t e g e n b r u i n e v a d e r s g e v o e r d w e r d . H e t ' e s t a b l i s h m e n t ' b l e e k d a a r b i j nog m i n d e r g e v e s t i g d t e z i j n dan e l d e r s . H e t anticommunisme d a t v o o r h e t heterogene establishment de l e g i t i m a t i e b i j u i t s t e k was g e w e e s t , w e r d b e s t o o k t d o o r e e n e v e n h e t e r o g e e n a n t i f a s c i s t i s c h f r o n t van l i n k s , i n c l u s i e f communisten, d a t z i c h v o o r a l t e g e n h e t ' f a s c i s t o i d e ' Amerika r i c h t t e . Beide f r o n t e n worden g e k e n m e r k t d o o r e e n s t e r k g e h a l t e a a n 'Freund-Feind-Denken'
.
Op h e t c o n g r e s juni.1966
-
van d e SPD i n Dortmund i n
k o r t voor de overgang n a a r d e Grote C o a l i t i e ,
h e e f t W i l l y B r a n d t e e n r e d e g e h o u d e n w a a r u i t , o o k nu n o g v a a k g e c i t e e r d w o r d t , w a n n e e r h e t g a a t om v r a g e n v a n d e Duitse geschiedenis i n de a c t u e l e p o l i t i e k .
" K e i n V o l k kann
a u f d i e Dauer l e b e n , ohne s e i n i n n e r e s G l e i c h g e w i c h t zu v e r l i e r e n , ohne i n S t u n d e n d e r i n n e r e n und a u s s e r e n Anfecht u n g z u s t o l p e r n , wenn e s n i c h t j a s a g e n k a n n zum V a t e r l a n d . W i r Deutsche d u r f e n n i c h t d i e Geschichte v e r g e s s e n " . ( 2 8 )
Op d a t z e l f d e c o n g r e s l e g d e Helmut S c h m i d t u i t d a t d e s p e e l r u i m t e van d e W e s t d u i t s e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k g r o t e r was dan door de toenmalige r e g e r i n g benut was. "Wir D e u t s c h e n w o l l e n F r i e d e n , F r e i h e i t u n d W i e d e r v e r e i n i g ung..Diese
b e i d e n l e t z t e n Z i e l e . . .w e r d e n u n s d r a u s s e n n i c h t
uberall geglaubt".
Of S c h m i d t i n 1 9 6 6 w e r k e l i j k g e l o o f d
h e e f t d a t h e t b u i t e n l a n d b l i j zou z i j n m e t ' W i e d e r v e r e i n i g ung',
l a t e n w i j h i e r maar i n h e t m i d d e n . H e t i s n i e t u i t
zijn woorden a f t e l e i d e n . Ook h i j z o u , t o e n h i j k a n s e l i e r was g e w o r d e n , e r s t e e d s w e e r o p w i j z e n d a t O u i t s e r s e e n v e r h o u d i n g m e t h u n v a d e r l a n d e n hun g e s c h i e c : :i1 s m o e s t e n v i n d e n . H e t s t o n d v o o r hem v a s t d a t b u r g e r s van d e Bondsr e p u b l i e k a a n e e n ' I d e n t i t a t s d e f i z i t ' l i j d e n . Vaak v e r b i n d t h i j i n t o e s p r a k e n d i t gegeven m e t d e k w e s t i e van de ' R e g i e r -
barkeit'
van de Bondsrepubliek. Vooral i n z i j n ' B e r i c h t e
u b e r d i e L a g e d e r N a t i o n ' v a n d e l a a t s t e j a r e n kwarn h i j s t e e d s weer o p d i t therna t e r u g .
"Wir wurden u n s j e d o c h un-
s i c h e r , g e s c h i c h t s l o s , g e s i c h t s l o s rnachen, w o l l t e n w i r a u s d e r N a t i o n a u s s t e i g e n . Und w i r h a n d e l t e n s e h r s e l b s t s i i c h t i g und s e h r u n s o l i d a r i s c h g e g e n u b e r d e n L a n d s l e u t e n i n d e r f u r d i e d i e S e l b s t i d e n t i f i k a t i o n r n i t d e r einen Nation (30) i n h o h e r e m Masse a l s h i e r e i n e L e b e n s n o t w e n d i g k e i t i s t " .
DDR,
S t e e d s weer s p r a k S c h m i d t o v e r h e t p r o b l e e r n v a n d e ' r n a n g e l n d e I d e n t i t a t ' , t e r v e r k l a r i n g van h e t f e i t d a t e r z o v e e l a n g s t
i s onder d e D u i t s e r s . Er i s geen ' z u r u c k g r e i f e n auf e i n i n t a k t e s Vaterland': d i e gebrekkige c o l l e c t i e v e i d e n t i t e i t wreekt z i c h . Vooral i n z i j n e i g e n p a r t i j doen z i c h deze problernen s t e r k v o e l e n : v e r v r e e r n d i n g v a n d e r n a a t s c h a p p i j d i e o p z i c h a 1 n i e t d e u g t , rnaar d i e nu ook nog d o o r r n a s s a l e w e r k l o o s h e i d g e t e i s t e r d wordt. d e V.S.
D e bonus i s verdwenen.
Zich tegen
k e r e n i s s l e c h t s 66n van d e v e l e rnanieren van pro-
t e s t . D e ' U n ' s - Unrnut, U n w i l l e , U n r u h e , U n r a s t , U n s i c h e r heit
-
h e b b e n hun c o n c e n t r a t i e p u n t
gevonden.
Er d r e i g t h i e r e e n g r o t e v e r w a r r i n g : v e l e n , ook i n d e SPD, g r i j p e n t e r u g , z o a l s S t u r r n e r o p m e r k t , n a a r
i e t s wat v e r l o r e n s c h e e n :
'Deutsche Nation',
' M i t t e Europas'
Men w i l n i e t rneer t o t e e n v a n d e b l o k k e n b e h o r e n ( ' A b k o p p l u n g ' ) men s p r e e k t o v e r r e v i t a l i s e r i n g v a n h e t n a t i o n a l e probleem.
J u i s t deze ' r e h i s t o r i s e r i n g ' ,
d i t teruggrijpen
op de geschiedenis, l i j k t iets h e e l anders op t e leveren dan Schmidt voor ogen s t o n d . Z o a l s zo vaak, b l i j k t j u i s t ook d e g e s c h i e d e n i s i n h e t D u i t s e v e r l e d e n 6 6 n van d e
rneest d i v e r g e r e n d e k r a c h t e n t e z i j n . E r
v a l l e n o o k maar
weinig periodes u i t de Duitse geschiedenis aan te wijzen, waarover onder D u i t s e r s e n i g e c o n s e n s u s b e s t a a t . I n d e g e s c h i e d e n i s l i g g e n w e i n i g rniddelen o p g e s l o t e n t e r v e r s t e r k i n g van e e n gerneenschappeli j k e i d e n t i t e i t . D e h i s t o r i c u s J u r g e n Kocka v a t t e h e t dilemma a l d u s samen: "Es i s t wahr, T r a d i t i o n s l o s i g k e i t d e s t a b i l i s i e r t , d i e h i s t o r i s c h e E r i n n e r u n g a b e r a u c h " .( 3 1 ) Schmidt p r o b e e r d e dus m e t c o n t r o v e r s i e l e l e s s e n u i t h e t D u i t s e v e r l e d e n de t e r u g k e e r van t r a d i t i o n e l e D u i t s e 'doodzonden'
( S . H a f f n e r ) t e k e r e n . Geschiede-
n i s s t a a t h i e r tegenover geschiedenis.
Schmidt zag d a t
de n a t i o n a l e k w e s t i e i n e e n o n g r i j p b a r e g e d a a n t e h e r l e e f t d i e z i j n e i g e n p o l i t i e k d a n i g d w a r s kon z i t t e n . V e e l h e r i n n e r t a a n Weimar: d e s t a b i l i s e r i n g d r e i g t i n d i e n h e t neut r a l i s m e e n anti-Arnerikanisme
z i c h v e r d e r b r e e d kunnen
rnaken. Nog e e n i r o n i e i s d a t m e t v e r w i j z i n g e n n a a r d e D u i t s e
geschiedenis
gepoogd wordt d e band m e t h e t ' o n h i s t o r i s c h e '
Amerika v a s t t e h o u d e n . Daartegenover s t a a n d e o p v a t t i n g e n van P e t e r B e n d e r c . s . w i e r i d e e e n d e l a a t s t e t i j d s t e e d s meer a a n d a c h t h e b b e n g e k r e g e n : h e t g a a t om d e p l a a t s v a n E u r o p a . J u i s t p r o g r e s s i e v e n bekommeren z i c h d e l a a t s t e t i j d z e e r om h e r s t e l v a n t r a d i t i o n e l e p o s i t i e s v a n E u r o p a e n D u i t s l a n d . I e d e r e v e r w i j d e r i n g van Washington i s , a l d u s Bender, e e n t o e n a d e r i n g t o t d e S o v j e t Unie i n Arnerikaanse ogen. " F u r d i e W e s t e u r o p a e r i s t es d i e R u c k k e h r zum Normalzustand.."
E u r o p a k e n t e e n d u b b e l v e i l i g h e i d s p r o b l e , e m ; d e V.S.
i s n o d i g t e g e n Moskou, maar d e E u r o p e a n e n v r e z e n e v e n z e e r d e r i v a l i t e i t v a n d e V.S. m e t d e S.U. Voor E u r o p e a n e n h e e f t Europa v o o r r a n g bovenwereldmacht e n w e r e l d p o l i t i e k . West-Duitsland i s een s o o r t
Klein-Amerika,
z o a l s d e DDR
voor Polen en Tsjechen een s o o r t vooruitgeschoven S o v j e t republiek is.Dat
een s t a b i e l e verhouding t u s s e n de beide
Duitse s t a t e n e e n s t a b i l i s e r e n d e f a c t o r i n E u r o p a vormt, i s nog s t e e d s n i e t o v e r a l e r k e n d , v o l g e n s
Bender."Die P o l i t i k
z w i s c h e n Bonn u n d O s t b e r l i n d a r f jedem d e r d e u t s c h e n S t a a t e n niitzen, a b e r n i c h t Deutschland"
.
( 3 2 ) "Die f o r t d a u e r n d e
'
Tei-
lung Deutschlands wird vermutlich d e r P r e i s f u r d i e E i n h e i t Europas s e i n " . E u r o p e i s e r i n g b e t e k e n t g r o t e r e z e l f s t a n d i g h e i d v a n de g e b o n d e n l a n d e n t e n o p z i c h t e van d e s u p e r m o g e n d h e d e n . H e t b e t e k e n t ook d a t d e " D e u t s c h e n w i e d e r d e u t s c h e r " geworden z i j n i n d e j a r e n z e v e n t i g , v o o r a l d o o r t e l e u r s t e l l i n g op i n t e r n a t i o n a a l g e b i e d . ( 3 3 '
I n d e k r i t i e k i s Bender
i l l u s i o n i s m e v e r w e t e n , v o o r a l waar h i j d e S.U. v e e l t e v e e l t o l e r a n t i e t o e s c h r i j f t wat b e t r e f t l i b e r a l i s e r i n g i n Oost-Europa.
B o v e n d i e n zou h i j d e s t a b i l i s e r e n d e r o l van
h e t w e i n i g s t a b i e l e Europa o v e r s c h a t hebben. Z u i s t d e g e r i n g e s t e r k t e zou, volgens Bender, Europa v e r p l i c h t a n t o t diplomatie.
"Macht rnacht dumm". B e i d e g r o o t m a c h t e n
z i j n m i l i t a i r s t e r k e r , maar i n t e r n zwakker g e w o r d e n . Bender k a n n i e t
v e r w e t e n worden d a t h i j d e v e r s c h i l l e n
t u s s e n d e b e i d e supermogenheden b a g a t e l l i s e e r t . H i j p r o b e e r t e c h t e r v o o r a l d e t u s s e n p o s i t i e van E u r o p a , w a a r v a n D u i t s l a n d h e t c e n t r u r n v o r m t , d u i d e l i j k t e rnaken: E u r o p e i s e r i n g v a n E u r o p a , w a a r v a n v o o r a l Oost-EurOpa g o e d e v r u c h t e n Z O U moeten kunnen p l u k k e n . " D i e W e s t d e u t s c h e n s i n d dem Osten naher a l s a l l e anderen Westeuropaer
-
naher i n f a s t
jedern S i n n e : g e o g r a p h i s c h und h i s t o r i s c h , w i r t s c h a f l i c h u n d t e c h n i s c h , p o l i t i s c h und m i l i t a r i s c h , t e i l w e i s e a u c h i n der NentalitZt. unvergleichbares
-
." ( 3 4 )
De B o n d s r e p u b l i e k h e e f t " e i n
-
n a t i o n a l e s I n t e r e s s e a n Europa". Het
i s a l l e r m i n s t v e r w o n d e r l i j k d a t Egon Bahr B e n d e r s
boek
z e e r b e l a n g r i j k genoemd h e e f t . V e e l opschudding h e e f t v e r o o r z a a k t wat G u n t h e r Gaus, d e a f g e t r e d e n v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n Bonn i n Oost-Berlijn,
o v e r d e h o u d i n g van d e B o n d s r e p u b l i e k t e n
o p z i c h t e van d e D D R g e z e g d h e e f t . ( 3 5 ) Gaus v e r k l i a r d e d a t men i n de B o n d s r e p u b l i e k nog s t e e d s n i e t i n n e r l i j k a a n v a a r d h e e f t d a t d e DDR b e s t a a t . D e W e s t d u i t s e h o u d i n g w o r d t v o o r a l b e p a a l d d o o r a n g s t t e n o p z i c h t e v a n d e DDR. ~ o meer g o p z i e n b a a r d e z i j n u i t s p r a a k : "Wir mussen m o g l i c h e r -
weise s o g a r d a r a u f v e r z i c h t e n , d e n B e g r i f f d e r N a t i o n weiter zu verwenden, w e i l w i r u n s d a m i t b e r e i t s i n d i e G e f a h r beg e b e n , w i e d e r S c h a t t e n b o x e n z u b e t r e i b e n " . Dat b l i j f t namel i j k i e t s ~ e v a n c h i s t i s c hv o o r DDR-burgers h o u d e n , a l d u s G a u s . Zelden i s e e n a f t r e d e n d e vertegenwoordigez van d e r e g e r i n g
20
s c h e r p g e d e s a v o u e e r d d o o r d e r e g e r i n g i n Bonn a l s G a u s * vanv e g e d i t i n t e r v i e w . Dat d e C ~ ~ - o p p o s i t ihem e zou a f s c h i l d e r e n a l s e e n ' V e r z i c h t l e r ' e n e i g e n l i j k a l s v e r r a d e r , was t e v e r w a c h t e n . De r e g e r i n g r e a g e e r d e z o f e l , omdat z i j w e l i s w a a r d e f a c t o n a a r v e e l van w a t Gaus g e z e g d h e e f t , h a n d e l d e , mar d i t i n t h e o r i e , q u a l e e r , n o o i t mocht t o e g e v e n m e t h e t oog o n d e r meer o p d e g r o n d w e t I n de h e f t i g e d i s c u s s i e d i e volgde op h e t interview m e t G a u s , werd o n d e r meer n a a r v o r e n g e b r a c h t d a t i n d e DDR h e t ' g e s a m t n a t i o n a l e G e f u h l ' s t e r k e r i s d a n i n d e BRD: i n 1978 b l e e k b i j een onderzoek o n d e r w e s t d u i t s e schol i e r e n over de k w e s t i e van de ' E i n h e i t d e r Nation' e e n s t e r k gebrek aan i n t e r e s s e h i e r v o o r . Maar z o a l s z o v a a k z e g g e n d i t s o o r t o n d e r z o e k i n g e n w e i n i g o v e r d e v r a a g h o e b e l a n g r i j k i n d e komend e j a r e n d i t p r o b l e e m zou k u n n e n w o r d e n i n
de Duitse
politick. D i t h a n g t o n d e r meer a f v a n d e k a p s t o k w a a r a a n
d e z e a l t ij d aanwezig k w e s t i e opgehangen kan worden. I n d i t v e r b a n d m e r k t e Hans Mommsen o p : " P a r a d o x e r w e i s e b e s a g t d i e B e l a s t u n g d e r Deutschen durch den S c h r g k e n von H o l o c a u s t mehr u b e r d i e d e u e h - d e u t s c h e S o l i d a r i t a t a u s a l s d i e P r o j i z i e r u n g von I n h a l t e n d e r v o r - n a t i o n a l s o z i a l i s t i s c h e n Geschichte". (36) Mommsen c o n c l u d e e r t d a t d e BRD o p d e n d u u r z i c h d e l u x e n i e t kan v e r o o r l o v e n " d i e n a t i o n a l e S o l i d a r i t a t i h r e r B u r g e r m i t g e s a m t d e u t s c h e n Z i e l s e t z u n g e n zu b e l a s t e n , d i e i n den Augen d e r u b e r g r o s s e n M e h r h e i t n i c h t a k t u e l l s i n d . D e u t s c h l a n d a l s g e s c h i c h t l i c h e und k u l t u r e l l e Einh e i t w i r d , w i e G.Gaus d a r g e l e g t h a t , d a v o n n u r g e w i n n e n " . Mommsen z i e t h i e r b i j o n s i n z i e n s o v e r h e t h o o f d d a t er
s i t u a t i e s kunnen o p t r e d e n w a a r i n deze k w e s t i e o p k o r t e t e r m i j n u r g e n t k a n w o r d e n . Men d e n k e s l e c h t s a a n bewegingen i n Oost-Europa,
v o o r a l i n d e DDR, o f a n d e r z i j d s
a a n e e n z i c h i n t o e n e m e n d e m a t e afwenden van d e V.S. D e k e r n w a p e n d i s c u s s i e kan h i e r b i j e e n b e l a n g r i j k e r o l s p e l e n . D u i t s l a n d k e r n w a p e n v r i j w i l l e n maken i s e e n s t r e v e n
m e t b r e d e aanhang
-
o o k i n d e DDR- h e t g e e n d r a s t i s c h e c o n -
s e q u e n t i e s kan hebben voor d e p l a a t s van de B o n d s r e p u b l i e k t u s s e n O o s t e n West. N a a s t d e t h e m a ' s , h e i d ' b l i j k t nu ook ' v e i l i g h e i d '
'eenheid' en 'vrij-
de h u i d i g e s i t u a t i e d e r
~ u i t s l a n d e n' i n F r a g e ' t e s t e l l e n . H e t i s voor l e i d e r s a l s K u r t Schumacher d e d u u r b e t a a l d e l e s g e w e e s t om n i e t m e t d e KPD samen t e g a a n i n d e n i e u w e SED. D e t e g e n s t e l l i n g SPD/KPD d i e e i g e n l i j k a 1 v o o r , maar v o o r a l i n d e E e r s t e W e r e l d o o r l o g o n t s t a a n i s , i s &&n v a n d e b a s e s geworden voor h e t o n t s t a a n van d e t w e e D u i t s e s t a t e n . S i n d s d e E e r s t e W e r e l d o o r l o g w a r e n s o c i a a l - d e m o c r a t e n v o o r commun i s t e n v e r r a d e r s van d e r e v o l u t i e , r e v i s i o n i s t e n d i e de reactie versterkten.
I n de jaren t w i n t i g heetten z i j s o c i a a l - f a s c i s t e n
t o t m i d d e n j a r e n d e r t i g d e V o l k s f r o n t g e d a c h t e opkwam. A n d e r z i j d s waren communisten voor s o c i a l i s t e n S o v j e t - k n e c h t e n , cellenbouwers,
infiltreerders, anti-parlementair.
s t r i j d der sociaal-democratie
ingekneld t u s s e n de burgerlijke partijen
e n e r z i j d s m e t a a n de a n d e r e k a n t d e communisten, l a n d e n bekend.
Deze t w e e f r o n t e n -
i s ook u i t a n d e r e
I n de Duitse geschiedenis w a s deze s t r i j d v e e l
h e v i g e r , omdat h i j z i c h a f s p e e l d e i n e e n s t a a t d i e nog m a a r w e i n i g t o t n a t i o n a l e e e n h e i d w a s geworden. D e n a t i o n a l e k w e s t i e h e e f t , z o a l s ook v o o r 1914 b l e e k , e e n e x t r a s c h e r p t e t o e g e v o e g d a a n d e t o c h a 1 h a r d e s o c i a l e s t r i j d . Wat e r n a d e E e r s t e W e r e l d o o r l o g
m e t D u i t s l a n d g e b e u r d zou z i j n i n d i e n s o c i a l i s t e n e n c o m m u n i s t e n n i e t i n e e n h e v i g e b r o e d e r s t r i j d ondergaan zouden z i j n ,
z a l we1
e e u w i g e e n v r a a g b l i j v e n . Deze v r a a g k l e m t t e meer, o m d a t z i j d i r e c t verbonden i s m e t d e opkomst van h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e Ook t o e n b l e e f d e s o c i a l i s t i s c h e b r o e d e r s t r i j d d o o r g a a n , t o t d e Volksfrontgedachte trop-Molotov-pact
k i j d e l i j k e e n pauze i n l a s t e , d i e m e t h e t Ribbenv a n a u g u s t u s 1 9 3 9 a 1 weer g o e d d e e l s v o o r b i j was.
Van Schumacher w o r d t v e r t e l d d a t h i j a l s i n v a l i d e z i c h z e l f s i n h e t c o n c e n t r a t i e k a m p n i e t door communisten w i l d e l a t e n h e l p e n . D i t a l l e s b e h o o r t ook t o t d e v o o r g e s c h i e d e n i s v a n
d e t w e e D u i t s e s t a t e n . H e t i s d a n ook g e e n wonder d a t i n d e f a s e van o n t s p a n n i n g j u i s t van s o c i a l i s t i s c h e k a n t d e n a t i o n a l e k w e s t i e s t e e d s meer a a n d e o r d e g e s t e l d i n h a a r s o c i a l e d i m e n s i e s : h o e O o i t e e n k a p i t a l i s t i s c h e n e e n communistisch D u i t s l a n d hervormd z o u k u n n e n w o r d e n , z o d a t z i j weer e e n e e n h e i d k u n n e n v o r m e n . I n t e g e n s t e l l i n g t o t d e C D U e n e i g e n l i j k o o k d e FDP, d i e b e i d e
b l i j v e n e i s e n d a t d e DDR e e n s t a a t a l s d e BRD w o r d t , w i j z e n p o l l t i c i a l s B a h r , Wehner e n B r a n d t e r o p d a t d i t n i e t a l k e n e e n s t e r i e l s t a n d p u n t i s ; d e BRD i s v o o r hen g e e n i d e a a l m o d e l . De b e l a n g r i j k s t e v r a a g i s n i e t h o e hoog h e t w e r k e l i j k h e i d s g e h a l t e i s v a n d e z e d e n k b e e l d e n , maar o f z i j e e n vermogen t o t b u n d e l i n g van soms v a g e p o l i t i e k e n o t i e s v a n z e e r u i t e e n l o p e n d e g r o e p e r i n g e n hebben. v o o r C D U - p o l i t i c i l i g g e n d i t s o o r t i d e e e n o p de l i j n d i e Adenauer a a n d u i d d e ,met 'Traum - Trauma' d i e z o v e e l s p o r e n i n bet ~ u i t s es o c i a l i s m e h a d a c h t e r g e l a t e n . Dat d e v e r a n d e r i n g i n l i n k s e k r i n g o p v a l l e n d i s , l a a t e e n s c h r i j v e r a1.s M a r t i n W a l s e r z i e n d i e i n 1 9 6 8 nog e e n l i n k s i n t e r n a t i o n a l i s m e b e l e e d , e n d i e z i c h nu e r t e g e n v e r z e t " a n d e r L i q u i d i e r u n g von G e s c h i c h t e t e i l z u n e h m e n " . "Wir a l l e h a b e n a u f dem Rucken den V a t e r l a n d s l e i c h n a m , d e n schonen, den schmutzigen, den s i e z e r s c h n i t t e n haben, d a s s w i r j e t z t i n z w e i Abkurzungen l e b e n s o l l e n . I n d e n e n w i r n i c h t l e b e n w o l l e n . W i r d u r f e n d i e BRD s o w e n i g a n e r k e n n e n w i e d i e DDR. W i r mussen d i e Wunde namens D e u t s c h l a n d s o f f e n - . halten". (37)
Men k a n d e z e g e l u i d e n a f d o e n a l s h e t gemor van s c h r i j v e r s z o a l s Grass en Walser,voor wie D u i t s l a n d a l s ' K u l t u r n a t i o n ' e e n l e v e n s n o o d z a a k i s . Toch o n d e r s c h a t men dan d e p o l i t i e k e k r a c h t e r v a n i n e e n p e r i o d e van s t e r k e o n l u s t o v e r binnenen b u i t e n l a n d s e ontwikkelingen
-
de economische recessie,
d e k e r n b e w a p e n i n g , v e r h o u d i n g t o t d e V. S
.
De g e d a c h t e d a t D u i t s l a n d v o o r a l d o o r t o e d o e n v a n d e V.S. gedeeld i s , i s z e e r gangbaar i n brede l i n k s e k r i n g e n . W e l i s w a a r o n d e r s t e u n t d e m e e r d e r h e i d van d e b e v o l k i n g i n d e B o n d s r e p u b l i e k d e z e i d e e e n nog n i e t a c t i e f , r i c h t i n g w i j z e n d kunnen d e z e g e d a c h t e n w e 1 z i j n . B o v e n d i e n i s h e t w a a r h e i d s g e h a l t e v a n e e n g e d a c h t e n g a n g nimmer b e p a l e n d g e w e e s t v o o r h e t p o l i t i e k e b e l a n g e r v a n . Of d e S . U . o o i t e e n D u i t s e x p e r i ment z a l t o e l a t e n , i s i n d i t k a d e r d a n ook n i e t b e l a n g r i j k . Door l i c h t e n d e v o o r b e e l d e n van r e v o l u t i o n a i r e n i n V i e t n a m e n Cuba h e e f t n a t i o n a l i s m e v o o r l i n k s e e n a n d e r e b e t e k e n i s g e k r e g e n . D a a r imrners was d e r e v o l u t i o n a i r e s t r i j d n a t i o n a l i s t i s c h van a a r d . D e h o o f d g e d a c h t e i s d a t D u i t s l a n d n o o i t s o c i a l i s t i s c h z a l w o r d e n , l a a t s t a a n e e n e c h t e democ r a t i e , z o l a n g h e t g e d e e l d i s . D e d e l i n g van D u i t s l a n d i s e e n e f f e c t i e f m i d d e l om s o c i a l i s m e t e v e r h i n d e r e n . ( 3 8 ) I n D i e L i n k e und d i e n a t i o n a l e F r a q e w o r d t e r o p gewezen d a t o n d e r meer van d e m i l i e u b e w e g i n g e n l i j n e n l o p e n n a a r d e nationale i d e n t i t e i t :
' e i n e h e i l e Welt' i n p l a a t s van de
h a l v e w a a r i n men nu l e e f t . Door h e t s t r e v e n n a a r ' i n t a k t e
Gefhhlswelte'
i s ook h e t b e g r i p ' H e i m a t ' h e r o n t d e k t .
" F u r d i e ( d i e V e r n e i n e r ) i s t d a s g a n g i g e Synonym f u r d i e Bundesrepublik Deutschland 'Gronland': e i n e e i s i g e , abstossend e O r d n u n g , o h n e j e d e m e n s l i c h e Warme, d e r e n P a c k e i s m i t (39) e i n e r Gegenkultur geschmolzen werden muss". Wij hebben u i t v o e r i g b i j d e z e g e d a c h t e n d i e v o o r a l t e r l i n k e r z i j d e b e s t a a n , s t i l g e s t a a n . Men k a n d e s t e l l i n g v e r d e d i g e n d a t j u i s t deze i d e e e n depSPD n i e t a l l e e n k u n n e n v e r s c h e u r e n , maar h a a r o o k v e r w i j d e r e n v a n g r o t e g r o e p e n i n d e D u i t s e b e v o l k i n g e n daarmee ook van d e r e g e r i n g s m a c h t . B i j d e CDU h o o r t men ( t o t nu t o e ) b e t r e k k e l i j k w e i n i g v a n d e z e d e n k b e e l d e n . H e t moet e c h t e r v o o r a l a a n h a a r l a n g j a r i g e o p p o s i t i e r o l worden t o e g e s c h r e v e n d a t b i j d e c o n s e r v a t i e v e p a r t i j e n t o t nu t o e d e z e d i s c u s s i e m i n d e r h e f t i g i s g e w e e s t . E r i s w e i n i g v o o r s p e l l i n g s k r a c h t v o o r n o d i g om t e z e g g e n d a t d e CDU w a n n e e r zij regeringsverantwoordelijkheid draagt deze kwestie
-
b i j v o o r b e e l d d i e v a n de verhouding
-
tussen de beide Duitse s t a t e n
r e a l i s t i s c h e r onder ogen
z a l m o e t e n z i e n . D e eerste t e k e n e n v a n v e r a n d e r i n g z i j n trouwens a 1
z i c h t b a a r , n a m e l i j k d a t d e CDU ' i n l o o p t ' .
D e weg d i e z i j z a l b e w a n d e l e n t o t ' r e v i t a l i s e r i n g v a n d e nationale kwestie' hang
-,
z a l een andere z i j n
-
g e z i e n h a a r aan-
d e u i t k o m s t zou w e l e e n s w e i n i g kunnen v e r s c h i l l e n
van d i e d e r p a r t i j e n d i e z i j z o z e e r b e s t o o k t h e e f t m e t termen a l s u i t v e r k o o p p o l i t i e k , e n m e t d e o p v a t t i n g d a t d e Bondsregering veelmeer u i t de onderhandelingen m e t Oosteuropese s t a t e n h a d m o e t e n h a l e n , d a t Bonn c h a n t a g e - o b j e c t was van O o s t - B e r l i j n .
b i j uitstek
J u i s t i n CDU-kringen n a m e l i j k i s d e
v e r b i n d i n g m e t O o s t - E u r o p a nog s t e r k , z i j h e t l a n g s a n d e r e k a n a l e n d a n w a a r l a n g s d e SPD v e r b i n d i n g e n o n d e r h o u d t . D i e C D U - v e r b i n d i n g b l e e k o n l a n g s nog n a e e n b e z o e k v a n d e a l s
c o n s e r v a t i e f b e s t e m p e l d e p l a a t s v e r v a n g e n d v o o r z i t t e r van de CDU, A l f r e d D r e g g e r .( 4 9 ) "Wir D e u t s c h e n s i n d k e i n e A n g e l s a c h s e n , u n d T s j e c h e n u n d Ungarn s i n d k e i n e R u s s e n , P r a g u n d B u d a p e s t g e h o r e n z u M i t t e l e u r o p a w i e D r e s d e n , B e r l i n und Koln", a l d u s Dregger.Hij g i n g v e r d e r m e t t e zeggen d a t d e z e h i s t o r i s c h e .en c u l t u r e l e
banden d e s t a b i l i t e i t van d e
o o s t e l i j k e e n w e s t e l i j k e verdragsorganisaties n i e t ter d i s cussie stellen."
. . .E s
t r a g t dazu b e i , sie g e s p r a c h s f a h i g e r
und d i e Grenze zwischen i h n e n d u r c h l a s s i g e r und d a m i t e t w a s m e n s c h l i c h e r zu machen". H i j had o n d e r m e e r D u i t s e r s b e z o c h t i n Roemenie e n H o n g a r i j e . dennogvolop te leven.
De D u i t s e t a a l b l e e k i n d e z e l a n -
I n H o n g a r i j e i s h e t d e e e r s t e vreemde
t a a l d i e men s p r e e k t . D r e g g e r s S P D ' e r s d i e wij
weg i s e e n a n d e r e d a n d i e v a n
z o j u i s t noemden. G e m e e n s c h a p p e l i j k i s d a t
'Mitteleuropa'
v o o r h e n e e n b e t e k e n i s h e e % . d i e men i n west-
Europa n i e t of minder s t e r k z a l vinden. I n d i t v e r b a n d mag e r nog w e 1 e e n s o p gewezen worden d a t d e h e c h t e v e r b i n d i n g v a n ' c o n s e r v a t i e v e n , ook i n d e BRD, m e t d e V.S.
o p geen e n k e l e t r a d i t i e kan bogen.
J u i s t i n c o n s e r v a t i e v e k r i n g was v o o r d e b e i d e w e r e l d o o r l o g e n e e n s t e r k e a f k e e r van d e V . S . w i j d v e r b r e i d . H e t i s n i e t m a k k e l i j k d e t o e k o m s t i g e v e r h o u d i n g van d e CDU t o t d e V.S.
t e voorspellen. I n haar oppositierol heeft z i j h e t t o t p e r m a n e n t p u n t v a n a a n k l a c h t gemaakt t e g e n d e r e g e r i n g s partijen dat z i j
-
v o o r a l d e SPD
-
d e band m e t Washington
o p h e t s p e l z e t t e n . V a s t s t a a t d a t ook e e n CDU-regering
West m e t O o s t moet v e r b i n d e n e n d a t d i t v e e l m o e i l i j k e r
i s geworden dan o p e n i g moment o n d e r A d e n a u e r m e t z i j n confrontatiepolitiek.
H e t zou o p z i c h m e r k w a a r d l g - i i j n ,
w a n n e e r e e n c o n s e r v a t i e v e p a r t i j a l s d e CDU m e t e e n s t e r k e h a n g n a a r t r a d i t i e s v a n h e t D u i t s e K e i z e r r i j k , n i e t zou meedoen a a n w a t w i j genoemd h e b b e n , h e t hernemen v a n t r a d i t i o n e l e p o s i t i e s . Wat zou kunnen v e r h i n d e r e n d a t ook indeCDU t e n m i n s t e e e n w e s t -
en een o o s t v l e u g e l zichbaar
worden? Men zou z e l f s e e n v e e l v e r d e r g a a n d e v a r i a n t k u n n e n bedenken.. D e CDU a l s r e g e r i n g s p a r t i j h e e f t a l s ' b e t r o u w b a r e ' n a t i o n a l e p a r t i j m i n d e r r e k e n i n g t e houden m e t b e w a k e r s van d e s t r i k t e n a t i o n a l e l i j n dan d e SPD. D e CDU z a l n i e t z o m a k k e l i j k ' o n g r o n d w e t t i g ' g e d r a g i n
h a a r D u i t s l a n d p o l i t i e k v e r w e t e n kunnen w o r d e n ,
zoals de
r e g e r i n g B r a n d t overkwam. Kortom, d e s p e e l r u i m t e v o o r d e CDU om z a k e n m e t O o s t - E u r o p a
t e d o e n , kan ' g r o t e ~ - z i j n ,
z o a l s i n I s r a e l d e manoeuvreerruimte van Begin i n onderh a n d e l i n g e n m e t E g y p t e g r o t e r was d a n d i e v a n d e A r b e i d e r s p a r t i j . B o v e n d i e n i s h e t t o c h j u i s t d e CDU w a a r i n h e t ' P r i m a t d e r A u s s e n p o l i t i k ' nog v o l o p b e l e d e n w o r d t ? Datzelfde
'Primat'
zou k u n n e n nopen t o t e e n s t e e d s b e h e n -
d i g e r b a l a n c e r e n t u s s e n O o s t e n West, o n d e r h a n d h a v i n g u i t e r a a r d van h e t w e s t e l i j k bondgenootschap. o v e r een b e t e r e ' O s t p o l i t i k '
Haar i d e e e n
z i j n z o z e e r i n h e t s l o p ge-
r a a k t , d a t e e n w e n d i n g z e k e r n i e t u i t g e s l o t e n mag w o r d e n . K a n s e l i e r Schmidt v a t t e i n a p r i l 1981 b i j h e t bespreken van de 'Lage d e r N a t i o n ' de s i t u a t i e a l s v o l g t samen: " M a s s i g u n g , B e h a r r l i c h k e i t , B e r e c h e n b a r k e i t ,
das
s i n d k e i n e t r a d i t i o n e l l e n Tugende d e r D e u t s c h e n . W i r mussen s i e z u d e u t s c h e n Tugenden e n t w i c k e l n , wenn w i r
i n u n s e r e r besondern g e s c h i c h t l i c h e n und g e o g r a p h i s c h e n S i t u a t i o n bestehen wollen:
n a c h H i t l e r und A u s c h w i t z , a n
d e r N a h t s t e l l e z w i s c h e n West u n d O s t i m Z e n t r u m E u r o p a s . I n d i e s e r S i t u a t i o n konnen w i r D e u t s c h e n E u r o p a a l s ganzem mehr n i i t z e n a l s a n d e r e
-
a b e r w i r k o n n e n a u c h mehr s c h a d e n .
Wenn es g u t g e h t i n E u r o p a , d a n n konnen w i r D e u t s c h e n e i n e n g r o s s e n V o r t e i l d a r a n h a b e n . Wenn es s c h l e c h t g e h t , s o w i r d d i e d e u t s c h e N a t i o n am m e i s t e n l e i d e n
.....,, . ( 4 2 )
M e t a n d e r e woorden:
takkingen
-
h e t Duitse vraagstuk m e t z i j n vele vers t r a t e g i s c h , m i l i t a i r , economisch, h i s t o r i s c h ,
g e o p o l i t i e k , c u l t u r e e l , qua n a t i o n a l e i d e n t i t e i t e n z o v o o r t b l i j f t e e n hefboom, w a a r d o o r d e D u i t s l a n d e n z i c h n a a r o o s t e n West o n d e r s c h e i d e n . D u i t s e r s b l i j v e n ' S o n d e r w e g e ' g a a n , h o e z e e r z i j ook met a n d e r e n verbonden z i j n .
-
NOTEN D e g r o n d s l a g e n van d e B o n d s r e p u b l i e k
G r i e s e r , L i t e r a t u r b e r i c h t , b l z . 387 Was b e d e u t e n u n s h e u t e V o l k , N a t i o n , R e i c h ? H i n r i c h s , D i e deutsche E i n h e i t , b l z . 4 6 e n volgende I n : Wehler ( H r s g . ) , Klassen i n d e r e u r o p a i s c h e n S o z i a l g e s c h i c h t e . G o t t i n g e n 1979, b l z . 166 e n volgende L o e w e n t h a l , G e s e l l s c h a f t w a n d e l , b l z . 274 Z e s s e , b l z . 152 G o t t o , Maier, b l z . 117 Kaiser, Morgan, b l z . 1 0 8 o.c., b l z . 241 Noack, b l z . 7 K a i s e r , Morgan b l z . 2 2 7 O.C. b l z . 171 W.Bagehot, The E n g l i s h c o n s t i t u t i o n . N . Y . 1 9 5 5 , b l z . XXIV. Jesse, b l z . 152 G o t t o , M a i e r , b l z . 172 Jesse, b l z . 153 O.C. b l z . 157 G r i f f i t h , passim. K i s s i n g e r , b l z . 62 G r i f f i t h , b l z . 217 Adenauer v e r t e l t h i e r o v e r i n z i j n Erinnerungen 1 9 5 3 - 1 9 5 5 , b l z . 528 G r i f f i t h , b l z . 217 N i c l a u s s , b l z . 127 Der S p i e g e l , 2 3 / 2 / 1 9 8 1 J o f f e , European-American r e l a t i o n s R.E. N e u s t a d t , A l l i a n c e p o l i t i c s , N e w York 1970 b l z . 144 K a i s e r , S c h w a r z , b l z . 353 I n g l e h a r t , S i l e n t Revolution S c h m i t z , b l z . I 173 O.C. b l z . 175 Das P a r l a m e n t , 2 / 5 / 1 9 8 1 b l z . 2 Kocka, N a t i o n , b l z . 22 B e n d e r , E n d e , b l z . 230 O.C. b l z . 264 O.C. b l z . 237 D i e Z e i t , 30/1/1981 D i e Z e i t , 6/2/1981, b l z . 4 H a b e r m a s , S t i c h w o r t e , I , b l z . 39 e n v o l g e n d e I n d i t v e r b a n d d i e n e n ook d e o p m e r k i n g e n genoemd t e worden d i e K a n s e l i e r S c h m i d t m a a k t e i n s e p t e m b e r 1979 i n d e R i j k s d a g i n B e r l i j n t e r g e l e g e n h e i d v a n h e r d e n k i n g van h e t u i t b r e k e n v a n d e Tweede Wereldo o r l o g . H i j h i e l d h e t D u i t s e v o l k d a a r b i j h e t ged u l d van d e Polen v o o r , d i e h e e l l a n g hadden moeten wachten, v o o r d a t d e P o o l s e e e n h e i d werd h e r s t e l d . H o e l a n s h e t w a c h t e n ook d u u r d e , h e t h e e f t e r n o o i t t o e c q e i e i d d a t d e P o l e n hun i d e a a l o p g a v e n . 3 8 ) B r a n d t , Ammon, Zie ook G r e b i n g . Wehner e n Bahr hebben gesproken van ' e i n e r b r e i t e n s o z i a l i s t i s c h e n Gemeinschaft, i n d e r s i c h d i e beiden Deutschlande S c h r i t t f u r S c h r i t t v e r e i n i g e n werden". 39) D i e p o l i t i s c h e Meinung, 1 9 4 , g e c i t e e r d i n FAZ, 3 1 / 3 / 1 9 8 1 , b l z . 27 40) FAZ, 1 4 / 7 / 1 9 8 1 , b l z . 4 41) D i e Z e i t , 2 / 1 0 / 1 9 8 1 , b l z . 1 42) FAZ, 1 0 / 4 / 1 9 8 1 , b l z . 5 . T i j d e n s d e A s c h a f f e n b u r g e r Gesprache o v e r ' D i e deutsche E i n h e i t ' (1979) zorgde d e F r a n s e p o l i t i c o l o o g H e n r i ~ G n u d i e rv o o r e n i g e beroering door te herhalen d a t 'Wiedervereiniqunq'
niet zozeer een zaak-van de Duitsers onderling is, maar een verantwoordelijkheid van de geallieerden. Zij hebben daartoe de plicht op zich genomen, maar hebben daarmee tegelijk een middel in handen om de Duitsers te controleren. Eigenlijk willen zij geen van alle die 'Wiedervereinigung' wat deze ook moge betekenen. Zie: Knopp, Deutsche Einheit.
4.
"WIR SIND WIEDER WER", WIEDER
"DIE DEUTSCHEN SIND
WICHTIG"
" D o r t , wo u n t e r dem K a l t e n K r i e g am m e i s t e n g e l i t t e n wurde, b r a c h t e d i e Entspannung d i e m e i s t e n E r f o l g e . I n B e r l i n , D e u t s c h l a n d , i n E u r o p a , r e l a t i v am w e n i g s t e n im N e g a t i v e n w i e i m P o s i t i v e n
-
f u r die beiden
-
Supermachte".
D e z e g e d a c h t e h a a l t Egon B a h r , k e n n e l i j k i n s t e m m e n d , a a n v a n P e t e r Bender."'
Of z i j j u i s t i s m e t h e t o o g o p d e
S o v j e t - U n i e , l a t e n w e h i e r nu maar t e r z i j d e . I n B a h r s p e r p e c t i e f i s d e D u i t s e kwestie een 'Verdichtung' van Europese problemen. J u i s t de kwetsbaarheid van de Bondsrepubliek maakt h e t n o o d z a k e l i j k t o t h e t u i t e r s t e a a n d g t e n t e v a s t t e houden. Haar m a n o e u v r e e r r u i m t e i s e e n a f g e l e i d e v a n , s e c u n d a i r t e n o p z i c h t e v a n d e v e r h o u d i n g t u s s e n de g r o t e mogendheden. Haar ' S i c h e r h e i t s d e f i z i t '
-
naast andere tekorten
-
blijft
o n v e r m i n d e r d v o o r t b e s t a a n . Om r e g i o n a a l e c h t e r t e k u n n e n m a n o e u v r e r e n t u s s e n d e s u p e r p o w e r s was d e ' O s t p o l i t i e k '
nood-
z a k e l i j k . Bonn k a n n i e t e e n a n t i - S o v j e t - p o l i t i e k v o l g e n , z o a l s i n W a s h i n g t o n we1 v o o r g e s t e l d i s n a h e t k o r t s t o n d i g e h o o g t e p u n t van d e d g t e n t e i n 1972/1973.
D a t betekent dat
a n t i - c o m m u n i s m e n i e t meer i n d i e mate i n t e g r a t i e m i d d e l v a n d e Bondsrepubliek kan z i j n , a l s h e t onder Adenauer was. D i t i s mede d e o o r z a a k v a n m o e i l i j k h e d e n v a n d e r e g e r i n g i n
Bonn m e t d e l e n v a n d e W e s t d u i t s e b e v o l k i n g . D e r e g e r i n g z a l d e b a n d m e t W a s h i n g t o n om r e d e n e n v a n ' a u s s e r e S t a a t s r a s o n ' moeten v a s t h o u d e n , maar i n t e r n
i s d a a r v o o r i n a f n e m e n d e mate
s t e u n t e v i n d e n . D i t p r i m a a t v a n d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k is s t e e d s m o e i l i j k e r a f t e dwingen b i j d e b e v o l k i n g . Men k a n c o n c l u d e r e n d a t Bonn i n v e e l s t e r k e r e i n t e r n a t i o n a a l - a c t i e c e n t r u m i s geworden i n d e l o o p van de j a r e n z e v e n t i g . W i j z u l l e n daarvoor e n i g e i n d i c a t i e s
mate
geven. Daartegenover s t a a t d a t d e afdwingingsmiddelen van d e Duitse r e g e r i n g t e n o p z i c h t e van de D u i t s e bevolking aanz i e n l i j k v e r z w a k t z i j n . Van c o n s e n s u s b e h o e v e n w e u b e r h a u p t n i e t t e s p r e k e n ; i n t e g e n d e e l , e r i s i n t o e n e m e n d e mate s p r a k e van g r o t e verdeeldheid o v e r fundamentele kwesties van buitenl a n d s b e l e i d . Men k a n z e g g e n d a t c o n s e n s u s o o k o n d e r A d e n a u e r ontbrak; er w a s hooguit s p r a k e van een opgeleg&consensus o f e e n o n t b r e k e n v a n k e u z e m o g e l i j k h e i d d o o r d e Koude O o r l o g . D i e m o g e l i j k h e i d i s nu i n s t e r k e r e m a t e a a n w e z i g , m e t a l l e
d a a r b i j behorende onenigheid i n d e bevolking o v e r d i e keuze. Z o a l s a 1 e e r d e r g e z e g d , d e z e s t r i j d o'oer b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k d o e t z i c h ook i n a n d e r e Westeuropese l a n d e n v o o r . N e r g e n s i s z i j e c h t e r z c d i r e c t v e r b o n d e n met d e a a r d v a n d e
e i g e n s t a a t . Bovendien i s er i n geen d e r Westeuropese l a n d e n e e n zolange t r a d i t i e van
itte tell age' t e r u g t e v i n d e n m e t
a l l e d a a r b i j behorende c e n t r i f u g a l e k r a c h t e n i n de binnenl a n d s e p o l i t i e k . E r i s o o k g e e n a n d e r l a n d i n E ~ i r o p a t e noemen d a t e e n b u u r h e e f t
-
d e DDR
-
d i e zo d i c h t b i j en t e g e l i j k
zo v e r a f i s . In zijn
' B e r i c h t z u r Lage d e r N a t i o n ' van
9 maart 1978 g i n g Schmidt nog e e n s u i t v o e r i g op deze problemen i n . Z i j d i e menen d a t e e n e r n s t i g e c r i s i s i n d e DDR d e D u i t s e h e r e n i g i n g d i c h t e r b i j zou b r e n g e n , v e r g i s s e n z i c h d e e r l i j k , a l d u s S c h m i d t . H e t DDR-regime
zou j u i s t , g e s t e u n d d o o r d e
S o v j e t U n i e , k o s t e w a t h e t k o s t , a l l e s d o e n om d e z e c r i s l s t e overleven.
I n t e r n e d e s t a b i l i s a t i e v a n d e DDR b i n n e n O o s t -
E u r o p a , kon d e r h a l v e n i e t e e n v o o r d e e l v o o r Bonn z i j n . Zwakte a a n d e o o s t k a n t b e t e k e n t o p z i c h z e l f g e e n s t e r k t e a a n w e s t e l i j k e k a n t . V e l e a u t e u r s hebben er b i j h e r h a l i n g op gewezen dat"menschliche"Erleichterungen u n d a u s s e n p o l i t i s c h e F l e x i b i l i t a t Hand i n Hand
m i t d e r a u s s e r e n und i n n e r e n
K o n s o l i d i e r u n g d e r DDR-Fiihrurg g e h e n miissen" (
*
)
, om J o f f e ' s
woorden a a n t e h a l e n . H i j h a d e r a a n k u n n e n t o e v o e g e n d a t omg e k e e r d i e d e r e v o r m van toegenomen f l e x i b i l i t e i t
t u s s e n Oost
e n West i n d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k v a n Bonn i n t e r n e e n d e s t a b i l i s e r e n d e w e r k i n g kan hebben.
Men k a n z i c h e e n s i t u a t i e
d e n k e n w a a r b i j v o o r d e r e g e r i n g i n Bonn h e t g e v a a r g r o o t i s ' v e r m a l e n ' t e worden t u s s e n e n e r z i j d s s t e r k e b e w e g i n g e n o n d e r de D u i t s e b e v o l k i n g e n a n d e r z i j d s s t e r k e druk van b u i t e n a f . D a a r o v e r s p r a k k a n s e l i e r S c h m i d t nog. n i e t i n
maart 1 9 7 8 . W e 1 noemde h i j d e m o g e l i j k h e i d d a t d e t e n t e i n t e r n e s p a n n i n g e n i n d e DDR s t e r k e r t o t u i t i n g z o u b r e n g e n . " D i e B ~ n d e s r e g i e r u n gi s t d a v o n u b e r z e u g t , d a s s i m o f f e n e n W e t t s t r e i t d e r S y s t e m e s o l c h e ~ F d e r s p r u c h ea u s g e h a l t e n w e r d e n mussen u n d k o n n e n . D i e B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d i s t b e r e i t , a u c h s i c h s e l b s t e i n e r k r i t i s c h e n U e b e r p r u f u n g zu u n t e r z i e h e n , d i e s i c h a u s e i n e r o f f e n e n D i s k u s s i o n u n d dem i n t e n s i v e n A u s t a u s c h d e r I n f o r m a t i o n u n d Meinungen e r g e b e n k a n n " . ( 3 ) Wat d e z e e n i g s z i n s c r y p t i s c h e a a n d u i d i n g e n p r e c i e s betekenen, i s n i e t g e h e e l d u i d e l i j k . Angst e n a f keer voor-onrust
- en provocaties
-
i n d e DDR l e i d d e n e r -
t o e d a t i n 1978 b e r i c h t e n o v e r o p p o s i t i o n e l e groepen d a a r d i e o n d e r meer n a a r D u i t s e h e r e n i g i n g z o u d e n s t r e v e n , d o o r Bonn m e t k r a c h t w e r d e n a f g e w e z e n ( 4 ) . V o l g e n s R o b e r t L i v i n g s t o n e b l i j f t d e BRD " r e v i s i o n i s t unilaterally, but ulitimately". (5)
.
- not actively o r
H i j voegde e r a a n t o e
d a t , z o l a n g d e D u i t s e k w e s t i e open b l i j f t , of p o t e n t i a l d e a l s betweenMoscow
"the ingredients
a n d Bonn r e m a i n " .
Theo Sommer d r u k t e h e t a n d e r s u i t , t o e n h i j z e i d a t h e t e r o m g a a t d e Europese ontwikkelingen z o t e helpen s t u r e n d a t een t o e s t a n d o n t s t a a t w a a r i n d a t o n w a a r s c h i j n l i j k e doe1 van d e h e r e n i g i n g 6 f o v e r b o d i g bf h e t n i e t v e r w e r k e l i j k t w o r d e n e r van d r a g e l i j k w o r d t ( €I
)
.
J o f f e knoopt h i e r a a n de vraag of
z o l n e v o l u t i e w e 1 kan p l a a t s v i n d e n
"ohne d a s G l e i c h g e w i c h t
d e r K r a f t e und s o z i a l e n S y s t e m e a u s d e n A n g e l n zu h e b e n " . Ook h i j h e r i n n e r t e r a a n d a t d e B R D i n k o r t e t i j d v a n l B r e m s e r ' t o t ' V o r r e i t e r t van de d g t e n t e geworden i s . " S i e h a t d a m i t n i c h t nur den S t a t u s quo a n e r k a n n t
,
sondern g l e i c h z e i t i g
auch d i e Z w e i d e u t i g k e i t i h r e r M i t t e l l a g e , d i e d i e d e u t s c h e D i p l o m a t i e b i s h e r noch n i e l a n g f r i s t i g m e i s t e r n k o n n t e " . Deze v r a g e n , i n 1 9 7 3 g e f o r m u l e e r d , z i j n d e k e r n van w a t i n d e j a r e n t a c h t i g o p h e t s p e l s t a a t . Z a l er e e n ' d e r d e f o r m a t i e ' v o l g e n , w a a r i n d e BRD z i c h materieel formeel kan v e e l h e t z e l f d e b l i j v e n b a n d m e t d e V.S.
-
- v e r d e r van h a a r s p e c i a l e
verwijdert, waarin althans de a f s t a n d t o t
Washington s t r u c t u r e e l toeneemt, e n w a t z a l d a t a l l e s b e t e k e nen v o o r h e t p o l i t i e k e b e s t e l
&
d e Bondrepubliek?
H e t i s o p v a l l e n d d a t i n d e d i s c u s s i e i n Neder-
l a n d w e 1 v a a k g e s p r o k e n w o r d t o v e r d e r o l v a n Bonn i n d e d g t e n t e , m a a r d a t z e l d e n o f n o o i t g e w e z e n w o r d t o p d e z e mogel i j k e conseguenties i n Duitsland van deze ontwikkelingen. O n g e t w i j f e l d z a l deze v r a a g door o p t i m i s t e n d i e verheugd z i j n o v e r d e g r o t e r e z e l f s t a n d i g h e i d v a n Bonn t e n o p z i c h t e v a n W a s h i n g t o n , a f g e d a a n worden a l s z w a r t k i j k e r i j v a n l i e d e n d i e n i e t kunnen ophouden o v e r h e t D u i t s e g e v a a r t e s p r e k e n . I k w i j s d e z e o p t i m i s t e n o p d e v r a a g van J o f f e d i e v o o r t k o m t u i t een n i e t aan t e vechten h i s t o r i s c h e analyse. T r o u w e n s , i e d e r e b e z o e k e r v a n Bonn d i e l a n g e g e s p r e k k e n h e e f t g e v o e r d m e t D u i t s e p o l i t i c i , z a l g e t r o f f e n worden d o o r d e twijfel d i e heerst:
z a l o n s r e g e r i n g s s y s t e e m d i t a l l e s kunnen
'verkraften'? 'Mittellage' ook
-
i n welke
concrete gedaante
- e n d e m o c r a t i e z i j n n o g nimmer l a n g s a m e n g e g a a n , z e k e r
n i e t i n e e n p e r i o d e van g r o t e economische problemen m e t a l l e s o c i a l e spanningen d i e d a a r u i t v o o r t v l o e i e n . 0 v e r Adenauers p o l i t i e k e m i d d e l e n mag men s t e r k v a n m e n i n g v e r s c h i l l e n , z i j n cynische opvatting over de g r o t e p o t e n t i e t o t z e l f v e r n i e t i , g i n c ~ i nd e D u i t s e p o l i t i e k w o r d t i n b r e d e r e k r i n g - z i j h e t n i e t o p e n l i j k , - g e d e e l d . H e t g a a t o n s er h i e r om d a t men moet w e t e n w e l k e o n t w i k k e l i n g men t o e j u i c h t i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s e n w a t d a a r m e e g e p a a r d zou k u n n e n g a a n
d a t men
m i s s c h i e n m i n d e r e n t h o u s i a s t zou t o e j u i c h e n , maar d a t we1 t r a d i t i o n e e l i n d e D u i t s e g e s c h i e d e n i s verbonden i s m e t de ~ u i t s e ' M i t t e l l a g e ' . Deze k a n l e i d e n t o t e e n p o l i t i e k v a n ' A u s g l e i c h ' ,
balanceren, een wip-positie, " t o be caught i n t h e middle"
v o o r t k o m e n d u i t d e wens n i e t ( ~ a t z k e ) .Z o ' n p o l i t i e k z o u
v e r r e i k e n d e g e v o l g e n hebben voor d e B o n d s r e p u b l i e k e n h a a r p l a a t s b i n n e n E u r o p a . Z i j zou ook g r o t e g e v o l g e n h e b b e n v o o r d e b i n n e n l a n d s e p o l i t i e k van d e BRD. H e t i s m o e i l i j k t e zeggen of de D u i t s e g e s c h i e d c -
n i s r i j k e r i s geweest dan d e g e s c h i e d e n i s van a n d e r e l a n d e n , a a n wat f i l o s o f e n e n h i s t o r i c i " d e i r o n i e d e r g e s c h i e d e n i s " , d e " H e t e r o g o n i e d e r Zwecke" genoemd h e b b e n
('),
namelijk d a t
d e u i t k o m s t v a n e e n h i s t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g soms h e t t e g e n d e e l i s v a n w a t men h o o p t e t e b e r e i k e n , o f d a t d i e o n t w i k k e l i n g g e p a a r d g i n g m e t n e v e n e f f e c t e n d i e men, j u i s t poogde t e g e n t e houden. H e t v e r d r a g van V e r s a i l l e s ( 1 9 1 9 ) i s d a a r v a n e e n s t e r k v o o r b e e l d . Deze C a r t h a a g s e v r e d e h e e f t mede b i j g e d r a g e n t o t h e t D u i t s l a n d v a n H i t l e r , t e r w i j l e e n zwak D u i t s l a n d d e b e d o e l i n g w a s . D i a l e c t i e k s c h i j n t e e n model-demons t r a t i e t e r r e i n i n de D u i t s e g e s c h i e d e n i s gevonden t e hebben. I n h e t l a a t s t e h o o f d s t u k hebben w i j g e t r a c h t d e z e g e d a c h t e v e r d e r u i t t e werken. Bonn i s u i t e r a a r d g e e n Weimar. Z o a l s z o v a a k verhelderen d i t s o o r t slogans de r e e l e s i t u a t i e e c h t e r weinig. H e t m i n s t e w a t men k,an d o e n , ook i n N e d e r l a n d ,
i s z i c h bewust
worden v a n w a t o p h e t s p e l s t a a t . D i t g e l d t ook w a n n e e r men s l e c h t s g e r i n g e i n v l o e d op d e D u i t s e o n t w i k k e l i n g e n kan u i t oef enen. Wij z u l l e n e r a a n m o e t e n wennen d a t d e ' n o r m a l i s e r i n g ' v a n d e B o n d s r e p u b l i e k o o k g e v o l g e n kan hebb e n d i e w i j m i n d e r aangenaam a c h t e n . T o t nu t o e w a r e n w i j v e r w e n d m e t e e n B o n d s r e p u b l i e k w a a r t e g e n men g r o t e b e z w a r e n kon h e b b e n , o n d e r meer t e g e n h a a r ' p l a s t i c ' k a r a k t e r , maar d i e o n s t o t nu t o e m e t w e i n i g D u i t s e t r a d i t i o n e l e e l e m e n t e n h e e f t geconfronteerd.
I n d e j a r e n t a c h t i g z a l d e Bondsrepu-
b l i e k n i e t a l l e e n v e r d e r n a a r C e n t r a a l Europa k u n n e n . 0 ~ -
,
s c h u i v e n e n z u l l e n h a a r b i n d i n g e n i d e n t i f i c a t i e m e t d e V.S. zwakker w o r d e n , e r s t a a n o n s nog e e n p a a r v e r a n d e r i n g e n t e
.
wachten d i e z i c h a 1 d u i d e l i j k hebben aangekondigd. J u i s t i n een t i j d waarin de s n e l l e economische g r o e i i s verdwenen, z a l ook d e B R D i n t o e n e m e n d e m a t e s p e c i f i e k D u i t s e b e l a n g e n v e r d e d i g e n . D e e x t r a - g e l d m i d d e l e n d i e Bonn t o t nu t o e ter beschikking h e e f t g e s t e l d voor de eenwording van Europa, wanneer er c o n f l i c t e n waren t u s s e n e n i g e p a r t n e r s (bijv. Frankrijk
e n E n g e l a n d ) , z i j n e r n i e t me'er.
B o v e n d i e n z a l ook Bonn i n t o e n e m e n d e m a t e D u i t s e b e l a n g e n n a a r v o r e n b r e n g e n ; z o z a l N e d e r l a n d s t e e d s meer m e t D u i t s v e r z e t t e maken k r i j g e n o p h e t g e b i e d v a n d e l a n d b o u w p r i j z e n .
A 1 d e z e f a c t o r e n b i j e e n z u l l e n d e E u r o p e s e m a c h i n e r i e moei-
zamer d o e n l o p e n . W e l v a a r t h e e f t d e i d e n t i t e i t v a n d e BRD i n g r o t e r e m a t e b e p a a l d d a n d i e ' v a n a n d e r e l a n d e n . A l s d e z e wegv a l t , v a l t e e n i n t e g r e r e n d d e e l v a n d e BRD weg.Daar komt nog b i j d a t D u i t s e j o n g e r e n z i c h i n afnemende mate d e les l a t e n lezen over de verschrikkingen d i e i n h e t verleden door D u i t s e r s begaan z i j n . Enige j a r e n t e r u g z e i Schmidt n o g : , "The g r e a t e r t h e r e l a t i v e s u c c e s s o f Germany, t h e l o n g e r t h e memory o f A u s c h w i t z w i l l l a s t " .
("
Nu h e e f t ook h i j i n t o e -
nemende m a t e i n z i j n p a r t i j t e maken m e t j o n g e r e n d i e d e z e herinnering afwijzen. D i t a l l e s l e i d t t o t de conclusie d a t w i j i n de
j a r e n t a c h t i g meer e n meer g e c o n f r o n t e e r d z u l l e n worden m e t een h e r l e v i n g van oude D u i t s e d i l e m m a ' s . Het i s a l l e r m i n s t o n v e r k l a a r b a a r d a t j u i s t i n West-Berlijn waar de kunstmatigh e i d van w e l v a a r t e n v r i j h e i d i n de j a r e n z e v e n t i g s t e e d s
meer k a r i k a t u r a a l b e g o n t e w o r d e n , h e t s t e e d s m o e i l i j k e r b l i j k t t e z i j n d e z e a n o m a l i e t e handhaven i n e e n p e r i o d e d i e a l s d g t e n t e t e boek s t a a t e n w a a r i n w e l v a a r t d i e h i e r z o ' n reclame-achtig karakter bezat, terugloopt. De v r i j h e i d d i e e r b e s t a a t i n t e g e n s t e l l i n g t o t a a n d e a n d e r e k a n t van d e muur, i s g e e n b i j z o n d e r t e w a a r d e r e n g o e d , w a n n e e r d e b e d r e i g i n g v a n d i e v r i j h e i d z i c h n i e t meer d a g e l i j k s l a a t v o e l e n . Bovendien, i e d e r e anomalie s c h i j n t op den d u u r 'gewoon' t e worden. Vandaar ook d e b i j n a n i e t t e o v e r b r u g g e n e r v a r i n g s k l o o f w a t b e t r e f t d e B e r l i j n s e muur. Aan d e e n e k a n t b l i j f t d e z e e e n s c a n d a l o n : d a t mensen nog s t e e d s o p g e s l o t e n z i t t e n i n d e DDR e n a n d e r e O o s t e u r o p e s e s t a t e n . D e DDR g a a t nog s t e e d s d o o r m e t meer e l e c t r o n i s c h r a f f i n e m e n t deze 'gevangenis' b e t e r a f t e g r e n d e l e n . Verontwaardiging daarover h e e f t e e n g e r i t u a l i s e e r d k a r a k t e r g e k r e g e n . A n d e r z i j d s i s h e t d a t z e l f d e DDR-regime waarmee Bonn z a k e n moet d o e n . ,
' b u s i n e s s a s u s u a l l . D a t geen zaken
g e d a a n k o n d e n w o r d e n z o l a n g d i e muur n i e t b e s t o n d e n d e DDR v i a d a t l e k v e e l v a n h a a r economische k r a c h t v e r l o o r , maakt d e ' z e r r i s s e n h e i t d e r G e f i i h l e ' a l l e e n maar g r o t e r . B e r l i j n i s nog i n a n d e r o p z i c h t e e n t o o n b e e l d van d e D u i t s e c o n t r a d i c t i e s : e n e r z i j d s i s h e t h g t symbool b i j u i t s t e k v a n d e a f h a n k e l i j k h e i d v a n . d e V.S.
I n 1963 werd
Kennedy n o g o p b a s i s v a n e e n s t e r k anticommunisme t o e g e j u i c h t , i n 1981 moet d e v e i l i g h e i d van m i n i s t e r Haig
met a l l e moge-
l i j k e m i d d e l e n worden b e s c h e r m d t e g e n e e n d e m o n s t r a t i e v a n l i e d e n d i e d e A m e r i k a a n s e b e s c h e r m i n g n i e t meer a l s w e n s e l i j k beschouwen.Wat
v r o e g e r i n t e g r a t i e f a c t o r b i j u i t s t e k was, i s
nu d o e l w i t v a n a l l e k r i t i e k . E r h e e f t b i j v e l e n e e n o m k e r i n g van h e t p e r s p e c t i e f plaatsgevonden.
Z o a l s S c h m i d t o n d e r meer
i n s e p t e m b e r 1 9 - 8 1 i n K o p e n h a g e n z e i , e r 'is t e v e e l a n g s t o n d e r
t e mensen. H e t i s a b s u r d t e z i e n , a l d u s d e k a n s e l i e r , d a t men i n h e t Westen meer a n g s t v o o r d e
V.S.
h e e f t dan v o o r h e t
Oosten. H i j z e i d i t u i t e r a a r d i n de wetenschap d a t a n g s t een neiging h e e f t p o l i t i e k gesproken een blindganger t e z i j n .
.
Zo z i e n we h o e m o e i l i j k h e t i s geworden z o ' n anomalie a l s West-Berlijn
g e l o o f w a a r d i g t e houden i n e e n t o e -
s t a n d van d s t e n t e . D e ' F r o n t s t a d t ' b e s t o n d b i j d e g r a t i e van e e n d i r e c t v o e l b a r e b e d r e i g i n g . A l s men e e n a n o m a l i e g a a t r e g u l e r e n , z o a l s gebeurd i s i n h e t Viermogendhedenverdrag en d a t v e r d r a g i s e f f e c t i e f , dan v e r l i e s t z i j v e e l van h a a r bijzondere i d e n t i t e i t en overtuigingskracht. Wat v o o r W e s t - B e r l i j n
a f o r t i o r i g e l d t , g e l d t i n mindere mate
v o o r d e BRD a l s g e h e e l . H e t g e b r e k a a n h i s t o r i s c h e i d e n t i t e i t h e e f t men g e p r o b e e r d t e c o m p e n s e r e n m e t e e n l o o d z w a r e i d e a l i s t i s c h e l e g i t i m i t e i t ; d e zogenaamde " Freiheitlich-Gemokrat i s c h e G r u n d o r d n u n g " ("FDGO") d i e o p t e n m i n s t e twee m a n i e r e n b e keken kan worden.
"Es g i b t e i n e A r t A l l i a n z d e r e r , d i e d a r i n
vor allem das F r e i h e i t l i c h e sehen,und e i n zweite Allianz d e r e r , d i e d a r i n v o r a l l e m d i e Ordnung s e h e n " (
)
, aldus
Alfred Grosser. H i j voegt eraan t o e d a t d i t dus betekent d a t men d e v r i j h e i d moet g a r a n d e r e n v a n l i e d e n t e g e n w i e men 'diezelfde vrijheid
moet v e r d e d i g e n . D a t l u k t nog s t e e d s b e -
t r e k k e l i j k s l e c h t i n d e BRD,die v o l g e n s G r o s s e r h e t e n i g e l a n d i n West-Europa
i s " t o have accompanied t h e d g t e n t e
w i t h o u t by a s t i f f e n i n g w i t h i n " ( 1 0 ) D e g r o t e m o e i l i j k h e i d i s d a t i n de g r o n d w e t l S t a a t s o r d n u n g ' ( p o l i t i e k e g r o n d v r i j h e d e n ) v e r w i s s e l d wordt m e t ' G e s e l l s c h a f t s ordnung':
" G l e i c h s e t z u n g von S o z i a l o r d n u n g u n d P o l i t i s c h e
Ordnung. Das i s t e i n e a l t e G e s c h i c h t e " . B i j B i s m a r c k was d a t ook a 1 h e t g e v a l . D i t l e i d d e e r v o l g e n s G r o s s e r t o e d a t S c h m i d t s t e e d s weer m o e s t b e w i j z e n d a t h i j n i e t e c h t l i n k s i s . D e C D U s c h i j n t t e menen d a t z i j d e 'FDGO' i n e r f p a c h t h e e f t . Door d a a r a a n v a s t t e houden h e e f t z i j e e n g r o o t d e e l v a n h a a r kansen a l s o p p o s i t i e p a r t i j v e r s p e e l d . Bovendien h e e f t z i j i n d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k d e z e l f d e f o u t g e m a a k t d i e d e SPD i n de j a r e n v i j f t i g b e g i n g door d e r e g e r i n g t e a t t a q u e r e n op de p u n t e n w a a r o p d e z e h e t meest p o p u l a i r was e n h e t m e e s t e s u c c e s had. I n d e j a r e n v i j f t i g waren d a t Europa e n d e w e s t e l i j k e a l l i a n t i e , i n d e j a r e n z e v e n t i g was h e t de ' O s t p o l i t i k ' . Deze o p p o s i t i e w e r d d a n ook g e k e n m e r k t d o o r e e n g r o t e m a t e v a n s t e r i l i t e i t , a l s w i l d e men de j a r e n z e v e n t i g v o o r e e n g r o o t d e e l o n g e d a a n maken. M e t s p a n n i n g w o r d t g e w a c h t o p h e t
moment d a t e e n C D U - p o l i t i c u s e e n ' W e n d e r e d e '
z a l houdzn z o a l s
Wehner d e e d o p 30 j u n i 1 9 6 0 , t o e n h i j a a n k o n d i g d e d a t d e SPD zou e r k e n n e n w a t a 1 b e s t o n d . T o t d u s v e r h e e f t d e CDU nog n i e t a a n v a a r d d a t h e t b o n d g e n o o t s c h a p m e t d e V.S.
n i e t meer
z o s t a b i l i s e r e n d a l s v r o e g e r w e r k t . Z e l f s t i j d e n s d e Vietnamb e w e g i n g i s d a t b o n d g e n o o t s c h a p nimmer o n d e r z o ' n g r o t e d r u k komen t e s t a a n a l s n u . D e b a l l a s t d i e v r o e g e r h e t n i e u w e D u i t s e
i s g a a n s c h u i v e n e n w e r k t nu d e s t a b i l i -
schip stabiliseerde,
s e r e n d . D e v r e e s v a n v e l e p o l i t i c i i s d a t w a n n e e r men d e z e b a l l a s t meer e n m e e r o v e r b o o r d zou z e t t e n F e n r e g e r i n g i n Bonn kan d o e n
-
-
wat v o o r l o p i g
d e BRD dan e r g hoog o p h e t
w a t e r komt t e l i g g e n , w e i n i g d i e p g a n g z a l h e b b e n e n d a a r d o o r n i e t g o e d b e s t u u r b a a r meer z a l z i j n . Dan z a l e e n s t e meer b l i j k e n d a t d e BRD s l e c h t s e e n h a l f s c h i p i s . Hoe s n e l z i c h d i t a l l e s o n t w i k k e l d
heeft,
b l i j k t u i t d e b e w e g i n g t e g e n d e kernwapen-modernisering. I n 1977 h e e f t S c h m i d t i n z i j n A l i s t a i r
Buchan-rede
in
v e r h a a l i n nieuwe v e r s i e g e p r e s e n t e e r d :
Londen (11) e e n o u d
t w i j f e l a a n de Amerikaanse b e r e i d h e i d Europa t e v e r d e d i g e n o n d e r a l l e o m s t a n d i g h e d e n . E r zou e e n g a t g e v a l l e n z i j n i n h e t E u r o s t r a t e g i s c h e e v e n w i c h t . Z i j n i d e e was d a t d e V.S. i n E u r o p a ' r e s p o n s e s ' moet h e b b e n o p d e wapens waarmee d e d a t i s i n d e eerste p l a a t s D u i t s -
S o v j e t - U n i e West-Europa,
l a n d , zou b e d r e i g e n . De SS-20 i s e r e e n v a n . Z o l a n g d e S o v j e t - U n i e k e r n w a p e n s b e z i t , i s s t e e d s weer i n E u r o p a d e v r a a g g e o p p e r d o f d e V.S. a c t i e s a d e q u a a t zou a n t w o o r d e n .
w e 1 op g e r i c h t e S o v j e t -
Zou d e V . S . n i e t
pogen e e n
u i t b r e i d i n g van d e o o r l o g n a a r A m e r i k a a n s g r o n d g e b i e d t e voorkomen? R e e d s v o o r A d e n a u e r b e t e k e n d e h e t b e g r i p ' f l e x i b l e response'
een o n z e k e r h e i d . S l e c h t s de d r e i g i n g m e t
'massive r e t a l i a t i o n '
g a f z e k e r h e i d d a t d e S o v j e t s zouden
a f z i e n van a g r e s s i e , meende h i j . V o o r a l S a l t I h e e f t b i j sommige D u i t s e p o l i t i c i
-
e n n i e t a l l e e n b i j hen
-
de vrees versterkt d a t h e t b i j
d i t v e r d r a g i n d e e e r s t e p l a a t s g i n g om h e t v e i l i g s t e l l e n van d e b e l a n g e n d e r s u p e r m o g e n d h e d e n . De D u i t s e v r e e s was d a t d i t v o o r a l t e n k o s t e van d e D u i t s e v e i l i g h e i d zou k u n n e n g a a n . S c h m i d t h e e f t ook g e p r o b e e r d , n e t a l s z i j n v o o r g a n g e r s ,
de
Amerikanen t e b i n d e n a a n d e v e r d e d i g i n g o n d e r a l l e o m s t a n d i g h e d e n v a n d e D u i t s e v e i l i g h e i d . Wat e c h t e r b e d o e l d was om t e v e r b i n d e n , h e e f t g e l e i d t o t e e n s c h e r p e r e s c h e i d i n g , z o a l s b l e e k u i t d e n a s l e e p van het d u b b e l b e s l u i t van d e NAVO i n d e c e m b e r 1 9 7 9 . D e v e r b i n d i n g van o n d e r h a n d e l e n e n ' n a c h r u s t e n ' mag op z i c h d e s c h i j n g e h a d hebben g o e d t e p a s s e n i n de Duitse politiek:
z a k e n doen m e t d e R u s s e n v a n u i t e e n
p o s i t i e van n i e t t e c h a n t e r e n s t e r k t e .
'Dubbel'
i s gaandeweg
e c h t e r s t e e d s meer i d e n t i e k geworden m e t d u b b e l z i n n i n g , v o o r a l w a t b e t r e f t d e r e l a t i e t u s s e n b e i d e d e l e n v a n h e t besluit. Welke u i t k o m s t e n van h e t o v e r l e g i n G e n s v e zouden kunnen l e i d e n t o t h e t a c h t e r w e g e l a t e n van de'modernis e r i n g ' , de tijdsvolgorde en d e r g e l i j k e , z i j n vragen d i e g r o t e o n z e k e r h e i d t e w e e g h e b b e n g e b r a c h t . De w e s t e l i j k e bondg e n o t e n hadden v e r s c h i l l e n d e p r i o r i t e i t e n g e s t e l d b i j h e t d u b b e l b e s l u i t : v o o r d e V.S.
l a g e r meer n a d r u k o p h e t
' m o d e r n i s e r e n ' i n h e t k a d e r van d e algemene m i l i t a i r e v e r s t e r k i n g v a n d e V.S.
Voor Bonn h a d , o o k n a A f g a n i s t a n , o n d e r - -
h a n d e l e n m e t Moskou d e g r o o t s t e p r i o r i t e i t . D i t g e b r e k a a n e e n s g e z i n d h e i d h e e f t g e l e i d t o t een v e r w a r r i n g d i e de beweging t e g e n i e d e r e
vorm v a n n u c l e a i r e u i t b r e i d i n g z e e r
v e r s t e r k t h e e f t . D e Amerikanen n a m e n . d e o n d e r h a n d e l i n g e n immers t o c h n i e t s e r i e u s ? D a a r t e g e n o v e r w e r d i n W a s h i n g t o n s t e e d s meer d e k l a c h t g e h o o r d o v e r h e t n e u t r a l i s m e , d e z e l f f i n l a n d i s e r i n g van West-Europa,
d a t n i e t meer b e r e i d z o u z i j n
z i j n verdedigingstaken t e vervullen. Waar h e t h i e r o m g a a t i s , , d a t S c h m i d t i n 1977 nog meende d a t ' m o d e r n i s e r i n g ' n o o d z a k e l i j k was om d e V.S. b i j E u r o p a b e t r o k k e n t e houden e n a a n d e E u r o p e s e v e i l i g h e i d t e b i n d e n . D e z w a k t e van C a r t e r s b e l e i d h e e f t h i e r b i j o n g e t w i j f e l d ook e e n r o l g e s p e e l d . D e zwakke C a r t e r i s mede vanwege z i j n d i e p s t e
v e r n e d e r i n g e n ( T e h e r a n ) van h e t t o n e e l verdwenen. D e regering-Reagan
h e e f t e e n ' A m e r i c a f i r s t ' programma g e l a n -
c e e r d , w a a r t o e C a r t e r t e n d e l e ook a 1 a a n z e t t e n h a d g e g e v e n . D e 'modernisering'
i s nu i n e e n g e h e e l a n d e r k a d e r t e r e c h t -
gekomen: e e n k a d e r d a t meer v o o r d e b e h a r t i g i n g v a n Amerikaanse belangen ontworpen s c h i j n t t e z i j n dan voor Europa. En m e t d i e a c h t e r g r o n d i s S c h m i d t s p o g i n g om d e A m e r i k a n e n v a s t t e houden g e w o r d e n t o t e e n o p e r a t i e m e t t e g e n g e s t e l d e f f e c t : g r o t e t w i j f e l over h e t bondgenootschap i n D u i t s l a n d , b i j sommige g r o e p e n e e n h y s t e r i s c h a n t i - A m e r i k a n i s m e e n i n Washington g r o e i e n d e t w i j f e l o v e r d e r i c h t i n g w a a r i n Europa z i c h o n t w i k k e l t . D e s t e r k e w i s s e l i n g i n d e houding van Washington h e e f t i n Europa s t e r k e n e g a t i e v e r e a c t i e s opgeroepen. D e Sovjet-Unie g a a t i n t u s s e n door m e t h a a r m i l i t a i r e v e r s t e r -
k i n g , d i e w o n d e r l i j k e r w i j s b i j d e D u i t s e b e v o l k i n g amper r e a c -
t i e s s c h i j n t op t e r o e p e n . D e p u b l i e k e o p i n i e k a n o f w i l z i c h i n e e n t i j d v a n d s t e n t e n i e t l a t e n t e r u g d u w e n n a a r b e e l d e n van d e S o v j e t - U n i e d i e a a n d e Koude O o r l o g h e r i n n e r e n . S c h e r p e t a a l o v e r de Sovjet-Unie h e e f t d e r h a l v e vaak een a v e r e c h t s e u i t w e r k i n g .
Dat d e S o v j e t - l e i d e r s
deze ' Z e r w u r f n i s ' i n h e t westen m e t
e n i g e v o l d o e n i n g waarnemen, l a a t z i c h m a k k e l i j k d e n k e n . Maar a l w e e r , o o k i n Moskou h e e f t m e n z i j n a n g s t e n v o o r e e n t e g r o t e d e s t a b i l i s e r i n g van d e B o n d s r e p u b l i e k . W e 1 d r i n g t Moskou e r s t e e d s meer op a a n d a t Bonn d e r o l van
'Moderator'
t u s s e n W a s h i n g t o n e n Moskou v e r v u l t . D a t b e t e k e n t o p c r u c i a l e momenten e e n p r e c a i r e r e l a t i e m e t W a s h i n g t o n . Wat h i e r o v e r Bonn g e z e g d i s , g e l d t ook v o o r a n d e r e W e s t e u r o p e s e l a n d e n . Maar v o o r g e e n a n d e r l a n d s t a a t
e r z o v e e l o p h e t s p e l . Daarom i s h e t w e 1 d e m o e i t e w a a r d nog e v e n s t i l t e s t a a n b i j d i e h e t e r o g e n e b e z w a r e n t e g e n d e V.S.,
d i e z i c h nu b l i j k e n t e b u n d e l e n . Over g e e n o n d e r w e r p
is de l a a t s t e jaren zoveel geschreven e n gesproken i n de Bondsrepubliek a l s over 'modernisering'
en 'anti-Amerikanisme',
w a a r b i j d e meeste commentatoren trouwens h e t b e s t a a n van d a t anti-amerikanisme
i n West-Duitsland ontkennen.
Voorop s t a a t nu d e g e d a c h t e d a t d e k e r n w a p e n s d i e d e V.S;
w i l l e n s t a t i o n e r e n i n West-Duitsland,
een g r o t e r
g e v a a r v o o r d i t l a n d b e t e k e n e n d a n d e zogenaamde v i j a n d w a a r t e g e n z i j g e r i c h t z i j n . Deze g e d a c h t e , samen met d e s t e e d s
weer a a n g e h a z l d e k a r a k t e r i s e r i n g van d e n e u t r o n e n g r a n a a t , h e e f t z o ' n e m o t i o n e l e k r a c h t d a t argumenten e r t e g e n i n h e t n i e t v a l l e n . Beide s l o g a n s l e i d e n t o t d e c o n c l u s i e d a t de V.S.
n i e t a l l e e n d e b e l a n g r i j k s t e o p j a g e r s z i j n v a n d e wapen-
w e d l o o p , maar ook n o g E u r o p a a l s s l a g v e l d w i l l e n g e b r u i k e n . Deze v e r d e n k i n g w o r d t amper g e r a a k t d o o r h e t a r g u m e n t d a t geen Amerikaanse p r e s i d e n t 300.000 Amerikaanse s o l d a t e n o p d a t E u r o p e s e s l a g v e l d zou kunnen o f w i l l e n o f f e r e n . D e v o o r s t e l l i n g van z a k e n i s d a t d e V.S.
i n Europa a l l e e n
e i g e n b e l a n g e n v e r d e d i g e n e n d a t 'NAVO-dictaten'
i n de eerste
p l a a t s Amerikaanse d i c t a t e n z i j n , d i e n i e t t o e s t a a n d a t E u r o p a zijn e i g e n b e l a n g e n b e h a r t i g t . D a t A m e r i k a a n s e m i l i t a i r e a a n w e z i g h e i d i n E u r o p a n o d i g i s om e n i g E u r o - e v e n w i c h t
t e kunnen b e r e i k e n t e n o p z i c h t e van d e S o v j e t - U n i e ,
is een
g e d a c h t e d i e verworpen wordt, e v e n a l s h e t omstreden b e g r i p 'evenwicht i n a f s c h r i k k i n g ' . Wij s p r a k e n z o j u i s t a 1 v a n d e a n t i f a s c i s t i s c h e s l o g a n s d i e z i c h v o o r a l t e g e n d e V.S.
r i c h t e n en waarvoor d e
S o v j e t - U n i e . p e r d e f i n i t i e immuun i s . Amerika v o r m t i n d e z e v o o r s t e l l i n g h e t h a r t van h e t westerse i m p e r i a l i s m e , z o a l s d a t i n d e D e r d e W e r e l d i n h e t a l g e m e e n , i n L a t i j n s Amerika i n h e t b ij zonder D e V.S.
, wordt e r v a r e n .
z i j n t e g r o o t e n t e zeer g e r i c h t o p m a c h t s u i t o e f e -
n i n g dan d a t v r i j h e i d nog e e n b e l a n g r i j k e r o l zou kunnen s p e l e n . H i e r z i e n w e weer d a t j u i s t d i e p r e t e n t i e s van h e t
v r i j e westen,
' t h e f r e e w o r l d ' e x t r a k w e t s b a a r maken e n e e n
k r i t i e k o p r o e p e n d i e u i t e r a a r d n i e t voorkomt i n . d e ~ o v j e t - U n i e , w a a r d e m i d d e l e n om d e z e k r i t i e k t e u i t e n z e l f s n i e t b e s t a a n . D e S o v j e t Unie i s een g e s l o t e n ,
' m y s t e r i e u z e ' maatschappij met.
a l l e voordelen vandien voor h e t regime. E r 'investigative research'van
b e s t a a t geen
de media, geen r e g e r i n g s p u b l i -
c a t i e s w a a r i n men o p o f f i c i e e l p a p i e r g e d r u k t k a n v i n d e n welke s c h a n d a l e n deze o f een v o r i g e r e g e r i n g van h e t e i g e n l a n d bedreven h e e f t . D e S o v j e t Unie g e n i e t door h a a r ontoeg a n k e l i j k h e i d e e n d u i d e l i j k e bescherming t e g e n d i t s o o r t publiciteit.
T o t d e s u p e r i e u r e p r e t e n t i e s van h e t Westen be-
h o o r t b o v e n d i e n d a t men meent
' d e a n d e r e k a n t ' t e kunnen be-
g r i j p e n . Daarvan hebben d e S o v j e t l e i d e r s minder l a s t . I n d i t g r o t e b e g r i p voor de a n d e r e k a n t z i t t e g e l i j k d e k r a c h t e n k w e t s b a a r h e i d van h e t Westen. Bij d e g e d x h t e n o v e r e e n v e r d e d i g i n g d i e meer t o t o n v e i l i g h e i d zou l e i d e n d a n t o t b e s c h e r m i n g , komen nog i d e e e n o v e r economische o n t w i k k e l i n g en s t a g n a t i e . H e t i d e e d a t d e V.S.
z i c h e c o n o m i s c h pogen t e h e r s t e l l e n o p E u r o p e s e
kosten,een soort retour-Marshallhulp
o r g a n i s e r e n , i s geen
nieuwe g e d a c h t e . D e g e h e l e j a r e n z e v e n t i g , i n i e d e r g e v a l s i n d s 1 9 7 1 , komen n a a r a a n l e i d i n g v a n d e p r o b l e m e n r o n d d e d o l l a r deze g e l u i d e n voor i n de Bondsrepubliek,
zelfs af en toe
t o t op regeringsniveau t o e . D e massale s t e u n a c t i e s voor de d o l l a r z o u d e n d e BRD m i l j a r d e n g e k o s t
hebben. R e c e n t e l i j k
was h e t v o o r a l d e hoge r e n t e d i e v a n hoog t o t l a a g d e E u r o p e s e economieen t r o f . D a a r komt nog b i j h e t b e e l d v a n h e t v e e l m i n d e r s o c i a l e A m e r i k a , d a t z i c h v e r o o r l o o f t j u i s t o p h e t inkomen van d e a r m s t e n d r a s t i s c h t e s n o e i e n . I n g e e n a n d e r e Europees l a n d zou d e n k b a a r z i j n d a t d e r e g e r i n g a a n k o n d i g t 2 5 % t e w i l l e n b e z u i n i g e n op s o c i a l e programma's. v a s t g e s p r e k s t h e m a geworden,
I n Bonn i s d i t e e n
s i n d s m i n i s t e r Weinberger i n h e t
v o o r j a a r van 1 9 8 1 D u i t s e m i n i s t e r s e r o p wees d a t de b e l o o f d e 3 % toename van h e t d e f e n s i e b u d g e t we1 d e g e l i j k m o g e l i j k zou
z i j n , i n d i e n men maar d i e b r e d e s o c i a l e p r o g r a m m a ' s e n i g s z i n s zou b e p e r k e n . D i t v e r s c h i l i n p o l i t i e k e c u l t u u r h e e f t sindsdien de ver-
h o u d i n g t u s s e n Bonn e n W a s h i n g t o n o p v e l e p u n t e n v e r s t o o r d . D e r o e p om g r o t e r e o n a f h a n k e l i j k h e i d t e n op-
z i c h t e v a n d e V.S.
h e t v e r z e t t e g e n de A m e r i k a a n s e ' r e m o t e
c o n t r o l ' d i e men a c h t e r a l l e s z o e k t , w o r d t v o o r a l d o o r de v r e d e s b e w e g i n g v e r s t e r k t . R u d o l f B a h r o v a t t e h e t a l d u s samen: "Im Z e i c h e n d e r F r i e d e n s b e w e g u n g e r l a n g e n d i e D e u t s c h e n d a s R e c h t , s i c h von d e r V o r m u n d s c h a f t d e r S i e g e r m a c h t e z u
emanzipieren.
. . . ." ( I 2 ).
Erhard Eppler z e i op de g r o t e vredes-
d e m o n s t r a t i e i n Bonn d a t d e A m e r i k a n e n e r t o c h a l l e r m i n s t r o u w i g om k u n n e n z i j n d a t D u i t s e r s t e n s l o t t e t o c h nog w a t u i t d e e r v a r i n g van t w e e w e r e l d o o r l o g e n b l i j k e n t e w i l l e n l e r e n , g e t u i g e deze massale d e m o n s t r a t i e . D e t r a g i e k van Duitse vredesapostelen a l s Eppler i s e c h t e r d a t z i j n i e t i n z i e n d a t d e Duitse vredesbeweging n i e t o v e r a l i n h e t buitenland
p o s i t i e f beoordeeld wordt.Duits pacifisme/
n e u t r a l i s m e i s b i j v o o r b e e l d v o o r v e l e F r a n s e n , ook t e r l i n k e r z i j d e t o t wachtwoord van e e n nieuw D u i t s g e v a a r geworden.
D e Duitse Loreleisang vanheden b e s t a a t u i t d r i e verzen: 1. d e k w e s t i e v a n d e D u i t s e e e n h e i d , 2 . h e t s t r e v e n n a a r v r i j h e i d v o o r d e DDR-burgers, 3 . h e t probleem van de v e i l i g h e i d van de b e i d e D u i t s l a n d e n , waar
d e g r o o t s t e c o n c e n t r a t i e v a n wapenen i i c h b e v i n d t .
D e c o m b i n a t i e van d e z e d r i e v e r z e n o n d e r s c h e i d t D u i t s n e u t r a -
lisme e n p a c i f i s m e v a n s o o r t g e l i j k e b e w e g i n g e n i n a n d e r e westeuropese
landen. T o t nu t o e h e e f t z i c h i n d e V . S . . n o g n i e t e e n
s t e r k e anti-Europese
beweging voorgedaan a l s antwoord o p
d e h i e r b e s c h r e v e n o n t w i k k e l i n g e n i n E u r o p a . Wat n i e t i s , kan s n e l d e k o p o p s t e k e n . Voor c r i t i c i i n E u r o p a z a l d i t s l e c h t s d e o p v a t t i n g v e r s t e r k e n d a t h e t v o o r Europeanen i n d e z e j a r e n m o e i l i j k z a k e n doen i s m e t A m e r i k a ( 1 3 )
M e r k u r , a u g u s t u s 1 9 8 1 , b l z . 767 J o f f e , 1 9 7 3 , b l z . 123 Das P a r l a m e n t , 1 8 m a a r t 1 9 7 8 , b l z . 3 D D R , Das M a n i f e s t d e r O p p o s i t i o n , 1978 L i v i n g s t o n e , 1 9 7 6 , b l z . 1 1 5 ; B e n d e r , 1 9 8 1 , b l z . 226 J o f f e , 1 9 7 3 , b l z . 120 E n g e l s : 'Denn was j e d e r e i n z e l n e w i l l , w i r d von jedem a n d e r n v e r h i n d e r t , u n d was h e r a u s k o m m t , i s t e t w a s , d a s keiner gewollt h a t ' The E c o n o m i s t , 29 s e p t e m b e r 1979, b l z . 47 G r o s s e r , B e e i n f l u s s i n g , b l z . 99 L a n d e s , W e s t e r n E u r o p e , b l z . 177 S u r v i v a l , j a n u a r i 1978 Siiddeutsche Z e i t u n g , 19/20 september 1981, b l z . 4 Over h e t A m e r i k a a n s / E u r o p e e s m i s v e r s t a n d , v e r s c h i l i n p e r s p e c t i e f , c u l t u u r c o n f l i c t , b e l a n g e n c o n f l i c t of hoe h e t genoemd moge w o r d e n , z i j n d e l a a t s t e j a r e n o n t e l b a r e c o n f e r e n t i e s g e h o u d e n ; z i e o n d e r meer FAZ, 1 a p r i l 1 9 8 1 , b l z . 8 ; D i e Z e i t , 9 m a a r t 1979 e n 27 m a a r t 1 9 8 1 , ( v o o r a l D i e Z e i t h e e f t g e p r o b e e r d d e i n d r u k weg t e nemen v a n e e n g r o e i e n d a n t i - A m e r i k a n i s m e i n d e BRD); FAZ 10 j u l i 1 9 8 1 , b l z . 9 ; The G u a r d i a n Weekly, 19 j u l i 1 9 8 1 , b l z . 1 5 ; FAZ 27 november 1 9 8 1 , b l z . 1 1 .
BUITENLANDSE BERMPOLITIEK VAN NEDERLAND: EEN POSITIE TERZIJDE? OVER OPTIES VOOR EEN NEDERLANDS BELEID DIE GEEN KEUZE BETEKENEN Z o a l s Bonn i n toenemende mate
-
-
soms z o n d e r
f r a g m e n t e n van e e n oude o r i e n t a t i e h e t o p e n l i j k t e erkennen h e r v o n d e n h e e f t , zo z i j n ook i n N e d e r l a n d i n d e j a r e n z e v e n t i g e l e m e n t e n van e e n t r a d i t i o n e e l p a t r o o n h e r s t e l d : e e n h e r s t e l d a t o n d e r meer m o g e l i j k i s geworden d o o r afnemende i n t e r n a t i o n a l e d r u k e n afnemend vermogen van d e r e g e r i n g e n om g e l i j k g e r i c h t h e i d met d e bondgenoten b i j d e b e v o l k i n g a f t e dwingen, of daarvoor voldoende s t e u n t e vinden. Merkwaardigerwijs i s h e t j u i s t de g r o t e a l t e r a t i e van e i n d j a r e n z e s t i g e n b e g i n j a r e n z e v e n t i g g e w e e s t d i e o n d a n k s h e t s t r e v e n n a a r v e r n i e u w i n g , h e r s t e l van t r a d i t i o n e e l g e d r a g van N e d e r l a n d i n d e i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k h e e f t teweeg g e b r a c h t . I n welk a n d e r W e s t e u r o p e e s l a n d i s zo l a a t e n zo ongeremd s c h i e l i j k h e t z w a a r t e p u n t v e r s c h o v e n van t r a d i t i o n e l e , bedaagde e l i t e s n a a r jeugd e n jeugdwaarden? I n welk a n d e r l a n d h e e f t d e s t e m d e r j o n g e r e n i n zo k o r t e t i j d zo d u i d e l i j k d e o v e r h a n d g e k r e g e n d o o r i n s c h i k k e l i j k h e i d d e r ouderen? D e paradox i s d a t naarmate de N e d e r l a n d s e m a a t s c h a p p i j z i c h meer e n meer o n t d e e d van t r a d i t i o n e l e kenmerken, d i t op h e t g e b i e d van b u i t e n l a n d s b e l e i d e r t o e b i j d r o e g d a t Nederland meer k o e r s t e i n e e n t r a d i t i o n e l e r i c h t i n g , n a m e l i j k a f z i j d i g h e i d van d e g r o t e m a c h t s p o l i t i e k . Men c o n c e n t r e e r d e z i c h s t e r k e r op mensenr e c h t e n , b e p e r k i n g van bewapening e n o n t w i k k e l i n g s s a m e n werking:
s t u k v o o r s t u k p u n t e n d i e i n Bonn n i e t d e h o o g s t e
p r i o r i t e i t hadden i n d e j a r e n z e v e n t i g . D i t l a a t e e n s t e meer z i e n h o e d e z e l f d e o n t w i k k e l i n g
-
v e r g r o t i n g van d e
a f ' s t a n d t o t d e V e r e n i g d e S t a t e n - i n d e d i v e r s e Weste u r o p e s e l a n d e n s t e r k v e r s c h i l l e n d e g e v o l g e n h a d . Het o v e r wicht d a t Nederlandse k a b i n e t t e n vooral inzake b u i t e n l a n d s b e l e i d i n d e j a r e n v i j f t i g nog hadden t e g e n o v e r h e t parlement en de bevolking, bleek i n de jaren zeventig s i n d s Vietnam - g r o t e n d e e l s verdwenen, zo n i e t i n z i j n t e g e n d e e l omgeslagen. D i t moge t e r i n l e i d i n g d i e n e n van e e n s t u k d a t zou moeten gaan o v e r m o g e l i j k e p o l i t i e k e c o n s e q u e n t i e s v o o r h e t N e d e r l a n d s e b u i t e n l a n d s e b e l e i d , d i e zouden kunnen worden g e t r o k k e n u i t wat h i e r v o o r i s g e z e g d o v e r m o g e l i j k e o n t w i k k e l i n g e n van d e B o n d s r e p u b l i e k .
Zo zou men t o t e e n .
a a n t a l s c e n a r i o ' s kunnen Xomen, t o t h e t u i t w e r k e n van e e n a a n t a l o p t i e s waaru-it p o l i t i c i zouden kunnen k i e z e n .
I k a c h t d i t e c h t e r een weinig r e a l i s t i s c h e b e n a d e r i n g , d i e v e e l weg h e e f t van h e t s c h u i v e n met l e g e schoenendozen. Voor de meeste o p t i e s , hoe w e n s e l i j k z i j ook mogen z i j n u i t h e t oogpunt van c o n s i s t e n t N e d e r l a n d s b u i t e n l a n d s b e l e i d , z a l op d i t o g e n b l i k g e e n p a r l e m e n t a i r e meerd e r h e i d t e v i n d e n z i j n . De s p e e l r u i m t e van de N e d e r l a n d s e r e g e r i n g b i j h e t u i t z e t t e n van nieuwe l i j n e n van b u i t e n l a n d s b e l e i d i s nu eenmaal smal. D i t s m a l l e k a r a k t e r i s h e t p r o d u c t van n i e t a l l e e n d e p o s i t i e van Nederland a l s k l e i n e s t a a t i n de i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k , maar ook van c o n f l i c t e r e n d e o p v a t t i n g e n i n d e N e d e r l a n d s e samenleving o v e r wat h e t b e s t e b u i t e n l a n d s e b e l e i d zou z i j n e n hoe d a t g e e f f e c t u e e r d zou kunnen worden. Het i s m o e i l i j k h i e r t e zeggen welke f a c t o r
-
de b i n n e n l a n d s e of d e b u i t e n l a n d s e
-
i n d e toekomst h e t
meest de k a n s op e e n c o n s i s t e n t N e d e r l a n d s b e l e i d z a l b e p e r k e n . Wat b e t r e f t d e c o n f l i c t e r e n d e o p v a t t i n g e n , i s ook m o e i l i j k t e v o o r s p e l l e n of z i j i n d e toekomst met d e z e l f d e k r a c h t a a n de r e g e r i n g z u l l e n worden opgedrongen a l s d i t i n d e j a r e n z e v e n t i g h e t g e v a l i s g e w e e s t . Anders gezegd: z a l de m i n i s t e r van B u i t e n l a n d s e zaken i n de toekomst k a n s z i e n d e r u i m t e voor e i g e n z e l f s t a n d i g b e l e i d weer wat t e vergroten? Hoe d i t ook moge z i j n , h e t aangaan van nieuwe 'commitments' met v e r r e i k e n d e g e v o l g e n l i j k t v o o r l o p i g u i t g e s l o t e n of t e n m i n s t e h o o g s t
o n w a a r s c h i j n l i j k , gezien de
h u i d i g e c r i s i s i n h e t w e s t e l i j k bondgenootschap en i n d e Europese Gemeenschap. Wat d e Gemeenschap b e t r e f t kan gezegd worden d a t de op h e t programma s t a a n d e v e r d e r e u i t b r e i d i n g voortgaande i n t e g r a t i e bemoeili j k t ,
zo n i e t onmogeli jk
maakt. A l t e r n a t i e v e wegen
-
bijvoorbeeld versterkihg
van de p o l i t i e k e banden met o n d e r meer e e n a a n t a l Scandinav i s c h e l a n d e n of met b u i t e n b e e n t j e s van h e t Oostblok a l s Roemenie ( o v e r P o l e n hoeven w i j v o o r l o p i g n i e t meer t e spreken)
-
z u l l e n v o o r l o p i g meer g e s p r e k s t o f i n ' a l t e r n a t i e v e '
k r i n g b l i j v e n dan d a t d e z e r e l a t i e s i n d e j a r e n t a c h t i g zoudsn kunnen l e i d e n t o t i n v l o e d r i j k g e m e e n s c h a p p e l i j k o p t r e d e n i n de i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k . I d e e e n o v e r v e r d e r e o n t b i n d i n g van de b l o k k e n , v o o r a l van h e t O o s t b l o k , moeten voor d e j a r e n t a c h t i g a l s w i s h f u l t h i n k i n g worden beschouwd e n n i e t a l s b a s i s van b u i t e n l a n d s b e l e i d . De asymmetrische p o s i t i e van e e n p o l i t i e k v e r d e e l d West-Europa t e n o p z i c h t e van h e t O o s t b l o k , z e l f s e e n O o s t b l o k met i n t e r n e s c h e u r e n , z a l u i t g a n g s p u n t voor e l k m o g e l i j k b e l e i d moeten b l i j v e n . Wat S c a n d i n a v i S b e t r e f t , m o e t o n m i d d e l l i j k
d e v r a a g g e s t e l d worden of d a a r v o o r N e d e r l a n d d e p a r t n e r s v o o r d e t o e k o m s t t e v i n d e n z i j n . Denemarken i s o n d e r meer economisch t e zwak om i n d e t o e k o m s t v e e l i n d e i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k t e kunnen b e t e k e n e n . Het a a n h a l e n van d e r e l a t i e s m e t Denemarken zou v o o r N e d e r l a n d s l e c h t s kunnen l e i d e n t o t e e n v e r h o u d i n g van e e n h i n k e n d e m e t e e n k r e u p e l e . Wat Noorwegen b e t r e f t , v a l t d i r e c t op d a t v e i l i g h e i d s v r a a g s t u k k e n en d e f e n s i e v o o r d a t l a n d a n d e r e e r v a r i n g e n o p l e v e r e n d a n voor Nederland." Daar weet men wat h e t b e t e k e n t d i r e c t e b u u r van d e S o v j e t Unie t e z i j n . De e r v a r i n g d i e Noren d a g e l i j k s opdoen met een u i t d i j e n d e S o v j e t - a a n w e z i g h e i d o p S p i t s b e r g e n
is i n Nederland g r o t e n d e e l s onbekend. J u i s t i n d e j a r e n z e v e n t i g l i j k e n i n h e t algemeen g e o p o l i t i e k e f a c t o r e n weer a a n z i e n l i j k a a n g e w i c h t gewonnen t e h e b b e n . Ook d i t h a n g t samen met o p g e t r e d e n d i f f e r e n t i a t i e en a r t i c u l a t i e d i e e e n d e e l van h e t b l o k d e n k e n v e r v a n g e n . Over Zweden e n F i n l a n d kunnen w i j k o r t z i j n . Hun z o s p e c i f i e k e s i t u a t i e e n v o o r g e s c h i e d e n i s belemmeringen v a n d i e n
-
-
met a l l e
z i j n g e e n g e s c h i k t e b a s i s voor
i n t e n s i e v e banden met e e n l a n d a l s N e d e r l a n d . Het i s b i j v o o r b e e l d z e e r de vraag, of Nederland o o i t p o l i t i e k i n s t a a t zou z i j n t o t e e n i n s p a n n i n g o p h e t g e b i e d van d e c o n v e n t i o n e l e d e f e n s i e van h e t n i v e a u van Zweden. T o t nu t o e
i s n i e t g e b l e k e n d a t N e d e r l a n d e e n a f w i j z i n g van ' m o d e r n i s e r i n g ' van d e kernwapens m e t t e r d a a d v e r g e z e l d zou doen g a a n van e e n v e r s t e r k i n g van d e c o n v e n t i o n e l e s t r i j d m a c h t . Maar a f g e z i e n d a a r v a n , zou k i e z e n voor e e n band met Zweden inhouden d a t N e d e r l a n d h e t w e s t e l i j k b o n d g e n o o t s c h a p zou v e r l a t e n : e e n b e s l i s s i n g waarvoor evenmin d e p o l i t i e k e e n e r g i e a a n w e z i g i s a l s v o o r e e n r o l d i e meer zou i n h o u d e n d a n d i e van e e n ' k r i t i s c h ' of
' l a s t i g ' bondgenoot. De z e e r b i j z o n d e r e p o s i t i e d i e F i n l a n d i n n e e m t ,
i s , z o d i r e c t verbonden met e e n l a n g e t r a d i t i e van F i n s R u s s i s c h e v e r h o u d i n g e n , b e s t a a t b o v e n d i e n b i j d e g r a t i e van h e t b l o k k e n s y s t e e m , d a t n i e t i s i n t e z i e n wat e e n N e d e r l a n d s F i n s e b a s i s v o o r g e m e e n s c h a p p e l i j k h e i d zou z i j n i n d e internationale politiek. E r zou een l a n g s t u k t e s c h r i j v e n z i j n o v e r
m o g e l i j k h e i d e n o n m o g e l i j k h e i d van e e n ' g r o e p van g e l i j k g e zinden',
z o a l s we1 vaak w o r d t v o o r g e s t e l d . O p h e t p u n t van
k r i t i e k op d e h u i d i g e i n t e r n a t i o n a l e v e r h o u d i n g e n mag men weliswaar 'gelijkgezind'
schijnen, d i t houdt a l l e r m i n s t i n
d a t men h e t ook e e n s zou kunnen worden o v e r d e p u n t e n waar men v 6 6 r i s . D e b e l a n g e n , o r i e n t a t i e s , maar ook d e g e z i n d h e i d v e r s c h i l l e n d a a r v o o r t e s t e r k . A l l e e n i n e e n " A l l e Menschen
werden BrdderW-stemming s p e l e n d e z e g r o t e v e r s c h i l l e n een ondergeschikte r o l . Ten o v e r v l o e d e mag e r op gewezen worden d a t samenwerking t u s s e n g r o e p e n i n d e v e r s c h i l l e n d e l a n d e n i e t s g e h e e l a n d e r s i s dan samenwerking, om nog maar t e zwi jgen van een v e r b o n d , t u s s e n s t a t e n e n r e g e r i n g e n . Het i s z e l f s d e n k b a a r d a t b i j v o o r b e e l d i n i t i a t i e v e n van d e Nederlandse vredesbeweging i n v l o e d hebben i n a n d e r e l a n d e n , b i j v o o r b e e l d t o t op r e g e r i n g s n i v e a u i n d e B o n d s r e p u b l i e k . D i t h o e f t e c h t e r a l l e r m i n s t t e betekenen d a t d a a r d o o r d e p o s i t i e van d e N e d e r l a n d s e r e g e r i n g , ook a 1 zou z i j z i c h a c h t e r d e v r e d e s beweging s t e l l e n , t e n o p z i c h t e van d e B o n d s r e g e r i n g v e r s t e r k t zou worden. Het t e g e n d e e l l a a t z i c h g e m a k k e l i j k denken; i n d i e n de r e g e r i n g i n Bonn mede o n d e r d r u k van d e vredesbeweging h a a r k o e r s e n i g e r m a t e a a n p a s t , dan z u l l e n j u i s t d e gevolgen van d i e k o e r s w i j z i g i n g voor d e s p e c i f i e k D u i t s e problercen z o z e e r d e overhand k r i j g e n d a t - om h e t v o o r z i c h t i g u i t t e drukken v o o r een v e r s t e r k i n g van d e r e l a t i e t u s s e n Bocn en Den Haag
-
nog minder r u i m t e i s ; Het l a a t z i c h z e l f s denken d a t e e n v e r s l e c h t e r i n g i n d i e v e r h o u d i n g o p t r e e d t , mede vanwege d i e afgedwongen k o e r s w i j z i g i n g . D i t a l l e s s l u i t ook a a n b i j de h o o f d l i j n van o n s b e t o o g , n a m e l i j k d a t d e c r i s i s i n h e t w e s t e l i j k bondgenootschap samenhangt met h e t afnemende o v e r -
-
sommigen z u l l e n s p r e k e n van d o m i n a n t i e of w i c h t v a n deV.S. hegemonie -, d i e l e i d t t o t v e r s t e r k t e d i v e r g e n t i e t u s s e n n i e t alleendeV.S.en
West-Europa,
maar ook t o t g r o t e r e
d i v e r g e n t i e t u s s e n de s t a t e n van West-Europa o n d e r l i n g . Die g r o t e r e d i v e r g e n t i e u i t z i c h o n d e r meer i n w e i n i g gemeenschapp e l i j k e i n i t i a t i e v e n . Het b l i j k t m o e i l i j k t e z i j n b e s t a a n d e
samenwerkingsverbandenals 6eE.G. v o o r nog e r n s t i g e r c r i s e s t e behoeden. Van v e r d e r g a a n d e i n t e g r a t i e i s geen s p r a k e . Wat d e B o n d s r e p u b l i e k b e t r e f t , h e b b e n w i j g e z i e n i n h e t voorgaande d a t h a a r b i j z o n d e r e p o s i t i e i n de j a r e n zeventig door de p a r t i s l e n o r m a l i s e r i n g s t e e d s s t e r k e r g e a r t i c u l e e r d i s . Vooral i n d e Oost-West-verhouding h e e f t Bonn w e i n i g m e d e s t a n d e r s . Die v e r s t e r k t e r o l van Bonn zou v o o r de N e d e r l a n d s e r e g e r i n g a a n l e i d i n g kunnen z i j n t e overwegen op welke w i j z e z i j h i e r o p d i e n t t e antwoorden. Merkwaardig genoeg h e e f t een d i s c u s s i e h i e r o v e r i n Nederland amper a a n d a c h t g e k r e g e n , t e r w i j l h e t t o c h g a a t om voor o n s l a n d v i t a l e belangen. Mag h e t v o o r l o p i g a a n t r e k k e l i j k s c h i j n e n meer de ' h e r s t e l d e e i g e n i d e n t i t e i t t e kunnen u i t d r a g e n ' - j e z e l f t e z i j n a l s l a n d -, op den duur b i e d t h e t w e i n i g p e r s p e c t i e f
om a l l e e n maar l a s t i g e e n k r i t i s c h e p a r t n e r t e z i j n . Ook a 1 z i e t h e t e r n i e t n a a r u i t d a t men i n N e d e r l a n d gauw genoeg z a l k r i j g e n van h e t b e l e v e n van ' j e z e l f z i j n a l s l a n d ' , h e t i s d e n k b a a r d a t b i j komende d r u k van b u i t e n a f N e d e r l a n d meer e n meer d e ' b e r m ' z a l z o e k e n , e e n g r o e n e p o s i t i e t e r z i j d e van h e t g r o t e v e r k e e r . E l d e r s h e b i k d i t i n v o l u t i e 2 v e r s c h i j n s e l aangeduid. W i l N e d e r l a n d met z i j n i d e n t i t e i t n i e t s t e e d s meer a l l e e n e n t e r z i j d e komen t e s t a a n , d a n z a l men n i e u w e v e r b i n d i n g e n moeten a a n g a a n , nieuwe p a r t n e r s moeten v i n d e n om o p d i e w i j z e t e n m i n s t e nog e n i g g e h o o r t e v i n d e n b i j d e g r o t e r e p a r t n e r s en b o n d g e n o t e n , t e g e n o v e r w i e men z i c h zo ' k r i t i s c h ' p l e e g t t e g e d r a g e n . De k w e t s b a a r h e i d van N e d e r l a n d
is d e a f g e l o p e n j a r e n i n toenemende mate d u i d e l i j k geworden i n o n d e r meer d e E.G., waar o n s l a n d d o o r g a a t v o o r e e n b e v o o r r e c h t l a n d d a t d e s o n d a n k s v e e l u i t E'.G.-fondsen
ontvangt-Vooral
i n Bonn h e e f t d a t i d e e z i c h v a s t g e z e t . I n e e n s t e e d s s l e c h t e r wordende E u r o p e s e economie o n d e r v i n d t N e d e r l a n d i n s t i j g e n d e mate n a d e e l van z i j n r e l a t i e f g u n s t i g e economische p o s i t i e , d i e h e t a a n p a s s i n g s p r o c e s i n d e z e OPEC-decade v e r t r a a g d h e e f t e n minder d r a s t i s c h h e e f t gemaakt dan b i j v o o r b e e l d i n d e Bondsrepubl i e k 3
.
De N e d e r l a n d s e r e g e r i n g z a l i n de komende j a r e n h a a r handen v o l hebben met h e t b e p e r k t houden van d e s c h a d e d i e h e t g e v o l g zou kunnen z i j n v a n toenernende d r u k van b u i t e n (landbouwprijzen, glastuinbouw en d e r g e l i j k e ) . A l s de schade n i e t b e p e r k t gehouden k a n worden, z a l z i c h w a a r s c h i j n l i jk ook i n N e d e r l a n d e e n a n t i - E u r o p e s e
stemming v e r b r e i d e n .
De i n d e j a r e n z e v e n t i g v e r a n d e r d e W e s t d u i t s e s i t u a t i e zou v o o r N e d e r l a n d kunnen l e i d e n t o t t e n r n i n s t e t w e e nogal s t e r k v e r s c h i l l e n d e c o n c l u s i e s . D e e e r s t e zou z i j n d a t N e d e r l a n d vanwege d e
nauwe economische e n a n d e r e r e l a t i e s zou moeten p r o b e r e n p o l i t i e k meer o p 66x1 l i j n met Bonn t e komen. U i t h e t voorg a a n d e mag e c h t e r g e c o n c l u d e e r d worden d a t i n v e l e o p z i c h t e n de v e r s c h i l l e n t u s s e n Bonn e n Den Haag g r o o t z i j n , b i j v o o r b e e l d op h e t p u n t van m e n s e n r e c h t e n p o l i t i e k , k e r n e n e r g i e e n k e r n w a p e n s , v e r h o u d i n g Oost-West,
a f g e z i e n nog van z e e r
concrete kwesties a l s b ijvoorbeeld h e t 'dubbelbesluit
'
van
december 1 9 7 9 . N a a s t d e h i e r genoemde v e r s c h i l l e n i s h e t maar z e e r d e v r a a g , o f h e t N e d e r l a n d s e p a r l e m e n t ermee zou instemmen d a t d e N e d e r l a n d s e m i n i s t e r van b u i t e n l a n d s e zaken W e s t d u i t s e i n i t i a t i e v e n o f v e r l a n g e n s rnede zou o n d e r s t e u n e n omdat d a t goed zou z i j n voor d e N e d e r l a n d s - D u i t s e
verhouding.
~l s n e l zou d a t i n Nederland heken d a t d i t k l e i n e l a n d a a n
d e l e i b a n d , l o o p t van Bonn en z i c h t o t 12e d e e l s t a a t van d e ~ o n d s r e p u b l i e kd e g r a d e e r t . Het omgekeerde g e v a l , n a m e l i j k d a t Bonn z i c h meer n a a r Nederiand r i c h t i s nog o n w a a r s c h i j n l i j k e r , ook a 1 s c h i j n t men i n k r i n g e n van de vredesbeweging soms d a a r t o e t e c o n c l u d e r e n , r e s p e c t i e v e l i j k d a t t e hopen. Kortom, i k z i e geen kansen voor een i n t e n s i e v e r e afsternrning op e l k a a r v a n , N e d e r l a n d s e n W e s t d u i t s b u i t e n l a n d s b e l e i d . Door goede c o n s u l t a t i e kan men s l e c h t s g r o t e v e r r a s s i n g e n e n misvers t a n d e n voorkomen of r e d u c e r e n ; z i j z a l geen g r o t e r e e e n s g e z i n d h e i d kunnen v o o r t b r e n g e n
.
Een a n d e r e o p t i e zou j u i s t i n t e g e n o v e r g e s t e l d e r i c h t i n g w i j z e n , n a m e l i j k d a t Nederland poogt met a n d e r e n e n i g t e g e n w i c h t t e vormen t e g e n o v e r de zware p o s i t i e d i e d e B o n d s r e p u b l i e k inneemt. Welke n a t u u r l i j k e bondgenoten zou Nederland v o o r d i t t e g e n w i c h t kunnen vinden? F r a n k r i j k ? Engeland? Om v e l e redenen l i j k e n d a t voor Nederland geen z e e r a a n t r e k k e l i j k e p a r t n e r s t e z i j n , omgekeerd w a a r s c h i j n i i j k evenmin. De F r a n s e houding i n n u c l e a i r e zaken en wat b e t r e f t d e verhouding V.S./S.U.. l i j k t n i e t s t e r k op d e N e d e r l a n d s e . Ook i n de E.G. nemen Nederland en F r a n k r i j k d u i d e l i j k v e r s c h i l l e n d e p o s i t i e s i n . H e t z e l f d e g e l d t voor de verhouding Oost-West
.
Nederland h e e f t geen d e e l aan de ' L a t i n i t E ' , noch aan n e i g i n g e n t o t g r a n d e u r waartoe F r a n s b u i t e n l a n d s b e l e i d moet d i e n e n . Mag d e manoeuvreerruimte voor een Nederlandse m i n i s t e r van b u i t e n l a n d s e zaken u i t e r s t k l e i n z i j n , d i e van d e F r a n s e p r e s i d e n t k e n t i n d i t 'domaine r e s e r v e ' v e e l minder b e p e r k i n g e n . Het F r a n s e o p t r e d e n i n A f r i k a i s d a a r v a n s l e c h t s een v o o r b e e l d . Voor Engeland a l s p a r t n e r zou v e e l t e zeggen z i j n , ware h e t n i e t d a t Nederland j u i s t ook van E n g e l s e z i j d e t e h o r e n k r i j g t d a t h e t t e v e e l en Engeland t e w e i a i g u i t d e EG--fondsen o n t v a n g t . H i e r komenwe op e e n algemeen p u n t , n a m e l i j k de Europese c r i s i s d i e n i e t a l l e e n i n h o u d t d a t h e t s t e e d s m o e i l i j k e r wordt deE.G. met nieuwe compromissen d r a a i e n d e t e houden, maar d a t h.et t e n m i n s t e even m o e i l i jk
,
zo n i e t onmogelijk i s a n d e r e m u l t i l a t e r a l e v e r b i n d i n g e n aan t e gaan. Mogen b e i d e o p t i e s , z o a l s zo v a a k , n o n - o p t i e s b l i j k e n , dan i s h e t e n i g e wat o v e r b l i j f t h e t redden van d e s t a t u s quo, zonder d a t Nederland d a a r b i j a 1 t e g r o t e s c h a d e o p l o o p t i n i n t e r n a t i o n a l e samenwerkingsverbanden. D a a r t o e z a l i n toenemende mate n o d i g z i j n d a t Nederland n a a s t z i j n k r i t i s c h e e n l a s t i g e houding i e t s e x t r a d o e t om d i e s c h a d e
,
i n d e r d a a d b e p e r k t t e houden. Op d e E u r o p e s e t o p i n Londen i n december 1981 h e e f t ook N e d e r l a n d z i c h weer b e r e i d v e r k l a a r d d e l a s t e n voor G r o o t - B r i t t a n n i g t e h e l p e n v e r l i c h t e n , ondanks d e e i g e n g r o e i e n d e b e g r o t i n g s p r o b l e m e n . I n d i t z e l f d e k a d e r k a n ook d e N e d e r l a n d s e b e r e i d h e i d g e z i e n worden om e e n b i j d r a g e t e l e v e r e n v o o r d e m i l i t a i r e bewaking van d e S i n a I . I n d e t o e k o m s t z u l l e n d e z e g o o d w i l l g e s t e s meer d a n t o t nu t o e n o d i g z i j n om toenemende d r u k op N e d e r l a n d i n NAVO o f E G.-verband
e n i g e r m a t e t e kunnen a f w e r e n . Nederland z a l g r a a g een r o l w i l l e n s p e l e n i n
h e t o v e r l e g o v e r b e p e r k i n g van b e w a p e n i n g , maar z u l l e n d e bondgenoten b l i j v e n vinden d a t N e d e r l a n d ' s r o l i n d e f e n s i e v o l d o e n d e zwaar i s om i n d a t o v e r l e g a l s v o l w a a r d i g e w e s t e lijke partner
mee
t e kunnen d o e n ? I n december 1979, b i j h e t
t o t s t a n d k o m e n van h e t ' d u b b e l b e s l u i t ' i n B r u s s e l , b l e e k r e e d s hoe van Amerikaanse z i j d e c o n s e q u e n t i e s v e r b o n d e n werden a a n h e t N e d e r l a n d s e b e s l u i t t o t u i t s t e l van d e b e s l i s s i n g . H e t i s n i e t a l l e e n zo d a t h e t l i d m a a t s c h a p van
de NAVO e e n k l e i n l a n d a l s N e d e r l a n d e e n z e k e r e i n v l o e d g e e f t i n d a t b o n d g e n o o t s c h a p . Door d a t b o n d g e n o o t s c h a p werd e n w o r d t d e b e p e r k t e macht van e e n k l e i n e s t a a t a l s N e d e r l a n d ook e f f e c t i e f v e r h u l d . I n p r i n c i p e waren e n z i j n imrners a l l e b o n d g e n o t e n g e l i j k , ook a 1 b l e e k d e w e r k e l i j k h e i d op c r u c i a l e momenten van e e n g e h e e l a n d e r e a a r d t e z i j n . De d i v e r g e n t i e i s nu e c h t e r i n h e t b o n d g e n o o t s c h a p zo g r o o t geworden d a t N e d e r l a n d e r n i e t meer op k a n r e k e n e n d o o r ' n u i s a n c e v a l u e ' e n i g e i n v l o e d t e houden. I n d i t s t a d i u m van d i v e r g e n t i e z a l h e t ook m o e i l i j k z i j n g e l i j k g e z i n d e bondgen o t e n t e v i n d e n . Het 3 l a c a r t e o p e r e r e n met w i s s e l e n d e b o n d g e n o t e n voor w i s s e l e n d e problemen i s z e e r r i s k a n t . H e t g e v a a r i s g r o o t d a t men dan met z i j n p r i n c i p e s e n i n t r a n s i g e n t i e s p o e d i g a l l e e n komt t e s t a a n e n n i e t l a n g e r a l s ' T r i t t b r e t t f a h r e r ' aanvaard wordt. D i t a l l e s w i j s t i n e e n r i c h t i n g d i e minder h e t
g e v o l g i s van e e n d o e l b e w u s t e k e u z e , d a n w e 1 h e t p r o d u k t van een n i e t a n d e r s kunnen. Een p o s i t i e e n i g s z i n s t e r z i j d e , i n d e berm, een p o s i t i e d i e h e t g e v o l g i s van h e t onvermogen z e l f d e z e e r u i t e e n l o p e n d e d o e l s t e l l i n g e n van b u i t e n l a n d s b e l e i d t e v e r e n i g e n e n van d e o n w i l van o n d e r l i n g w e i n i g e e n s g e z i n d e p a r t n e r s om daarmee r e k e n i n g t e houden. Anders gezegd: een Nederlandse r e g e r i n g d i e n i e t i n s t a a t i s verreikende beslissingen
-
i n w e l k e r i c h t i n g ook
-
door h e t
p a r l e m e n t g e h o n o r e e r d t e k r i j g e n , z i e t z i c h gedwongen waar m o g e l i j k d e g o o d w i l l van p a r t n e r s t e behouden om d a a r n a a s t
zo nu e n dan h a a r p r i n c i p e s t e b e l i j d e n .
A l s men d i t g e d r a g s p a t r o o n dan nog p l a a t s t
t e g e n d e a c h t e r g r o n d van d r a s t i s c h e v e r s c h u i v i n g e n i n d e w e s t e l i j k e k r a c h t s v e r h o u d i n g e n t u s s e n 1970 en 1980, dan b l i j f t e r voor d e v e r t o l k i n g van d e z o j u i s t omschreven Nederlandse r o l s l e c h t s e e n b e s c h e i d e n p l a a t s j e o v e r t e r z i j d e van h e t w e s t e l i j k h o o f d t o n e e l . " A l s vanoudst', z o a l s Van Hogendorp n a de F r a n s e r e v o l u t i e z e i . I n 1970 en d a a r v d d r s p e e l d e n d e g r o t e d r i e van West-Europa nog n i e t of n i e t meer de r o l i n de E.G.
en i n h e t w e s t e l i j k bondgenootschap d i e hun qua
i m p o r t a n t i e toekwam. De redenen e n o o r z a k e n van d i t n i e t op v o l l e s t e r k t e p r e s e n t z i j n waren z e e r v e r s c h i l l e n d . I n d e loop d e r jaren zeventig e c h t e r z i j n z i j tconspicuou'sly p r e s e n t t geworden, waardoor d e p o s i t i e van l a n d e n a ' l s Nederland d r a s t i s c h i s v e r a n d e r d . We moeten d e i n v l p e d van d e k l e i n e s t a t e n , waarvan Nederland de g r o o t s t e i s , . i n d e j a r e n z e s t i g n i e t o v e r s c h a t t e n . Toch kon Nederland samen met B e l g i S
-
t o e n op crisismornenten i n d e E . G .
-
soms een
b e l a n g r i j k e b i j d r a g e l e v e r e n , waardoor weer een werkbare s i t u a t i e o n t s t o n d . De D u i t s e r s v o e l d e n z i c h i n d i e j a r e n nog v e r p l i c h t t o t g r o t e r e t e r u g h o u d e n d h e i d dan i n de j a r e n z e v e n t i g . Door d i e c o n s t e l l a t i e konden v o o r 1970 k l e i n e r e s t a t e n o p c r u c i a l e momenten nog e e n i n v l o e d o r g a n i s e r e n d i e u i t g i n g boven hun e i g e n g e w i c h t . De j a r e n z e v e n t i g z i j n v e e l meer bepaald door h e t optreden d e r g r o t e p a r t n e r s , h e t z i j g e m e e n s c h a p p e l i j k , z o a l s de samenwerking t u s s e n G i s c a r d e n Schmidt l i e t z i e n , h e t z i j i n minder p o s i t i e v e z i n , b i j v o o r b e e l d h e t o p t r e d e n van Engeland i n de E G . De p o s i t i e van Nederland
i s n i e t a l l e e n hierdoor s t e r k teruggelopen, z i j i s . o o k veel k w e t s b a a r d e r geworden i n d e z e j a r e n van economische c r i s i s , w a a r i n h e t Nederland economisch r e l a t i e f nog b e t e r v e r g i n g dan de meeste a n d e r e n . B i j l e z i n g van h e t nog s t e e d s l e z e n s w a a r d i g e boek van J . A . van Hamel o v e r De v a s t e k o e r s voor Nederlands s c h i p van s t a a t , komt men u i t s p r a k e n t e g e n u i t g e h e e l a n d e r e t i j d e n d i e t o c h t r e f f e n d hun b e t e k e n i s behouden of herwonnen hebben. Koning George I1 van Engeland z e i i n 1755: "We o u g h t n o t t o t r o u b l e o u r h e a d s w i t h t h e Dutch; l e t them s i n k o r s w i m o r s i g n a n e u t r a l i t y , j u s t a s they think proper" ( b l z . 2 2 1 ) . Marechal d e B r o g l i e s c h r e e f i n 1782: "La Hollande a p e u r de t o u t , s o u f f r e d e t o u t , s e p l a i n t d e t o u t e t n e s e ( b l z . 231) I 1 . . . J e me c o n f i r m e t o u s l e s g a r a n t i t de r i e n j o u r s d a n s l a ferme p e r s u a s i o n oa j e s u i s , que l a c r a i n t e e s t l e s e u l m o b i l e d e c e p a y s " . V r e e s a a n j a g e n i s h e t b e s t e middel om i n Holland m e e s t e r t e z i j n . D i t z i j n a l l e 18e eeuwse u i t s p r a k e n , n e t a l s d i e van F r e d e r i k de G r o t e i n z i j n
...",
H i s t o i r e d e mon t e m p s : "La H o l l a n d e e s t p a c i f i q u e p a r p r i n c i p e , e t guerriere par accident". Wij c i t e r e n d i t a l l e s s l e c h t s m e t bbn b e d o e l i n g , n a m e l i j k om a a n t e geven d a t na d e d i e p e i n b r e u k van d e Tweede W e r e l d o o r l o g e n n a d e Koude O o r l o g d i e d a a r o p v o l g d e , N e d e r l a n d z i c h i n d e j a r e n z e v e n t i g s t e e d s meer v e r w i j d e r d e van d e z e t i j d e l i j k e a b e r r a t i e s e n d e g e v o l g e n d a a r v a n , h o e z e e r d i e g e v o l g e n z i c h ook nu nog i n h e t g e d e e l d e Europa doen g e l d e n . D e a b e r r a t i e s g l i j d e n s t e e d s v e r d e r i n d e g e s c h i e d e n i s weg, d e d i s c i p l i n e r e n d e e n a f d w i n g e n d e b e t e k e n i s e r v a n neemt a f t d e g e v o l g e n e r v a n z i j n 'genormaliseerd'. meer
Z i j vormen g e e n a c u t e u i t d a g i n g o f d r e i g i n g
. Voor Bonn i s d e r e l a t i e met de V.S. n i e t a l l e e n
e e n i n t e g r e r e n d d e e l van d e i d e n t i t e i t van d e B o n d s r e p u b l i e k , Bonn k a n z i c h om b i n n e n l a n d s e , b u i t e n l a n d s e e n ' i n n e r d e u t s c h e ' r e d e n e n g e e n v e r s l e c h t e r i n g van d e D u i t s - R u s s i s c h e v e r h o u d i n g v e r o o r l o v e n , z e l f s n i e t wanneer d e Oost-West-verhouding
in het
algemeen v e r s l e c h t e r t . Welke r e g e r i n g i n Bonn ook r e g e e r t , d e z e v e r b i n d i n q van ' i n n e r e e n S u s s e r e S t a a t s r S s o n ' z a l h a a r dwingen t o t b a l a n c e r e n t u s s e n o o s t e n w e s t . T o t nu t o e h e e f t Washington Bonn d a a r t o e i n b e l a n g r i j k e mate r u i m t e g e l a t e n . H e t z i e t e r n i e t n a a r u i t d a t N e d e r l a n d Bonn
i n d a t b a l a n c e r e n z a l volgen. Zoals gezegd, Nederland h e e f t geen d e e l a a n d e D u i t s e ' p o l i t i e k e b i g a m i e ' h e t o p s c h u i v e n n a a r Midden-Europa.
( H o l s t e i n ) , aan
Evenmin z a l d e N e d e r l a n d s e
r e g e r i n g Bonn v o l g e n i n w a t D u i t s e r s g e w e n s t a c h t e n i n v e r b a n d met h e t D u i t s e n a t i o n a l e v r a a g s t u k . Met a l l e a n d e r e b l ~ r e nvan D u i t s l a n d z a l ook N e d e r l a n d met a r g u s o g e n t o e z i e n i n w e l k e g e d a a n t e d a t v r a a g s t u k z i c h i n d e toekomst z a l p r e s e n t e r e n . Z e l f s a l s e r s p r a k e zou z i j n van e e n t o e n a d e r i n g van d e b e i d e D u i t s l a n d e n o n d e r d e meest i d e a l e o m s t a n d i g h e d e n , b i j v o o r b e e l d een E u r o p e i s e r i n g van E u r o p a , zou d a t t o c h t o t g r o e i e n d e o n g e r u s t h e i d b i j d e b u r e n l e i d e n . Wij s p r e k e n h i e r o v e r i e t s wat v o o r l o p i g v o l s t r e k t u t o p i s c h i s , maar h e t i s goed e r r e k e n i n g mee t e houden d a t wat z e l f s i n u t o p i s c h e g e v a l l e n goed v o o r D u i t s l a n d zou kunnen z i j n , d a t n i e t v o o r d e b u r e n b e h o e f t t e z i j n , o f a l t h a n s n i e t zo g e z i e n w o r d t . H e t economische e n m i l i t a i r e p o t e n t i e e l , gecornbineerd met h e t h y b r i e d e p o l i t i e k e k a r a k t e r e n d e l i g g i n g van d a t D u i t s l a n d , zouden z e l f s onder d e meest i d e a l e omstandigheden a n g s t b i j d e buren o p r o e p e n . Zo d i e n t men s t e e d s i n g e d a c h t e n t e houden d a t v o o r F r a n s e n d e i d e e van e e n k e r n w a p e n v r i j Europa daarom a 1 n i e t a a n t r e k k e l i j k i s , omdat i n d a t g e v a l F r a n k r i j k z i j n n u c l e a i r e - ' l e v e r a g e ' o v e r D u i t s l a n d zou k w i j t r a k e n . Geen F r a n s e
p r e s i d e n t h e e f t er o o i t t w i j f e l over l a t e n bestaan d a t h e t F r a n s e kernwapen ook d a a r t o e d i e n t . Ten s l o t t e h e e f t de B o n d s r e p u b l i e k nog a l t i j d h e t s t e r k s t e l e g e r i n West-Europa. Men zou z i c h kunnen v o o r s t e l l e n d a t Nederland j u i s t vanwege de g r o t e c o n s e q u e n t i e s voor Bonn van e e n v e r s l a p p i n g van d e band met deV.S.,de noodzaak van d i e Europees-Amerikaanse band i n h e t algemeen e n d i e van Bonn metdeV.S. i n h e t b i j z o n d e r b e k l e m t o o n t . Immers, e r i s geen ' o n d u i t s e r ' s t a b i e l e r , w e s t e r s e r D u i t s l a n d d e n k b a a r dan d a t van na 1 9 4 9 . Zo'n g e d a c h t e z a l men i n d e N e d e r l a n d s e v r e d e s beweging e c h t e r o n m i d d e l l i j k v e r r e van z i c h werpen. Mag d e t e n t e i n h e t algemeen e n i g e 'systemimrnan e n t e Destabilislerungseffekte' ( I i a s s n e r ) met z i c h b r e n g e n , v o o r de B o n d s r e p u b l i e k g e l d t d i t i n h e t b i j z o n d e r , wat o v e r i g e n s v e r d e r d s t e n t e r e a l i t e r ook b e t e k e n e n moge. U i t h e t bovens t a a n d e zou b i j o p p e r v l a k k i g e l e z i n g dan ook g e c o n c l u d e e r d kunnen worden, d a t de Koude Oorlog a f t e r a l l t e p r e f e r e r e n ware. Maar z o a l s zo vaak gaan g u n s t i g e o n t w i k k e l i n g e n vaak v e r g e z e l d van minder g u n s t i g e b i j v e r s c h i j n s e l e n
.
Politieke
s t a b i l i t e i t moge geen waarde op z i c h z e l f b e t e k e n e n , wat D u i t s l a n d b e t r e f t d i e n t men z i c h meer dan twee k e e r t e bedenken v o o r men d e s t a b i l i s e r i n g a l s g e v o l g van d s t e n t e accepteert. Dat de t o e s t a n d z o a l s z i j nu i s , n i e t v o o r d e eeuwigheid kan b e s t a a n , mag j u i s t z i j n . Een a n d e r e v r a a g i s , welke r i s i c o ' s men w i l l e n s e n w e t e n s a a n d u r f t voor e e n l a n d met n i e t a l l e e n d e z e v o o r g e s c h i e d e n i s , maar ook s c h i j n van h e t t e g e n d e e l
-
-
ondanks d e
ondanks a l l e v e r a n d e r i n g t o c h
zoveel t r a d i t i o n e l e trekken d i e w e l l i c h t z e l f s v e r s t e r k t worden d o o r d e z e o n t w i k k e l i n g van d s t e n t e . D e o n t b r e k e n d e o f z e e r zwakke c o n s e n s u s o v e r wat de B o n d s r e p u b l i e k i s , zou moeten z i j n , i s d a a r v a n s l e c h t s 66n o n d e r d e e l . Men moet z i c h d u s ook i n Nederland bewust z i j n van h e t f e i t d a t h e t z e l f d e p r o c e s v o o r de B o n d s r e p u b l i e k g e h e e l a n d e r e g e v o l g e n kan hebben dan v o o r N e d e r l a n d . Nederland i s en b l i j f t een k l e i n e s t a a t d i e n i e t i n h e t midden van Europa l i g t . Net a l s Henry James d e e d o v e r d e VS i n v e r g e l i j k i n g t o t Engeland ( ' N o s o v e r e i g n , no c o u r t , no a r i s t o c r a c y , n o E t o n , no E p s o m . . ' ) kan men e e n l a n g e l i j s t van v e r s c h i l l e n opsommen. I n ' G r o s s e Manner' u i t g e d r u k t zou Z0'n l i j s t e r a l s v o l g t u i t z i e n : Nederland k e n t g e e n Hermann, L u t h e r , F r e d e r i k de G r o t e , G o e t h e / S c h i l l e r , K a r l Marx, Bismarck, Wilhelm 11, H i t l e r , Adenauer e n z o v o o r t Geen R i j k s t r a d i t i e , geen 1 6 4 8 a l s d i e p t e p u n t , geen trauma van
.
de F r a n s e R e v o l u t i e , geen m i s l u k t e r e v o l u t i e z o a l s i n 1848, ook n i e t d e d a a r b i j b e h o r e n d e r e s t a u r a t i e , g e e n r e v o l u t i e ' v o n o b e n ' , g e e n Tweede K e i z e r r i j k , g e k n G r i i n d e r z e i t , g e e n 1914 e n 1 9 1 8 , g e e n Weimar, g e e n 30 j a n u a r i 1 9 3 3 , t o e n h e t Derde R i j k begon: kortom h e t a a n t a l ' m i s l u k k i n g e n '
is i n de
Nederlandse g e s c h i e d e n i s a a n z i e n l i j k g e r i n g e r . Nederland h e e f t n i e t v o o r d e ' k e u z e ' g e s t a a n , z o a l s F r i e d r i c h Meinecke h e t uitdrukte, tussen 'Depressionsgebietv te b l i j v e n , zoals n a 1 6 4 8 , o f m a c h t s t a a t t e worden m e t a l l e d a a r b i j b e h o r e n d e a s p i r a t i e s van e e n 'Grossmacht'.
Tegenover d i t a l l e s v e r t o o n t
de Nederlandse g e s c h i e d e n i s een o p v a l l e n d e gematigdheid en
m e t h a a r v r o e g b u r g e r l i j k e t r a d i t i e een opvallende continuyt e i t : op v e l e punten h e t t e g e n d e e l van d e h o o f d l i j n i n d e Duitse geschiedenis. D i e v e r s c h i l l e n , i n e e n l a n g e v o o r g e s c h i e d e n i s gevormd,
leken
na d e Tweede W e r e l d o o r l o g hun b e t e k e n i s t e v e r l i e z e n , t o e n a l l e r hand nieuwe g r o t e e e n h e i d s v e r b a n d e n o n t s t o n d e n : h e t v r i j e w e s t e n , Europa e n d e r g e l i j k e . H o m o g e n i t e i t s c h e e n eeuwenoude h e t e r o g e n i t e i t t e v e r d r i n g e n . Nu d e o n t n u c h t e r i n g i s i n g e t r e d e n e n d e a l l e s u i t z i j n t r a d i t i o n e l e voegen l i c h t e n d e w e l v a a r t a f n e e m t , worden d e oude k a r r e s p o r e n o n d e r h e t a f b r o k k e l e n d e a s f a l t weer z i c h t b a a r . Zo s p r e k e n w e i n i g e n meer v a n e e n v o o r t g a a n d i n t e g r a t i e - p r o c e s i n Europa. K i s s i n g e r h e e f t e e n s geantwoord op Amerikaanse vragen waarom E u r o p a n i e t E i n geworden i s , t e r w i j 1 h e t v e e l ' g r o t e r e Noord-Amerika
w e 1 e e n ( b i j n a ) p o l i t i e k e e e n h e i d was, d a t Europa
t e k l e i n i s om e e n e e n h e i d t e kunnen vormen. H e t h a d n i e t d e o v e r l o o p r u i m t e om s p a n n i n g e n d i e z i c h b i j e e n w o r d i n g v o o r d o e n , af t e l a t e n vloeien. A l s men i n d e r d a a d d e g e s c h i e d e n i s v a n E u r o p a d o o r
d e eeuwen h e e n b e z i e t , b l i j k t d a t i e d e r e p o g i n g ( t o t nu t o e ) e e n eenheidsrijk te vestigen
-
v a n w e l k e a a r d ook
-
na k o r t e r e of
l a n g e r e t i j d i s m i s l u k t . M i d d e n s c h a l i g h e i d i s h e t meest kenmerkende i n Europese verhoudingen, voor N e d e r l a n d , i s h e t z e l f s k l e i n s c h a l i g h e i d . D i f f e r e n t i a t i e , verscheidenhe-id, pluralisme i n v e i e r l e i o p z i c h t z i j n d e kenmerken b i j u i t s t e k v a n d e E u r o p e s e t r a d i t i e . D i e g r o t e g e s c h a k e e r d h e i d waarvan h e t n a t i o n a l i s m e s l e c h t s e e n o n d e r d e e l vormt e n i i n f a s e b e s l a a t , h e e f t n a a s t c u l t u r e l e r i j k d o m , ook m e t g r o t e r e g e l m a a t c o n f l i c t e n e n o o r l o g e n veroorzaakt.
( 4 ) . V 6 6 r d e j a r e n v i j f t i g v a n o n z e eeuw i s e r n o o i t
e e n v e r b o n d g e s l o t e n t u s s e n d e E u r o p e s e s t a t e n d a t ook maar enigermate tegen de t i j d bestand bleek t e z i j n . Ook nu nog i s b i j v o o r b e e l d i n v e r g e l i j k i n g t o t d e v e e l g r o t e r e V.S.
d e v e r s c h e i d e n h e i d i n h e t E u r o p a van d e T i e n
v e e l g r o t e r , ondanks h e t bewust geplande p r o c e s van eenwording,
v o o r a l op economisch g e b i e d . D i e v e r s c h i l l e n i n de
E.G.
zullen
a l l e e n n o g m a a r g r o t e r w o r d e n , w a n n e e r z i j z i c h nog v e r d e r u i t b r e i d t a a n d e z u i d f l a n k . D a a r d o o r i s ook b i j v e l e d e s k u n d i g e n e r n s t i g e t w i j f e l g e r e z e n a a n h e t vermogen van d e Gemeenschap. Kan z i j i n d e z e e c o n o m i s c h o n g u n s t i g e t i j d e n h e t Noord-Zuidprobleem w e 1 aan n a a s t a l l e problemen, Groot-Brittannie,
z o a l s d e p l a a t s van
waarmee men a 1 w o r s t e l t z o n d e r d u i d e l i j k e v o o r -
u i t g a n g ? Z o a l s gezegd, van v o o r t g a a n d e i n t e g r a t i e van d e bes t a a n d e g e m e e n s c h a p h o o r t men w e i n i g meer. H e t i s ook z e e r d e v r a a g , o f v e r d e r g a a n d z e l f b e s c h i k k i n g s r e c h t v a n g r o e p e n , om nog m a a r t e z w i j g e n v a n v e r d e r g a a n d e d e m o c r a t i s e r i n g , e e n v e r s t e r k i n g v a n E u r o p a zou b e t e k e n e n . B l i j k t j u i s t d a n n i e t vaak e e n a f k e e r van g r o t e r e p o l i t i e k e eenheden d i e v e r a f s t a a n v a n d e b u r g e r s ? T o t nu t o e i s g e e n d u i d e l i j k v o o r k e u r v a n de ' g r a s s r o o t s ' voor verder
gaande Europese i n t e g r a t i e gebleken.
D e beweging i n d e r i c h t i n g van r e g i o n a l i s m e e n d e v o l u t i e b l e e k
t o t nu t o e s t e r k e r , d a n d i e i n d e r i c h t i n g v a n i n t e g r a t i e ,
hoewel
z i j e l k a a r n i e t hoeven u i t t e s l u i t e n . Zo o n t s t a a t h e t v o l g e n d e b e e l d v a n d e E.G.: o n t s t a a n onder de u i t z o n d e r l i j k e naoorlogse omstandigheden, toen
e r meer d a n o o i t t e v o r e n e e n c o n s e n s u s b e s t o n d o v e r h e t E u r o p e e s n a t i o n a l i s m e a l s g e v a a r l i j k kwaad- h e t h a d v o o r d e z o v e e l s t e k e e r Europa e n d e w e r e l d i n h e t v e r d e r f g e s t o r t - ;
de grootste
uitdaging w a s een d e f i n i t i e v e o p l o s s i n g t e vinden voor h e t zo g e v a a r l i j k e D u i t s e v r a a g s t u k . D a a r kwam n o g b i j d a t e e n w a l m o e s t worden opgeworpen t e g e n d e s o v j e t - e x p a n s i e .
Een b l o e i e n d e n w e l -
v a r e n d E u r o p a zou e r n i e t n a a r v e r l a n g d h e b b e n G n t e w o r d e n , a l d u s M .Freund. D a t d e F r a n s - D u i t s e e r f v i j a n d s c h a p overwonnen w e r d , v o r m t h e t
h o o g t e p u n t v a n h e t n i e u w e E u r o p a , n a 1 9 4 5 . Een eeuwenoud p a t r o o n v a n E u r o p e s e g e s c h i e d e n i s werd t u s s e n h a a k j e s g e z e t , i n d e h o o p d a t d i t v o o r g o e d zou z i j n o v e r w o n n e n . E e n w o r d i n g w e r d bovendien s t e r k g e s t i m u l e e r d d o o r Amerikaanse d r u k . D e g e d a c h t e d a t v e l e Amerikanen o f h u n v o o r o u d e r s h e t z i e k e , o u d e E u r o p a o n t v l u c h t h a d d e n om a a n a r m o e d e , o o r l o g e n o n d e r d r u k k i n g t e o n t k o m e n , om d a a r n a i n b e i d e W e r e l d o o r l o g e n t e r u g g e h a a l d t e worden n a a r E u r o p a om d e o o r l o g t e h e l p e n b e s l e c h t e n , h e e f t z e k e r e e n r o l g e s p e e l d i n d e Amerikaanse o p v a t t i n g e n o v e r Europese e e n h e i d . Daarnaast gold
-
en z e k e r n i e t minder b e l a n g r i j k
-
h e t economische
m o t i e f d a t e e n e e n g e w o r d e n E u r o p a e e n g e m a k k e l i j k e r m a r k t zou vormen v o o r A m e r i k a a n s e b e d r i j v e n . B o v e n d i e n zou E u r o p a e e n g e makkelijkere gesprekspartner voor de V . S .
worden.
Voorzover Europa eengeworden i s , z i j n w e i n i g van d i e Amerikaanse verwachtingen v e r v u l d . Amerikaanse o p v a t t i n g e n schommelen t u s s e n m i s n o e g e n o v e r d e g r o t e e c o n o m i s c h e c o n c u r r e n t
d i e u i t Europa g r o e i d e , e n misnoegen a n d e r z i j d s d a t d e p o l i t i e k e e n d e f e n s i e v e e e n w o r d i n g nog z o w e i n i g i s v o o r t g e s c h r e d e n . D e u i t z o n d e r l i j k e s t i m u l e r e n d e voorwaarden
g r o t e economische g r o e i
-
-
o n d e r meer
O O ~ de
voor eenwording z i j n verdwenen.
A l l e e n e r g i e i s n o d i g om i n s t a n d t e houden wat r e e d s b e r e i k t i s .
Van v e r d e r g a a n d e p o l i t i e k e e e n w o r d i n g i s a 1 h e l e m a a l g e e n s p r a k e meer. D e g r o t e v e r s c h i l l e n i n p o l i t i e k e c u l t u u i v a n d e d i v e r s e l i d s t a t e n z i j n o n v e r m i n d e r d v o o r t b l i j v e n b e s t a a n . Op c r u c i a l e punten a l s de verhouding overheid
-
b u r g e r , b a n d b r e e d t e van h e t
p a r t i j e n s y s t e e m , a a r d van d e m o c r a t i e , s c h e i d i n g d e r machten, centralisatie
-
d e c e n t r a l i s a t i e , minderheden
houding binnenlandse
- meerderheid, ver-
- b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k , s p r e i d i n g van macht,
k e n n i s e n r i j k d o m , macht e n o n m a c h t v a n r e g e r i n g e n , c . q .
oppo-
s i t i e : o p a 1 d e z e p u n t e n i s e r e e n g r o o t v e r s c h i l van s t a a t t o t s t a a t t e b e s p e u r e n , om n o g maar t e z w i j g e n o v e r d e s o c i a l e v e r houdingen i n d e l i d s t a t e n . Een v a n d e s t e r k s t d i v e r g e r e n d e k r a c h t e n o p h e t g e b i e d v a n d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k v o r m t d e u i t d a g i n g v a n d e S.U. West-Europa
b e v i n d t z i c h i n een z e e r ongunstige asymmetrische
v e i l i g h e i d s p o s i t i e t e n o p z i c h t e van d e S.U.,
waarvan s i n d s 1945
d e m a c h t s z o n e o p s c h o o f t o t d i e p i n Midden-Europa. g r o o t m a c h t i s West-Europa
Tegenover d e z e
n i e t a l l e e n k l e i n , maar ook n o g z e e r
v e r d e e l d . Mag d e S.U. t o t nu t o e d e W e s t e u r o p e s e l a n d e n n i e t t e g e n e l k a a r hebben u i t g e s p e e l d , e r z i j n w e i n i g g a r a n t i e s d a t d i t ook i n d e toekomst n i e t z a l gebeuren. D e v e r s c h i l l e n i n belangen vormen e e n v o e d i n g s b o d e m v o o r z o ' n Sovjet-verdeel-politiek, z e k e r wanneer de V . S .
d e h a n d e n meer e n meer .van E u r o p a z o u d e n a f t r e k k e n .
Aan d i t g e v a a r .
w o r d t i n d e westerse p u b l i e k e o p i n i e o p v a l l e n d
weinig a a n d a c h t b e s t e e d . Erover t e s p r e k e n wordt afgedaan a l s 'Koude O o r l o g - t a a l ' .
Een b e s c h o u w i n g o v e r E u r o p a d i e d i t fundamen-
tee1 g e b r e k a a n e v e n w i c h t n i e t e e n c e n t r a l e p l a a t s g e e f t , i s w e i n i g r e a l i s t i s c h . D e v r e d e s b e w e g i n g mag e e n u n i f i c e r e n d e k r a c h t s c h i j n e n d i e z e l f s dcor d e grenzen van de blokken h e e n g a a t ; d i e z e l f d e b e w e g i n g i s e e n u i t g e l e z e n v o o r b e e l d van d e E u r o p e s e v e r d e e l d h e i d . H e t i s n a m e l i j k i n d e e e r s t e p l a a t s e e n beweging van verontrusten d i e tegen u i t b r e i d i n g van nucleaire wapenarsenalen i n E u r o p a z i j n . E r i s t o t nu t o e w e i n i g e ~ n s g e z i n d h e i dg e b l e k e n i n p o l i t i e k e d o e l e i n d e n e n d e wegen d i e d a a r t o e zousei:. kunnen l e i d e n . H e t a f w i j z e n v a n eer: t e s t e r k e b i n d i n g a a n d e A m e r i k a a n s e s u p e r p o w e r moge E u r o p e a n e n aangenaam i n d e o r e n k l i n k e n , men mag n i e t u i t h e t o o g v e r l i e z e n d a t E u r o p e i s e r i n g t o t nu t o e s l c c h t s v e r s t e r k i n g v a n d e nu a 1 g r o t e p o l i t i e k e v e r d e e l d h e i d b e t e k e n d h e e f t . S l e c h t s z i j d i e g e l o v e n i n h e t ' n i e u w e ' e n zeggen a a n d e g e s c h i e d e n i s geen bocdschap t e hekten,
z u l l e n deze argumenten t e r z i j d e
k u n n e n s c h u i v e n . I n e e n m a a t s c h a p p i j d i e z o g e ~ i c h ti s OF v e r -
a n d e r i n g , s c h i j n t h e t nieuwe s t e e d s d e v o o r k e u r t e v e r d i e n e n b o v e n h c t b e s t a a n d e d a t u i t e r a a r d h e e f t t e l e u r g e s t e l d . Wat h e t n i e u w e w a a r d i s , z i e n w e l a t e r w e l . D ' A l e m b e r t moet d i t o p h e t o o g g e h a d h e b b e n , t o e n h i j i n d e i n l e i d i n g t o t d e Encyclopedic s c h r e e f : " N o t r e s i s c l e se c r o i t d e s t i n e 2 c h a n g e r l e s l o i s e n t o u t genre". O v e r d e k a n s d a t d e S.U.
h a a r Oosteuropese machts-
z o n e d e v r i j e h a n d zou l a t e n , s p r e k e n w e h i e r maar n i e t . Ook o p d a t p u n t i s e e n o n g e c c n t r o l e e r d i l l u s i o n i s m e i n West-Europa
te
bespeuren.Wense1ijkheid en w a a r s c h i j n l i j k h e i d spelen h i e r op buitengewocn verwarrende w i j z e door e l k a a r heen: een b e e l d d a t ons s t e r k aan de jaren d e r t i g h e r i n n e r t .
I n d i t p e r s p e c t i e f van
d e g e w e n s t e ' E u r o p e T s e r i n g v a n E u r o p a ' l o o p t men n o s a l m a k k e l i j k h e e n o v e r h e t f e i t d a t d e V.S.
e n d e S.U.,
hoewel b e i d e i n d e r -
daad superpowers z i j n , toch n c g a l wat v e r s c h i l l e n van n i e t t e o n d e r s c h a t t e n b e t e k e n i s v e r t o n e n . Zo z i j n ocjk d e k a n s e n o p E u r o p e i s e r i n g v o o r West- e n v o o r O o s t - E u r o p a s t e r k ' a s y m m e t r i s c h ' . De r e l a t i e d i e d e S.U. m e t W e c t - E u r o p a o n d e r h o u d t , i s v a n e e n a n d e r e a a r d d a n d i e v a n d e V.S. met O o s t - E u r o p a . Deze z a k e n z i j n z o v a n z e l f s p r e k e n d ,
d a t h e t o v e r b o d i g zou k u n n e n
l i j k e n or. z e n e e r t e s c h r i j v e n . D e p r a k t i j k l e e r t e c h t e r d a t z e n o g a l e e n s o v e r h e t h o o f d worden g e z i e n vanwege h e t wenkend p e r s pectief.
I n N e 2 e r l a n d v i n d t men v e e l v a n d i t p e r s p e c t i e f t e r u g i n
a r t i k e l e n v a n W.L, Brugsma. H i j s c h r i k t e r d a a r b i j z e l f s n i e t v o o r t e r u g g e n e r a a l D e G a u l l e a l s g ~ t u i g ea a n t e h a l e n v o o r z i j n i d e e e n o v e r 'Europa a l s g e g i j z e l d e van d e s u p e r p o w e r s ' . H i j v e r g e e t e c h t e r d a a r b i j t e vermelden d e n o o d z a a k v a n o n d e r meer e e n F r a n s Nieuws, 2 8 / 1 2 / 1 9 8 1
D e Gaulle's ideeen over
kernwapen.
e n Fruhschoppen 27/12/1981)
H e t i s s l e c h t s e6n voorbeeld u i t v e l e van een
t i g t e zeggen
-
(Achter h e t
-
om h e t v o o r z i c h -
onvolledige gedachtengang. ( z i e mijn a r t i k e l
h i e r o v e r i n ~ R C / H a n d e l s b l a d , 13/1/1982) V e e l v a n d e h i e r v o o r genoemde o n t w i k k e l i n g e n z i j n
a l l e r m i n s t s p e c i f i e k N e d e r l a n d s t e noemen. Z i j konden z i c h e c h t e r w e 1 i n Nederland s c h e r p e r p r o f i l e r e n d o o r e e n a a n t a l begunstigende factoren: 1. N e d e r l a n d was t o t v o o r k o r t de meeste v r i j g e s t e l d e ' f r e e w h e e l e n d e
samenleving van West-Europa,
w a a r s o c i a a l - e c o n o m i s c h meer
s c h e e n t e kunnen dan e l d e r s . H e t p o l i t i e k e e n s o c i a l e k l i m a a t werd n i e t b e h e e r s t door l a n g
lopende scherpe t e g e n s t e l l i n g e n en c o n f l i c t e n , a l s de t a a l s t r i j d i n B e l g i e , om v a n N o o r d - I e r l a n d maar h e l e m a a l t e z w i j g e n . Bovenop d e a l g e m e n e e c o n o m i s c h e g r o e i v a n d e m e e s t e westerse l a n d e n kwam i n N e d e r l a n d nog d e b o n u s v a n h e t a a r d g a s .
Mede d a a r d o o r i s 6 6 n van d e meeste f i j n m a z i g e s o c i a l e v a n g n e t t e n
o n d e r de s a m e n l e v i n g g e s p a n n e n . Door d i t a l l e s i s d e r e l a t i e tussen n a t i o n a l e p o l i t i e k en concrete b e l a n g e n s t r i j d vooral op h e t g e b i e d v a n de b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k w a t m i n d e r d i r e c t g e w e e s t dan i n a n d e r e l a n d e n .
I d e e l e o r g a n i s a t i e s , a l s Amnesty I n t e r n a t i o -
n a l , maar v o o r a l l a n d e n c o m i t & ' s ( ~ n g o l a - c o r n i t & ,Cornit& Z u i d e l i j k A f r i k a e . d . ) h e b b e n h i e r meer r u i m t e e n k a n s e n o p p o l i t i e k e b e i n v l o e d i n g g e k r e g e n d a n i n d e meeste a n d e r e l a n d e n v a n W e s t - E u r o p a . E6n v a n de g e v o l g e n h i e r v a n i s d a t h e t b u i t e n g e w o o n m o e i l i j k i s v o o r e e n m i n i s t e r v a n b u i t e n l a n d s e z a k e n a 1 d e z e wensen v a n d i v e r s e comit6's en andere belangen t e verenigen i n een c o n s i s t e n t b e l e i d . 2 . D e g r o t e o m s l a g , C u l t u r e l e R e v o l u t i e , i n de j a r e n z e s t i g , t o e n Nederland v e r a n d e r d e van t r a d i t i o n e l e , b e h e e r s t e m a a t s c h a p p i j i n een samenleving waarin een vertraagd s e c u l a r i s a t i e p r o c e s z i c h v e r s n e l d d o o r z e t t e e n w a a r i n men z i c h o p v e r s c h i l l e n d e f r o n t e n a f z e t t e t e g e n de b e h e e r s t h e i d , d e d r e s s u u r v a n d a a r v o o r . D e lage-lonen p o l i t i e k , goedkoopte-eiland,
het sterke traditional i s m e i n de p a r t i j p o l i t i e k , v e r z u i l i n g , g e r i n g e m o b i l i t e i t , h e t N e d e r l a n d s k a t h o l i c i s m e d a t ' p l u s c a l v i n i s t e q u e l e p a p e ' was:
d a t a l l e s s c h e e n i n k o r t e t i j d i n z i j n t e g e n d e e l om t e s l a a n . Van e e n l a g e - l o n e n - l a n d s c h e e n N e d e r l a n d d o o r t e s t o t e n s i n d s de u i t b a r s t i n g v a n 1 9 6 3 ( g e m i d d e l d e l o o n s t i j g i n g v a n 1 7 % ) n a a r e e n s a m e n l e v i n g w a a r i n b i j n a de h o o g s t e l o n e n v a n d e w e r e l d b e t a a l d worden. U i t e r s t e n r a k e n e l k a a r n i e t a l l e e n , z i j l i j k e n e l k a a r o n d e r b e p a a l d e o m s t a n d i g h e d e n ook v o o r t t e b r e n g e n . V o l g e n s sommigen was i n N e d e r l a n d t e l a n g e n t e s t e v i g h e t d e k s e l o p de s o c i a l e e n e c o n ~ m i s c h e ~ k e t eg el h o u d e n . I n s t e l l i n g e n d i e de s t e u n p i l a r e n waren g e w e e s t v a n de ' b e h e e r s t e g e d r e s s e e r d e m a a t s c h a p p i j ' b l e k e n i n v r i j k o r t e t i j d e e n g r o o t d e e l v a n hun a a n h a n g t e v e r l i e z e n . Hier z i j s l e c h t s e e n v o o r b e e l d genoemd v a n z o ' n i n s t e l l i n g w a a r v a n
de ' v a n z e l f s p r e k e n d h e i d ' voor de d a a r b i j behorende g r o e p s c h i e l i j k a f n a m , de KVP Nederland.
( 4).
H e t z e l f d e g e l d t v o o r d e meeste k e r k e n i n
Het s t r e n g e s a n c t i e s y s t e e m v a n de ' b e h e e r s t e m a a t s c h a p p i j ' b l e e k i n k o r t e t i j d zijn d i s c i p l i n e r e n d e k r a c h t v e r l o r e n t e h e b b e n , z o a l s ook de i n h e t v o o r u i t z i c h t g e s t e l d e b e l o n i n g e n g e e n d w i n g e n d e k r a c h t meer w i s t e n t e m o b i l i s e r e n . Wat v r o e g e r g e w e n s t o f o n v e r m i j d e l i j k s c h e e n t e z i j n , v e r k e e r d e nu i n h e t t e g e n d e e l : n i e t a l l e e n o n g e w e n s t , maar ook a l s i e t s w a a r a a n o f w a a r t e g e n w e 1 d e g e l i j k i e t s g e d a a n kon w o r d e n . H e t i s h e t . b e g i n v a n h e t a c t i v i s m e d a t z i c h i n de j a r e n z e v e n t i g b r e e d zou maken. R e l a t i e f l a a t h e e f t de g r o t e a l t e r a t i e v a n d e j a r e n z e s t i g v a n d e z e eeuw z i e t ?=en g e v o e l e n o p h e t g e b i e d van d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k , e e n t e r r e i n d a t w e 1 z e o r i n h e t b i j z o n d e r was v o o r b e h o u d e n a a n e e n z e e r k l e i n e g r o e p van
s p e c i a l i s t e n binnen de ' r e g e n t e n m a a t s c h a p p i j ' . I n de j a r e n z e s t i g had h e t a c t i v i s m e op d i t t e r r e i n z i c h we1 a 1 o n t w i k k e l d i n h e t v e r z e t t e g e n h e t P o r t u g e s e o p t r e d e n i n Angola, P o r t u g a l ' s p l a a t s i n de NAVO, en boven a l l e s t e g e n h e t o p t r e d e n van d e V . S . i n Vietnam. Pas i n de j a r e n z e v e n t i g z i j n onderwer2en van b u i t e n l a n d s b e l e i d z o z e e r een zaak van i e d e r e e n geworden d a t de r u i m t e voor z e l f s t a n d i g e b e s l i s s i n g e n van m i n i s t e r e n p a r l e m e n t e r d r a s t i s c h d o o r werd b e p e r k t . Kon m i n i s t e r Luns z i c h z e l f s t i j d e n s ' V i e t n a m ' nog e e n z e k e r e e i g e n v r i j h e i d
-
en d e z e werd hem ook d o o r de Kamer g e l a t e n -, voorbehouden na z i j n v e r t r e k i n 1971 hebben z i j n o p v o l g e r s i n toenemende mate z i c h m e t minder r u i m t e t e v r e d e n moeten s t e l l e n . Luns i s i n de j a r e n z e v e n t i g voor v e l e n symbool geworden van d e 'oude b e d e l i n g ' , h e t a n c i e n r d g i n e d a t g e l u k k i g v o o r b i j i s e n i n geen e n k e l o p z i c h t meer mag t e r u g k e r e n . De ' b i n n e n l a n d i s e r i n g ' van de b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k , waarvan h i e r s p r a k e was, h e e f t e r o n d e r meer t o e g e l e i d d a t ook de r a n g o r d e i n d e problemen d r a s t i s c h i s v e r a n d e r d . Grof gesproken kan men zeggen d a t Noord-Zuidproblemen i n d i e mate a a n b e l a n g wonnen, w a a r i n d e Oost-Westproblemen a a n u r g e n t i e v e r l o r e n . I n i e d e r g e v a l s c h e e n h e t g e v a a r u i t h e t o o s t e n a a n z i e n l i j k minder g r o o t t e z i j n dan t e v o r e n werd aangenomen. Of e r o b j e c t i e f z o v e e l v e r a n d e r d i s , l i j k t minder b e l a n g r i j k . Het woord o n t s p a n n i n g o f d B t e n t e k r e e g e e n s c h i e r magische b e t e k e n i s v o o r hen d i e a c h t e r a f d e p e r i o d e van d e Koude O o r l o g a n d e r s waren gaan z i e n o f d e z e p e r i o d e z e l f n i e t hadden b e l e e f d . Het wit-zwart-schema w i j de g o e d e n , d e S . U . d e a g r e s s i e v e o n d e r d r u k k e r s
-
-
was i n
d e j a r e n z e s t i g s t e r k v e r g r i j s d . Ook h e t Westen, v o o r a l d e V.S.in Vietnam, b l e e k n i e t a l l e e n s t e e d s m e t w i t t e w i l l e n s p e l e n , . m a a r ook t e kunnen o n d e r d r u k k e n . Voor v e l e n h e e f t d a t wit-zwart-schema
a c h t e r a f i e t s g e k r e g e n van e e n p r i e s t e r t r u c
waarmee o n s van a l l e s i s w i j s gemaakt. DeS.U. kon n i e t zo z w a r t z i j n - i n t e r n e n e x t e r n - a l s z o l a n g v e r t e l d was. I n h e t b e g i n van d i t h o o f d s t u k wezen w i j o p de paradox d a t j u i s t de vernieuwingsbeweging i n de j a r e n z e v e n t i g e l e m e n t e n van e e n t r a d i t i o n e e l N e d e r l a n d s e houding t e n o p z i c h t e van d e i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k h e e f t h e r s t e l d : een h e r s t e l d a t z i c h o n d e r meer u i t d r u k t i n e e n g r o e i e n d e a f k e e r van d e l a s t van ' e n t a n g l i n g a l l i a n c e s ' . Hier z i e n w i j nu e e n s o o r t g e l i j k e p a r a d o x : d e a n t i - a u t o r i t a i r e beweging d i e z i c h v o o r a l r i c h t t e t e g e n d e a u t o r i t a i r ' g e l e i d e s a m e n l e v i n g ' met a 1 h a a r s a n c t i e s , h e e f t e r t o e g e l e i d d a t h e t b e e l d van h e t w e 1 z e e r a u t o r i t a i r e e n r e p r e s s i e v e S o v j e t - r e g i m e minder v e r w e r p e l i j k l e e k . D e B o n d s r e p u b l i e k werd na 1975 e c h t e r
we1
een a u t o r i t a i r l a n d
gevonden. H e t zwarte b e e l d v a n d e S . ~ . w a s een v a s t b e s t a n d d e e l g e w e e s t v a n d a t benauwende ~oude- orl log-wereldbeeld m e t z i j n zwart-wit-schema's.
Daarvan e n van d e g e s c h i e d e n i s van d e
e i g e n p a r t i j i n d i e Koude O o r l o g p r o b e e r d e men z i c h 10s t e maken. D e v r a a g o f e r i n des..U.met d e d e t e n t e v e e l v e r a n d e r d was, deed h i e r b i j w e i n i g t e r z a k e . Opmerkingen a l s d i e v a n R i c h a r d L o w e n t h a l o v e r d e S.U. ("We a r e w a t c h i n g t h e s u c c e s s f u l e x t e r n a l e x p a n s i o n o f a n i n t e r n ally
d e c l i n i n g r e g i m e " ) z a l men d a n ook i n d e z e k r i n g e n n i e t
vaak h o r e n . P i e r r e H a s s n e r h e e f t d e v e r w a r r i n g d e r meningen i n d e westerse w e r e l d , d i t o p m e r k e l i j k e c h i a s m e , a l s v o l g t samengevat:
"The o p p o s i t i o n w o u l d b e b e t w e e n , on t h e o n e h a n d , a c o n -
servative,
defense-oriented,
more a n t i - S o v i e t ,
v e r b a l l y more
o f f e n s i v e a n d a c t u a l l y more d e f e n s i v e R i g h t , a n d , o n t h e o t h e r
less a n t i - S o v i e t L e f t ' , which would promote a m i l i t a r i l y weaker b u t h a n d , a s o c i a l i s t o r E u r o c o m m u n i s t , more d g t e n t e - o r i e n t e d ,
i d e o l o g i c a l l y more o f f e n s i v e s t a n c e t o w a r d t h e S o v i e t U n i o n n . ( 5 ) U i t g a a n d e v a n d e s t e l l i n g v a n o n d e r meer U w e N e r l i c h , zou men k u n n e n z e g g e n d a t i n N e d e r l a n d , omdat h e t d e meest o n t wikkelde w e l v a a r t s t a a t i s , de ' p o l i t i c a l w i l l t o resist' h e t z w a k s t i s . D a a r komt b i j d a t s i n d s o k t o b e r 1962 - d e Cuba-
-
e r i n West-Europa g e e n a n g s t v o o r e e n D e r d e W e r e l d o o r l o g meer b e s t a a n h e e f t , z o a l s d a t d a a r v o o r i n a c u t e i n t e r n a -
crisis
t i o n a l e c r i s e s w e 1 h e t g e v a l was. D e i n v a l i n T s j e c h o s l o w a k i j e , de o o r l o g i n V i e t n a m , d e o k t o b e r - o o r l o g v a n 1 9 7 3 , d e g i j z e l i n g i n I r a n , A f g a n i s t a n : g e e n v a n d e z e g e b e u r t e n i s s e n h e e f t meer b i j b r e d e lagen v a n d e b e v o l k i n g d e a n g s t v a n o k t o b e r 1962 o p g e r o e p e n . H e t z i e t e r n a a r u i t d a t h e t m e t P o l e n i n 1981/82 n i e t a n d e r s z a l
z i j n . W e 1 h e e f t z i c h e i n d j a r e n z e v e n t i g vanwege d e ' m o d e r n i s e r i n g s k w e s t i e ' e e n d i f f u u s g e v o e l v a n a n g s t v a n v e l e n meester g e m a a k t . D i e a n g s t k a n n i e t v e r k l a a r d worden u i t e e n d r a s t i s c h e v e r s l e c h t e -
r i n g i n d e i n t e r n a t i o n a l e s i t u a t i e , of u i t h e t b e s t a a n van n u c l e a i r e wapenen: d i e b e s t o n d e n n a m e l i j k a 1 l a n g , v o o r d i e a n g s t z i c h v a n v e l e n meester m a a k t e . D e o o r z a a k moet d a n ook v e e l meer g e l e g e n z i j n i n de s u b j e c t i e v e e r v a r i n g van de gevaren- d e p i j n l i j k h e i d s d r e m p e l w a t b e t r e f t d i t s o o r t b e w a p e n i n g was k e n n e l i j k i n m i d d e l s d o o r v e l e f a c t o r e n , o n d e r meer e e n d o e l b e w u s t e b e w u s t z i j n s s t r a t e g i e v a n a c t i e g r o e p e n a l s h e t IKV, a a n z i e n l i j k verhoogd. D e g r o t e a l t e r a t i e , waarvan een a a n z e t t o t
s e c u l a r i s a t i e een o n d e r d e e l was, h e e f t g r o t e c o n s e q u e n t i e s gehad voor d e p a r t i j v e r h o u d i n g e n i n Nederland. D i t i n tegens t e l l i n g t o t d e B o n d s r e p u b l i e k , waar d e commoties van d e t w e e d e h e l f t jarel:
z e s t i g v e e l m i n d e r hun v e r t a l i n g h e b b e n
g e v o n d e n i n d e p a r t i j p o l i t i e k , om nog maar t e z w i j g e n v a n d e regeringspolitiek.
D e s l o g a n 'Mehr D e m o k r a t i e ' van
W i l l y B r a n d t C . S . i s s n e l v e r g e t e n e n l a t e r d o o r de k w e s t i e van l ~ e r u f s v e r b o t e 'g e h e e l u i t d e a a n d a c h t v e r d r o n g e n . Die s l o g a n h e e f t d a a r e n t e g e n i n ~ e d e r l a n de e n b r e d e u i t w e r k i n g gehad, h e e f t h a a r b e s l a g gekregen i n een verregaande i n s t i t u t i o n a l i s e r i n g o p v e l e r l e i t e r r e i n . Mag d i t a 1 e e n c r u c i a a l v e r s c h i l i n d e o n t w i k k e l i n g van d e z e t w e e samenlev i n g e n z i j n g e w e e s t - N e d e r l a n d s c h e e n v e e l d r a s t i s c h e r met conservatisme, opgelegde d i s c i p l i n e , s a n c t i e s en d e r g e l i j k e a f g e r e k e n d t e hebben e n l i j k t e e n v e e l v r i j e r e s a m e n l e v i n g t e zijn
-
d a a r kwamen nog v e l e i n s t i t u t i o n e l e e n a n d e r e
.
v e r s c h i l l e n b i j Zo zijn d e p a r t i j s t r u c t u u r e n h e t p o l i t i e k e s y s t e e m d u i d e l i j k a n d e r s . D e d r i e D u i t s e p a r t i j e n , waarvan 66n d i c h t b i j een a b s o l u t e r n e e r d e r h e i d komt, s t a a n t e g e n o v e r de Nederlandse p o l i t i e k e v e e l k l e u r i g h e i d , waarin geen p a r t i j meer d a n 4 0 % van d e stemmen h a a l t . Bovendien i s kenmerkend voor h e t Nederlandse p o l i t i e k e systeem d a t k l e i n e p a r t i j e n e e n o n e v e n r e d i g e i n v l o e d kunnen u i t o e f e n e n d o o r hun i d e o l o g i s c h e c o n t r o l e f u n c t i e . D i t g e l d t zowel t e r l i n k e r - a l s t e r r e c h t e r z i j d e . Z i j versmallen hierdoor de a f s t a n d tussen samenleving en p a r l e m e n t , d i e nogal e e n s b e s t a a t i n e e n p o l i t i e k systeem m e t s t e r k g e d i s c i p l i n e e r d e g r o t e p a r t i jen
.
I n d e z e s t u d i e komen d e v e r s c h i l l e n t u s s e n SPD e n PvdA i n e e n a f z o n d e r l i j k h o o f d s t u k a a n d e o r d e . Wij v o l s t a a n daarom m e t e e n p a a r opmerkingen o v e r h e t g r o t e v e r s c h i l . t u s s e n CDA en CDU/CSU. E n i g e r m a t e c h a r g e r e n d zou men kunnen zeggen d a t v e e l o n z e k e r g e w e e s t moge z i j n wat b e t r e f t d e i d e n t i t e i t v a n h e t nieuwe CDA, 66n d i n g s t o n d v o o r d e programmamakers van d e z e nieuwe f o r m a t i e v a s t : z i j mocht n i e t l i j k e n op d e D u i t s e z u s t e r p a r t i j ( e n )
. De
C mocht i n g e e n
g e v a l v o o r c o n s e r v a t i e f , ook n i e t v o o r c e n t r u m s t a a n . Evenmin mocht d e C d u i d e n o p i e t s c o n f e s s i o n e e l s van d e oude s t e m p e l . Om een z e e r l a n g e n i n g e w i k k e l d v e r h a a l k o r t
t e maken o v e r h o e e e n c o n f e s s i o n e l e g r o e p van p a r t i j e n h a a r o o r s p r o n k e l i j k k a r a k t e r p o o g t t e m o d e r n i s e r e n , h e t kwam e r t e n s l o t t e op n e e r d a t h a a r i d e n t i t e i t v e r b o n d e n werd met p o l i t i e k n i e t s t e e d s even s c h e r p o m l i j n d e n o t i e s a l s ' n i e t b i j brood a l l e e n ' , 'rentmeesterschap
'medeverantwoordelijkheid', o v e r Gods s c h e p p i n g ' e n d e r g e l i j k e .
Vooral vragen m e t een s t e r k moreel en e t h i s c h k a r a k t e r vormden d e k e r n van e e n i d e n t i t e i t d i e o n d e r meer vanwege h e t v e r s c h i l t u s s e n de 'bloedgroepen' m o e i l i j k t e omschrijven i s t e g e n o v e r S u i t e n s t a a n d e r s . Problemen a l s a b o r t u s , k e r n e n e r g i e , b e w a p e n i n g , arm e n r i j k i n d e w e r e l d , Zuid-Afrika s p e e l d e n e e n c r u c i a l e r o l i n d e vorming van d e e i g e n i d e n t i t e i t . Er waren ook v r o e g e r g r o e p e n i n o n d e r meer d e A . R . d i e z i c h
v e r z e t hadden t e g e n n u c l e a i r e bewapening. De omvang d i e d i t v r a a g s t u k e c h t e r i n d e j a r e n z e v e n t i g k r e e g , kan mede v e r k l a a r d worden d o o r de d o e l b e w u s t e strategic van h e t I K V en van d e i n v l o e d d i e h e t I K V i n deze o n z e k e r e b e g i n f a s e van h e t CDA met a 1 z i j n i d e n t i t e i t s p r o b l e m e n kon verwerven. Het werd e e n c o n d e n s a t i e p u n t voor h e t CDA. J u i s t ook i n e e n t i j d van economische t e r u g g a n g k r e g e n m o r e l e k w e s t i e s d i e
m a t e r i e e l w e i n i g k o s t e n , een g r o t e r g e w i c h t . Wat z o j u i s t o v e r h e t CDA gezegd i s , g o l d n i e t a l l e e n v o o r d e z e p a r t i j . Wij z i e n d a t ook i n de PvdA s t e e d s minder e f f e c t i e f w e e r s t a n d kon worden geboden t e g e n de a n t i n u c l e a i r e beweging, a l s men iiberhaupt nog a l s p o l i t i c u s d a a r t o e d e noodzaak v o e l d e . P r o g r e s s i e f werd s t e e d s meer met anti-nucleair geidentificeerd. De g o l v e n waren e c h t e r n o o i t zo hoog gekomen, a l s d a a r t e g e n o v e r een p a r t i j i n h e t centrum g e s t a a n
ZOU
hebben, d i e minder met e i g e n i d e n t i t e i t s p r o b l e m e n zou hebben g e w o r s t e l d e n bovendien minder onmisbaar g e w e e s t zou z i j n b i j k a b i n e t s f o r m a t i e s . A l s e r i n Nederland e e n k a b i n e t zonder h e t CDA gevormd had kunnen worden i n d e z e t i j d , dan zouden w e l l i c h t d e f u s i e s t u i p e n van d e z e p a r t i j minder t o t de r e g e r i n g s p o l i t i e k z i j n doorgedrongen. W e l l i c h t zou h e t probleem van de kernwapens dan ook minder a l s t h e o l o g i s c h probleem v e r a b s o l u t e r e n d behandeld z i j n . Dat de VVD i n d e z e l f d e t i j d een m i n i s t e r van b u i t e n l a n d s e zaken g e l e v e r d h e e f t d i e g e e n e n k e l o v e r w i c h t had op p a r l e m e n t of b u i t e n w e r e l d , i s nog een bijkomende - a l l e r m i n s t o n b e l a n g r i j k e omstandigheid. Daardoor i s ook de b i j s t u r e n d e i n v l o e d van d e WD o p d i t punt g o e d d e e l s g e n e u t r a l i s e e r d . Het i s een samenloop van v e l e omstandigheden geweest d i e i n Nederland de d i s c u s s i e o v e r ' m o d e r n i s e r i n g ' z e e r v e r s c h e r p t en v e r s n e l d h e e f t . Daardoor h e e f t Nederland op h e t p u n t van de a n t i - m o d e r n i s e r i n g een voorsprong gekregen op b i j v o o r b e e l d de Bondsrepubliek, waar een CDU een g e h e e l a n d e r e r o l s p e e l t e n de SPD mede d a a r d o o r i n een g e h e e l a n d e r e s i t u a t i e v e r k e e r t dan de PvdA. Ook o b j e c t i e f gesproken b e s t a a t e r u i t e r a a r d een g e h e e l a n d e r e v e i l i g h e i d s p r o b l e m a t i e k i n d e Bondsrepubliek dan i n Nederland. We kunnen n i e t aannemen d a t wanneer e e n s h e t CDA z i j n i d e n t i t e i t h e e f t gevonden, d i t nog v e e l i n v l o e d zou hebben v o o r h e t Nederlandse denken o v e r bewapening. Zoals h e t p o l i t i e k e spectrum e r nu u i t z i e t , i s h e t b i j v o o r b e e l d ondenkbaar d a t de Nederlandse r e g e r i n g een c o n c e p t a l s een Europese kernmacht zou overnemen. Z e l f s a l s ' s e c o n d w o r s t ' , wanneer o o i t d e o n t k o p p e l i n g t u s s e n VS en West-Europa,
op
welke w i j z e o o k , zou p l a a t s v i n d e n , l i j k t h e t h o o g s t onwaars c h i j n l i j k d a t een N e d e r l a n d s e r e g e r i n g - a n d e r s dan i n een a c u t e i n t e r n a t i o n a l e n o o d t o e s t a n d - h i e r v o o r voldoende s t e u n i n p a r l e m e n t en d a a r b u i t e n zou weten t e r e c r u t e r e n . Ook d i e d r i n k b e k e r zou Nederland l a t e n v o o r b i j g a a n , of t e n m i n s t e u i t s t e l v r a g e n , voor men hem i n handen nam. Van Nederland z a l h e t e c h t e r n i e t a f h a n g e n , of z o ' n Europese kernmacht
-
-
i n welke vorm ook e r o o i t komt. Terugkerend n a a r h e t C D A , d a t z a l v o o r l o p i g w e 1 a a n s p r e e k b a a r , om n i e t t e zeggen c h a n t a b e l b l i j v e n wat b e t r e f t d e z e bewapeningsvraagstukken. J u i s t voor d e jeugd b l i j k t deze p a r t i j s l e c h t s een beperkte aantrekkingskracht t e hebben. En j u i s t i n d i e k r i n g e n l e e f t h e t a n t i - n u c l e a i r s e n t i m e n t s t e r k . Het CDA z a l z i c h gedwongen z i e n nog meer dan v r o e g e r op d i t p u n t t e n m i n s t e i e d e r e s c h i j n van ' c o n s e r v a t i s m e ' , van n i e t ' c r e a t i e f meehelpen a a n d e v r e d e ' pogen t e vermijden. T e r w i j l de c o n f e s s i o n e l e p a r t i j e n vroeger b i j u i t s t e k , op b a s i s van hun t r a d i t i o n a l i s m e , z e e r b e r e k e n b a a r waren i n d e z e k w e s t i e s , i s h e t CDA een p a r t i j waarvan men j u i s t vanwege h a a r p r i n c i p i e e l k a r a k t e r nimrner kan weten waar z i j p o l i t i e k u i t k o m t . D i t a l l e s betekent u i t e r a a r d n i e t d a t a l l e e n
d e z e problemen van de C D A - i d e n t i t e i t d e p o s i t i e van Nederland i n h e t w e s t e l i j k bondgenootschap b e p a a l d hebben. Met d i e p o s i t i e was a 1 e e r d e r wat aan d e hand, z o a l s trouwens d e a a r d v k d a t bondgenootschap s t e e d s i n d i s c u s s i e i s geweest i n d e j a r e n z e v e n t i g . We1 i s h e t zo d a t d e CDA- en a n d e r e problemen de ~ e d e r l a n d s d ' p o s i t i e nog o n d o o r z i c h t i g e r gemaakt hebben, dan d i e a l s ' k r i t i s c h bondgenoot' a l was. De krachten d i e p l e i t e n voor e n i g e c o n t i n u i t e i t i n Nederlands b e l e i d , z i j n e r i n i e d e r geval n i e t s t e r k e r op geworden. Door de t h e o l o g i s e r i n g van de d i s c u s s i e waren kwesties van meer of rninder, van doe1 en middelen n a a r de achtergrond geschoven door de g r o t e morele vraag. De westerse o n d e r h a n d e l i n g s p o s i t i e ten o p z i c h t e van deS.U.- werd deze verzwakt of v e r s t e r k t ? werd b i j de beantwoording van de g r o t e morele vraag goeddeels u i t h e t oog v e r l o r e n . De v e r k l a r i n g daarvan i s v o o r a l t e vinden i n h e t f e i t d a t h e t CDA n e t a l s de PvdA zich meer en rneer probeerde t e ontdoen van h e t v i j a n d b e e l d van deS.U.dat men e r o o i t i n eigen k r i n g op na had gehouden. Analyses van de m a c h t s t r u c t u u r i n de S.U . t r e f t men zelden aan , wanneer men zich van v i j a n d b e e l d e n anti-comrnunisme poogt t e ontdoen. Men p r o b e e r t zich i n de e e r s t e p l a a t s 10s t e rnaken van e i g e n v e r l e d e n , d a a r b i j h o o r t de Koude Oorlog en de r o l van de eigen p a r t i j . d a a r i n . "Dat zou een t e r u g naar de Koude Oorlog betekenen", i s een type u i t s ~ r a a kmet taboe-achtig k a r a k t e r .
-
Anti-sovjetcommunisme i s h e t nieuwe t a b o e d a t a l l e e n t e v e r k l a r e n i s u i t d e g e s c h i e d e n i s van h e t anti-communisme t i j d e n s d e Koude O o r l o g . Het s c h i j n t p o l i t i e k r i s k a n t t e z i j n i n N e d e r l a n d i n s c h e r p a f w i j zende t e r m e n o v e r d e S . U . t e s p r e k e n . Dat e r q u a r e g i m e i n deS.U.ondanks d e t e n t e g e e n g r o t e verandering h e e f t plaatsgevonden, s p e e l t i n deze opvattingen een o n d e r g e s c h i k t e r o l . J a r e n l a n g i s d e t h e o r i e v e r k o n d i g d , d a t -wanneer d o o r d e t e n t e d e druk o p de S.U. zou afnemen, z i j i n t e r n e n t e n o p z i c h t e van d e s a t e l l i e t e n ook zou l i b e r a l i s e r e n . De l a a t s t e j a r e n h o o r t men van d i e t h e o r i e w e i n i g m e e r . Het b l i j k t e e n o v e r s c h a t t i n g t e z i j n van de e x t e r n e b e i n v l o e d i n g van d e m a c h t s t r u c t u u r i n d e S.U. Het f e i t d a t d e S.U . , i n v e l e o p z i c h t e n e e n o n t w i k k e l i n g s l a n d , s l e c h t s i n de m i l i t a i r e t e c h n o l o g i e modern t e noemen i s e n d a t d i e t e c h n o l o g i e e e n b e l a n g r i j k b e s t a n d d e e l vormt van d e m a c h t s t r u c t u u r , s p e e l t i n d e N e d e r l a n d s e d i s c u s s i e e e n g e r i n g e r o l . J u i s t voor d e t h e o r i e van d e e e n z i j d i g e s t a p p e. n. zou e e n a n a l y s e van h e t S o v j e t regime n o o d z a k e l i j k z i j n . De nieuwe t a b o e s van de d e t e n t e s c h i j n e n zo ' n a n a l y s e n i e t t e b e v o r d e r e n . We1 wordt s t e e d s weer n a a r v o r e n g e b r a c h t d a t ' h e t i n d e S.U. met d e mensenr e c h t e n ( n o g ) s l e c h t g e s t e l d i s . Daar b l i j f t h e t dan m e e s t a l b i j , a l s ware h e t i e t s a a n de b u i t e n k a n t van d e S . U . d a t d e s t r u c t u u r van h e t r e g i m e n i e t r a a k t . Kennis van deS.U.ir? h e t algemeen i s b e d r o e v e n d k l e i n i n N e d e r l a n d . De media v e r z a k e n o p d i t p u n t hun p l i c h t . I n F r a n k r i j k i s j u i s t s i n d s h e t b e g i n v a n de j a r e n z e v e n t i g h e t omgekeerde g e b e u r d . Na de g r o t e g o o d w i l l d i e d e S.U. jarenlang i n Franse progressieve k r i n g genoten h e e f t , is i n de j a r e n z e v e n t i g d e s c h e r p e f u n d a m e n t e l e k r i t i e k s t e e d s l u i d e r geworden, z o a l s ook b l i j k t u i t d e h o u d i n g van d e r e g e r i n g - M i t t e r r a n d t e n o p z i c h t e van d e
S.U.
Z o a l s g e z e g d , s c h i j n t h e t i n Nederland p o l i t i e k n i e t t e l o n e n , i n e e n t i j d d i e a l s d e t e n t e t e boek
,
s t a a t , om n i e t a l l e e n in s c h e r g e bewoordingen o v e r h e t S o v j e t r e g i m e t e s p r e k e n , maar d a t o o r d e e l ook t o t b a s i s van b u i t e n l a n d s en v e i l i g h e i d s b e l e i d t e maken. D i t g e l d t i n i e d e r g e v a l voor d e PvdA e n h e t CDA. De b u i t e n l a n d - d e s k u n d i g e n van d e z e p a r t i j e n z i e n k e n n e l i j k g e e n k a n s meer d e k l o o f t e o v e r b r u g g e n t u s s e n e n e r z i j d s hun a c h t e r b a n , b e h e e r s t d o o r d e h i e r aangeduide ideeen
,
en a n d e r z i jds d e . kennis en i n z i c h t d i e z i j
opdoen d o o r hun i n t e r n a t i o n a l e c o n t a c t e n en hun v e l e r e i z e n . Z i j weten d a t d e i n t e r n a t i o n a l e s i t u a t i e v e e l w e e r b a r s t i g e r
i s d a n hun a c h t e r b a n n e e n t , d i e z i c h op h a a r b e u r t z e e r w e e r b a r s t i g g e d r a a g t . Die k l o o f s c h i j n t hen t e dwingen t o t een s o o r t t w e e t a l i g h e i d , a 1 n a a r g e l a n g hun gehook. ( 6 ) o m d e woorden van D a a l d e r om t e d r , a a i e n : e r b e s t a a t v e e l
l i j d e l i j k h e i d v a n N e d e r l a n d s e p o l i t i c i t e n o p z i c h t e van 'nun a c h t e r b a n e n w e i n i g l e i d i n g . Deze omslag v o l t r o k z i c h s i n d s 1 9 6 4 t o e n D a a l d e r nog
s p r a k van s t e r k e l i j d e l i j k h e i d van d e
a c h t e r b a n e n s t e r k e l e i d i n g van d e p o l i t i e k e l e i d e r s . J u i s t i n e e n t i j d van economische r e c e s s i e d r e i g e n s l o g a n s a l s 'Nederland kernwapenvrij'
-
weinig aan d e i n t e r n a t i o n a l e s i t u a t i e veranderen a l s progressief
slogans d i e
-
t e dienen
d o e k j e voor h e t economische en s o c i a l e
b l o e d e n . Zolang d i e t o e s t a n d b l i j f t v o o r t d u r e n , X a n men n i e t verwachten d a t d e Nederlandse r e g e r i n g v e r r e i k e n d e b e s l i s s i n g e n k a n nemen. Beperken van de s c h a d e z a l e e n v a n l e meest v o o r d e hand l i g g e n d e o p t i e s z i j n . De r u i m t e d i e h a a r d o o r d e z e b i n n e n l a n d s e v e r h o u d i n g e n e n d o o r d e bondgenoten en p a r t n e r s w o r d t g e l a t e n i n e e n v e r s l e c h t e r e n d i n t e r n a t i o n a a l k l i m a a t , i s u i t e r s t b e p e r k t . Het g e v o l g h i e r v a n z a l z i j n d a t b e s l i s s i n g e n v o o r u i t g e s c h o v e n worden. Een p o s i t i e e n i g e r m a t e t e r z i j d e van d e h o o f d s t r o o m v a n g e b e u r t e n i s s e n l i j k t v o o r Nederland v o o r d e hand t e l i g g e n . Mocht democratic v r o e g e r v e r t r o u w e n op t e r m i j n g e w e e s t z i j n , nu i s h e t wantrouwen z o n d e r t e - m i j n geworden. D i t a l l e s k a n u i t g e l e g d worden a l s e e n r e c h t v a a r d i g i n g v o o r h e t o n t b r e k e n van e e n N e d e r l a n d s b u i t e n l a n d s b e l e i d . Imrners, d e r u i m t e h i e r v o o r i s zo S e p e r k t d a t d e Nederlandse m i n i s t e r s l e c h t s een b e r u s t e n d b e l e i d v o e r t . D i t i s e c h t e r n i e t d e s t r e k k i n g van o n s ' d i a l e c t i s c h ' b e t o o g . Bedoeld i s d a t e r n o g a l wat moet v e r a n d e r e n , v o o r d a t r u i m t e v o o r e e n c o n s i s t e n t b e l e i d o n t s t a a t . Mag h e t d e v r e d e s beweging t o e s c h i j n e n , a l s o f e e n nieuw s o o r t i n t e r n a t i o n a l e v e r b o n d e n h e i d z i c h o n t w i k k e l t dwars d o o r d e b l o k k e n h e e n
-
Roemenie, h e t s c h r i j v e r s c o n g r e s v o o r d e v r e d e , i n O o s t - a e r l i j n
-,
i n december 1 9 8 1 e n i n Den Haaq h e t a f g e l o p e n j a a r
zij
v e r l i e s t d a a r b i j t e n m i n s t e twee zaken u i t h e t o o g . D e r o l d i e Nederland i n d e i n t e r n a t i o n a l e v r e d e s b e w e g i n g s p e e l t , z a l we noenden h e t a 1 e e r d e r positie
-
-
waarschijnlijk allerminst de
van d e N e d e r l a n d s e r e g e r i n g t e n o p z i c h t e van a n d e r e
w e s t e r s e r e g e r i n g e n v e r s t e r k e n . De N e d e r l a n d s e r e g e r i n g kan z i c h nu eenmaal m a k k e l i j k e r , d a t w i l zeggen met minder v e r r e i k e n d e g e v o l g e n , p e r m i t t e r e n r u i m t e t e geven i n h a a r b e l e i d aan standpunten vertegenwoordigd door de vredesbewegisg, z o n d e r d a t d a a r b i j de i d e n t i t e i t , v e i l i g h e i d , w e l v a a r t van N e d e r l a n d d i r e c t g e r a a k t worden. Voor d e W e s t d u i t s e r e g e r i n g l i g t d a t t o t a a l a n d e r s . Maar ook v o o r . P a r i j s zou d e ontwap e n i n g s k w e s t i e g e v o l g e n hebben v o o r de n a t i o n a l e i a e n t i t e i t e n h e t n a t i o n a l e b e s e f van F r a n k r i j k a l s g r o t e mogendheid. Opmerkelijk i s d a t i n F r a n k r i j k
-
l i n k s en r e c h t s
-
de
gedachte v e e l s t e r k e r l e e f t d a t a 1 deze mogelijke ontwikkelingen
-
Europa a t o o m v r i j , E u r o p e Z s e r i n g van E u r o p a , g r o e i e n d
neutralisme
-
i n i e d e r g e v a l 66n ongewenst g e v o l g zouden
hebben: e e n h e r l e v i n g van h e t D u i t s e probleem ( g e v a a r ) .
P r e s i d e n t M i t t e r r a n d h e e f t dan ook o n l a n g s nog W i l l y Brandt d u i d e l i j k t e v e r s t a a n gegeven d a t h i j w e i n i g van z i j n D u i t s e d r o m e r i j e n moest hebben. Even o p m e r k e l i j k i s d a t i n Nederland deze g e d a c h t e weggedrukt wordt door de e u f o r i e over wat volksbewegingen i n Europa kunnen b e r e i k e n , o f i n i e d e r g e v a l kunnen tegenhouden. Een tweede p u n t , w a a r o v e r a 1 u i t v o e r i g b e r i c h t
i s i n onze s t u d i e , b e t r e f t d e v r a a g i n h o e v e r r e d i t v r e d e s i n t e r n a t i o n a l i s m e d a t z i c h i n de e e r s t e p l a a t s tegen i e t s k e e r t , h e t n a t i o n a l i s m e , d a t w i l zeggen h e t n a s t r e v e n van n a t i o n a l e d o e l s t e l l i n q e n , i n de d i v e r s e landen j u i s t v e r s t e r k t . Ook d a a r b i j denken w i j weer i n d e e e r s t e p l a a t s aan d e D u i t s e n a t i o n a l e k w e s t i e . N i e t voor n i e t s s p r a k E p p l e r van. d e vredesbeweging a l s een s t u k " n a t i o n a l e r S e l b s t b e h a u p t u n g s w i l l e n s gegeniiber den Weltmachten". Een v e e l g e l e z e n b l a d a l s Der S t e r n s p r a k van h e t nieuwe n a t i o n a l i s m e a l s " S o r g e urn D e u t s c h l a n d zwischen O s t und W e ~ t (' 2~2 o k t .
1 9 8 1 ) . Het
g a a t , a l d u s d i t b l a d om d e verhouding t u s s e n de b e i d e machtsblokken met hun D u i t s e ' V o r f e l d e r waren de b e i d e
'
.
Door bewapening immers
D u i t s l a n d e n h e t meest S e d r e i g d e d e e l van
Europa geworden. Kortom, mede door d e a c t u e l e v e i l i g h e i d s problemen van d e b e i d e D u i t s l a n d e n zou e r i n Midden-Europa weer i e t s kunnen gaan o s c i l l e r e n , welke t r i l l i n g e n b i j de buren van D u i t s l a n d schokken teweeg zouden kunnen b r e n g e n . B a l a n c e r e n kan men s l e c h t s , a l s men z e l f een z e e r s t a b i e l e p o s i t i e inneemt. Dat i s i n Bonn d u i d e l i j k n i e t h e t q e v a l . Wanneer z a l Nederland d i e t r i l l i n g e n gaan v o e l e n en wat zou h e t Nederlandse antwoord d a a r o p kunnen z i j n ? .
NOTEN 1) Holst, Norway's search for a Nordpolitik. 2) Brands, Dialectics of d6tente. Neutraliteit, onzijdigheid, afzijdigheid, ter.zijde-politick: het zijn termen die ondanks verschillen, mede voortkomend uit veranderingen in de internationale politiek, toch in dezelfde richting wijzen, namelijk zo weinig rnogelijk als partij betrokken willen worden bij grote internationale conflicten in een andere rol dan die van vredestichter, waarnemer, hulpverlener en dergelijke. 3) Dat Nederland tijdens de olieboycot in 1973 niet steeds op goodwill bij de Europese partners kon rekenen, blijkt onder rneer uit de opmerkingen van de toenmalige Franse minister van buitenlandse zaken M. Jobert. Zie zijn Mgmoires d'avenir (19741, blz. 271: "Mais que d'agitation dans les esprits! Les Pays-Bas, frappgs par l'embargo, faisaient figure de victimes et rnultipliaient les dgclarations en tous sens, agressives ou excessivement cornplaisantes, alors que leur situation 6nergQtique et m6me p6troliGre n'a jamais gt6 tragique, on le sait bien aujourd'hui". 4) Brands, De Volkskrant, 10 oktober 1981. 5) Western Europe's relations with the Soviet Union, blz. 93. 6) Er zijn vele voorbeelden van 'tweetaligheid' te noemen. Een informatief rapport van een reis gemaakt naar de SovjetUniein oktober 1981, is op verzoek onder meer van een paar kamerleden die deel uitmaakten van deze delegatie, niet gepubliceerd. Het verslag dat het kamerlid Ter Beek schreef van een ander bezoek van een parlementaire delegatie aan Moskou, is zo weinig zeggend, dat de lezer zich a£vraagt, waarom dit bezoek toch interessant genoemd wordt (zie VN 26 december 1981).
TOEGIFT
De d i a l e c t i e k van d e ~ u i k s eg e s c h i e d e n i s : d e p o l i t i e k van d e
onbedoelde gevolgen.
D e gecompliceerde ontwikkelingen van de twin-
t i g s t e eeuw z i j n d o o r h i s t o r i c i menigmaal t e r u g g e b r a c h t t o t e e n b e p e r k t a a n t a l b a s i s p a t r o n e n . Een v a n d e a l l e r b e l a n g -
r i j k s t e d a a r v a n h e e f t b e t r e k k i n g o p D u i t s l a n d : hoe D u i t s e l e i d e r s t e v e e l h o o i o p d e v o r k namen, d i e d a a r d o o r e n i g e malen b r a k , e n g r o t e v e r w o e s t i n g e n a a n r i c h t t e n t o t i n d e v e r r e crngeving. D e D u i t s e g e s c h i e d e n i s w o r d t i n d e z e v o o r s t e l l i n g g e r e d u c e e r d t o t e e n ' s i c h ubernehmen'
in successie.
Vele v a n d e z e h i s t o r i s c h e v o o r s t e l l i n g e n b e g i n n e n i n 1 3 7 0 /
1871: D e l a a t k o m e r D u i t s l a n d v e r s t o o r t door z i j n p a r t i e l e e e n w o r d i n g n i e t a l l e e n h e t E u r o p e s e m a c h t s e v e n w i c h t , maar s t o r t z i c h daarop i n een streven naar 'Weltmacht'. Deze e n a n d e r e f a c t o r e n t e zamen genomen l e i d d e n t o t d a t complex w e r e l d o o r l o g waarvan h e t gangbaar i s h e t t e o n d e r s c h e i d e n i n I e n 11: e e n w a t w o n d e r l i j k o n d e r s c h e i d , a l s men z i e t h o e b e i d e n i e t a l l e e n z e e r nauw met
elkaar ver-
bonden z i j n , maar ook d a t s l e c h t s e e n w a p e n s t i l s t a n d v a n minder dan t i e n j a r e n hen s c h e i d t . Tussen h e t n a s p e l van d e Wereldoorlog I ( F r a n s e b e z e t t i n g van d e R u h r , b i j v . ) e n e r z i j d s e n a n d e r z i j d s d e J a p a n s e i n v a l i n M a n t s j o e r i j e a l s v o o r s p e l v a n W e r e l d o o r l o g 11, l i g t
immmers m i n d e r d a n e e n d e c a d e . Twee m a a l h e e f t D u i t s l a n d z i c h i n e e n 'Zweifrontenkrieg'
'ubernommen', waardoor a l l e 'machtsba-
lansen'voor zeer lange t i j d verstoord z i j n . Belangrijkste gevolgen z i j n geweest de 'Selbstentmachtung Europas' d i e g e p a a r d i s g e g a a n met e e n v e r s c h r i k k e l i j k e v e r w o e s t i n g e n Hitler h e e f t n i e t a l l e e n h e t Duitse volk
zelfverwoesting.
i n z i j n ondergang meegesleept, z i j n
Nero-complex h e e f t e e n
g r o o t d e e l van E u r o p a e n E u r o p a ' s r o l i n d e w e r e l d v e r w o e s t .
.
Door d e w e r e l d o o r l o g ( e n )
z i j n e r ' o v e r n i g h t ' twee n i e u w e
wereldmachten o n t s t a a n , bovendien is d e d e k o l o n i s a t i e door d i e 'Selbstentmachtung' zeer s t e r k versneld en uitgebreid. Vooral Engeland kolonialisrne
-
-
h e t c e n t z u m o n d e r meer van h e t E u r o p e s e
heeft i n korte t i j d z i j n centrale wereldrol
u i t h a n d e n moeten c e v e n , h o e z e e r het: z i c h v e r z e t h e e f t , o o k t e g e n d e opkomende r o l v a n d e V.S. T o t d e o p v a l l e n d e g e v o l g e n van H i t l e r s Derde R i j k b e h o o r t d a t r a c i s m e d o o r d e e r v a r i n g e n v a n d e Tweede W e r e l d o o r l o g o n t d a a n werd v a n d e l a a t s t e r e s t e n v a n a a n v a a r d b a a r h e i d d i e h e t v o o r 1939 v o o r v e l e n nog b e z a t . Vooral i n relatie t o t d e k o l o n i e n , rnaar o o k v o o r d e r a s s e n v e r h o u d i n g e n i n o n d e r meer d e V.S.
h e e f t de 'Endlosung' v e r r e i k e n a e gevolgen gehad: 66n
v a n d e v e l e n i e t a o o r H i t l e r b e d o e l d e g e v o l g e n v a n h e t Derde R i j k . H e t s t r e v e n n a a r a u t a r k i e van d e n a z i ' s h e e f t g e l e i d t o t een i n t e r n a t i o n a l e v e r v l e c h t i n g e n w e d e r z i j d s e afhankelijkh e i d , i n e e n m a t e d i e v o o r 1939 o n b e k e n d w a s . H e t e x t r e m e , v i r u l e n t e n a t i o n a l i s m e van de n a z i ' s h e e f t d e n a t i o n a l e s t a a t i n E u r o p a rneer o n d e r m i j n d d a n e n i g e i n t e r n a t i o n a l i s t i s c h e beweging.
H e t z e l f d e g e l d t voor de g r o t e e x p a n s i e van
de Sovjet-invloed.
H e t zo s t e r k t e g e n h e t b o l s j e w i s r n e g e r i c n t e
nationaal-socialisme
heeft e r t o e bijgedragen d a t de Sovjet
U n i e h a a r m a c h t n a z w a r e s t r i j d kon u i t b r e i d e n i n e e n m a t e d i e a n d e r s o n m o g e l i j k o f t e n m i n s t e o n w a a r s c h i j n l i j k waren g e -
weest. W i e h a d d e n t r o u w e n s i n 1 9 1 7 a 1 L e n i n s 'Finland-station'
reis naar h e t
i n S t . P e t e r s b u r g m o g e l i j k gemaakt, i n de
hoop d a a r m e e h e t R u s s i s c h e f r o n t t e v e r z w a k k e n ? Op k o r t e t e r mijn hadden de D u i t s e r s s u c c e s , z o a l s b l e e k u i t d e vrede
-
v a n B r e s t - L i t o v s k . Op l m g e r e t e r m i j n zou d e z e v r e d e die t h u i s h o o r t i n e e n l a n g e r e e k s van D u i t s - R u s s i s c h e r e g e l i n g e n , P o o l s e d e l i n g e n , v a n T a u r o g g e n ( 1 8 1 2 ) o v e r R a p a L l ~( 1 9 2 2 ) t o t h e t Molotov-Ribbentroppact
i n 1939
-
a l s een onweerstaan-
b a r e b o e m e r a n g D u i t s l a n d t r e f f e n . D i e D u i t s e boemerang t r o f na 1945 g e h e e l Oost-Europa.
Voor d e v e r h o u d i n g e n i n O o s t -
E u r o p a i s nog a l t i j d h e t g e g e v e n van b e l a n g d a t men i n l a n d e n a l s P o l e n d e S o v j e t - o v e r h e e r s i n g rnede t e w i j t e n h e e f t a a n Duitsers
. Van d e t w e e w e r e l d m a c h t e n , d i e n a 1 9 4 5 s p o e d i g
v a n b o n d g e n o o t t o t t e g e n s t a n d e r worden i n e e n ' g l o b a l e b u r g e r o o r l o g ' d i e v o l g e n s s o m i g e h i s t o r i c i e i g e n l i j k a 1 i n 1917 begonnen i s , z i j n d e V.S.
v e r r e w e g d e s t e r k s t e e n meest o n t -
w i k k e l d e . Die' o v e r m a c h t l e i d t e r t o e d a t d e V.S.
i n korte
t i j d e e n w e r e l d ornspznnend c o m m i t s e n t a a n g a a n : n a V i e t n a m s p r e e k t men van ' o v e r e x t e n s i o n o f A m e r i c a n p o w e r ' . Hoe macht i g d e V.S.
ook w a r e n , W a s h i n g t o n w e r d d o o r d e w e r e l d c r n s t a n -
digheden v e r l e i d z i j n ' l i m i t s of power' t e o v e r s c h r i j d e n . V i e t n a m i s d a a r v a n n i e t a l l e e n h e t b e w i j s , h e t vormc ook
'
h e t keerpunt i n de verhouding t ussen de bei de wereldmachten:
e r i s g e e n s p r a k e meer v a n A m e r i k a a n s r n i l i t a i r o v e r w i c h t h i e r n a . D e j a r e n z e v e n t i g v e r t o n e n n i e t a l l e e n i n d e V.S., maar ook i n d e A m e r i k a a n s e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k , .de kenrnerken van ' s i c h u b e r n e h m e n ' e n d e k w a l i j k e g e v o l g e n d a a r v a n . I n h e t c o n f l i c t d a t Koude O o r l o g genoemd wordt spelen d e beide
-
frontstaat b ij uitstek.
gedeelde
-
Duitslanden d e rol van
Lang n a d a t d e d i r e c t e c o n f r o n t a t i e
d e r b e i d e wereldmachten zich u i t Europa naar Oost e n Zuid-Oost-AziE
verschoven had, b l i j f t d i e f r o n t s t a a t -
s i t u a t i e van de b e i d e Duitslanden onverminderd voortduren. Pas i n h e t begin van d e jaren zeventig i s door d e 'Ostvertrage' de toestand enigszins 'genormaliseerd':
zelden
is e e n woord z o m i s b r u i k t , a l s i n d i t g e v a l . E r i s nog s t e e d s t e ontdekken i n de verhouding t u s s e n d e
weinig 'normaals'
twee D u i t s e s t a t e n . Maar a l l e s i s n u e e n m a a l r e l a t i e f : d e t o e s t a n d i s normaler dan t o e n b e i d e regeringen deden a l s o f de ander n i e t bestond. B e l a n g r i j k e voorwaarde voor d i e ' O s t v e r t r a g e ' was d a t d e S.U.
o p . v e l e t e r r e i n e n n i e t rneer i n z o ' n d u i d e -
l i j k e a c h t e r s t a n d v e r k e e r d e a l s d a a r v o o r : s t e e d s rneer w e r d gesproken o v e r ' p a r i t y ' t u s s e n de b e i d e wereldmachten. N a a s t ' p a r i t y ' was t e n m i n s t e e v e n b e l a n g r i j k h e t a a n z w e l l e n d e c o n f l i c t t u s s e n d e S o v j e t - U n i e e n C h i n a d a t i n 1969 l e i d d e t o t d e g e v e c h t e n a a n d e U s s u r i . Wanneer d e V.S. n a f e b r u a r i 1972 r e l a t i e s met P e k i n g b e g i n n e n a a n t e k n o p e n , w o r d t v o o r de S.U. d e n o o d z a a k a l l e e n nog m a a r g r o t e r n a a r rneer r u s t i n h e t westen t e streven. Door d i e z e l f d e
'parity'
i s d e r o l van
West-Europa, o n d a n k s v o o r t d u r e n d e v e r d e e l d h e i d , 2 5 j a a r n a de Tweede W e r e l d o o r l o g weer s t e r k e r g e w o r d e n , z e k e r t o e n d e V.S.
i n d e post-Vietnamperiode begonnen i n e i g e n h u i s
o r d e te s c h e p p e n . Inrniddels had e e n p r o c e s van econornische eenwording z i c h i n Europa voorgedaan waardoor d e verwacht i n g g e w e k t werd d a t E u r o p a o o i t ook p o l i t i e k %n
zou w o r d e n .
D e j a r e n z e v e n t i g e c h t e r l e v e r d e n e e n o v e r v l o e d a a n bew i j z e n d a t E u r o p a o p c r u c i a l e mornenten a l l e r m i n s t t o t e e n s -
g e z i n d h e i d i n s t a a t w a s . H e t zou o n j u i s t z i j n v o o r u i t g a n g t e o n t k e n n e n ( b i j v . i n d e EPS) , a n d e r z i j d s h e b b e n j u i s t d e j a r e n z e v e n t i g ook d e d i v e r g e r e n d e k r a c h t e n a a n z i e n l i j k v e r s t e r k t . E6n d a a r v a n i s d e k w e s t i e v a n D u i t s l a n d I n h e t t i j d v a k d a t rneestal aangeduid wordt a l s ' d g t e n t e ' : wat i s d e p l a a t s v a n d e b e i d e D u i t s l a n d e n i n d i t s t a d i u m van d e O o s t - W e s t c o n f r o n t a t i e ? J u i s t d o o r d i e afgenomen h e r i k a a n s e h e g e m o n i e i s n i e t a l l e e n d e r o l v a n West-Europa weer s t e r k e r g e w o r d e n , maar d a a r b i n n e n v o o r a l d i e v a n d e Bondsrepubliek d i e door de ' O s t v e r t r a g e ' e n h a a r econornische s t e r k t e rneer a r m s l a g e n g e w i c h t h a d g e k r e g e n . D a a r t e g e n o v e r s t a a t d a t j u i s t Bonn k w e t s b a a r b l i j f t b i j i e d e r e v e r a n d e r i n g i n de Oost-West-verhoudingen: kwetsbaarder dan e n i g a n d e r W e s t e u r o p e e s l a n d - ~ o n nh e e f t h e t g r o o t s t e b e l a n g b i j h e t v o o r t b e s t a a n van w a t ' d g t e n t e ' genoernd w o r d t . Z a l d e Bondsr e p u b l i e k b i j toenernende s p a n n i n g e n t u s s e n W a s h i n g t o n e n Moskou i n e e n r o l g e d r o n g e n worden d i e boven h a a r rnacht l i g t en d i t gedeelde land i n t e r n p o l i t i e k zeer s t e r k verd e e l t ? Een ' M i t t e l r o l l e ' kan d e i n t e r n e v e r d e e l d h e i d nog s t e r k v e r g r o t e n . I n d e z e g e s c h i e d e n i s van ' s i c h u b e r n e h m e n ' en d e d a a r o p v o l g e n d e c a t a s t r o f e s neemt d e S.U. e e n a p a r t e p l a a t s i n vanwege h a a r r e l a t i e v e t e r u g h o u d e n d h e i d t o t nu t o e .
I n e e n i n t e r v i e w v a n B r z e z i n s k i m e t Der S p i e g e l ( 1 3 a p r i l 1 9 8 1 , b l z . 1 8 2 ) worden m o g e l i j k e g e v o l g e n v a n e e n R u s s i s c h e o o r l o g i n e n t e g e n P o l e n genoemd. B r z e z i n s k i noemt n i e t a l l e e n d e v e r s t e r k i n g v a n d e NAVO, v e r d e r g a a n d e m i l i t a r i s e r i n g v a n Japan e n m i l i t a i r e v e r s t e r k i n g van C h i n a . H i j w i j s t ook o p h e t g e v a a r d a t d e S.U. d a a r d o o r d e ' E i n k r e i s u n g ' zou b e w e r k s t e l l i g e n d i e z i j j u i s t zo g e v r e e s d e n t o t nu t o e a f g e w e n d h e e f t . E r z o u e e n a l l i a n t i e kunnen o n t s t a a n t u s s e n W e s t - E u r o p a , J a p a n , C h i n a e n d e V.S. I n d i t interview w i j s t Brzezinski n i e t op a n d e r e f r o n t e n d i e z i c h kunnen voordoen o f r e e d s voordoen. Wij denken h i e r b i j a a n h e t g r o e i e n d v e r z e t t e g e n Amerikaans b u i t e n l a n d s b e l e i d i n West-Europa d a t a a n s l u i t b i j h e t anti-imperialisme
d a t v e l e l a n d e n v a n de Derde W e r e l d v e r -
b i n d t e n d a t z i c h i n d e e e r s t e p l a a t s t e g e n d e V.S.
richt.
J u i s t d e p o g i n g e n i n . d e V.S. om d e A m e r i k a a n s e m a c h t weer t e v e r s t e r k e n roepen v e e l v e r z e t o p i n West-Europa. D i t v e r z e t is h e t g e v o l g van e e n w i j d v e r b r e i d e a n g s t d i e z i c h v o o r a l r i c h t o p d e V . S . : e e n h e g e m o n i a l e macht d i e h a a r h e g e m o n i e o p v e l e p u n t e n a a n g e t a s t z i e t e n nu p r o b e e r t d i e hegemonie t e h e r s t e l l e n . Dat d e S.U. m i n d e r a a n d e z e g o l f b e w e g i n g i s onderworpen geweest o f h e t b e t e r verborgen h e e f t weten t e houden
-
o v e r c o m m i t m e n t , V i e t n a m - t r a u m a e n nu h e r s t e l v a n
m a c h t s p o s i t i e s o n d e r Reagan
-
i s e r w e l l i c h t &n
van d e
redenen van, d a t h e t v e r z e t z i c h i n de e e r s t e p l a a t s op de V.S. r i c h t . D e S.U. i s i n d e j a r e n z e v e n t i g o n g e s t o o r d e n ononderbroken doorgegaan h a a r m i l i t a i r e macht t e v e r s t e r k e n Z i j h e e f t m i n d e r l a s t g e h a d t o t nu t o e v a n h e t c o n f l i c t t u s s e n hegemonie e n e r z i j d s e n evenwicht a n c l e r z i j d s welke e l k a a r n i e t verdragen i n een m ul t i - pol ai r systeem. Z i j h e e f t kans gezien h e t v e r z e t tegen haar oorlogvoering i n Afganistan o p t e s p l i t s e n , z o w e l i n h e t Westen a l s i n d e D e r d e W e r e l d . H e t p r o t e s t van meer d a n 1 0 0 l e d e n v a n d e V e r e n i g d e N a t i e s
tegen h e t Russische optreden i n Afganistan
h e e f t geen g r o o t
gewicht gelegd i n de schaal der wereldpolitiek.
Of d e S.U.
z i c h s c h a a r t i n d e g r o e p v a n s t a t e n d i e z i c h 'ubernommen' hebben door e e n t w e e f = o n t e n o o r l o g t e beginnen en Polen
-
Afganistan
--, i s nog n i e t t e o v e r z i e n . Dat h a n g t mede e r v a n
a f , i n h o e v e r r e bewegingen i n Polen ' s i c h ubernehmen'
in
hun v r i j h e i d s s t r e v e n . T e r a f s l u i t i n g nog e e n o p m e r k i n g o v e r d e v e r h o u d i n g B o n d s r e p u b l i e k - V.S. E r z i j n g e e n l a n d e n n a a s t W e s t - D u i t s l a n d e n J a p a n t e noemen waarmee d e V.S. e c o n o m i s c h e n v o o r a l m o n e t a i r z o v e e l t e s t e l l e n hebben genad i n d e j a r e n z e v e n t i g a l s d i t t w e e t a l , d a t na 1945 g r o t e n d e e l s door d e V.S. b e h e e r d i s . D e e c o n o m i s c h e wederopbouw v a n b e i d e
landen i s aanvankelijk onder m e r i k a a n s e l e i d i n g geschi ed, v o l g e n s r e v i s i o n i s t i s c h e h i s t o r i c i l a n g s de l i j n e n van h e t h e r i k a a n s e i g e n b e l a n g . E r z i j n w e i n i g v o o r b e e l d e n t e noemen van z o ' n s l e c h t e b e h a r t i g i n g v a n e i g e n b e l a n g a l s i n d e z e Amerikaanse p o l i t i e k v a n de ongewenste gevolgen.
BIBLIOGRAFIE Geraadpleegde l i t e r a t u u r F.R. Allemann, Bonn ist n i c h t Weimar; Keulen, 1956. U. Andersen, l l W i r t s c h a f t s p o l i t i s c h e Gipfelkonferenzen. Versuch e i n e r i n t e r -
n a t i o n a l e n ' k o n z e r t i e r t e n Aktionwl; Aus P o l i t i k und Z e i t g e s c h i c h t e , 30-9-1978. H . Apel, llVlucht u i t r e a l i t e i t i n Nederlandl1 ( i n t e r v i e w ) ; NRC/Handelsblad,
16 j a n u a r i 1981. H. Arendt , Macht und Gewalt; ~ b n c h e n , 1975. K.O.
von A r e t i n , "Die deutsche Teilung
-
h i s t o r i s c h gesehentl; Merkur, 1969.
K.O. von A r e t i n ( H r s g . ) , Bismarcks A u s s e n p o l i t i k und d e r B e r l i n e r K o w r e s s ; Wiesbaden, 1978.
von A r e t i n , llZusamnenbruch und Wiederaufstieg. K o n s t i t u t i v e Elemente d e r ' d e u t s c h e n Geschichteu ; Merkur , 1980. K.O.
C. Arndt,"The e f f e c t of d e t e n t e on t h e two German s t a t e s 1 1 ; West European
P o l i t i c s , mei 1979. R . Aron, Plaidoyer pour l l E u r o p e dgcadente; P a r i s , 1977.
E. Bahr, "Wandel durch Annaherung. &on Bahr i n Tutzing 1963 und 197311; Deutschland Archiv, 1973. I n t e r v i e w mit &on Bahr i b e r ~ h d n i s p o l i t i kund Wiedervereinigung : ' I c h b i n ~ S p i e g e l , 11 september 1978. e r s t Deutscher , dann ~ u r o s e ;r Der E. Bahr, "Europa i n d e r ~ l o b a l i t a t ;Merkur, a u g u s t u s 1981. A. B a r i n g , A u s s e n p o l i t i k i n Adenauers Kanzlerdemokratie ; ~ k h e n 1969. , A. Baring, "Die Wurzeln d e r Bonner O s t p o l i t i k I 1 ; ~ u r o p a i s c h eRundschau, 1974.
P. Bender, I1Denkweisen - blockgepr&tfl; Merkur , a p r i l 1979. P. Bender, "Die d e u t s c h e Frage b l e i b t R e a l i t a t " ; Die Z e i t , 2 m a r t 1979.
.
P Bender , ll~ewahrungsprobe.Eht s p a n n u n g s p o l i t i k i n den 8 0 e r Jahrenl1 ; 13, a p r i l 1980.
e,
P . Bender, Das Ehde d e s ideologischen Z e i t a l ters . Die ~ u r o p a i s i e r u n gEuropas ; B e r l i n , 1981. W. Benz und H. G r a m 1 (Hrsg.), Aspekte d e u t s c h e r A u s s e n p o l i t i k i m 20. J a h r h u n d e r t ;
S t u t t g a r t , 1977. I1Interview met Max van den Bergf1; Konkret , 5 /8 1. C.F. B e r g s t e n , Die amerikanische Europa-Politik a n g e s i c h t s d e r S t a g n a t i o n d e s Gemeinsamen Marktes. Ein ~ l a d o ~ ef& r Konzentration a u f d i e Bundesrepublik; Europa Archiv, 1974. C. Bertram, llEuropean s e c u r i t y and t h e German problemv; I n t e r n a t i o n a l S e c u r i t y ,
w i n t e r 1979/80.
A. Besanqon, Court t r a i t 6 de s o v i 6 t o l o g i e
> llusage
des autoritgs civiles,
militaires e t r e l i f z i e u s e s ; P a r i s , 1976. J.F.E.
las sing, Niederlander und Deutsche uber 'sich und den Nachbarn; Bonn, z . j .
W . B l e e k , "From Cold War t o O s t p o l i t i k . Two Gerrnanies i n s e a r c h o f s e p a r a t e
i d e n t i t i e s " ; World P o l i t i c s , 1976. F. B o l k e s t e i n , Les Pays-Bas e t l a t e n t a t i o n du n e u t r a l i s m e ( r e d e voor I.F.R.I., P a r i j s , 15 a p r i l 1981 1. K.D.
B r a c h e r , Das d e u t s c h e Dilemna. Leidenswege d e r p o l i t i s c h e n Emanzipation;
~ i h c h e n , 1971.
K.D.
Bracher
, Zeitgeschichtliche
Kontroversen; ~ u n c h e n , 1976.
K .D. B r a c h e r , " Z w e i d e u t s c h e Vergangenheitenft ; Die p o l i t i s c h e Meinung, 187, november , december 1979.
K.D.
B r a c h e r , Geschichte und Gewalt. Zur P o l i t i k i m 20. J a h r h u n d e r t ; B e r l i n ,
1981. M .C. B r a n d s , H i s t o r i s m e als i d e o l o g i e ; Assen, 1965. M.C. B r a n d s ,
I1De
a m b i v a l e n t i e van d e Bondsrepubliek : g r o e i e n d e rnacht e n
onmacht ; I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , 1975. M.C. B r a n d s , I1De i n t e r n a t i o n a l e p o s i t i e van d e Bondsrepubliek"; D u i t s l a n d , weer e e n probleem ? Wiardi Beckman S t i c h t i n g ,1978. M.C. Brands, "De Bondsrepubliek : economisch s t e r k , i n p o l i t i e k o p z i c h t geblokkeerd ?I1 ; I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , 1978. M.C. Brands, !!Die Bundesrepublik
-
zu v i e 1 ~ b r g e r l i c h k e i t ,zu wenig ~ G g e r " ;
Romerberg Gesprache , F r a n k f u r t /M., 1980. M.C. B r a n d s , "The d i a l e c t i c s o f d e t e n t e and t h e i n v o l u t i o n o f The nether land^^^;
R. Kroes ( e d . ) , Image and Impact. American i n f l u e n c e s i n The Netherlands s i n c e 1945; Amsterdam, 1981. P. Brandt und H. Amrnon (Hrsg.), Die Linke und d i e n a t i o n a l e Frage. Cokuniente zur d e u t s c h e n E i n h e i t seit 1945; Hamburg, 1981. W . B r u n s , Die Uneinigen i n den V e r e i n i g t e n Nationen. BRD und DDR i n d e r Uno;
Koln, 1980. A. Buchan ( H r s g . ) , Europas Zukunft
-
Europas A l t e r n a t i v e n . S e c h s Denkmodelle
f b r d a s Westeuropa d e r s i e b z i g e r J a h r e ; Opladen, 1969. A. Buchan, Power and e q u i l i b r i u m i n t h e 1970s; New York, 1973. A. Buchan, The end o f t h e postwar e r a ; London, 1974.
D. C a l l e o , The German problem r e c o n s i d e r e d ; Cambridge (Mass.),
1978.
CDU/CSU Group i n t h e German Bundestag, White paper on t h e human r i ~ h t ss i t u a t i o n i n Germany and t h e Germans i n E a s t e r n Europe; Bonn, 1977. D.P. C o n r a d t , ltChanging German p o l i t i c a l c u l t u r e f 1 ; G. Almond and S. Verba ( e d s . ) , '
The c i v i c c u l t u r e r e v i s i t e d ; Boston, 1980.
W. Conze, Die d e u t s c h e Nation; Gb;ttingen, 1965. W. Conze, Das d e u t s c h - r u s s i s c h e ~ e r h a l t n i si m Wandel d e r modernen Welt;
G o t t i n g e n , 1967. G.A.
Graig, Germany, 1866-1945; Oxford, 1981.
M. Croan, "New c o u n t r y , o l d n a t i o n a l i t y f 1 ; Foreign P o l i c y , 37 ( w i n t e r 1979180). E .O
. Czempiel , I1Weltpolitik von d e r
Bundesrepublik Deutschland aus" ;
F r a n k f u r t e r Hefte, 1976. E.O.
Czempiel, !'Die Bundesrepublik
-
e i n e h e i m l i c h e Grossmacht ?I1 ; Aus P o l i t i k
m d Z e i t g e s c h i c h t e , 30 j u n i 1979.
R. Dahrendorf
, Gesellschaft
m d Demokratie i n Deut schland ; ~ i i n c h e n, 1965.
R. Dahrendorf, F i b e i n e EPneuerung d e r Demokratie i n d e r Bundesrepublik; Munchen, 1968.
H. Dahrendorf, IWei d e u t s c h e ~ g g l i c h k e i t e n . Bemerkungen f u r e i n e Bonner ' O e f f e n t l i c h e ~ n h o r u n g ~F r~a ;n k f u r t e r Allgemeine Z e i t u n g , 22 september 1977. J . . D a n i e l , Deutschland
,
e i n Rheinbund ? ; Darmstadt
,
1953.
DDR . Das Manifest d e r O p p o s i t i o n ; ~ i i n c h e n, 1978.
L. Dehio, Gleichgewicht und Hegemonie. B e t r a c h t q e n uber e i n Grundproblem d e r neueren S t a a t e m e s c h i c h t e ; K r e f e l d , 1948.
A.W.
DePorte, Europe between t h e Superpowers; New Haven, 1979.
Die d e u t s c h e Neurose. Ueber d i e b e s c h a d i g t e denti it at d e r Deutschen; ~ e r l l r,i 1979.
R . Dohse, Der d r i t t e Weg. ~eutralitatsbestrebungeni n Westdeutschland, 1945-1955; Hamburg, 197 4. M. f i n h o f f
,
flBonn-Washington : s t r a i n e d r e l a t i o n s " ; Foreign A f f a i r s , summer 1979.
M. l%nhoff, "Die Deutschen
V.H.
-
wer s i n d s i e ?I1 ; Die Z e i t , 14 a u g u s t u s 1981.
b a t h ( e d . ) , Germany i n world p o l i t i c s ; New York, 1979.
D u i t s l a n d weer een p r o b l e e m ? Verslag van de D u i t s l a n d k o n f e r e n t i e , 11 november 1978. Wiardi Beckman S t i c h t i n g . H. von d e r Dunk, D i e Niederlande i m K r a f t e s p i e l zwischen K a i s e r r e i c h und E n t e n t e ; Wiesbaden, 1980. F. Duve, H. ~ & lK ., Staeck (Hrsg.) K.H.F.
,
Z u v i e l P a z i f i s m u s ? ; Hamburg, 1981 .
Dyson,"The ambiguous p o l i t i c s o f Western Germany :
Politicisation in
a ' S t a t e f s o c i e t y " ; European J o u r n a l o f P o l i t i c a l Research, december 1979. L.J.
Edinger, "The German-American
connection i n t h e 1 9 8 0 ~ P ~ o~l ;i t i c a l S c i e n c e
Q u a r t e r l y , w i n t e r 1980181. H. Ehmke, f l l B l u t und E i s e n l s c h a f f e n noch k e i n e Nation"; Die Welt, 16 a u g u s t u s 1979. E l i t e e n b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k i n Nederland ; Den Haag , 1978.
H.. End, Zweimal d e u t s c h e A u s s e n p o l i t i k . I n t e r n a t i o n a l e Dimensionen d e s i n n e r d e u t s c h e n K o n f l i k t s , 1949-1972; ~ o l n ,1973. H.M.
Enzensberger , "Katechismus z u r d e u t s c h e n Frage" ; Kursbuch, 4 , 1966.
H.M.
E n z e n s b e r g e r , "A determined e f f o r t t o e x p l a i n t o a New York a u d i e n c e t h e
s e c r e t s of German democracy" ; New L e f t Review, november Idecember 1979.
E. Q p l e r , ltDeutschland
-
,
19 j u n i 1981.
. Selbstpreisgabe einer
Demokratie .
Vorfeld oder S c h l a c h t f e l d ?I1 ; Die Z e i t
E. Q p l e r , Wege a u s d e r G e f a h r ; Hamburg, 1981. K.D.
Bdmann und H. S c h u l z e (Hrsg. ) , Weimar
Eine B i l a n z h e u t e ; f i s s e l d o r f , 1980.
.K.D.
Erdmann, Vom S c h e i t e r n e i n e r Demokratie. Forschungsprobleme zum Untergang
d e r Weimarer Demokratievl; G e s c h i c h t e i n W i s s e n s c h a f t und U n t e r r i c h t
,
1981.
A. Estermann, J. H e r m n d , M. Krueger ( H r s g . ) , Unsere Republik. P o l i t i s c h e
S t a t e m e n t s w e s t d e u t s c h e r Autoren; Wiesbaden, 1980. B. Faulenbach , "Deutscher Sonderweg" ; Aus P o l i t i k und Z e i t g e s c h i c h t e
J. F e n t o n , "West Germany
-a
,
15 a u g u s t u s
c o s s e t t e d and n e u r o t i c democracyll; The Guardian
Weekly, 5 november 1978. A. F o n t a i n e , ffSuperpower r i v a l r y
-
The last q u a r t e r o f t h e c e n t u r y t t ;
The
Guardian Weekly, 25 j a n u a r i e n 1 f e b r u a r i 1976. A. F o n t a i n e , 71Superpowers still f i g h t i n g t h e b a t t l e f o r Germany"; The Guardian
Weekly, 6 december 1981 . P . F r a n k , Ent s c h l i i s s e l t e B o t s c h a f t J .A.
. Ein
Diplomat m c h t I n v e n t u r ; S t u t t g a r t 198 1 .
Frowein, "Die d e u t s c h e n Grenzen i n v b ; l k e r r e c h t l i c h e r S i c h t " ; Europa Archiv,
1979. J. F u l l e n b a c h und E. Sch'ulz ( H r s g . ) , Entspannung am Ende ? Chancen und R i s i k e n e i n e r P o l i t i k d e s Modus v i v e n d i ; ~ u n c h e n , 1980. J.G. G a g l i a r d o , Reich and Nation. The Holy Roman Rnpire as i d e a and r e a l i t y , 1763-1 806 ; Bloomington , 1980. I f I n t e r v i e w m i t G. Gausff; Die Z e i t , 30 j a n u a r i 1981
.
G. Gaus, T e x t e z u r d e u t s c h e n F r a g e ; Darmstadt ,1981.
J.R. G i l l i s , I1Germany"; C r i s e s o f p o l i t i c a l development i n Europe and t h e U.S. ed. R . Grew; P r i n c e t o n , 1978. G.A. G l a s s , "The U.S. and West-Germany : c r a c k s i n t h e s e c u r i t y f o u n d a t i o n ? " ; O r b i s , f a l l , 1979. P. G l o t z , "Ueber p o l i t i s c h e denti it at. Vier Thesen zu den Zukunftschancen d e r Bundesr epubl i k " ; Merkur , december 1980. P. G l o t z , Die I n n e n a u s s s t a t t u n g d e r Macht ; FrankfurtIM.
,
1981.
J .O. Goldsborough, "The new e n t e n t e c o r d i a l e " ; The New York Times Magazine, 26 a u g u s t u s 1979.
.
J.O.
Goldsborough, ''Europe c a s h e s i n on C a r t e r ' s Cold War1', The New York Times
Magazine, 1980. K. G o t t o , H. Maier, R. Morsey, H.P.
Schwarz, Konrad Adenauer. S e i n e Deutschland-
und A u s s e n p o l i t i k 1945-1963 ; ~ u n c h e n, 1975. S.R. Graubard (ed.)
,
A new Europe ? ; Boston, 1964.
H. Grebing,I1Die d e u t s c h e Linke und i h r e n a t i o n a l e Eraget';
m, 1 9 ,
1981.
M. und S. ~ r e i f f e n h a ~ e nEin , s c h w i e r i g e s Vaterland. Zur p o l i t i s c h e n Kultur k u t s c h l a n d s ; Frankfurt/M.,
1981.
W.G. Grewe, S p i e l d e r K r a f t e i n d e r W e l t p o l i t i k ; B e r l i n , 1981. W .G. Grewe, Ruckblenden, 1976-195 1 ; B e r l i n , z . j
.
H. G r i e s e r , " L i t e r a t u r b e r i c h t : Deutsche G e s c h i c h t e s e i t 1945, III1l; G e s c h i c h t e i n Wissenschaft und U n t e r r i c h t , 1981. W.E. G r i f f i t h , Die O s t p o l i t i k d e r Bundesrepublik Deutschland; S t u t t g a r t , 1981. A. G r o s s e r , Geschichte Deutschlands seit 1945 ; Munchen, 1974. A. G r o s s e r , Das ~ k d n i s ;~ u n c h e n , 1978. A. G r o s s e r , "30 J a h r e Grundgesetz
Vierteljahresschrift
,
-
Beobachtungen von Aussenu ; P o l i t i s c h e
1979.
A. G r o s s e r , Versuchte Beeinflussung. Zur K r i t i k und Ermunterunff d e r Deutschen;
~ u n c h e n, 1981
.
C. Grossner u.A.
1980; -
( H r s g . ) , Das 198. J a h r z e h n t . E i n e Team-Prognose f b r 1970 b i s
Hamburg, 1970.
J. H a b e r m s (Hrsg.)
, Stichworte
z u r ' G e i s t i g e n S i t u a t i o n d e r Z e i t l ; F r a n k f u r t /M.,
1979J. Hacker, Deutsche u n t e r s i c h . P o l i t i k mit dem G r u n d v e r t r a g ; S t u t t g a r t , 1977.
S. H a f f n e r , Anmerkungen zu H i t l e r ; ~ u n c h e n , 1978. ' ' I n t e r v i e w met S. Haffnerf1; De T i j d , 28 november 1980. H. Haftendorn u. A. (Hrsg.), Verwaltete A u s s e n p o l i t i k . S i c h e r h e i t s - und e n t s p a n n u n g s p o l i t i s c h e Entscheidungsprozesse i n Bonn; ~ o l ,n 1978. W.F.
Hahn, "West Germany's O s t p o l i t i k : The g r a n d d e s i g n o f &on Bahrt1; O r b i s ,
1973. H
. Hallmnn
.
(Hrsg ) , Zur Geschichte und Problematik d e s d e u t s c h - r u s s i s c h e n
R~ckversicherungsvertraffes;Darmstadt , 1968. J.A.
van Hamel, De v a s t e k o e r s voor Neerlands s c h i p van s t a a t ; Amsterdam, 1945.
W. H a n r i e d e r , Fragmente d e r Macht. Die A u s s e n p o l i t i k d e r Bundesrepublik;
~ u n c h e n , 1981. W.F. Hanrieder und H. R ' h l e ( H r s g . ) , I m Spannungsfeld d e r W e l t p o l i t i k . 30 J a h r e d e u t s c h e A u s s e n p o l i t i k (1949-1979); S t u t t g a r t , 1981. P. Hassner, Europe i n t h e age o f n e g o t i a t i o n ; s.l., 1973.
P
. Hassner , flWestern European p e r c e p t i o n s o f
t h e USSRIf ; Daedalus , 1979.
H. Heine, Zur G e s c h i c h t e d e r R e l i g i o n und P h i l o s o p h i e i n Deutschland ( S m t l i c h e Werke I X ) ; ~ u n c h e n ,1964. J.L.
H e l d r i n g , flDutch f o r e i g n p o l i c y : back t o n e u t r a l i t y ? " ; D e l t a , 1972.
J .L. H e l d r i n g , f l N e u t r a l i s m e , h i e r en i n D u i t ~ l a n d; ~NRCIHandelsblad ~ , 31 m a r t 1981. J.L.
H e l d r i n g , T I D u i t s l a n d : l a n d van h e t midden"; NRCIHandelsblad, 21 j u l i 1981.
W. Hennis, P. Graf K i e l m n s e g g , U. Matz ( H r s g . ) , R e g i e r b a r k e i t ; S t u t t g a r t , 1977-
1979. P.M. Henry, La f o r c e d e s f a i b l e s ; P a r i s , 1975. H. von H e n t i g , Die e n t m u t i g t e Republik; Munchen, 1980. J.C.
Hess, "Het Nederlandse Duitslandbeeld";
I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , 1979.
J .C. Hess, "Die BRD a u f dem Wege z u r Nation ?If ; Neue P o l i t i s c h e L i t e r a t u r , 1981 K . H i l d e b r a n d , "Noch einmal : Zur I n t e r p r e t a t i o n d e s N a t i o n a l s o z i a l i s m u s t t ; G e s c h i c h t e i n Wissenschaft und U n t e r r i c h t , 1981. A . H i l l g r u b e r , Die g e s c h e i t e r t e Grossmacht
. Eine
S k i z z e d e s Deutschen R e i c h e s ,
1871-1945; ~ i s s e l d o r f , 1980. A. Hillgruber
,
Deutsche G e s c h i c h t e , 1945-1975 ; B e r l i n , 1980.
C. H i n r i c h s und W. Berges ( H r s g . ) , Die d e u t s c h e E i n h e i t a l s Problem d e r europai s c h e n G e s c h i c h t e ; S t u t t g a r t , 1960. 0 . H i n t z e , Feudalismus
-
Kapitalismus ; & t t i n g e n ,
1970.
J . H i r s c h , ttDevelopments i n t h e p o l i t i c a l system o f West Germany s i n c e 194511; R . S c a s e (ed .) , The S t a t e i n Western Europe; London, 1980. S . Hof fmann , " b u z e paradoxes pour une absence. Propos sombres sur 1'Europerf ; E s p r i t , 1975. S . Hoffmann, D u t i e s beyond b o r d e r s . On t h e limits and p o s s i b i l i t i e s o f e t h i c a l i n t e r n a t i o n a l p o l i t i c s ; New York , 198 1. J .J. H o l s t
,
TINorwayrs s e a r c h f o r a N o r d p o l i t i k " ; Foreign A f f a i r s , 1981.
W. Hubatsch, Die d e u t s c h e Page; w&-zburg,
1964.
S.P. H u n t i n g t o n , P o l i t i c a l o r d e r i n changing s o c i e t i e s ; New Haven, 1968. E. ~ a c k e l( H r s g . ) , Die d e u t s c h e F r a g e , 1952-1956; B e r l i n , 1957. H.A.
J a c o b s e n und 0 . S t e n z l (Hrsg.)
, Deutschland
und d i e Welt. Zur Aussen-
p o l i t i k d e r Bundesrepublik 1949-1963; Miinchen, 1964. H.A.
J a c o b s e n ( H r s g . ) , M i s s t r a u i s c h e Nachbarn. Deutsche O s t p o l i t i k 1919/70.
b k u m e n t a t i o n und Analyse ; ~ u s s e l d o r ,f 1970. H.A.
J a c o b s e n , G. L e p t i n , U. S c h e u n e r , E. S c h u l z ( H r s g . ) , Drei J a h r z e h n t e
A u s s e n p o l i t i k d e r DDR ; Miinchen, 1979. E. Jesse, Bundesrepublik Deutschland und Deutsche Demokratische Republik; Berlin
,
1980.
.
J. J o f f e , ItWestvertr;.ige,
~ s t v e r t r ~und e d i e K o n t i n u i t a t d e r deutschen Aussen-
p o l i t i k t t ; Europa Archiv, 1973. J. Joffe,ItDie A u s s e n p o l i t i k d e r BRD i m Z e i t a l t e r d e r Entspannungtt; Europa A r c h i v ,
1979.
J. J o f f e , "8onns P o l i t i k nach Osten
-
f r e i e r , a b e r r i s k a n t e r t t ; Die Z e i t ,
19 september 1980. J. J o f f e
, ttEuropean-American
R e l a t i o n s . The e n d u r i n g c r i s i s t t ; Foreign A f f a i r s ,
s p r i n g 1981. J . J o f f e (Hrsg.)
, Friede
ohne Waffen ? Der S t r e i t urn d i e N a c h r i i s t w ; m inch en,
1981. K. Kaiser und R. Morgan (Hrsg.)
, Strukturwandlungen
d e r A u s s e n p o l i t i k i n Gross-
b r i t a n n i e n und d e r Bundesrepublik; ~ G n c h e n , 1970.
K. K a i s e r , V o o r h e t b u i t e n l a n d Handelsblad
, 20
m a r t 1981
.
is
Nederland e e n r a a d s e l ( i n t e r v i e w ) " ;
NRCI
K. Kaiser und H.P. Schwarz (Hrsg.), Amerika und Westeuropa; S t u t t g a r t , 1977. K . Kaiser, United S t a t e s
- Western
European r e l a t i o n s i n 1980. Hearings b e f o r e
t h e House of R e p r e s e n t a t i v e s ; Washington 1980. G .K.
Kal tenbrunner (Hrsg .) , Was ist d e u t s c h ? Die Unvermeidlichkeit , e i n e N a t i o n
zu s e i n ; Munchen, 1980. P.J.
K a t z e n s t e i n , !!Die S t e l l u n g d e r Bundesrepublik Deutschland i n d e r a m e r i k a n i s c h e n
Aussenpolitik
. I k e h s c h e i be,
P .J. K a t z e n s t e i n
Anker o d e r Makler ?It ; Europa Archiv, 1976.
, ttProblemso r model ?
West Germany i n t h e 1980stt; World P o l i t i c s ,
1980. E. Kehr, Der Primat d e r I n n e n p o l i t i k ; B e r l i n , 1970. C.M. K e l l e h e r , Germany and t h e p o l i t i c s o f n u c l e a r weapons; New York, 1975. G.F. Kennan, "Die r u s s i s c h e Gefahr ist v i e 1 E i n b i l d u n g v ; Die Z e i t , 4 j a n u a r i 1980. G .F. Kennan, ttTho views o f t h e S o v i e t problemu ; The New Yorker , 2 november 1981
P
. Graf
Kielmansegg, Nachdenken iiber d i e D e m k r a t i e ; S t u t t g a r t , 1980.
K.G. K i e s i n g e r , Die Grosse K o a l i t i o n , 1966-1969. Reden und & k l & u w e n
des
Bundeskanzlers; S t u t t g a r t , 1979.
H.A.
K i s s i n g e r , "Die d e u t s c h e Frage a l s Problem d e r e u r o p a i s c h e n und d e r i n t e r -
n a t i o n a l e n S i c h e r h e i t t t ; Europa Archivi 1966. H. K i s s i n g e r , White House y e a r s ; Boston, 1979. H. K i s s i n g e r , For t h e r e c o r d . S e l e c t e d s t a t e m e n t s , 1977-1980; Boston, 1981 .
.
.
G Knopp (Hrsg ) , Die d e u t s c h e E i n h e i t . Hoffnung , Alptraum, I l l u s i o n ? ; Aschaf f e n b u r g , 1981 . J
. Kocka , "Nation
und G e s e l l s c h a f t " ; P o l i t i k und K u l t u r , 1981 , H e f t 1 .
W.L. Kohl and G. Basevi ( e d s . ) , West Germany : A European and g l o b a l power; Lexington (Mass.),
1981.
.
M. K r e i l e , IfWest Germany :. The dynamics o f expansionft; fnternational Organizatim,
31 (1977). E. Krippendorff and V. R i t t b e r g e r ( e d s . ) , The Foreign P o l i c y o f West Germany; London, 1980. M. b o p ( r e d . ) , Burer-gerucht D 3. Landes (ed .)
, Western
. Opstellen
o v e r D u i t s l a n d ; Deventer
,
1978.
Europe. The t r i a l s o f p a r t n e r s h i p ; Lexington ( k s s . ) ,
1977. W . Laqueur, Europa v o r d e r E n t s c h e i d u w ; ~ i i n c h e n , 1978.
W. Laqueur, t l H o l l a n d i t i s : a new s t a g e i n European neutralismIt; Commentary, august u s 198 1
.
H .G. Lehmann , Chronik d e r Bundesrepublik Deutschland
R .M.
, 1945 149-1981 ; ~ i i n c h e n1981. ,
L e p s i u s , ltDemokratie i n D e ~ t s c h l a n d; ~~~p a t k a ~ i t a l i s m uund s Industrie-
gesellschaft
, Hrsg . Th .W.
Adorno, S t u t t g a r t , 1968.
R .G. L i v i n g s t o n , ItGermany s t e p s uptt ; Foreign P o l i c y , 2 2 , s p r i n g 1976. R . G w e n t h a l und H.P. Schwarz (Hrsg.)
, Die
z w e i t e Republik. 25 J a h r e Bundes-
r e p u b l i k Deut schland . Eine B i l a n z ; S t u t t g a r t , 1974. R . G w e n t h a l , "Why German s t a b i l i t y is so i n s e c u r e t 1 ; Encounter, december 1978.
R . ~ o w e n t h a l ;G e s e l l s c h a f t s w a n d e l und K u l t u r k r i s e . Zukunftsprobleme d e r westl i c h e n Demokratien; FrankfurtlM.,
R
. ~ E w e n t h a ,l "Welche
1979.
R o l l e s o l 1 Europa s p i e l e n ?I1 ; Die Z e i t , 8 j a n u u a r i 1982.
P .C. Ludz, tfAmerikanischeHaltungen zur d e u t s c h e n FrageIt ; Deutschland Archiv, 1972. D.W. van Lynden, W i e k l e i n e r e n Nato-partner. Die Z e i t D.W.
,
K r i t i s c h h e i s s t n i c h t negativ1I;
5 december 1980.
van Lynden, I1Evenwicht i n de I g r i j z e z o n e w 1 ; C.D. Actueel, 24 j a n u a r i 1981.
T. Mason, "The w r i t i n g o f h i s t o r y a s l i t e r a r y and moral art1!; Times Higher E d u c a t i o n a l Supplement, 1 december 1978. R . McGeehan, The German rearmament q u e s t i o n ; Urbana
,
1971
.
F. Meinecke , Die d e u t sche Katastrophe ; Wiesbaden , 1946.
I
R . Morgan, The U.S. and West Germany, 1945-1973. A s t u d y i n a l l i a n c e ' p o l i t i c s ; London, 1974. R. Morgan, West Germany's f o r e i g n p o l i c y agenda; London, 1978. W.D.
Narr (Hrsg.)
, Auf
dem Weg zum E i n p a r t e i e n s t a a t ; Opladen, 1977.
U. N e r l i c h , "Western Europe's r e l a t i o n s w i t h t h e U.S.It ; Daedalus, w i n t e r 1979.
K. N i c l a u s s , Kontroverse D e u t s c h l a n d p o l i t i k . Die p o l i t i s c h e Auseinandersetzu* i n d e r Bundesrepublik Deutschland iiber den G r u n d l a g e n v e r t r w m i t d e r DDR; F r a n k f u r t IM.
,
1977.
Th. Nipperdey, Ill933 und ~ o n t i n u i t 2 td e r d e u t s c h e n G e s c h i c h t e t l ; H i s t o r i s c h e Z e i t s c h r i f t , 227, 1978.
P
. back,
Die A u s s e n p o l i t i k d e r Bundesrepublik Deutschland ; S t u t t g a r t , 1981
.
E. N o l t e , Deutschland und d e r Kalte Krieg; kch hen, 1974. E. b l t e , Marxismus, Faschismus, Kalter K r i e g ; S t u t t g a r t , 1977. W. O c k e n f e l s und B. Wagner, S i g n a l e i n d i e a c h t z i g e r J a h r e . Die p o l i t i s c h e
L a n d s c h a f t d e r BRD. Z a h l e n , Daten, F a k t e n , Meinurpen; ~ h c h e n ,1980. G. O e s t r e i c h , Die Niederlande und Brandenburg-Preussen;
Bonn, 1971.
R.E. Osgood, "?he East-West g l o b a l e q u i l i b r i u m f f ; The A t l a n t i c Community Q u a r t e r l y , summer 1979. W .E. P a t e r s o n and C. Smith ( e d s . ) , The West ~ e r m a nmodel. P e r s p e c t i v e s on a
s t a b l e s t a t e ; London, 1981.
W. P e r d e l w i t z , "Atom-Rampe D e ~ t s c h l a n d; ~Der ~ S t e r n , 19 f e b r u a r i 198 1. W. P e r d e l w i t z , "F'riedensbewgung : Kommt e i n n e u e r d e u t s c h e r P a t r i o t i s m u s ?" ; Der S t e r n , 22 o k t o b e r 1981. W. P f a f f , "Dutch t r a d i t i o n of n e u t r a l i t y u ; I n t e r n a t i o n a l Herald T r i b u n e , 18 december 1980. W. P l a t , Deutsche ~ r a u m e ,o d e r Der Schrecken d e r F ' r e i h e i t
/ I
J a h r h u n d e r t ; ~ ' k s e l d o fr , 1981
.
. Aufbruch
i n s 19.
H. P l e s s n e r , Die v e r s p a t e t e Nation; G t t i n g e n , 1959. H.C. p o t t e r i n g , Adenauers S i c h e r h e i t s p o l i t i k 1955-163, ~ u s s e l d o r f , 1975. L. Ranke, W e b e r d i e Trennung und d i e E i n h e i t von Deutschland (1832)"; S k t l i c h e Werke, 0 9 / 5 0 , L e i p z i g , 1887.
.
H Rasch , Nato-B'kdnis o d e r N e u t r a l i t a t ? Playdoyer f i b e i n e neue Aussenp o l i t i k ; Koln, 1981. R a t i f i z i e r e n o d e r n i c h t ? Die g r o s s e n R'eden d e r D e b a t t e uber d i e ~ s t v e r t r a f f e i m Bundestag ; Hamburg, 1972. J . F . R e v e l , La t e n t a t i o n t o t a l i t a i r e ; P a r i s , 1976.
R . Roth, Was ist t y p i s c h Deutsch ? ; F'reiburg , 1979. J. Rovan,,LtAllemagne n t e s t p a s c e que vous c r o y e z ; P a r i s , 1978. J . Rovan, ltDe l l O s t p o l i t i k 'a 1l a u t o - n e u t r a l i s a t i o n ?It ; P o l i t i q u e i n t e r n a t i o n a l e , 1 0 , 1980/81. S . Rozemond, Duits-Nederlandse verstalidhouding e n Europese v e i l i f f h e i d ; s .l
., 1981
(ongepubliceerd)
.
H. Rudolph, "Eine neue u n b e w a l t i g t e Vergangenheit ?I; Merkur, september 1980. E. S a g a r r a , An i n t r o d u c t i o n t o 1 9 t h c e n t u r y Germany; London, 1980. W. S a u e r , Was Problem d e s deutschen N a t i o n a l s t a a t e s w ; Moderne d e u t s c h e
S o z i a l g e s c h i c h t e , Hrsg. H.U.
Wehler, Koln, 1966.
A. S a v a r d , "La p u i s s a n c e e t l a d i v e r s i t e ' du mouvement p a c i f i s t 6 o u e s t -
allemand" ; Le monde d i p l o m a t i q u e , november 198 1 .
Th. S c h i e d e r , E i n s i c h t e n i n d i e Geschichte; B e r l i n , 1979.
M. W u m u s , L. ~ c h e f f c z y k ,J. G i e r s ,
m-1
Holland. Theologische Analyse und
K r i t i k d e s niederlkindischen P a s t o r a l k o n z i l s ; B e r l i n , 1973 H. Schmidt, " C e m y in the era of n e g o t i a t i o n s " ; F o r e i g n A f f a i r s , j a n u a r i 1971.
H. Schmidt, S t r a t e g i e d e s G l e i c k e w i c h t s . Deutsche F r i e d e n s p o l i t i k und d i e ~ e l t m a c h t e ;S t u t t g a r t , 1969. H. Schmidt, K o n t i n u i t a t und K o n z e n t r a t i o n ; Bonn, 1975. H. Schmidt, "The 1977 A. Buchan Memorial l e c t u r e t 1 ; S u r v i v a l , 1978. H. Schmidt, Der Kurs h e i s s t F r i e d e n ; ~ u s s e l d o r f , 1980. H . Schmidt,ItA p o l i c y o f r e l i a b l e p a r t n e r s h i p r 1 ; Foreign A f f a i r s , s p r i n g 1981. K.Th.
S c h m i t z , Deutsche E i n h e i t und ~ u r o p a i s c h eI n t e r m a t i o n . Der sozialdemo-
k r a t i s c h e B e i t r a g z u r Aussenpolitik d e r Bundesrepublik Deutschland
...;
Bonn, 1978. Schmollinger und P o M a l e r , Zwischenbilanz. 10 J a h r e s o z i a l
H.W.
P o l i t i k , 1969-1979.
Anspruch und W i r l i c h k e i t ; Hannover
,
1980.
K. S c h o l d e r , '!Die Vergangenheit h o l t uns immer wieder e i n . Ueber den Umgang
m i t u n s e r e r jbngsten Geschichtel1; ~ b d d e u t s c h eZ e i t u q , 27/28 j a n u a r i 1979. R . S c h r o e r s , "Aufstand f k d i e Wiederverenigung ?It ; Merkur, 1962. R. S c h r o e r s , llPerspektiven d e u t s c h e r P o l i t i k fb D e u t ~ c h l a n d ~Merkur ~;
,
1980. H.P.
Schwarz (Hrsg. ) , Handbuch d e r deutschen A u s s e n p o l i t i k ; ~ b n c h e n, 1975.
H.P. Schwarz (Hrsg.), Entspannung und Wiedervereinigung. D e u t s c h l a n d p o l i t i s c h e V o r s t e l l u n g e n K. Adenauers , 1955-1958; S t u t t g a r t , 1979. G.L. S c h w e i g l e r , National consciousness i n d i v i d e d Germany; Beverly H i l l s , C a l i f . , 1975. P. Seabury, "On d6tenteI1; Survey, 1973. P. S e t h e , Zwischen Bonn und Moskau; Frankfurt/M.,
1957.
J.J. Sheehan, W h a t is German h i s t o r y ? " ; J o u r n a l o f modern h i s t o r v , 1981. W .R
. Smyser , German-American
r e l a t i o n s ; London, 1980.
Th. Sommer , "Bonn changes coursef1; Foreign A f f a i r s , a p r i l 1967. Th. Sommer, "Gerrnanyts s t r a t e g i c p o s i t i o n i n t h e European power balance"; E.J.
Feuchtwanger ( e d . ) , Upheaval and c o n t i n u i t y . A c e n t u r y o f German h i s t o r y ,
London, 1973. K . Sontheimer , Die v e r u n s i c h e r t e Republik ; ~ b n c h e n, 1979. B. S p i n e l l i , i n t e r v i e w met H. Ehmke : I1Germania Terza f o r z a t r a C a r t e r a Breznev; La Republica, 26 j u l i 1978. B. S p i n e l l i , "Paura a Bonn 29 j u l i 1978.
-
Hanno v i s t o Breznev strematoll; La Republica,
C. S t e d i n g , Das Reich und d i e N e u t r a l e n ; Hamburg, 1941. K. S t e i n h a u s , Auferstehung; e i n e r C r o s s n a c h t ? Zum Problem d e r
ont ti nu it at
d e s f a l t e n v und 'neuent d e u t s c h e n I m p e r i a l i s m u s ; ~ o l n ,1980. F. S t e r n , "The g i a n t from a f a r " ; Foreign A f f a i r s , o k t o b e r 1977. F. S t e r n , "Germany in a semi-Gaullist
Europe1!; Foreign A f f a i r s , s p r i n g :1980.
D. S t e r n b e r g e r , Crund und Abgrund d e r Macht; Frankfurt/M.,
1962.
M. van d e r S t o e l ,"Die n i e d e r l a n d i s c h e A u s s e n p o l i t i k : p o s i t i v e P a r t n e r ~ c h a f t ~ ~ ; Europa Archiv, 1976. F.J. , S t r a u s s , flDeutsche E i n h e i t : Wer s p r i c h t denn von Anschluss ?I1 ; Die W e l t , 4 september 1979.
.
M. ~tk-mer(Hrsg ) , Die Weimarer Republik
. Belagerte
Civitas; ~ o n i g s t e i , n 1980.
M. Stb-mer, " N a t i o n a l s t a a t und K l a s s e n g e s e l l s c h a f t i m Z e i t a l t e r d e s ~ k - g e r s f l ; Merkur, rnei 1981
.
"The tempting o f Germanyff; The Economist, 31 maart16 a p r i l 1979.
R . von Thadden, Fragen a n Preussen. Zur C e s c h i c h t e e i n e s aufgehobenen S t a a t e s ; ~ G n c h e n , 1981
.
R
. von Thadden , Was s c h w i e r i g e Vaterland . G e s c h i c h t e und Geschichtsbewusst-
s e i n a l s Problem d e s DeutschenIf; Aus P o l i t i k und Z e i t g e s c h i c h t e , 10 november 1979. Ch. T i l l y ( e d . ) , The f o r m a t i o n o f n a t i o n a l s t a t e s i n Western Europe; P r i n c e t o n , 1975. ~ o t a l i t a r i s m u sund Faschismus. Fine w i s s e n s c h a f t l i c h e und
politische
B e g r i f f s k o n t r o v e r s e ; ~ b c h e ,n 1980. C.F.
T r e v e r t o n , The ' d o l l a r d r a i n f and American f o r c e s i n Germany; Athens, 1978.
R.W.
Tucker, The p u r p o s e s o f American power. An e s s a y on n a t i o n a l s e c u r i t y ;
New York, 1981. J.A. Vermaat, I t N e u t r a l i s t t e n d e n c i e s i n t h e NetherlandsI1; The World Today, december 1981
.
J.M. Vincent, "La s t a b i l i t e ' i n q u i G t e d e l a R6publique fe'd6raleu; Le monde d i p l o m a t i q u e , rnei 1980.
J. Vinocur , "The German m a l a i s e f f ; The New York Times Magazine, 15 november 1981 K. Voigt J.J.C.
, "Europa
.
moet &n lij n trekken"; ( g e s p r e k ) Algemeen Dagblad, 18 maart 1981 .
Voorhoeve, Peace, p r o f i t s and p r i n c i p l e s . A s t u d y o f Dutch f o r e i g n
p o l i c y ; Den Haag, 1979.
.
H .U. Wehlmer (Hrsg ) , Klassen i n d e r e u r o ~ a i s c h e nS o z i a l ~ e s c h i c h t ; e Cottingen 1979. H .U. Wehler , "Deutscher Sonderweg?" ; Merkur, rnei 1981. E. Weisenfeld, "Europa
-
Vom * G l e i c h g e w i c h t 7 z u r S o l i d a r i t a t f l ; Merkur, 1981.
B.J. Wendt, ltDeutschland i n d e r M i t t e Europas. G r ~ n d k o n s t e l l a t i ~ n edne r Ges c h i c h t e " ; Deutsche S t u d i e n , 75. 1971'.
L.L. Whetten, Germany's O s t p o l i t i k ; s.1.
Winkler ( H r s g . ) , P o l i t i s c h e W e i c h e n s t e l l w e n i m Nachkriep.sdeutschland,
H.A.
1945-1953; ~ E t t i n g e n ,1979.
H .A. Winkler ,"Der d e u t s c h e Sonderweg" ; Merkur, a u g u s t u s 198 1. H .A. Winkler , I1Sind d i e Deutschen N a t i o n a l i s t e n ? " ; Die Z e i t , 29 j a n u a r i 1982.
G. Z i e b u r a (Hrsg.) Darmstadt
,
, Grundfragen
d e r d e u t s c h e n A u s s e n p o l i t i k s e i t 1871 ;
1975.
,
H . Z i l l e s s e n (Hrsg.)
Volk, Nation. V a t e r l a n d ; ~ i i t e r s l o h ,1970.
Die z o r n i a e n a l t e n ~ a n n e r .Gedanken iiber Deutschland s e i t 1945; Hamburg, 1979.
Aanvullende l i t e r a t u u r
Ball,
G.W.
The p a s t h a s a n o t h e r p a t t e r n . Memoirs. N.Y.
1982.
A. B e s a n y o n , P r 6 s e n t s o v i 6 t i q u e e t p a s s 6 r u s s e . P a r i j s 1 9 8 0 . P. Blickle,Deutsche
U n t e r t a n e n , Munchen 1 9 8 1 .
R. B o u r n a z e l , R a p a l 1 0 , e i n
f r a n z o s i s c h e s Trauma, K e u l e n 1 9 7 6 .
G.A.
C r a i g , T h e G e r m a n s . N.Y.
A.W.
DePorte,
1982.
Europe b e t w e e n t h e s u p e r p o w e r s . The e n d u r i n g b a l a n c e . New H a v e n 1 9 7 9 .
Duroselle, L'idge d'Europe dans l ' h i s t o i r e . P a r i j s 1965.
J.B.
P. Eisenmann, A u s s e n p o l i t i k d e r Bundesrepublik Deutschland, K r e f e l d 1982. L. Freedman, The A t l a n t i c c r i s i s . R. F r i t s c h - B o u r n a z e l ,
I n : I n t e r n a t i o n a l A f f a i r s , 1982.
L a RFA e t l l E u r o p e d e L ' E s t :
v o i e r o y a l e ou impasse?
I n : P o l i t i q u e i n t e r n a t i o n a l e , 1982. E.G.
G a l b r a i t h , S i l e s ~ t a t s - ~ n i r se t i r a i e n t l e u r s t r o u p e s d l E u r o p e . I n : Revue d e s d e u x mondes, G a t z k e , Germany a n d t h e U.S.:
H.W.
aug.
1982.
"A s p e c i a l r e l a t i o n s h i p ? " . ;
C a m b r i d g e (Mass.) 1 9 8 0 . H.D.
G e n s c h e r , Toward a n o v e r a l l w e s t e r n s t r a t e g y for p e a c e , and progress.
In: Foreign Affairs,
freedom
1982.
J.P.
G o l d s b o r o u g h , R e b e l E u r o p e . How A m e r i c a c a n l i v e w i t h a c h a n g i n g
N.A.
G r a e b n e r , The d e c l i n e o f A m e r i c a ; a c o u n t e r i n g a p p r a i s a l . I n :
W.E.
Griffith, T
c o n t i n e n t , N.Y.
1982.
The V i r g i n i a Q u a r t e r l y Review, 1982. i
S
S
R
and Europe, Lexington P. H a s s n e r , M.
Howard,
t
e
n
s
i
o
n
s
.
t h e USA
(Mass.), 1 9 8 2 .
E u r o p e : O l d c o n f l i c t s , new r u l e s .
In: Orbis,
1973.
Western defence i n t h e 1980s: c o n d i t i o n s f o r consensus. I I S S 2 4 t h A n n u a l C o n f e r e n c e , Den H a a g 1 9 8 2 .
L. Namier, Vanished supremacies. Essays on European history, 1812-1918. Londen 1958. In: U. Nerlich, Neuorientierung d e r a m e r i l : a n i s c h e n A u s s e n p o l i t i k . Europa-Archiv, 1982. Die Deutsch-Deutsche Frage. In: Loccumer Protokolle, 34/1981. R. Pommerin, Deutsch-amerikanische Beziehungen zwischen Rivalitat und Partnerschaft. In: Neue Politische Literatur, 1982. L. ~ e i n i s c h (Hrsg.), Dieses Europa zwischen Ost und West. Munchen 1982 J. Rovan, Bonn: vers une nouvelle politique extgrieure? In: Politique Internationale, 1982. B. Schulte, Hollands Ostpolitik,Hamburg 1973. E. Schulz, Die deutsche Nation in Europa, Bonn 1982, H. Schulze, Die Deutschen und ihre Nation. In: Die Zeit, 24 sept. 1982. G. Schweigler, Europa, Amerika und die Entspannung. In: Aus Politik und Zeitgeschichte, B28, 1982. Th. Sommer (Hrsg.), Denken an Deutschland. Zum Problem der ~iedervereini-
w; Hamburg
1966. "Was bedeuten uns heute Volk, Nation, Reich?"; Vortrtige und Diskussion .... ; Stuttgart 1961. A.E. Stent, From embargo to Ostpolitik. The political economy of West-German-Soviet relations, 1955-1980, Cambridge 1982 W. Venohr (Hrsg.) Die deutsche Einheit kommt bestimmt, Bergisch Gladbach 1982 M. Vlahos, America: Images of empire. Washington 1982. H.U. Wehler, "Wir brauchen keinen neuen deutsche? Sonderweg", J FAZ, - 15/2/1982. W. Weidenfeld, Die Frage nach der Einheit der deutschen Nation, Munchen 1981. L.L. Whetten, Germany, East and;west, N.Y. 1980. \
II.DE
P V d A , D E
H O R Z E L
V A N
D E
S P D
H.J.G. Beunders
DE PVDA, DE HORZEL VAN DE SPD Nadere a a n d a c h t v o o r d e . v e r h o u d i n g t u s s e n d e P v d ~e n h a a r W e s t d u i t s e z u s t e r p a r t i j , d e SPD, i s n u t t i g omdat d e o n d e r l i n g e v e r s t a n d h o u d i n g t u s s e n b e i d e s o c i a l i s t i s c h e p a r t i j e n i n d e j a r e n z e v e n t i g symptomatisch i s geweest voor d e Nederlands-Duitse betrekkingen, z o a l s d i e t o t u i t i n g kwamen i n d e p u b l i e k e o p i n i e . H e t g e h e l e d e c e n n i u m i s d e SPD d e g r o o t s t e r e g e r i n g s p a r t i j g e w e e s t e n daarom mede v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r h e t ' M o d e l l D e u t s c h l a n d ' ; d e PvdA b e p a a l d e t u s s e n 1973 e n 1977 a l s r e g e r i n g s p a r t i j h e t N e d e r l a n d s e b u i t e n l a n d s e b e l e i d . Maar ook d a a r v 6 6 r e n d a a r n a h i e l d d e PvdA z i c h a c t i e f b e z i g m e t d e o n t w i k k e l i n g e n i n D u i t s l a n d . C o n t a c t e n t u s s e n WD
e n Dl66 e n e r z i j d s e n d e
FDP a n d e r z i j d s z i j n e r i n d e j a r e n z e v e n t i g n i e t o f n a u w e l i j k s g e w e e s t . T u s s e n d e KVP, ARP e n CHU, l a t e r samengevoegd t o t CDA, e n d e CDU e n CSU z i j n d e c o n t a c t e n we1 v e e l v u l d i g g e w e e s t , maar h i e r b e t r o f h e t a l t i j d p e r s o o n l i j k e ontmoetingen e n n o o i t o f f i c i e l e bijeenkomsten. H e t CDA h e e f t d e l a a t s t e j a r e n ook v r i j v e e l a f s t a n d genomen v a n z i j n z u s t e r p a r t i j CDU/CSU,
zonder deze v e r w i j d e r i n g l u i d
t e b e n a d r u k k e n . H i e r d o o r werd h e t b e e l d v a n d e v e r s t a n d houding t u s s e n Nederland en West-Duitsland
s t e r k door de
P a r t i j v a n d e ~ r b e i dg e k l e u r d . D e r e l a t i e t u s s e n PvdA e n SPD i s v a n a f h e t
begin problematisch geweest. I r r i t a t i e e n meningsverschillen waren r e g e l , harmonie e n g e l i j k g e z i n d h e i d u i t z o n d e r i n g .
Nu
was d e e e r s t e n a o o r l o g s e l e i d e r v a n d e SPD, d r . K u r t S c h u m a c h e r , ook g e e n man om g e m a k k e l i j k e e n i n n i g e v r i e n d s c h a p n e e o p t e bouwen omdat h i j d o o r z i j n v e r b l i j f i n h e t c o n c e n t r a t i e k a m p e e n t a m e l i j k v e r b i t t e r d man was geworden. Bogend o p z i j n e i g e n d e m o c r a t i s c h e v e r l e d e n w e i g e r d e h i j p e r s o o n l i j k d e ' K o l l e k t i v s c h u l d ' t e a a n v a a r d e n . H i j spuwde z i j n g a l u i t o v e r d e g e a l l i e e r d e n , d i e z i j n s i n z i e n s mede v e r a n t w o o r d e l i j k w a r e n v o o r d e o o r l o g e n d i e hem n a 1945 w i l d e n h e r o p v o e d e n i n d e d e m o c r a t i e . En d e N e d e r l a n d e r s w a r e n t o t d i t l a a t s t e n o g a l s t e r k g e n e i g d . Voor h e n was d e drang t o t heropvoeding van h e t D u i t s e volk n i e t a l l e e n een v o o r t z e t t i n g v a n d e a l o u d e z e n d i n g s d r a n g , maar was d e z e r e e d u c a t i e d e e n i g e u i t w e g u i t d e p a r a d o x v a n de N e d e r l a n d s e 'Duitsland-politick'.
Imers, e n e r z i j d s was voorkomen v a n h e r l e v i n g v a n h e t D u i t s e g e v a a r v a n p r i m a i r b e l a n g v o o r h e t v o l k , maar a n d e r z i j d s was h e r l e v i n g v a n d e D u i t s e e c o n o m i e v a n p r i m a i r b e l a n g v o o r d e N e d e r l a n d s e e c o n o m i e . Deze t w e e z a k e n s l o t e n
elkaar echter uit, tenzij de Duitsers plotseling voor altijd een vredelievend volk zouden worden. Ook vanwege het beginsel van het internationalisme spraken de Nederlandse socialisten over de noodzaak van het "geven van vriendschap, die de feilen toont".1) Nationalisme versus internationalisme Deze 'feilen', die volgens de pas opgerichte PvdA talrijk waren, kwamen alle voort uit de wezenlijke tegenstelling tussen het Duitse nationalisme en het Nederlands internationalisme. Schumacher was geobsedeerd door de angst dat men zijn partij er weer van zou beschuldigen geen oog te hebben voor de belangen van de natie. Dit probleem, waaraan Schumacher a1 in 1920 zijn dissertatie had gewijd, is tot op heden een van de grootste problemen voor de Duitse socialisten gebleven. De SPD staat er overigens op als 'sociaal-democratisch' aangemerkt te worden en niet als 'socialisten', zoals ambassadeur D.W. baron Van Lynden ondervond toen hij begin 1975 Heinz Kuhn, toen nog minister-president van Nord-RheinWestfalen, aansprak als 'U, als socialist'. 'Socialistisch' is volg~ensde SPD-er hetzelfde als 'marxistisch' en zo willen de meesten van hen niet genoemd worden.2 Toen de socialisten na de Tweede Wereldoorlog overal zitting kregen in officiele besturen, leek datgene bereikt wat Ferdinand Lassalle tevergeefs had nagestreefd: verzoening tussen de arbeidersklasse en de staat. Bovendien voelde de SPD zich de enige factor van continuiteit met pre-nazi-Duitsland. SPD (niet de KPD) was niet alleen de enige reele factor van continuyteit met het pre-nationaalsocialistische Duitsland, maar voelde zich als vervolgde en verbannen, Duitse tegenstander van Hitler bovendien moreel gerechtvaardigd, de toekomst van het naoorlogse Duitsland te bestemmen. Dit botste met de opstelling van de geallieerden, spoedig verdeelde, overwinnaars, die Duitsland in de eerste plaats als instrument zagen om de eigen belangen te verdedigen. De SPD voelde zich als bijna enige groepering sterk genoeg om zich tegen die 'Fremdbestimmung' te verzetten. Doe1 van de naoorlogse SPD was een maatschappelijke en politieke recon~tructie~gebaseerd op sociale rechtvaardigheid, nationale zelfbeschikking, democratie en non-agressie, zo mogelijk in een Europees kader. Daarom was Schumacher ook niet tegen 'Europa', maar tegen een conservatief, clericaal en kapitalistisch 'Europa', zoals dat na de oorlog zich a1 ,
s p o e d i g b e g o n a f t e t e k e n e n . ~ e m i l i t a r i s a t i ewees S c h u m a c h e r , i n t e g e n s t e l l i n g t o t sommigen v a n z i j n p a r t i j genoten, n i e t ' t e n s t e l l i g s t e '
a f , maar a l l e e n z o l a n g e r
g e e n o p l o s s i n g was g e v o n d e n v o o r h e t D u i t s e v r a a g s t u k . Schumacher was ook g e e n ' n e u t r a l i s t ' , maar d u i d e l i j k a n t i b o l s j e w i s t i s c h en westers-democratisch
georienteerd.
N e u t r a l i s t e n vormden e e n t e v e r w a a r l o z e n m i n d e r h e i d i n d e SPD. V e r z e t t e g e n d e NAVO s t o e l d e o p d e t e r e c h t e v e r d e n k i n g , d a t de W e s t e l i j k e G e a l l i e e r d e n geen w e r k e l i j k e b i j d r a g e w i l d e n l e v e r e n a a n h e r s t e l van d e D u i t s e n a t i o n a l e e e n h e i d . D e SPD v e r z e t t e z i c h t e g e n a l l e m a a t r e g e l e n , d i e d e k a n s o p d a t h e r s t e l verkleinden. D e PvdA d a c h t h i e r a n d e r s o v e r .
H e t Verdrag
van B r u s s e l bood d e s o c i a l i s t e n , a l d u s Verkade i n S o c i a l i s m e e n D e m o c r a t i e , e e n k a n s "om i n d i t k a d e r a a n h e t i n t e r n a t i o n a l i s m e h u n n e r b e g i n s e l e n e e n c o n c r e t e vorm t e g e v e n " . 3, H e t anti-communisme
v a n d e PvdA m a a k t e d e n o o d z a a k
v a n i n t e g r a t i e van d e B o n d s r e p u b l i e k i n E u r o p a nog g r o t e r . Een P v d A - d e l e g a t i e d i s c u s s i e e r d e o p 24 j a n u a r i 1950 m e t d e B o n d s d a g f r a c t i e v a n d e SPD. Den Uyl wees e r h i e r b i j o p d a t i n h e t b u i t e n l a n d d e SPD e n d e D u i t s e r s n i e t o n d e r s c h e i d e n w e r d e n . Daarom was d e e i s v a n d e SPD v a n ' G l e i c h b e r e c h t i g u n g ' i n h e t b u i t e n l a n d o n b e g r i j p e l i j k e n ook n i e t i n t e w i l l i g e n . P v d A - v o o r z i t t e r V o r r i n k v e r w e e t d e SPD-ers d a t z e d e a n g s t v a n d e E u r o p e s e v o l k e n v o o r D u i t s l a n d n i e t i n hun p l a n n e n en p o l i t i e k e denkbeelden betrokken. H i j p l e i t t e voor e e n i n t e g r a t i e v a n D u i t s l a n d i n d e NAVO. Schumacher e n C a r l o Schmid wezen d i t m e t klem v a n d e h a n d . 4 ) I n d e z e p e r i o d e v e r w a c h t t e d e PvdA m e e r h e i l v a n d e c h r i s t e n d e m o c r a t i s c h e b o n d s k a n s e l i e r Adenauer dan v a n h e t ' n a t i o n a l i s t i s c h e g e b r a l ' v a n Schumacher. 5 Meermalen s t u u r d e d e PvdA d a a r o m h a a r i n t e r n a t i o n a a l s e c r e t a r i s A l f r e d Mozer o p p a d om d e D u i t s e s o c i a l i s t e n t o t E u r o p a t e b e k e r e n . Mozer, z e l f v a n D u i t s e afkomst, v e r h a a l t hoe h i j i n z i j n eerste gesprek m e t Schumacher w e e s o p d e n o o d z a a k v a n E u r o p e s e Gemeenschappen en hoe d e SPD-leider c o l l e g a Wehner z e i :
t o e n t e g e n z i j n eveneens aanwezige "Hoe l a n g e r h i j o v e r E u r o p a s p r e e k t , d e s
t e m i n d e r w o r d t z i j n D u i t s t a a l g e b r u i k f l .6,
Ook ti j d e n s d e
v o o r b e r e i d i n g van d e Europese Defensiegemeenschap, en d a a r n a v a n d e NAVO, t r a c h t t e d e PvdA d e SPD o v e r t e h a l e n h e t v e r z e t t e g e n d e r e m i l i t a r i s a t i e o p t e geven. Heldring h e r i n n e r t z i c h nog e e n g e s p r e k m e t H e r b e r t Wehner i n o k t o b e r 1954 w a a r i n d e z e d e PvdA e r v a n b e s c h u l d i g d e d e s o c i a a l d e m o c r a t i s c h e s o l i d a r i t e i t t e o n d e r m i j n e n , d o o r o p hun e i g e n
terrein actie te voeren tegen de Duitse partijgenoten. Dit werd de Partij van de Arbeid doo; de SPD zeer kwalijk genomen. 7 Godesberg Uit deze 'harde lijn' ten opzichte van de SPD blijkt hoe 'nationaal' de buitenlandse politiek van de PvdA was. De sociaal-democraten hadden zich als partij altijd weinig geprofileerd op buitenlands gebied. SDAP en PvdA zijn beide voortgekomen uit binnenlandse sociale vraagstukken. De Nederlandse economie is van de tijden van de zout- en.houthandel met de Oostzee tot de huidige Rijnvaart zeer afhankelijk geweest van handel met het buitenland. Het Nederlandse buitenlandse beleid heeft door de jaren heen dan ook in het teken gestaan van de economische belangen en het Nederlandse socialisme heeft nooit een duidelijk standpunt in durven nemen tegenover dat liberale beleid. Na de oorlog vereisten dezelfde handelsbelangen dat Nederland de vurigste pleiter werd van mondiale en regionale samenwerking en de PvdA kon, zoals we gezien hebben, zich hierin prima vinden. Nationalisme werd nog altijd met verderfelijk kapitalisme en militarisme geassocieerd en vandaar dat versterking van supranationale instellingen haast uit principe 'socialistisch' genoemd werd. Een gevolg van dit 'monsterverbond' tussen liberalen en socialisten, zoals VerLoren van Themaat dit genoemd heeft, is bijvoorbeeld geweest dat Nederlandse socialisten zij aan zij streden met het grote bedrijfsleven om tot een versterkte Europese Gemeenschap te komen.8 Het lukte de SPD, die haar politiek nog steeds baseerde op het marxistisch Heidelberger partijprogram van 1925, niet steun te verwerven buiten de arbeidersklasse. Met 30% van de kiezers achter zich bleef de partij in de oppositie, en de frustratie hierover leidde in de tweede helft van de jaren vijftig tot herbezinning op de politieke lijn. Bovendien had men moeten vaststellen dat de Westduitse economie ('Wirtschaftswunder') uit de as herrees dank zij en niet ondanks het liberale kapitalisme van Adenauer en Erhard. Om ook eindelijk eens aan bod te komen, diende men 'regierungsfahig' te worden en daarvoor diende de SPD het marxisme af te zweren en van klasse- tot volkspartij te worden. In het Godesberger Program van 1959 werd deze ommezwaai vastgelegd, gesteund door een kleine meerderheid. De SPD erkende voortaan de waarde van de godsdienst, de (sociale) markteconomie en besloot de
democratisch-liberale staat als doe1 op zichzelf te beschouwen. Godesberg symboliseerde de 'doorbraak' naar de katholieke arbeiders en de snelgroeiende middenklasse. Volgens Mozer heeft Vorrink Schumachers opvolger Erich Ollenhauer in de jaren vijftig herhaaldelijk 'bewerkt* inzake de nuttigheid van de 'werkgemeenschappen' binnen de PvdA en is de koerswending van de SPD mede te danken geweest aan de PvdA 9 Zelfoverschatting lijkt aan deze mening niet vreemd, te meer daar de PvdA, die zelf ondanks de mislukte 'doorbraak' van eind jaren veertig a1 jaren een volkspartij was, eind jaren vijftig in een ernstige crisis verkeerde. Men had zich zozeer 'aangepast' dat men beheerst werd door doelloosheid. "Geteisterd door de gevolgen van een economische groei en koude oorlog was het (socialisme) niet meer bij machte om tot andere inzichten te komen dan die waarin zijn eigen executie werd aangekondigd. In 1957 gaf de Partij van de Arbeid ( . . . ) een blijk van haar eigen machteloosheid door een 'ideeenbus der dernocratie' te organiseren, ,een onderzoek waardoor de partij van 300.000 speciaal per formulier aangeschreven kiezers hoopte te horen wat ze verder zou moeten doen", aldus Hofland. 1 0 Het 'einde van de ideologie' bleek om te slaan in een periode van ongekende politieke strijd en ideologisering. Ondanks het feit dat het PvdA-beginselprogram van 1959 en het Godesberger Program grote gelijkenis vertoonden, bleken de wegen van beide partijen elkaar te kruisen: de Nederlandse socialisten radicaliseerden en de Westduitse collega's pasten zich aan. Dit chiasme werd versterkt doordat de. PvdA tussen 1959 en 1973, op het zeer tijdelijke kabinet-Cals na, in de oppositie verkeerde, terwijl de SPD in 1966 eindelijk op het felbegeerde regeerfluweel terecht wist te komen en zich daar zovele jaren niet meer vanaf heeft laten duwen.
.
Nieuw Links De internationale ontspanning die zich na de Cuba-crisis van 1962 aankondigde vie1 samen met het losbrandende generatieconflict binnen de PvdA. Vooral bij de jongere generatie begon het starre 'blokdenken' op grote weerstand te stuiten. De verwerping van de dictaturen in Portugal en Griekenland en het ste'rk opbloeiende idee van ontspanning pasten in het algemene psychologische klimaat waarin verzet tegen de bestaande maatschappelijke en politieke machtsstructuur in een algemeen protest uitmondde,
dat in 1966 met de Provo-rellen een voorlopig hoogtepunt vond. Binnen de PvdA leidde deze strijd in 1966 tot de oprichting van Nieuw Links, en vier jaar later tot de afsplitsing van DS'70. IJverden de radicale PvdA'ers op binnenlands- en partijpolitiek'terreinvoor verregaande democratisering, ook de buitenlandse politiek bleek een onontgonnen terrein waar veel te verbeteren viel. Behalve uittreding uit de NAVO werd de erkenning van de DDR en van de Oder-Neisse-grens, in navolging van de PSP en het nieuwe D'66, ook voor Nieuw Links het symbool van een nieuwe buitenlandse politiek die gericht was op het afbreken van de barrisres tussen Oost en West en het brengen van meer rechtvaardigheid in de wereld. De strijd voor erkenning van de DDR was in de eerste plaats een strijd tegen 'het establishment'. Daarbij kwam dat men in linkse kring een 'slecht geweten' kreeg over het feit dat men zich in de jaren vijftig zo had laten meeslepen in het anti-communistische 'monsterverbond' met de liberalen en confessionelen. Uit schuldgevoel werd alsnog het, door de verderfelijk geachte oudere generatie verwaarloosde, 'bruine gevaar' tot het.grootste gevaar verklaard. "Wat men na 1945 had gemist, werd nu emotioneel ingehaald", aldus Von der Dunk. 11) In de Bondsrepubliek liet liet anti-communisme zich niet zo gemakkelijk wegvagen omdat dit tot de pilaren behoort waarop de staat rust. Daarom kon de reactie vooral in Nederland zo heftig zijn. Er kwam een ander monsterverbond tot stand waarvan ook de communisten deel gingen uitmaken en waarvan Amerika, en de Bondsrepubliek als vertegenwoordiger van Amerika in Europa, het doelwit werden. Aangezien Oost-Europa altijd a1 geschermd had met zijn anti-fascisme ontstond er zo in Oost- en West-Europa een gelijke gezindheid. Dit leidde tot de werkelijkheidsvreemde bewondering voor de DDR en dit zorgt tot op heden voor de lauwheid in de discussie over veiligheid en vrede als het gaat om de Russische aspecten ervan. Aangezien de motie van Nieuw Links tot uittreding van de NAVO, net als in 1967 (en later in 1971), verworpen was op het partijcongres (in maart 1969), moet de erkenning van de DDR vooral opgevat worden als bliksemafleider voor de hierover bestaande frustratie. Het gejuich na de uitslag (1982 voor erkenning, 583 tegen) gold dan ook meer de overwinning van Nieuw Links dan die van de DDR. Toen SPD-voorzitter en bondskanselier Willy Brandt per brief liet weten dit besluit 'betreurenswaardig' te vinden, schreef het Partijbestuur daarop haastig alle partij-afdelingen een
b r i e f d a t e r k e n n i n g v a n h e t DDR-regime
i n geen enkel opzicht
mocht worden u i t g e l e g d a l s e e n b l i j k v a n w a a r d e r i n g v o o r h e t U l b r i c h t - r e g i m e . 1 2 ) Maar v o o r v e l e n was d i t e e n g e r i n g e troost. Sindsdien is de buitenlandse p o l i t i e k , en m e t name d e NAVO e n d e B o n d s r e p u b l i e k , v o o r t d u r e n d h e t p u n t v a n w r i j v i n g gebleven t u s s e n d e gematigde PvdA-fractie en regeerders e n e r z i j d s en de r a d i c a l e r e achterban anderzijds. D e N i e u w l i n k s e r s mochten Von K i e l m a n s e g g e n d e DDR a a n g e -
g r e p e n h e b b e n a l s hefboom om z i c h z e l f a a n d e macht t e h e l p e n , t o e n ze halverwege d e j a r e n z e v e n t i g p l a a t s e n i n p a r t i j b e s t u u r , p a r l e m e n t , e n z e l f s r e g e r i n g hadden weten t e v e r o v e r e n , b l e v e n sommigen v a n h e n r a d i c a l e i d e e e n t r o w D e t e g e n s t e l l i n g t u s s e n p a r t i j b e s t u u r e n a c h t e r b a n werd
h i e r d o o r e e n s t r i j d b i n n e n d e p a r t i j t o p z e l f . Zo k r e e g d e l i e f d e v o o r d e DDR z e l f s e e n o f f i c i e e l t i n t j e , z o a l s bewezen w e r d d o o r h e t b e z o e k d a t e e n o f f i c i e l e d e l e g a t i e v a n 22 t o t 26 s e p t e m b e r 1975 b r a c h t a a n O o s t - B e r l i j n .
Bij
t e r u g k e e r o p S c h i p h o l g a f d e d e l e g a t i e , d i e g e l e i d was d o o r p a r t i j v o o r z i t t e r mevrouw I e n v a n d e n H e u v e l , e e n p e r s conferentie.
D e delegatieleden verklaarden d a t p a r t i j l e i d e r
Honecker e n h e t P o l i t b u r o d e muur t u s s e n O o s t - e n WestB e r l i j n beschouwden " a l s e e n n o r m a l e g r e n s , z o a l s d i e e l d e r s t u s s e n West- e n Oost-Europa
bestaat".
" Z i j hebben d e
noodzaak e r v a n ook a a n g e t o o n d " , a l d u s d e l e g a t i e l i d J a n N a g e l . Evenals J.B.
C h a r l e s t i e n j a a r e e r d e r v e r k l a a r d e ook h i j d a t
d e muur ' h i s t o r i s c h j u i s t '
i s g e w e e s t . 1 3 ) En Van d e n H e u v e l
voegde er a a n t o e d a t d e p a r t i j ' a c h t e r a f b e z i e n ' na de o o r l o g e e n v e r k e e r d e h o u d i n g h a d ingenomen t e g e n o v e r d e DDR. Men was h e t i n f e i t e e e n s m e t h e t C e n t r a a l Comitg v a n d e O o s t d u i t s e e e n h e i d s p a r t i j SED d a t men ' z o s n e l m o g e l i j k '
tot
d e s o c i a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j m o e s t z i e n t e komen, z o a l s men ook i n O o s t - B e r l i j n
i n e e n g e z a m e n l i j k perscommuniqu6
h a d l a t e n w e t e n . P r e m i e r Den Uyl e n m i n i s t e r v a n B u i t e n l a n d s e Zaken Van d e r S t o e l , b e i d e n p a r t i j g e n o t e n , d i s t a n t i e e r d e n z i c h e n k e l e d a g e n l a t e r v a n d e u i t s p r a k e n v a n N a g e l e n ook i n h e t P a r t i j b e s t u u r w e r d s c h e r p e k r i t i e k g e u i t . Den Uyl noemde d e u i t s p r a k e n v a n N a g e l ' f e i t e l i j k e n p o l i t i e k verwerpelijk'.
H i j a c h t t e h e t onaanvaardbaar d a t d e
s o c i a l i s t e n d e ' m o r e l e v e r w e r p e l i j k h e i d ' v a n d e muur n i e t hadden b e n a d r u k t 1 4 )
.
Na 1975 d a a l d e d e p o p u l a r i t e i t v a n d e DDR b i j l i n k s s n e l n a a r a a n l e i d i n g van d e h a r d e behandeling van d e O o s t d u i t s e d i s s i d e n t e n a l s Wolf B i e r m a n n , R o b e r t Havemann e n Rudolf B a h r o . Daar d e m e n s e n r e c h t e n e e n c e n t r a l e r o l
speelden in het beleid van Van der Stoel, verslechterde de sfeer tussen beide landen, en ook tussen SED en PvdA. Bij het bezoek van de Oostduitse minister van Buitenlandse Zaken, Otto Fischer, in januari 1977 aan Den Haag spaarde Van der Stoel hem in zijn kritiek niet. Terwijl Fischer verklaarde dat zijn volk niets te maken wilden hebben met de 'vuilspuiterij' van mensen als Biermann, uitte de Nederlandse minister tijdens het officiele diner zijn grote teleurstelling over hetgeen er van 'Helsinki', en met name van de mensenrechten-paragraaf, terecht was gekomen. 15) Radikalenerlass Wat de DDR in de jaren zestig en de eerste helft van de jaren zeventig was voor de PvdA-achterban, werd het 'Radikalenerlass' in de tweede helft van het decennium. Gortzak spreekt dan ook van een 'permanente' tegenstelling tussen leiding en achterban. 16) Het kader stond op een beginselpolitiek versus Duitsland, omdat kwalijke ontwikkelingen in Duitsland slecht zijn voor zowel de Bondsrepubliek als Nederland en de PvdA, terwijl de"bestuurdersl een meer realistische ('opportunistische', aldus de critici), verzoenende politiek voorstonden om de goede betrekkingen met de Bondsrepubliek niet te schaden en de moeilijkheden voor de SPD niet te vergroten. Aangezien ook langzamerhand een deel der 'bestuurders' uit Nieuwlinksers bestond, raakteh de in dit opzicht voorzichtige leiders als Den Uyl en Van der Stoel in de minderheid. Overigens was er enige tijd nodig voor de PvdA erachter kwam dat er in Duitsland een aantal omstreden ontwikkelingen aan de gang waren. Zo stammen de eerste protesten tegen de bestrijdingsmethoden van de Westduitse autoriteiten van de Baader-Meinhof-groep uit 1974 en komt de belangstelling voor de Berufsverbote pas in 1976 op gang, vier jaar na het uitvaardigen van het Radikalenbesluit van januari 1972. In november 1974 besloot het bestuur van de PvdA een protestbrief te zenden aan Willy Brandt, de voorzitter van de SPD. Daarin sprak.het bestuur zijn ongerustheid uit over de behandeling van de gevangen zittende leden van de Baa'der-Meinhof-groep en over het feit dat het Westduitse strafrecht op enkele punten door wetswijzigingen zou worden verscherpt (Verfassungschutz). Het SPD-bestuur verbaasde zich erover dat de brief van de PvdA a1 in Nederlandse kranten was gepubliceerd, voordat deze zijn bestemming had bereikt, maar Brandt schreef " de Nederlandse belangstelling voor onze problemen op hoge prijs" te stellen
e n t r a c h t t e v e r v o l g e n s d e o n g e r u s t h e i d i n N e d e r l a n d weg t e nemen d o o r t e v e r k l a r e n d a t d e W e s t d u i t s e r e g e r i n g e r z e l f s n i e t v a n "droomde" d e i n d e g r o n d w e t v a s t g e l e g d e v r i j h e i d s t u k j e s b i j b e e t j e s p r i j s t e geven. W e 1 toonde h i j z i c h g e t r o f f e n d o o r d e l a a t s t e opmerking i n
d e PvdA-brief,
w a a r i n e r o p w e r d gewezen d a t i n d e Bonds-
r e p u b l i e k n o o i t d e r g e l i j k e spoed b e t r a c h t werd a l s h e t g i n g om d e b e r e c h t i n g v a n n a z i - m i n d e r h e d e n . 1 7 ) A l s g e v o l g v a n d e u i t s p r a k e n o v e r d e Muur e n d e toenemende Nederlandse k r i t i e k o p h e t f u n c t i o n e r e n van d e W e s t d u i t s e d e m o c r a t i e nam i n 1975 d e w e d e r z i j d s e i r r i t a t i e t o e . D e o o k d o o r somrnige PvdA-leden g e b e z i g d e u i t r o e p ' D e u t s c h l a n d F o l t e r l a n d ' kwam h a r d a a n b i j d e o o s t e r b u r e n d i e b e g r i j p e l i j k e r w i j s b e l e d i g d waren door d e r g e l i j k e b u i t e n l a n d s e k r i t i e k . Er v i e 1 dus h e e l wat b i j t e p r a t e n t i j d e n s h e t bezoek d a t d e SPD-delegatie onder l e i d i n g van p a r t i j v o o r z i t t e r B r a n d t o p 27 e n 2 8 f e b r u a r i 1976 b r a c h t a a n d e PvdA. D e k r i t i e k v a n d e k a n t v a n d e SPD b l e e f b e p e r k t t o t e e n s t e v i g e waarschuwing v o o r d e p o l i t i e k e r i s i c o ' s i n Europa van e e n W e s t d u i t s m i l i t a i r i s o l e m e n t t e n o p z i c h t e van z i j n NAVO-partners.
Voortgaande beperking door andere landen
van d e d e f e n s i e zou e e n d e r g e l i j k i s o l e m e n t i n d e hand k u n n e n w e r k e n . D e PvdA d a a r e n t e g e n h a d k r i t i e k o p d e e e n z i j d i g o p s t e r k e g r o e i g e r i c h t e e c o n o m i s c h e p o l i t i e k v a n d e Bondsrepubliek, o p h e t Westduitse ontwikkelingsbeleid en op h e t rapport-Tindemans,
w a a r o v e r d e SPD t a m e l i j k p o s i t i e f d a c h t ,
e n dan n a t u u r l i j k o p h e t R a d i k a l e n e r l a s s . D e PvdA-delegatie kennen ' u i t e r m a t e t e v r e d e n '
gaf na afloop echter te te z i j n over de toelichting d i e
z i j had v e r k r e g e n o p d e a a r d e n d e t o e p a s s i n g van h e t R a d i k a l e n b e s l u i t . Brandt had v e r k l a a r d d a t o p Bondsniveau voor s l e c h t s acht personen een 'Berufsverbot'
g o l d . SPD-er
D r o s c h e r h a d m e e g e d e e l d d a t i n s t a t e n w a a r d e SPD a a n d e m a c h t was d e z a k e n zouden w o r d e n t e r u g g e d r a a i d . D i t ' m i s v e r s t a n d ' was u i t d e weg g e r u i m d , a l d u s d e PvdA-woordv o e r d e r . 18) H e t w a s n i e t d u i d e l i j k o f d e d e l e g a t i e h e t .
v e r s c h i l t u s s e n bondsniveau en deelstaatniveau p r e c i e s begrepen had. D e s f e e r t u s s e n d e twee p a r t i j e n l e e k , v e r g e l e k e n met h e t l a a t s t e f o r m e l e c o n t a c t i n 1968, a a n z i e n l i j k verbeterd.
Zowel B r a n d t a l s P v d A - c o l l e g a mevrouw
Van d e n H e u v e l b e n a d r u k t e n d a t d e b e s p r e k i n g e n ' a l l e r p l e z i e r i g s t ' waren v e r l o p e n , c o n s t r u c t i e f e n v r i e n d s c h a p p e l i j k , z i j h e t tevens 'zeer openhartig' en m e t ' p i t t i g e discussies'. Van d e n H e u v e l v e r k l a a r d e :
"IJe z i j n volkomen t e v r e d e n g e s t e l d . 19 1 D e h o u d i n g v a n d e SPD h e e f t o n s g e h e e l g e r u s t g e s t e l d " .
comit6-Beruf s v e r b o t e D e PvdA-jongeren
e n h e t PvdA-gewest
(FJG)
,
d e PvdA-studentengroep
Amsterdam w a r e n d a t g e e n s z i n s e n r i c h t t e n
een PvdA-initiatiefcornit6
B e r u f s v e r b o t e o p . I n j u n i g a f men
e e n informatie-map u i t d i e r e c h t s t r e e k s u i t communistische k o k e r kwam. Internationaal-secretaris Van d e n B e r g h z a g d i t
m e t l e d e ogen aan e n weigerde d e gevraagde s u b s i d i e van f
1.175,--
t e v e r l e n e n . 20) D e k r i t i e k van l i n k s e bladen a l s
V r i j N e d e r l a n d , D e Groene e n D e Nieuwe L i n i e o p d e z e ' s l a p p e h o u d i n g ' was n i e t m a l s .
I n h e t PB k l a a g d e men e r o v e r d a t
h e t P a r t i j b e s t u u r g e e n s t a n d p u n t h a d i n z a k e d e B e r u f s v e r b o t e . 2 1) Toen o p 10 j u n i d e C o n f e d e r a t i e v a n S o c i a a l d e m o c r a t i s c h e P a r t i j e n i n d e EEG i n h e t A m s t e r d a n s e M a r r i o t t H o t e l v e r g a d e r d e n , was d e P v d A - d e l e g a t i e v a s t b e s l o t e n z i c h n i e t o p n i e u w
m e t een k l u i t j e i n h e t riet te l a t e n s t u r e n . Vooral I e n van den Heuvel l e e k z i c h t e w i l l e n r e v a n c h e r e n . Z e l i e t z i c h f o t o g r a f e r e n t e midden v a n overgekomen D u i t s e s l a c h t o f f e r s van een Berufsverbot e n beloofde d e SPD-delegatie b i n n e n d a t e l k e v r a a g d i e n i e t b e a n t w o o r d w e r d opnieuw g e s t e l d zou worden. 22 D e P a r t i j r a a d d r o e g t w e e d a g e n l a t e r h e t PB o p
a c t i e t e ondernemen e n d e SPD e n d e r e g e r i n g - S c h m i d t
te
s c h r i j v e n d a t d e p a r t i j b e z o r g d was o v e r d e B e r u f s v e r b o t e . D e m o t i e werd m e t ruin1 100 t e g e n v i e r stemmen aangenomen. 2 3 ) Van d e n H e u v e l gehoorzaamde e n s c h r e e f o p 1 7 j u n i e e n b r i e f a a n ' l i e b e r G e n o s s e B r a n d t ' w a a r i n z e hem o p d e h o o g t e b r a c h t van d e g r o t e bezorgdheid van d e p a r t i j o v e r h e t Radikalenerlass.
Een week l a t e r k r e e g z e a n t w o o r d u i t Bad
G o d e s b e r g v a n e e n b o z e B r a n d t , d i e e r v o o r waarschuwde d a t h e t d e b e t r e k k i n g e n n i e t t e n g o e d e zou komen a l s e e n d i s c u s s i e o v e r d e z e z a a k o p e n l i j k g e v o e r d zou worden e n d a t h e t z e l f s t o t 'unabsehbaren Weiterungen'
zou l e i d e n a l s een
s o c i a a l - d e m o c r a t i s c h e p a r t i j t e n o p z i c h t e van e e n z u s t e r p a r t i j onderzoekscomit6's i n s t e l d e , te m e e r daar de motieven daarvoor ' g e d e e l t e l i j k i n i n t e r n e p a r t i j d i s c u s s i e s l i g g e n ' , a l d u s B r a n d t . 24) I I e t was e c h t e r a 1 t e . l a a t om h e t t i j d e r k r i t i e k m e t dreigementen te keren. H e t werkte e e r d e r a v e r e c h t s . D e o p p o s i t i e van d e l i n k e r v l e u g e l t e g e n h e t ' s l a p p e p a r t i j b e s t u u r ' werd g r o t e r e n g r o t e r , e n d e v e r k l a r i n g v a n p r e m i e r . D e n U y l t e g e n o v e r d e NRC o p 1 j u l i 1976 d a t h e t i n i t i a t i e f c o m i t g ' h e t £ o u t d o e t ' was s l e c h t s o l i e op h e t vuur.
Zijn laconieke uitspraken over de
s i t u a t i e . i n West-Duitsland
s c h o t e n v i j f prominente p a r t i j -
l e d e n , S i c c o M a n s h o l t , Max v a n d e B e r g , Andr6 v a n d e r Louw,
L o l l e N a u t a e n F e n n a v a n d e Burg i n h e t v e r k e e r d e k e e l g a t . Op 6 a u g u s t u s 1976 p l e i t t e n z i j i n e e n o p e n b r i e f a a n h e t PB r o o r h e t i n s t e l l e n v a n e e n c o m i t 6 t e g e n d e B e r u f s v e r b o t e onder v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d van h e t P a r t i j b e s t u u r . Op 20 s e p t e m b e r 1976 b e s t e e d d e h e t PB b i j n a d e h e l e v e r g a d e r i n g a a n d e k w e s t i e . R a d i c a l e PB-leden a l s Van d e Z a n d s c h u l p ( " D u i t s l a n d m o e t e e n h o g e p r i o r i t e i t h e b b e n . E r g e b e u r e n d a a r a l l e r l e i a f s c h u w e l i j k e d i n g e n . Wij z i j n economisch a f h a n k e l i j k van D u i t s l a n d , e n ze v e r t e g e n w o o r d i g e n d e Arnerikaanse b e l a n g e n ' ' ) , Van d e r G a a s t ( " A l s we nu n i e t s d o e n , z o u d a t e e n s o o r t Munchen z i j n " ) , R o t t e n b e r g ("PB o n d e r s c h a t w a t e r i n d e p a r t i j l e e f t " ) e n Kombrink
( " M e t n i e t s doen zouden we d e h u i d i g e m a a t r e g e l e n
legitimeren") s t a a n tegenover de 'voorzichtigen'
als
Van d e n B e r g h , T e r Beek, Van d e n D o e l , Van T h i j n , G o r t z a k e n Den U y l . Hoewel d e l a a t s t e n e i g e n l i j k h e l e m a a l g e e n p u b l i e k e a c t i e w i l l e n , gaan z e schoorvoetend akkoord m e t 'drukvergroting',
maar v e r z e t t e n z i c h e r t e g e n d a t e r v o o r
( d e d a g van d e D u i t s e v e r k i e z i n g e n ) i e t s ondernomen w o r d t , d i t om d e SPD n i e t i n d e w i e l e n t e r i j d e n . 25 3 oktober
V o l g e n s V r i j N e d e r l a n d h e b b e n Den Uyl e n d e z i j n e n l a s t v a n e e n 'zusterpartij-syndroom'. 2 6 ) D e n o o r d e l i j k e gewesten g i n g ' d r u k v e r g r o t i n g '
l a n g n i e t v e r g e n o e g e n z i j d r e i g d e n o p d e komende p a r t i j r a a d e e n veel h a r d e r e m o t i e i n t e d i e n e n . I n d e PB-vergader i n g v a n 2 5 s e p t e m b e r v e r z e t t e H a r r y v a n d e n Bergh z i c h e r t e g e n d a t h e t PB t e r u g z o u komen o p h e t b e s l u i t g e e n v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d t e nemen v o o r h e t I n i t i a t i e f c o m i t e . Maar Van d e Z a n d s c h u l p g i n g e r v a n u i t d a t h e t c o m i t 6 e r t o c h kwam,
"Dan kun j e b e t e r z e l f d e r e v o l u t i e maken, v o o r d a t d i e
uitbreekt".
Op v o o r s t e l v a n Van d e n H e u v e l g i n g h e t PB 'om'
e n b e s l o o t men a l s n o g z i c h v e r a n t w o o r d e l i j k t e s t e l l e n v o o r het Initiatiefcomite. Men b e s l o o t e c h t e r d e z e s t a n d p u n t s w i j z i g i n g we1 a a n d e b e t r o k k e n l e d e n m e e t e d e l e n , maar v o o r h e t p u b l i e k g e h e i m t e houden 2 7 )
.
Muilkorf I n m i d d e l s h a d d e n 250 p a r t i j l e d e n b e s l o t e n samen e e n a d v e r t e n t i e t e p l a a t s e n i n h e t l i n k s - l i b e r a l e W e s t d u i t s e d a g b l a d F r a n k f u r t e r Rundschau w a a r i n z e s c h e r p e k r i t i e k leverden op de p o l i t i e k e ontwikkelingen i n de Bondsrepubliek.
D e a d v e r t e n t i e , waarvan d e t e k s t a 1 op
v o o r h a n d v e r s p r e i d w e r d , begon a l d u s :
"Hal10 Buren! S c h u d t
uw m u i l k o r f a £ ! A l s u b e r e i d b e n t z i c h p e r s o o n l i j k i n t e
z e t t e n i s h e t nog n i e t t e l a a t ! W i j , l e d e n van d e Nederlandse sociaal-democratische
p a r t i j , w i l l e n u m e t deze
o p r o e p s t e u n e n . Stemt SPD." D i t s t e n a d v i e s u i t d e ' d e e l s t a a t N e d e r l a n d ' 2 8 ) s p r a k v e r d e r van e e n ' g e l e g a l i s e e r d e h e t z e ' i n d e B o n d s r e p u b l i e k ' t e g e n a l l e s wat l i n k s ' i s . Reden v o o r d e p l a a t s i n g was d a t p r o t e s t e n b i j d e o f f i c i g l e l e i d i n g van d e SPD ' w e i n i g g e h o o r ' vonden. D e a d v e r t e n t i e , o n d e r t e k e n d d o o r e e n minimum aan p a r t i j p r o m i n e n t e n e n e e n maximum a a n gewone l e d e n , maakte v e e l t o n g e n 10s. T e r w i j l V r i j N e d e r l a n d , d a t z i c h samen met D e Groene e n De Nieuwe L i n i , e s t e e d s meer o p w i e r p a l s d e i n q u i s i t e u r van d e B o n d s r e p u b l i e k , d e t e k s t . ' k r u i p e r i g l noemde, s p r a k d e T e l e g r a a f van ' g r e n z e l o z e b e m o e i z u c h t ' . 29 Ook h e t PB s l o e g d e s c h r i k om h e t h a r t vanwege d e z e o n g e c o n t r o l e e r d e a c t i e e n Van den Heuvel h a a s t t e z i c h om B r a n d t i n e e n b r i e f e r v a n t e v e r z e k e r e n d a t h e t e e n p r i v 6 - a a n g e l e g e n h e i d b e t r o f d i e , vanwege h e t m o g e l i j k e m i s b r u i k e r v a n d o o r CDU/CSU, v o l g e n s h a a r " u n d u r c h d a c h t , unklug und u n v o r s i c h t i g " was. 3 0 ) D e W e s t d u i t s e r s hebben d e a d v e r t e n t i e o v e r i g e n s n o o i t o n d e r ogen g e k r e g e n omdat d e F r a n k f u r t e r Rundschau d e o p s t e l l e r s van d e a d v e r t e n t i e v e r a n t w o o r d e l i j k s t e l d e v o o r d e k o s t e n van e v e n t u e l e c i v i e l e e n s t r a f r e c h t e l i j k e p r o c e d u r e s d i e u i t d e a d v e r t e n t i e zouden kunnen v o o r t v l o e i e n . En d i t hadden d e 250 PvdA-ers e r n i e t voor over.
I n d i e n o o i t , dan l e k e n nu w e 1 d e v e r w i j t e n van
m o r e l e " a r r o g a n t i e , e n v o o r a l van goedkope b e l e r i n g s d r i f t g e r e c h t v a a r d i g d . CSU-afgevaardigde G e r l i c h noemde h e t PvdAcomitiS, " e e n o n b e s c h o f t e e n h u i c h e l a c h t i g e inmenvigg ( . . . ) onze b i n n e n l a n d s e a a n g e. l.e g e n h e d e n " . 31)
in
D e m e e s t e W e s t d u i t s e r s vonden d e k r i t i e k d i e v a n u i t a l l e
r i c h t i n g e n u i t h e t b u i t e n l a n d op h e n g e r i c h t werd e e n schokkende e r v a r i n g .
" D u i t s e r s hebben e e n g r o t e b e h o e f t e
c o l l e c t i e f g e l i e f d t e worden", zo z e i B r a n d t i n d e l e n t e van 1976. 32) H e t PB v e r k l a a r d e o p 8 o k t o b e r 1976 i n h e t
o p e n b a a r z e l f een c o m i t 6 - B e r u f s v e r b o t e o p t e r i c h t e n . Den Uyl e n Van d e r S t o e l h a d d e n , h e t o n d e r s p i t g e d o l v e n . Binnen e e n week s c h r e e f v o o r z i t t e r Van d e n Heuvel h a a r tweede b r i e f a a n B r a n d t , d i t m a a l n i e t m e t e x c u s e s voor een i n c i d e n t e l e a d v e r t e n t i e , maar m e t d e mededeling d a t h a a r p a r t i j d e o n t w i k k e l i n g e n i n D u i t s l a n d permanent zou onderzoeken e n d e s l a c h t o f f e r s van d e B e r u f s v e r b o t e zou s t e u n e n . 33) ~ o o r Van Malsum i n d e NRC was d e d i e p e r e z i n van h e t c o m i t 6 d a t d i t h e t b e e l d moest complementeren waarvan Jan Nagel e e n j a a r e e r d e r n a z i j n bezoek a a n d e DDR d e e e r s t e ruwe s c h e t s h a d v e r s c h a f t : bewondering voor h e t corcmunistisch r e g i e m van
O o s t - B e r l i j n en e e n m e t g r a a g t e g e e t a l e e r d e a f k e e r van d e p a r l e m e n t a i r e democratic i n Bonn. 3 4 ) Om d i t b e e l d t e v e r a n d e r e n s t u u r d e d e PvdA b e g i n november 1 9 7 6 , o p i n i t i a t i e f van Van d e n B e r g h , a a n d e r e g e r i n g van d e DDR e e n t e l e g r a m , w a a r i n z e e i s t e d a t d e u i t g e w e z e n z a n g e r Biermann w e e r t o e g e l a t e n w e r d . En i n h e t PB k r e e g P B - l i d Uyen, t e v e n s v i c e v o o r z i t t e r van d e ' V e r e n i g i n g Nederland-DDR',
v a n Van d e n Bergh
d e wind van voren o v e r h e t f e i t d a t d e v e r e n i g i n g geen e n k e l e 35 v e r k l a r i n g o v e r d e u i t s t o t i n g v a n Biermann h a d u i t g e g e v e n . Ombudsman PvdA Doe1 v a n h e t PvdA-comit6 t e g e n d e B e r u f s v e r b o t e was h e t g e v e n v a n i n f o r m a t i e o v e r d e B o n d s r e p u b l i e k , h e t o n d e r h o u d e n van c o n t a c t e n m e t S P D - l e i d e r s e n l i n k s e s t r o m i n g e n zoals de Juso's,
h e t o r g a n i s e r e n van a c t i e e n h e t s t e u n e n van
s l a c h t o f f e r s van d e ~ e r usfv e r b o t e . 3 6 ) Op v e r z o e k van Van d e n H e u v e l vond o p 19 j a n u a r i 1977 i n Bonn, i n h e t h o o f d k w a r t i e r v a n d e SPD, e e n o n t m o e t i n g p l a a t s t u s s e n B r a n d t e n h a a r z e l f w a a r b i j z e wederom d e v e r o n t r u s t i n g o v e r b r a c h t van d e PvdA. B r a n d t b l e e k n i e t g e ~ r r i t e e ' r dt e z i j n o v e r h e t C o m i t e e n h i j v e r k l a a r d e d a t d e g e v a l l e n d i e d e PvdA v o o r l e g d e ' z o f a i r m o g e l i j k ' o n d e r z o c h t zouden w o r d e n . Binnen d e t r a d i t i o n e e l , b e h o u d z u c h t i g e r , b u r e a u c r a t i s c h e r SPD ( d i e ook e e n m i l j o e n l e d e n h e e f t ) b l e e k ook s t e e d s d u i d e l i j k e r d a t d e v e r s t o p t e v e r t i c a l e k a n a l e n o p e n g e w o e l d werden. Voor d e b a s i s van d e SPD werden d e B e r u f s v e r b o t e symbool van d e v e r s t a r r i n g b i n n e n d e p a r t i j . Van d e n H e u v e l k e e r d e d u i d e l i j k t e v r e d e n
.
n a a r N e d e r l a n d t e r u g . 3 7 ) Maar d e k r i t i e k b l e e f a a n z w e l l e n .
De
meeste dag- e n w e e k b l a d e n s c h r e v e n o v e r h e t eerste l u s t r u m van d e B e r u f s v e r b o t e e n d e l i n k s e b l a d e n b e s c h u l d i g d e n d e PvdA e r v a n h a a r ' z u s t e r p a r t i j t r o u w t e b l i j v e n ' . 38) E n k e l e maanden l a t e r was e r a 1 w e e r r u z i e t o e n d e SPD t o t s c h o r s i n g b e s l o o t v a n d e n i e u w e v o o r z i t t e r van d e Juso's,
Klaus-Uwe B e n n e t e r . Deze h a d i n e e n S p i e g e l - i n t e r v i e w
v e r k l a a r d d a t h i j s a m e n w e r k i n g m e t d e communisten ' n i e t uitsloot'
e n d a t h i j ook h e t l i d m a a t s c h a p v a n d e SPD n i e t a l s
h e i l i g dogma w i l d e z i e n .
I n z i j n verweer t e g e n d e nieuwe g o l f
van k r i t i e k d i e o v e r z i j n h o o f d w e r d u i t g e s t o r t , r i e p B r a n d t i n e e n p e r s v e r k l a r i n g v a n 27 a p r i l 1977 u i t :
" D i e SPD i s t
k e i n e Maulkorbpartei" e n l e g d e h i j vervolgens u i t Gat d e s t a t u t e n e e n v o u d i g w e g v e r b o d e n m e t d e communisten samen t e werken.
I n Amsterdam m a a k t e d i t a r g u m e n t g e e n i n d r u k ,
i n t e g e n d e e l . D e F J G - j o n g e r e n kwamen o n m i d d e l l i j k i n a c t i e e n e i s t e n d e o n g e l d i g v e r k l a r i n g van d e s c h o r s i n g . Op 1 7 e n 1 8 j u n i kwam B e n n e t e r n a a r N e d e r l a n d , o p u i t n o d i g i n g v a n d e FJG,
die wenste dat het PB de inmiddels geroyeerde Juso-voorzitter officieel zou ontvangen. In het PB van 6 juni 1 9 7 7 , dus na de verkiezingsoverwinning, wees alleen Gortzak er nog zwakjes op dat elke bemoeizucht nog niet leidt tot verbetering, maar hij was een eenling geworden. Van den Heuvel was voor praten met Benneter, want ze had a1 zovEEl brieven geschreven. Had Grotenhuis er 'grote moeite' nee de SPD nog een zusterpartij te noemen, J. van den Bergh zou zelfs "eigenlijk liever de banden met de SPD verbreken". Van de Zandschulp was van mening dat de SPD erop gewezen moest worden "hoe wij gehandeld hebben ten aanzien van Nieuw Links: een aantal ideeen overgenomen, een aantal mensen opgenomen en dat heeft geleid tot nieuw elan in de partij en een verkiezingsoverwinning". Het besluit over de officiele ontvangst van ~ennetervie1 slecht in de SPD-burelen in Bad Godesberg. Enkele dagen na het PB-besluit landden 'eerste hulp bij ongelukken' van de SPD Wischnewski en collega Dingels met een speciaal vliegtuig op Schiphol om de PvdA te overreden Benneter niet te ontvangen. Wischnewski vond het maar eigenaardig dat van de partijen van de Socialistische Internationale eigenlijk alleen de PvdA zich zo opwond over de Berufsverbote. Dit laatste was onjuist, daar ook met name de Fransen zich in dit opzicht niet onbetuigd lieten. Hun komst was tevergeefs. De omhelzing van Benneter had de PvdA verheven tot ombudsman van de 'verdrukte minderheden ' in West-Duitsland. Irritatie In de herfst van 1 9 7 7 kwamen in Duitsland zowel de terreur als de anti-terreur tot een trieste climax, en daarmee de hekelcampagne vanuit het buitenland tegen de 'fascistische' Bondsrepubliek. De Frankfurter Allgemeine trok daarbij, niet geheel ten onrechte, £el van leer tegen de berichtgeving van VPRO-correspondent Nico Haasbroek die 'een brandstichter' genoemd werd, en tegen commentator Anton Constandse, die had verklaard dat het in Duitsland 'wemelt' van de oude nazi's. 3 9 ) De irritatie van de SPD-top, die ook intern de verhoudingen voelde schuiven, werd nog groter toen de PvdA-voorzitter gehoor gaf aan een uitnodiging van een regionaal Duits Berufsverbotecomit6 in Oldenburg om daar op 1 2 november te komen spreken over de-Berufsverbote. De SPD wees haar erop dat op die bijeenkonst 'Kommunisten und Chaoten' aanwezig zouden zijn en dat Springer de socialisten op de nek zou springen. Deze klacht was terecht daar de Berufsverbote door de communisten werden uitgebuit en de
. ' I n i t i a t i v e t u i t Hamburg z e k e r e e n communistische mantelo r g a n i s a t i e w a s . 4 0 ) D e SPD l i e t w e t e n h e t e i g e n l i j k onaanv a a r d b a a r t e v i n d e n d a t e e n z u s t e r p a r t i j zo i n d e Bondsrepubliek 'opereert'.
Desondanks vond Van den Heuvel d a t z e
de t o e z e g g i n g n a moest komen. r i j k voor v e r w a n t e SPD-ers",
"Het i s v e r s c h r i k k e l i j k b e l a n g zo v e r k l a a r d e ze i n e e n PB-
v e r k l a r i n g . 41) Hoewel h a a r komst z e l f m i s s c h i e n b e l a n g r i j k e r
was d a n de r e d e d i e ze h i e l d , kan d e z e r e d e t o c h t y p e r e n d genoemd worden v o o r de w i s s e l v a l l i g e houding van h e t P a r t i j b e s t u u r , e n met name van Van den Heuvel. E e r s t met g r o o t g e b a a r de SPD t e g e n de h a r e n i n s t r i j k e n , om maar n i e t de i n d r u k t e wekken t o e t e geven a a n d r u k van d e SPD, om v e r v o l g e n s e e n u i t e r s t vaag v e r h a a l a f t e s t e k e n w a a r i n k o o l en g e i t gespaard wordt. Op d e z e l f d e w i j z e r e a g e e r d e h e t PB op 30 j a n u a r i 1978 t o e n b e r i c h t e n i n de p e r s v e r s c h e n e n d a t h e t FB o n d e r d r u k van d e SPD e r v a n a f had g e z i e n d e e l t e nemen a a n h e t t e houden R u s s e l l - T r i b u n a a l o v e r d e mensenrechten i n de B o n d s r e p u b l i e k . Nu moSst men we1 met e e n v e r k l a r i n g komen. Den Uyl was h i e r f e l tegen.
"De SPD smeekt o n s t e b e g r i j p e n wat e r i n D u i t s l a n d
g e b e u r t e n h e t v u u r n i e t aan t e wakkeren". De SPD maakte i n deze p e r i o d e i n d e r d a a d d e i n d r u k i n s t a a t van b e l e g t e v e r k e r e n . D e b e d r e i g i n g kwam van twee k a n t e n , van S t r a u s s e n d e z i j n e n d i e d e SPD-ers u i t m a a k t e n v o o r h a l v e communisten, en van h e e l ' l i n k s ' D u i t s l a n d d a t z i c h meer e n meer vervreemd v o e l d e v a n d e SPD. Den Bak was h e t met d e f r a c t i e l e i d e r e e n s omdat h e t meer nog dan Oldenburg kwaad b l o e d zou z e t t e n . "De SPD l a a t z i c h nu a 1 n i e t s meer g e l e g e n l i g g e n aan o n z e s t a n d p u n t e n " . De nieuwe internationaal-secretaris Boogaard v i e 1 hem d a a r i n b i j . H i j had op h e t d a a r v o o r gehouden SPDc o n g r e s ' o n v e r s c h i l l i g h e i d ' g e v o e l d t e n a a n z i e n van de PvdA. Van den Heuvel vond Den Uyl d a a r e n t e g e n v e e l t e o p t i m i s t i s c h . "De SPD h e e f t h e e l n e g a t i e f g e r e a g e e r d e n o n s min o f meer gedwongen h e t c o m i t 6 t e g e n d e B e r u f s v e r b o t e o p t e r i c h t e n " . Den Uyl l e e d wederom e e n n e d e r l a a g : h e t PB b e s l o o t e e n 'waarnemer'
t e s t u r e n n a a r h e t T r i b u n a a l , en z i j n t e g e n -
v o e t e r i n h e t PB, S t a n Poppe, b e s l o o t al.snog p e r s o o n l i j k z i t t i n g t e nemen i n de a a n b e v e l i n g s c o m m i s s i e . L o l l e N a u t a , l i d van d e PvdA-Programcommissie,
Dat p r o f . i n de jury
z a t , v e r s t e r k t e d e i n d r u k d a t de PvdA o f f i c i e e l deelnam a a n het tribunaal. H e t PvdA-congres
van f e b r u a r i 1978 was, z o a l s
g e b r u i k e l i j k , v e e l r a d i c a l e r e n k i s t e i n een m o t i e d a t h e t PB e r v o o r moest zorgen d a t h e t R u s s e l l - t r i b u n a a l doorgang
zou v i n d e n .
D e p a r t i j d i e n d e e r b i j d e SPD o p a a n t e
d r i n g e n t e s t o p p e n m e t h e t i n e e n kwaad d a g l i c h t s t e l l e n van h e t T r i b u n a a l . V e r d e r e i s t e h e t C o n g r e s d a t er a c t i e werd ondernomen..via d e ' J u m e l a g e s ' , d e Nederlands-Duitse
zuster-
s t e d e n . Een e n k e l e s o c i a l i s t i s c h e b u r g e m e e s t e r , z o a l s W i e r i n g a van E n s c h e d e , g a f e r g e h o o r a a n . Van d e k a n t v a n d e g e m a t i g d e l e d e n v a n h e t Comit6 werd i n d e z e p e r i o d e d e s u g g e s t i e g e d a a n e e n SPD-PvdA-conferentie
te organiseren en
h e t w e t e n s c h a p ~ e l i j k eb u r e a u , d e W i a r d i B e c k m a n s t i c h t i n g , een bundel over Duitsland t e l a t e n samenstellen. Den Uyl kon z i c h h i e r m e e w e 1 v e r e n i g e n omdat h e t t e n m i n s t e eindelijk een paar positieve suggesties betrof. Verbeterinq Maar o n d a n k s d e z e c o n g r e s m o t i e was d e s l a g v a a r d i g h e i d v a n h e t Comit6 v e r d w e n e n . D e t e r r o r i s t e n i n d e B o n d s r e p u b l i e k hadden d e a a n d a c h t a f g e l e i d van d e B e r u f s v e r b o t e , van h e t a f w i k k e l e n van d e i n d i v i d u e l e g e v a l l e n v a n B e r u f s v e r b o t e was n i e t s t e r e c h t gekomen e n men h a d z i c h v a s t g e l e g d o p h e t s e m i n a r met d e SPD. I n e e n i n t e r n e n o t a v a n 29 j u n i 1978 werd d e k a m e r f r a c t i e n o g w e 1 a l s zondebok aangewezen v o o r d e z e w i n d s t i l t e , omdat men v a n d e l e d e n v a n d e f r a c t i e ' n i e t z o v e e l g e m e r k t ' h a d , maar d e f u t was er ook b i j h e t Comite z e l f u i t .
Zo was d e r e l a t i e m e t d e SPD r i j p
v o o r v e r b e t e r i n g , h e t g e e n n a t u u r l i j k i n d e h a n d werd g e w e r k t d o o r d a t d e SPD er z e l f ook s t e e d s meer v a n o v e r t u i g d r a a k t e d a t h e t R a d i c a l e n b e s l u i t e e n ' v e r g i s s i n g ' was, z o a l s h e t Koschnik-rapport
i n bedekte termen v a s t s t e l d e . D e s f e e r -
v e r b e t e r i n s b l e e k t i j d e n s h e t t w e e d a a g s e svmposium t u s s e n N e d e r l a n d s e e n W e s t d u i t s e s o c i a a l - d e m o c r a t e n v a n 2 1 e n 22 november 1 9 7 8 , w a a r v o o r v a n P v d A - z i j d e b e h a l v e Den Uyl ook o n d e r a n d e r e Van d e r S t o e l , T e r Beek, Van d e n H e u v e l , N a u t a e n M a n s h o l t n a a r M u n s t e r e i f t e l w a r e n c e r e i s d . Den Uyl was g e t r o f f e n d o o r d e o p e n h a r t i g h e i d waarmee d e g e s p r e k s p a r t n e r s v a n d e SPD, z o a l s v i c e - v o o r z i t t e r K o s c h n i k e n t w e e d e f r a c t i e leider D e With,
chafer e n s t a a t s s e c r e t a r i s v a n b i n n e n l a n d s e z a k e n toegaven d a t h e t p o l i t i e k e antecedentenonderzoek
u i t d e h a n d was g e l o p e n e n t o t e e n p o l i t i e k e s n u f f e l p r a k t i j k h a d g e l e i d . 4 2 ) Wat v o o r a l d e l u c h t h a d d o e n o p k l a r e n was h e t f e i t d a t e r nu e i n d e l i j k e e n PvdA-stuk
op t a f e l l a g , m e t h e t
o o g o p M i i n s t e r e i f f e l i n d e r h a a s t o p g e s t e l d d o o r Krop van d e WBS, w a a r i n d e b e z w a r e n e n a r g u m e n t e n v a n d e PvdA t e g e n d e B e r u f s v e r b o t e o p e e n r i j t j e s t o n d e n . Want w a t d e v e r h o u d i n g z o h o p e l o o s m o e i l i j k had gemaakt was h e t f e i t d a t e r b i n n e n d e PvdA n o o i t e e n e c h t ~ u i t s l a n d - d e b a t h a d p l a a t s g e v o n d e n .
De SPD v e r w e e t d e PvdA dan ook s t e e d s d a t men z i c h l i e t inpakken d o o r d e u l t r a - l i n k s e n
die louter en alleen m e t
e m o t i o n e l e argumenten kwamen a a n z e t t e n . Samen m e t d i t tweedaagse b e r a a d b e t e k e n d e ook d e c o n f e r e n t i e , d i e t i e n dagen e e r d e r i n Amsterdam had p l a a t s gehad, e e n k e n t e r i n g i n d e o n d e r l i n g e b e t r e k k i n g e n t u s s e n d e PvdA e n d e SPD. De d i s c u s s i e s op d i t s e m i n a r waren ' z e e r vriendschappelijk'
en v e r l i e p e n i n een 'opperbes.te stemming',
a l d u s e e n r a p p o r t e u r i n h e t PB. 4 3 ) I n 1979 b l e e k . nog d u i d e l i j k e r d a t h e t werk van h e t ComitiS g e s t a g n e e r d was. D e a a n d a c h t had z i c h i n m i d d e l s n a a r a n d e r e t e r e i n e n v e r l e g d ( k e r n e n e r g i e , kernwapens e n economische c r i s i s ) e n d e ' G r o n i n g e r s ' b i n n e n h e t Comite hadden h e t t e d r u k g e k r e g e n met d e campagne v o o r d e v e r k i e z i n g e n v o o r h e t v o o r z i t t e r s c h a p van d e p a r t i j . Vanwege d e p o l i t i e k e b a r r i c a d e w i s s e l i n q van d e SPD o p h e t c o n g r e s t e Keulen van 10 december 1978, w a a r b i j d e p a r t i j v a n v o o r s t a n d e r t e g e n s t a n d e r werd van d e ' R a d i k a l e n p r u f u n g ' , e n vanwege h e t b e s l u i t van h e t k a b i n e t van 17 j a n u a r i 1979 w a a r i n men de h o u d i n g had g e w i j z i g d t e n g u n s t e van m e e r t o l e r a n t i e en o p e n h e i d , s t e l d e G o r t z a k wederom v o o r h e t ComitiS o p t e h e f f e n . D i t g e b e u r d e e c h t e r n i e t omdat Bonn d e r e c h t s g r o n d waarop h e t g e h e e l was g e b a s e e r d , d e b i j z o n d e r e p l i c h t t o t trouw van a m b t e n a r e n , n i e t h a d a a n g e t a s t . Een t e k e n van v e r b e t e r i n g was ook d a t Juso-voorzitter d e PvdA
OD
Gerhard Schroder
OD
21 en 22 j u n i r u s t i g b i j
bezoek kon gaan en met h e t PB en Comite kon
p r a t e n z o n d e r d a t h e t ' t h u i s ' problemen g a f . B i j d e z e g e l e q e n h e i d a a i d e S c h r o d e r d e PvdA f l i n k o v e r d e b o l d o o r t e zegqen d a t z i j n s i n z i e n s " z o n d e r de a c t i v i t e i t e n van d e PvdA d e d o o r b r a a k i n Keulen o n m o g e l i j k was g e w e e s t " . 44) Vanaf 1979 s t a a t d e r e l a t i e t u s s e n d e PvdA e n d e SPD v o o r n a m e l i j k i n h e t t e k e n van d e n o d e r n i s e r i n g
van
d e kernwapens. B r a n d t g a f o p 10 mei 1979, t i j d e n s h e t c o n g r e s van d e Raad van Europese Gemeenten i n h e t Haagse Congresgebouw, a 1 u i t i n g . a a n z i j n s c h r i k o v e r d e t i j d e n s h e t j o n g s t e PvdA-congres g e b l e k e n anti-Navo-stemming.
"De NAVO
i s geen z a n q v e r e n i g i n g waar j e z o maar even u i t t r e e d t " ,
s p r a k B r a n d t vermanend t e g e n V o n d e l i n g , de nieuwe r a d i c a l e p a r t i j v o o r z i t t e r Max van d e Berg en d e nieuwe i n t e r n a t i o n a a l s e c r e t a r i s Van ~ r a a . ~ T i~ j d )e n s h e t bezoek van e e n PvdAd e l e q a t i e o p 28 s e p t e m b e r 1979 aan d e SPD i n Bonn werd a l l e e n o v e r ' d e m o d e r n i s e r i n g ' g e p r a a t . Het f e i t d a t d e SPD e r k e n d e d a t h e t antwoord op d e R u s s i s c h e SS-20 r a k e t t e n i n s t r i k t m i l i t a i r e z i n n i e t gegeven h o e f d e t e worden, mazr d a t d i t p o l i t i e k van h e t g r o o t s t e b e l a n g was, o v e r t u i g d e d e PvdA g e e n s z i n s . 46)
D e o p p o s i t i e b a n k e n maakten h e t b i j h e t g r o t e
Kamerdebat v a n december 1979 o v e r h e t NAVO-Dubbelbesluit (moderniseren en onderhandelen t e g e l i j k ) gemakkelijk de 'voorwaardenstrategie'
en l a t e r de 'nee-strategie'
te volgen,
zonder d a t er i n t e r n een v a s t e k o e r s i n deze k w e s t i e hoefde
t e worden u i t g e z e t . V o o r a l b o n d s k a n s e l i e r S c h m i d t h e e f t p r e m i e r Den U y l , waarmee h i j t o c h a 1 n i e t z o b e s t kon opschieten, z i j n 'opportunistische' verzet tegen de m o d e r n i s e r i n g z e e r k w a l i j k genomen. 4 7 ) D a t d e R u s s i s c h e S S - t w i n t i g s d e s o c i a l i s t i s c h e p a r t i j e n z e e r u i t e e n hebben g e d r e v e n b l e e k o p d e b i j e e n k o m s t d i e d e PvdA b e g i n 1 9 8 1 b e l e g d e om z e w e e r b i j e e n t e k r i j g e n . Deze p o g i n g m i s l u k t e jammerlijk. M i t t e r r a n d en Schmidt waren h e t n i e t eens m e t d e PvdA, z o a l s B r a n d t we1 e n Den Uyl n i e t t o e g a f . A l s g e v o l g van d e z e v e r w i j d e r i n g m e t d e g r o t e z u s t e r p a r t i j e n i s PvdA b e g o n n e n e e n zogenaamde s o c i a l i s t i s c h e ' k l e i n e l a n d e n p o l i t i e k ' op t e z e t t e n . Via t o e n a d e r i n g t o t k l e i n e r e z u s t e r p a r t i j e n a l s d e Deense e n N o o r s e s o c i a l i s t i s c h e p a r t i j e n m o e t e n d e SPD e n PS b e h v l o e d w o r d e n . H e t l i j k t e e n t e k e n d a t d e PvdA d e hoop om d e SPD d i r e c t t e kunnen b e y n v l o e d e n b i j n a h e e f t opgegeven. Evaluatie D e j a r e n t u s s e n h e t Godesberger Program e n
d e DDR-motie van Nieuw L i n k s t i e n j a a r l a t e r w a r e n d e 'hartelijke jaren'
i n d e v e r s t a n d h o u d i n g t u s s e n d e SPD e n
d e PvdA. E r l e r , Wehner e n B r a n d t g e n o t e n r e s p e c t omdat z e d e , b e v r o r e n r e l a t i e m e t Oost-Europa ontdooiden.
Toch z i j n
B r a n d t , Heinemann e n a m b a s s a d e u r A r n o l d e r n o o i t i n g e s l a a g d h e t oorlogsverleden a l s o b s t a k e l i n d e r e l a t i e helemaal op
t e r u i m e n . En n a A r n o l d , d i e i n 1972 v e r t r o k , h e e f t Bonn h e t n i e t meer n o d i g gevonden i n Den Haag e e n a m b a s s a d e u r
te p l a a t s e n van h e t z e l f d e k a l i b e r van Arnold. D e j a r e n z e v e n t i g hebben i n h e t t e k e n g e s t a a n van d e a c h t e r d o c h t van d e PvdA j e g e n s d e SPD, d e s o o r t g e l i j k e a c h t e r d o c h t d i e Nieuw L i n k s h a d t e g e n a l l e s was r i e k t e n a a r e s t a b l i s h m e n t e n a u t o r i t e i t e n . D e s l e c h t e v e r s t a n d h o u d i n g i s d a n ook v o o r e e n d e e l t e v e r k l a r e n m e t de v e r s c h i l l e n d e manier waarop d e s t u d e n t e n r e v o l t e van 1968 i s v e r w e r k t : h i e r a c c e p t a t i e , d a a r polarisatie. Na e n k e l e j a r e n v a n ( t e ) g r o t e v e r w a c h t i n g e n (1969-1973) l i e t d e SPD z i c h s t e e d s meer i n h e t d e f e n s i e f dringen. D e p a r t i j v o e l d e z i c h t e g e n d e muur g e z e t d o o r e c o n o m i s c h e
crisis, terrorisme en een v e r b i t t e r d e opnositie. D e greep
d i e S c h m i d t o p d@ SPD h a d t u s s e n 1975 e n 1 9 7 7 was g i g a n t i s c h . A a n g e z i e n d e SPD n o o i t e e n p a r t i j i s g e w e e s t d i e o v e r l i e p van b e g r i p v o o r a n d e r s d e n k e n d e n e n d e PvdA t r a d i t i o n e e l bemoeizuchtig i s , v e r s l e c h t e r d e d e verhouding naarmate d e o p v a t t i n g e n over economische g r o e i , k e r n e n e r g i e e n v o o r a l d e B e r u f s v e r b o t e u i t e e n g i n g e n l o p e n . H e t d i e p t e p u n t vond p l a a t s i n d e h e r f s t v a n 1977. " D e b e t r e k k i n g e n t u s s e n b e i d e p a r t i j e n kunnen n a u w e l i j k s nog s l e c h t e r " , v e r z u c h t t e h e t s o c i a l i s t i s c h e l i d v a n h e t E u r o p e e s P a r l e m e n t P i e t D a n k e r t . 481 Na 1979 i s d e o n d e r l i n g e v e r s t a n d h o u d i n g a a n z i e n l i j k v e r b e t e r d . D e m o d e r n i s e r i n g s k w e s t i e h e e f t d e r e l a t i e n i e t zo h e k o e l d a l s d e B e r u f s v e r b o t e . Ten o p z i c h t e v a n Amerika e n Rusland z i t t e n Nederland e n d e Bondsrepubliek i n h e t z e l f d e s c h u i tj e
. Hoe i s h e t nu t e v e r k l a r e n d a t d e PvdA n i e t
w e e t om t e g a a n m e t d e ' g r o t e b r o e r ' v a n g e n e z i j d e v a n d e g r e n s , j a d a t er z e l f s s p r a k e i s van een 'geblokkeerde h o u d i n g ' d i e z i c h v o o r t d u r e n d u i t i n e m o t i o n a l i t e i t ? 49 1 D e e l s i s d i t h e t g e v o l g v a n d e genoemde a c h t e r d o c h t e n v a n d e n i e t o n g e b r u i k e l i j k e a n g s t v o o r d e g r o t e buurman, d i e b i j h e t PB, k a d e r e n a c h t e r b a n v a n d e PvdA d e s t e g r o t e r was vanwege d e v r e e s v o o r e x p o r t v a n h e t v e r f o e i d e ' M o d e l l Deutschland', d e e l s u i t a n g s t voor v e r l i e s van i d e n t i t e i t . Zoals d e Fransen n a de E e r s t e Wereldoorlog e e n M a g i n o t l i n i e bouwden e n meenden h i e r m e e h e t v r a a g s t u k v a n d e D u i t s e a g r e s s i e t e hebben o p g e l o s t , z o g e b r u i k t e l i n k s N e d e r l a n d h e t D u i t s e t e r r o r i s m e e n d e B e r u f s v e r b o t e om D u i t s l a n d b u i t e n d e d e u r t e houden e n h e t e i g e n p r o f i e l t e b e h o u d e n .
50 1
H e t i s i n d i t verband opmerkelijk hoe s n e l d e
a f k e e r van D u i t s l a n d e n S c h m i d t t o e n a m n a d a t d e Amerikanen V i e t n a m v e r l a t e n h a d d e n , e n h o e s n e l d e z e a f k e e r afnam t o e n d e koude o o r l o g t u s s e n d e Verenigde S t a t e n e n d e Sovjet-Unie n a 1979 w e e r h e v i g e r w e r d . Ook l i n k s e b l a d e n a l s V r i j N e d e r l a n d v e r a n d e r d e n hun h o u d i n g t e g e n o v e r d e B o n d s r e p u b l i e k . S c h m i d t w e r d van ' S c h n a u z e ' t o t d e m o d e r a t o r , d e v r e d e s apostel op h e t w e r e l d s t r i j d t o n e e l . Zig-zag H e t s l e c h t e c o n t a c t was n i e t i n d e l a a t s t e
p l a a t s t e w i j t e n a a n h e t s c h r i k b a r e n d gebrek aan eensgezindh e i d e n c o n s i s t e n t i e i n h e t b e l e i d v a n d e PvdA t e n o p z i c h t e van d e SPD. P a r t i j l e d e n p r a a t t e n v o o r hun b e u r t , p r o b e e r d e n v i a l e k k e n v o l d o n g e n f e i t e n t e c r e e r e n e n h e t PB b l o n k u i t i n een zig-zag-publiciteit
d i e d e p a r t i j r a d e n en congressen
h a a s t u i t n o d i g d e z e l f h e t h e f t i n h a n d e n t e nemen.
Zo g a f
e e n d e e l v a n d e p e r s (NRC, P a r o o l , T e l e g r a a f e . a . 1
het
b e e l d v a n s l e c h t g e h f o r m e e r d e c h a o t e n i n d e PvdA, d i e v o o r t d u r e n d d e SPD v o o r d e v o e t e n l i e p , t e r w i j l d e l i n k s e p e r s ( V o l k s k r a n t , G r o e n e , V r i j N e d e r l a n d , D e Nieuwe L i n i e ) h e t b e e l d s c h e t s t e v a n e e n PvdA d i e soms we1 e e n s i e t s k r i t i s c h n o m p e l d e , maar d a t p r o m p t w e e r i n s l i k t e a l s d e SPD Boos d r e i g d e t e worden. D e e v e n e e n s v e r d e e l d e SPD was v e e l b e t e r i n h e t bewerken v a n d e p u b l i c i t e i t w a a r d o o r d e z e p a r t i j l a n g e r e e n b e e l d van e e n s g e z i n d h e i d n a a r b u i t e n w i s t u i t te dragen. H e t ad hoc-beleid
van h e t PB i s w a a r s c h i j n l i j k
d o o r t w e e z a k e n v e r o o r z a a k t . Ten e e r s t e d o o r h e t f e i t d a t d o o r h e t o p t r e d e n v a n h e t k a b i n e t - D e n U y l , d e PvdA z i c h overdreven machtig v o e l d e , waardoor i n h e t P a r t i j b e s t u u r de l i n k e r v l e u g e l d e o v e r h a n d k r e e g . Ten t w e e d e d o o r h e t f e i t d a t h e t b i n n e n d e PvdA t o t e i n d 1978 o n t b r o k e n h e e f t a a n een i n h o u d e l i j k e d i s c u s s i e over Duitsland e n d e Berufsverbote. Zo w e e t H e l d r i n g i n f e b r u a r i 1976 t e m e l d e n d a t men i n d e SPD h e t b e z o e k v a n B r a n d t a a n Amsterdam m e t e e n z e k e r e beklemming t e g e m o e t z a g . D i t omdat h e t PB, m e t I e n van den Heuvel aan h e t h o o f d , n a u w e l i j k s g e l i j k w a a r d i g e g e s p r e k s p a r t n e r s o p l e v e r d e omdat h e t z u l k e d i l e t t a n t e n w a r e n . 51) H e t v e r l o o p v a n h e t b e z o e k b e v e s t i g d e d i t vermoeden. K a r s t e n V o i g t , B o n d s d a g l i d e n l i d S P D - p a r t i j b e s t u u r , k l a a g d e i n Roos i n d e V u i s t i n 1 9 7 5 : "Ons p r o b l e e m met j u l l i e i s v a n o r g a n i s a t o r i s c h e a a r d . A l s i k m e t mensen v a n j u l l i e s p r e e k k r i j g i k a l t i j d hun p r i v 6 - m e n i n g
te horen.
En z o i k h e t p a r t i j s t a n d p u n t t e h o r e n k r i j g , d a n l o o p i k een goede kans d a t d i t z i c h b i n n e n k o r t weer w i j z i g t . T e z e l f d e r t i j d neemt men h e t m i j z e e r k w a l i j k a l s i k o p b e z o e k b i j j u l l i e i n Amsterdam h e t p a r t i j s t a n d p u n t v e r t e g e n w o o r d i g . Men w i l a l t i j d mijn priv6-mening horen. D i e i s i n z o ' n s i t u a t i e volkomen i r r e l e v a n t , v i n d i k " . 5 3 Ook H a n s - E v e r h a r d D i n g e l s h a d v o l g e n s B o o g a a r d d e z e m e n i n g . "De i r r i t a t i e b i j d e SPD o v e r o n z e o p v a t t i n g e n b e t r e f t e i g e n l i j k a l l e r e e r s t d e s t i j l , d e p r o c e d u r e en n i e t zozeer d e inhoud van d e boodschap",
z o meende h i j i n e e n P a r t i j -
b e s t u u r v e r g a d e r i n g . 53) Ook t o e n Den Uyl we1 w e e r meer t i j d k r e e g z i c h m e t d e p a r t i j l i j n t e bemoeien, o n t s t o n d er geen e e n h e i d v a n o p t r e d e n . Nu was Den Uyl o p b u i t e n l a n d s t e r r e i n a l t i j d t a m e l i j k zwak g e w e e s t e n v o e r h i j g e h e e l e n a 1 o p h e t kompas v a n Van d e r S t o e l , h o e w e l d e z e o v e r d e B e r u f s v e r b o t e g e e n d u i d e l i j k e mening h a d e n h e t a 1 l a n g h a d o p g e g e v e n d e p a r t i j t e w i l l e n b e x n v l o e d e n . Den Uyl h a d b i n n e n h e t PB d a n ook
w e i n i g g e z a g . D e d i s c u s s i e o v e r ~ u i t s l a n db i n n e n d e PvdA o v e r d e SPD g i n g n o o i t o v e r d e z a a k z e l f maar v o o r n a m e l i j k o v e r d e b e e l d v o r m i n g v a n d e e i g e n p a r t i j . Niemand, ook Den U y l e n Van d e r S t o e l n i e t , d e e d p o g i n g e n h e t p r o b l e e m i n e e n b r e d e r e b e l e i d s v i s i e t e behandelen. B i j gebrek aan inhoudel i j k e d i s c u s s i e g i n 9 d e s t r i j d a l l e e n o v e r d e v r a a g hoe h a r d men d e SPD mocht a a n p a k k e n . D i t mag e e n f a l e n genoemd worden v a n m e t name d e p a r t i j v o o r z i t t e r e n d e i n t e r n a t i o n a a l s e c r e t a r i s , en e i g e n l i j k van h e t h e l e P a r t i j b e s t u u r . Men z o u kunnen z e g g e n d a t z i c h h i e r ook w r e e k t e d a t d e PvdA z i c h nog maar t i e n j a a r u b e r h a u p t m e t h e t buitenland bezig h i e l d en d a t de g r o t e verontwaardiging o v e r h e t o n r e c h t i n v e r r e oorden a l s Vietnam, C h i l i , G u i n e e B i s s a u , Z u i d - A f r i k a e n Oost-Timor nu n i e t b e p a a l d e e n g o e d e l e e r s c h o o l vormde v o o r e e n afgewogen e n n u c h t e r e omgang m e t d e b u r e n . H e t g e b r e k a a n i n t e r e s s e i n , e n k e n n i s van zaken o v e r onderwerpen a l s economische p o l i t i e k , d e m o c r a t i s e r i n g van h e t b e d r i j f s l e v e n e n z o v o o r t s , maakte d e PvdA v o o r d e SPD n o g o n i n t e r e s s a n t e r d a n z e a l s k l e i n e p a r t i j t o c h a 1 was. D a a r n a a s t h e e f t d e PvdA ook n o o i t b e h o e f t e getoond d e D u i t s e r s o p d e hoogte t e brengen van d e s o c i a l e experimenten i n Nederland a l s a b o r t u s k l i n i e k e n , opvang van gehandicapten, stadsvernieuwing, minderhedenbeleid, verkeersp r o b l e m a t i e k , a l l e m a a l zaken w a a r i n d e B o n d s r e p u b l i e k , e n v o o r a l d e SPD, z e e r i n g e h t e r e s s e e r d i s . Maar d e 'democratische e n s o c i a l i s t i s c h e d o e l s t e l l i n g e n ' , waarop d e p a r t i j zich i n haar s t r i j d tegen d e Berufsverbote beriep, s t r e k t e n z i c h n i e t u i t t o t v e r b r e i d i n g van d e z e verworvenheden. Beinvloedinq D e v r a a g i n h o e v e r r e d e PvdA e r v e r a n t w o o r -
d e l i j k v o o r i s d a t d e SPD v a n v o o r s t a n d e r t e g e n s t a n d e r w e r d van d e Berufsverbote i s m o e i l i j k v a s t t e s t e l l e n . H e t l i j k t e c h t e r n i e t t e gewaagd t e b e w e r e n d a t d e i r r i t a t i e g r o t e r was d a n d e b e i n v l o e d i n g , z o d e SPD z i c h a 1 d o o r d e PvdA h e e f t l a t e n b e y n v l o e d e n . Want d e k e n t e r i n g i n d e SPD-koers was a 1 o p g a n g gekomen v o o r d e PvdA g o e d e n we1 begonnen was m e t a c t i e v o e r e n . Mensen a l s B r a n d t z a g e n a 1 i n 1975 i n d a t h e t R a d i c a l e n b e s l u i t z i j n d o e 1 v o o r b i j s c h o o t . "We hadden d e B e r u f s v e r b o t e n i e t moeten a c c e p t e r e n , g e z i e n d e p o s i t i e v a n 54) W e s t - D u i t s l a n d i n d e w e r e l d " , s c h r e e f B r a n d t i n 1976. '
Midden 1 9 7 7 , d u s nog v o o r d e o p r i c h t i n g van h e t PvdA-Comite, b e g o n Bonn z i c h a 1 z o r g e n t e maken o v e r h e t d a l e n d e p r e s t i g e i n h e t b u i t e n l a n d . V a n u i t I t a l i e , Zweden, ~ s r a e l ,Noorwegen,
Engeland en vooral Denemarken en ~rankrijkstroonde de kritiek binnen. En deze kritiek gold niet alleen de Berufsverbote, maar ook de brute behandeling van de Baader-Meinhofgevangenen, de Hitler-Welle, de neo-Nazi's, de vlucht van de 'zogenaamde' oorlogsmisdadiger Kappler uit Italie en het 'D-Markimperialisme'. Duitsland werd weer die 'sonderbare und einsame Nation'. 55) Daarbij werd de SPD de rechtse campagnes tegen de 'geestelijke vaders van het terrorisme' (Boll, Brandt) beu en schrok ze tevens van het feit dat in het kader van.het Radikalenerlass in dezelfde week we1 een NPD-er werd 'vrijgesproken' en een SPD-er veroordeeld. De ongekende antiDuitse hetze die de Bondsrepubliek overspoelde dwong Bonn ertoe terug te keren tot een 'low profile1-politick. Het EEGbesluit in 1979 Europese verkiezingen te houden versterkte de noodzaak van 'aanpassing'. Want de sociaal-democratische zusterpartijen lieten Brandt in nauwelijks bedekte termen weten er moeite mee te hebben samen met deze SPD (Brandt was behalve voorzitter van de SPD ook voorzitter van de Socialistische Internationale) de Europese verkiezingen in te gaan zolang de SPD door de Berufsverbote was besmet. 56) Toekomst De laatste jaren hebben de tegen de milieuvervuiling, de kernwapens en de kernenergie gerichte buitenparlementaire bewegingen aan weerszijden van de grens de SPD en PvdA laten zien wat samenwerking en broederschap is. En het is niet onwaarschijnlijk dat de PvdA en de SPD elkaar, onder druk van deze grensoverschrijdende problemen en groeiende oppositiebewegingen onder de jeugd naar elkaar zullen toe groeien om aan deze ontwikkeling het hoofd te bieden. Die mogelijkheid is er daar de Socialistische Internationale en de Federatie van Socialistische partijen in de EEG de laatste paar jaar ook veel beter functioneert. Maar waarschijnlijker is dat de linkervleugel van de SPD en de JUSO's, die grote moeite hebben met de officiele lijn in de Bondsrepubliek, Nederland weer gaan zien als 'Hoffnung der Welt'. De populariteit van de term 'Hollanditis', en van de Nederlandse betogers in het algemeen, op de vredesdemonstratie in Bonn in oktober 1981, wijst in die richting. Nederland mag dan een klein land zijn dat niets te vertellen' heeft, maar daar hebben de kiezers we1 inspraak in zaken als de kernraketten, zo zouden zij kunnen redeneren. De PvdA zou dan opnieuw de rol van ombudsman gaan vervullen. juli 1981.
54)
S o c i a l i s m e e n D e m o c r a t i e , 6 3 s t e j a a r g a n g , 1 9 4 9 , b l z . 491. B r i e f a m b a s s a d e u r D.W. Baron v a n Lynden a a n B e u n d e r s . i b i d e m , b l z . 151. K . S c h m i t z , D e u t s c h e P o l i t i k und E u r o p a i s c h e I n t e g r a t i o n , K o l n , Neue G e s e l l s c h a f t , 1 9 7 9 , b l z . 6 7 , n o o t 30. S o c i a l i s m e e n D e m o c r a t i e , o p . c i t . , b l z . 490. Burengerucht, Opstellen over Duitsland, onder r e d a c t i e van M a r n i x Krop, D e v e n t e r , K l u w e r , 1 9 7 8 , b l z . 321/322. J . L . H e l d r i n g , NRC-Handelsblad, D e z e r Dagen, 1 s e p t e m b e r 1966. J . P . V e r L o r e n v a n Themaat, d e PvdA e n e e n s o c i a l i s t i s c h Derde-Wereldbeleid, Socialisme e n Democratie, j u l i / a u g u s t u s 1 9 7 7 , b l z . 325. B u r e n g e r u c h t , o p . c i t . , b l z . 325. H.J.A. H o f l a n d , o p . c i t . , b l z . 1 5 6 . H . v o n d e r Dunk, D u i t s l a n d v e r t o o n t e e n g r i l l i g b e e l d i n o n s b e w u s t z i j n , NRC-Handelsblad, 24 j a n u a r i 1 9 7 5 , b l z . 7. KHA 1 9 6 9 , b l z . 214. KHA 1 9 7 5 , b l z . 648/649. ibidem. KHA 1 9 7 7 , b l z . 1 6 8 . Burengerucht, o p . c i t . , b l z . 12. H a a g s c h e C o u r a n t , 5 december 1974. V r i j N e d e r l a n d , 6 m a a r t 1976. ibidem. P v d A - a r c h i e f , PB-307, 10 m e i 1976. i b i d e m , PB-283, 29 m a a r t 1976. V r i j N e d e r l a n d , 19 j u n i 1976. ibidem. P v d A - a r c h i e f , Doos B e r u f s v e r b o t e . i b i d e m , PB-87, 20 s e p t e m b e r 1976. V r i j N e d e r l a n d , 12 j u n i 1976. P v d A - a r c h i e f , PB-39, 25 s e p t e m b e r 1 9 7 6 . V r i j N e d e r l a n d , 2 o k t o b e r 1976. T e l e g r a a f , V r i j N e d e r l a n d , 2 o k t o b e r 1976. P v d A - a r c h i e f , Doos B e r u f s v e r b o t e , b r i e f 29 s e p t e m b e r 1976 V o l k s k r a n t , 26 j u n i 1976. ibidem. P v d A - a r c h i e f , Doos B e r u f s v e r b o t e , b r i e f 7 o k t o b e r 1 9 7 6 . NRC-Handelsblad, 19 j u l i 1976. P v d A - a r c h i e f , PB-52, 29 november 1976. i b i d e m , PB-53 7 6 / 7 7 , n o t i t i e . V o l k s k r a n t , 20 j a n u a r i 1977. V r i j N e d e r l a n d , 8 f e b r u a r i 1977. F r a n k f u r t e r A l l g e m e i n e Z e i t u n g , 27 a u g u s t u s 1977. P v d A - a r c h i e f , PB-69, 31 o k t o b e r 1 9 7 7 , m e d e d e l i n g M a r n i x Krop. ibidem. NRC-Handelsblad, 23 november 1978. P v d A - a r c h i e f , PB-103, 1978/1979. Roos i n d e V u i s t , 22 o k t o b e r 1979. H a a g s c h e C o u r a n t , 11 m e i 1979. P v d A - a r c h i e f , PB-02 n o t i t i e Van T r a a , 3 o k t o b e r 1979. M. van d e r S t o e l t e g e n o v e r Brands, a u g u s t u s 1981. H e t P a r o o l , 1 8 november 1977. H. Van den B e r g h , B u r e n g e r u c h t , o p . c i t . , b l z . 369. Z i e o o k a r t i k e l A l f r e d Mozer i n H e t P a r o o l , 10 november 1977. H e l d r i n g , N R C - ~ a n d e l s b l a d , D e z e r Dagen, 10 f e b r u a r i 1976. Roos i n d e V u i s t , 24 a p r i l 1978. P v d A - a r c h i e f , PB-122, m a a r t 1978. V r i j N e d e r l a A d , 1 2 j u n i 1976.
55)
C i t a a t v a n B u r c k h a r d t , g e c i t e e r d d o o r H e l d r i n g i n NRCH a n d e l s b l a d , D e z e r Dagen, 1 4 o k t o b e r 1977. 5 6 ) . NRC-Handelsblad, 2 0 j u l i 1 9 7 8 .
1 I I . N E D E R L A N D S E
E N
W E S T D U I T S E V A K B O N D E N
H.H.
Selier
NEDERLANDSE EN WESTDUITSE VAKBONDEN Naar de problemen te oordelen, lijkt het alsof de moderne hooggeindustrialiseerde samenlevingen steeds meer naar elkaar toegroeien. Werkloosheid, inflatie, industriele herstructurering en innovatie, de crisis van de verzorgingsstaat - het zijn uitdrukkingen, die in alle talen van de Westerse wereld hun welbekende equivalenten hebben en die bij een oppervlakkige waarnemer de verkeerde indruk zouden kunnen wekken, dat het omnipotente industrialiseringsproces als grote gelijkrnaker tot een verregaande convergentie, zo niet structurele gelijkvormigheid van de Westerse samenlevingen heeft geleid. Maar zelfs als het om twee geografisch zo nabije en economisch zo verstrengelde landen als Nederland en de Bondsrepubliek gaat, is een vergelijking alleen a1 van de maatschappelijke en politieke rol van de vakbonden - zelfs wanneer zo ' n vergeli jking hier slechts gebrekkig en schetsmatig kan zijn - voldoende om duidelijk te maken, dat achter gelijkluidende krantekoppen verschillendsoortige werkelijkheden schuil kunnen gaan. Zoals het verzuilings- en ontzuilingsproces een stempel drukt op het karakter van de Nederlandse vakbonden, zo reflecteren de Bondsrepublikeinse de specifiek-Duitse ervaringen met het industrialiseringsproces en zijn consequenties in de volle omvang van hun arnbivalentie. En is Nederland er (anders dan bijvoorbeeld Zelyie) nooit in geslaagd, het karakter van een op handel, verkeer en landbouw gericht klein land te verruilen voor de grauwheid van het moderne industrialisme, anderzijds geldt voor Duitsland, dat het deze transformatie niet in de laatste plaats uit machtspolitieke overwegingen bewust heeft nagestreefd en met alle geweld heeft gerealiseerd, ook a 1 ging dat streven ten koste van de interne vrijheid cn d e relaties met de buitenwereld. Droeg het Nederlandse industrialiseringsproces het karakter van een eerder toevallig, door ligging en openheid aangewaaid randverschijnsel, in Duitsland droeg de monumentale en uitzonderlijk snelle transformatie naar industriele wereldmogendheid - uit 'Staatsrason' bewust door de Pruisische monarchie ingeluid - vanaf het begin de krampachtige en geforceerde trekken van een machtspolitieke compensatiestrategie, waarmee een benadeelde laatkomer op het wereldtoneel 'einen Platz an der Sonnet trachtte te veroveren. Zelfs in vredestijd leek de Duitse industrialisering op wat later in de Westerse wereld als oorlogseconomie geintroduceerd zou worden: een industriele inspanning, ondergeschikt aan politieke
doeleinden. Als we de socialistische landen buiten beschouwing laten, vindt dit fenomeen slechts een parallel in de Japanse ontwikkeling. Wie deze verschillende nationale ontwikkelingspatronen a1 te eenzijdig doortrekt naar het heden, zo zal de scepticus onmiddellijk tegenwerpen, stapt met open ogen in de valkuil van de historische stereotypen en ziet de veranderingen niet meer. Inderdaad hebben zich na de tweede wereldoorlog ingrijpende veranderingen voltrokk&, die nog verre van afgesloten zijn: de internationalisering van de wereldeconomie, de.Europese integratie, de globale stijging van de levensstandaard, de systeem-concurrentie (en cooperatie) tussen Oost en West, de Noord-Zuid tegenstelling, niet te vergeten de politieke en sociaal-economische reconstructie van Duitsland En toch is het m&&r dan slechts een historische echo, als Helmut Schmidt in 1 9 7 7 met enige trots vaststelt, dat de vakbonden in de Bondsrepubliek in vergelijking met de andere Europese landen een unieke maatschappelijke rol spelen, gekenmerkt door een "bijzondere hoge mate van cooperatie ( ' Mitwirkung ' ) en verantwoordelijkheid" ) Wat in zo ' n uitspraak doorklinkt, is zowel het boven aangehaalde 'politieke' karakter van de Duitse industrialisering als het feit, dat de verhouding tussen staat en arbeidersbeweging in Duitsland nooit vrij van soms extreme complicaties is geweest. Als we even teruggrijpen naar de prille ontstaansfase van de Duitse arbeidersbeweging in het midden van de vorige eeuw, dan is a1 opvallend, dat in Duitsland de vakbonden in eerste instantie in het leven werden geroepen als verlengstukken van de politieke arbeiderspartijen en hun ontstaan dus voor een groot deel een uitvloeisel was van het politieke conflict om de macht tussen socialisten en de overheid. Weliswaar emancipeerde de Duitse vakbeweging zich krachtens de groei van de organisaties binnen enkele decennia van de directe overheersing door de sociaal-democratische partijleiders tot een zelfstandige machtsfactor binnen de arbeidersbeweging, toch bleef de binding tussen de partij ,
.
en de vakbeweging een bijzondere, zeker in vergelijking met landen als Nederland en Engeland, waar het proces omgekeerd verliep en er pas politieke partijen gevormd werden toen de a1 uitgegroeide vakbonden dat nodig achtten. Wat de Duitse overheid betreft: deze beschikte in feite over twee basisrecepten om de in het spoor van de industrialisering optredende sociale spanningen onder controle te krijgen, kernachtig samengevat in de uitdrukking 'Zuckerbrot und ~eitsche'.Voor zover daar materieel de ruimte
v o o r was, werden d e s o c i a l e con£ l i c t e n g e r n o n e t a r i s e e r d
( a £g e k o c h t )
e n t r a c h t t e de s t a a t d e r o l t e s p e l e n van s o c i a a 1 . - p a t r i a r c h a l e v e r z a c h t e r van d e g e v o l g e n v a n d e i n d u s t r i a l i s e r i n g . Zo werd a 1 o n d e r Bismarck ("wie l a t e r e e n p e n s i o e n k r i j g t i s geen oproerkraaier") d e grondsteen gelegd voor d e l a t e r e ' S o z i a l s t a a t ' e n was h e t t o e n r n a l i g e K e i z e r l i j k e D u i t s l a n d i n Europese v e r g e l i j k i n g een koploper b i j h e t ontwikkelen van een o p z e l f - f i n a n c i e r i n g door d e belanghebbenden g e b a s e e r d s t e l s e l v a n s o c i a l e v o o r z i e n i n g e n . Waar d e z e c o n f l i c t r e g u l e r i n g s r n i d d e l e n t e k o r t s c h o t e n werd a n d e r z i j d s g e k o z e n voor d i s c i p l i n e r i n g door verbods- en dwangmaatregelen, d i e e c h t e r n o o i t zo t o t a a l w a r e n a l s i n b i j v o o r b e e l d h e t t s a r i s t i s c h e Rusland. Na d e e e r s t e w e r e l d o o r l o g w e r d d e z e d u b b e l h e i d i n f e i t e chronologisch gereproduceerd door d e opeenvolging v a n W e i m a r - R e p u b l i e k , d i e e e n z e e r moderne s o c i a l e w e t g e v i n g k e n d e , en h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s r n e , d a t r a d i c a a l v o o r d e a n d e r e v a r i a n t koos e n d e werkende b e v o l k i n g h i e r a c h i s c h o r g a n i s e e r d e i n h e t ' A r b e i t s f r o n t ' , d a t d e c o l l e c t i e v e a r b e i d s k r a c h t zonder '
voorbehoud t r a c h t t e i n t e s c h a k e l e n i n d e n a t i o n a l e i n s p a n n i n g e n voor economische a u t a r k i e en m i l i t a i r e k r a c h t . Voor d e r o n d d e e e u w w i s s e l i n g opkomende N e d e r l a n d s e vakbeweging h e e f t d e t o e n m a l i g e D u i t s e v a k c e n t r a l e ' G e n e r a l k o m m i s s i o n ' ( l a t e r ADGB) t e n m i n s t e i n o r g a n i s a t o r i s c h - i n wat mindere mate ook i n s t r a t e g i s c h - o p z i c h t e e n v o o r b e e l d f u n c t i e v e r v u l d . D e N e d e r l a n d s e vakbeweging-in-opkomst l e e d i n h o g e m a t e a a n o n t b r e k e n d e c o h e s i e e n o r g a n i s a t i e . Zo r i c h t t e h e t N a t i o n a a l A r b e i d e r s - S e c r e t a r i a a t (NAS) - a l s e e n k a r a k t e r i s t i e k voorbeeld van Nederlandse v r i j z i n n i g h e i d z i c h i n z ' n o p t r e d e n meer o p " d e v e r h o g i n g v a n h e t s o c i a l i s t i s c h e b e w u s t z i j n " door c o n f l i c t e n met werkgevers i n een c o n f r o n t a t i e s t r a t e g i e vaak t o t h e t (voor d e o r g a n i s a t i e ) b i t t e r e einde u i t te vechten. H e t c h a o t i s c h e k a r a k t e r e n d e w i r w a r van
o r g a n i s a t i e s i n Nederland i n deze f a s e c o n t r a s t e e r d e s c h e r p m e t h e t b e e l d , d a t d e D u i t s e v a k c e n t r a l e b o o d . W e l i s w a a r was
h e t i n D u i t s l a n d n i e t i n d e l a a t s t e p l a a t s de p e r m a n e n t e s t a a t van b e l e g , waarin d e arbeidersbeweging v e r k e e r d e , d i e d e a a n z e t h a d g e g e v e n t o t e e n hoge m a t e v a n o r g a n i s a t o r i s c h e e e n h e i d . D i t model v a n e e n s t r a k g e l e i d e ( o p g e b r e k a a n d i s c i p l i n e s t o n d e n v o o r d e h e l e a r b e i d e r s b e w e g i n g zware s a n c t i e s ) , c e n t r a l i s t i s c h e e n d a n k z i j hoge c o n t r i b u t i e s e n e e n goede a d m i n i s t r a t i e o v e r s t e r k e weerstandskassen beschikkende vakbond v o n d i n N e d e r l a n d v i a v a k b o n d s l e i d e r s a l s H e n r i P o l a k e n J a n v a n den Tempe1 n a v o l g i n g b i j d e o p r i c h t i n g v a n h e t N W .
Volgens de vakbondshistoricus F. de Jong Edz. lag het Duitse model de Nederlandse epigonen misschien daarom zo goed, omdat de problemen er op een 'principiele manier' aan de orde gesteld werden. Ook sprak aan, dat men in Duitsland anders dan in Engeland 'op het standpunt van de klassenstrijd' stond, zonder zich anderzijds ondergeschikt te maken aan een socialistische parti j 2, Dat de Duitse 'Prinzipienreiterei' ten nauwste samenhing met de feitelijke machteloosheid en permanent onzekere legale status van de arbeidersbeweging in het Keizerrijk werd door de meeste socialisten in het buitenland niet zo gezien. Overigens speelde de oude Duitse arbeidersbeweging in meer Europese landen zo'n voorbeeld-rol, waarbij met name Spanje te noemen valt. Maar zoals in de Spaanse arbeidersbeweging het specifiek Spaanse conflict tussen centralisme en regionalisme leidde tot verdeeldheid (naast
.
de 'Duits-marxistische' UGT de anarchistische, Catalaanse CNT), zo leidde in Nederland het 'zachte' karakter van de industrialisering, de relatieve flexibiliteit van het politieke systeem en de maatschappelijke fragmentering langs geloofslijnen tot een ander soort verdeeldheid, die in de verzuiling van de vakbonden een uitdrukking vond en waardoor de sociale conflicten hier aanrnerkelijk verzacht werden. Twee voorbeelden van beinvloeding van de Nederlandse vakbeweging door de Duitse verdienen nog vermelding, waar het deze vroege fase betreft. De term 'medezeggenschap', die in Nederland voor het eerst in 1923 gebruikt werd om een strategie aan te duiden, die gericht yas op het verwezenlijken van de economische democratie via de tussenstadia van paritaire medezeggenschap op ondernemingsniveau en stapsgewijze socialisering van de produktiemiddelen, was een vertaling het Duitse begrip 'Mitbestimmung' en de daarachter liggende, door onder andere Fritz Naphtali en Rudolf Hilferding ontwikkelde socialistische strateqie.3 Later betekende Hitler's machtsovername in 1933 en de ondergang van de zelfstandige Duitse arbeidersbeweging korte tijd daarna voor de Nederlandse vakbeweqinq, die altijd zo sterk door het Duitse voorbeeld gehspireerd was en toch, onbewust, zo nauw verbonden was aan een Nederlandse democratische traditie, een traumatische ervaring, die z'n neerslag vond in een des te grondigere herbezinning op de democratische waarden. 4 Wie niet bang is om taboes aan te spreken, kan vanuit historisch perspectief in het nationaal-socialisme (mede) een belangrijke versnelling van het Duitse moderniseringsproces zien. Men hoeft daarbij nog niet eens zozeer aan de techno-
logische vernieuwingen onder druk van de oorlogseconomie te denken als we1 aan het feit, dat het nationaal-socialisme in zoverre 'zuiverend' heeft gewerkt, dat veel van wat traditioneel was in Duitsland opgeruimd werd en vervangen door nazistische structuren, die vervolgens weer op hun beurt in de volledige nederlaag van 1 9 4 5 weggevaagd werden, waarmee een dubbel vacuiim gecreeerd werd - de fameuze 'Stunde Null'. Vanuit dit n u l ~ u n t zouden nieuwe ( en vooral minder gevaarlijke) structuren opgebouwd kunnen worden. Dat gold voor het politieke systeem, voor de politieke partijen, voor de economische structuren, maar ook voor de arbeidersbeweging. Deze laatste was naar verhouding misschien nog het minst bevlekt door de traditionele Duitse zonden, of we zouden het soms totalitair geinterpreteerde marxisme hiertoe moeten rekenen en het feit, dat het Duitse socialisme er niet in geslaagd was de catastrofen van de Duitse geschiedenis te verhinderen, ja er in sommige opzichten (in z'n autoritaire karakter bijvoorbeeld) zelfs een uitdrukking van was. De politieke reconstructie van Duitsland komt elders aan de orde. Maar zoals daarin - wat de Bondsrepubliek betreft - de verhouding met de Verenigde Staten van cruciale en formatieve betekenis was, zo geldt voor de na-oorlogse Westduitse vakbonden, dat de organisatorische wederopbouw en de sociaal-politieke herbezinning zonder de aanvankelijk zeer hechte binding met de Amerikaanse vakcentrales AFL - CIO een andere richting genomen zou hebben. Tot op zekere hoogte is daarnaast de verdere ontwikkeling van de betrekkingen tussen de Amerikaanse en de Westduitse vakbonden zelfs representatief voor de fluctuaties in de politieke verhouding tussen de Verenigde Staten en de Bondsrepubliek: de in de nood geboren eendracht veranderde geleidelijk in steeds ijziger tweedracht. A1 v66r 1 9 4 5 organiseerden naar de Verenigde Staten uitgeweken Duitse sociaal-democraten de 'German Labor Delegation', die door de Amerikaanse vakcentrale AFL als de officiele representant van de Duitse arbeidersbeweging erkend en ondersteund werd. Toen de Duitse vakbeweging zich onder moeilijke omstandigheden na de oorlog begon te hergroeperen, betekende het fervent pro-democratische engagement van de AFL voor sterke en zelfstandige Duitse vakbonden een onontbeerlijke materiele en morele ondersteuning. Ook op regeringsniveau werd in de Verenigde Staten het belang van contacten op vakbondsniveau ingezien. Hoewel bijvoorbeeld het feit, dat aan de Amerikaanse diplomatieke vertegenwoordigingen 'Labor Attachgs' toegewezen werden, er toe leidde, dat de Amerikaanse vakbonden in hun internationale optreden nogal
eens met de regeringspolitiek geidentificeerd werden (zo niet met de inlichtingendiensten) waren er op z'n minst belangrijke nuances. Dankzij een eigen, goed geoutilleerd semi-diplomatiek corps en een hecht communicatienetwerk konden de Amerikaanse vakbonden een zelfstandig beleid voeren, dat zich concentreerde op het verhinderen van een eventuele communistische overheersing over de zich hergroeperende Duitse en andere Europese vakbonden. De buitenlands-politieke elite van de AFL - CIO (onder andere Matthew Woll, George Meany en Jay Lovestone) opereerde in hoge mate zelfstandig, zowel ten opzichte van de (in internationale kwesties passieve) achterban als ten opzichte van de regering. Zo was het mogelijk, dat de na de oorlog internationaal aanvankelijk nog zeer geysoleerde Duitse vakbeweging in de Westelijke bezettingszones de steun van de AFL kon inzetten tegen de bezettingsautoriteiten, bijvoorbeeld als het om het verhinderen van industriele demontage ging. Anders dan het communistische Wereld-Verbond van Vakverenigingen ( W ) ,dat de demontage van de Duitse industrie van harte toejuichte, pleitte de AFL a1 in een vroeg stadium voor de wederopbouw van het Westduitse produktie-potentieel, dat in dienst gesteld zou kunnen worden van een niet door de Sovjet-Unie overheerst Europa . Het eerste ideologische meningsverschil tussen de (op het particulier initiatief vertrouwende) AFL en de aanvankelijk nog enigszins marxistisch georienteerde Westduitse vakbonden leidde nog niet tot spanningen. Het ging daarbij om2ekwestie van de nationaliseringen, waarvoor de Westduitse vakbondsstrategen in de eerste jaren na de oorlog kansen zagen. Maar van zulke ingrijpende sociaalstructurele hervormingen werd afgezien, niet zozeer als gevolg van Amerikaanse beznvloeding als we1 door het inzicht, dat de economie niet in een toestand verkeerde die een dergelijke belasting zou kunnen verdragen. Bovendien kondigden de Amerikaanse particuliere investeerders, wier kapitaal onontbeerlijk was, aan geen belangstelling te hebben voor genaaste bedrijven. Des te energieker ondersteunde de AFL de medezeggenschapseisen van de DGB. In deze kwestie ontstond een unieke transnationale coalitie van Westduitse en Amerikaanse vakbonden tegen eerst nog de militaire regering en later tegen de Amerikaanse en Westduitse werkgeversorganisaties (NAMenBDI/BDA), die hunnerzijds de rijen tegen de paritaire medezeggenschap sloten. Van deze fraaie symmetric resteerde overigens tijdens de recente controversen rond de medezeggenschapswetgeving in de Bondsrepubliek nog slechts de eendracht van de Amerikaanse en Westduitse werkgeversorganisaties.
Een eerste b a r s t i n d e v e r s t a n d h o u d i n g t u s s e n DGB e n AFL
-
CIO
werd z i c h t b a a r i n h e t herbewapeningsvraagstuk. Ondanks k r a c h t i g e p r e s s i e g a f d e DGB n i e t t o e a a n h e t A m e r i k a a n s e v e r l a n g e n d a t er v a n v a k b o n d s z i j d e e e n p o s i t i e v e u i t s p r a a k g e d a a n zou worden t e n o p z i c h t e v a n d e P a r i j s e V e r d r a g e n . D e l a t e r e campagne v a n d e DGB (samen m e t d e SPD) t e g e n d e t a c t i s c h n u c l e a i r e bewapening i n
d e Bundeswehr vormde e e n n i e u w e
b e l a s t i n g v o o r d e r e l a t i e . O m s t r e e k s d e z e t i j d begon d e AFL-CIO d e DGB ( e n d e SPD) t e v e r w i j t e n d e S o v j e t - s t r a t e g i e i n d e k a a r t t e s p e l e n . Weliswaar ontspande d e verhouding z i c h w e e r na d e v e i l i g h e i d s p o l i t i e k e k o e r s w i j z i g i n g v a n d e SPD i n 1 9 6 0 , d e z e h e r n i e u w d e e e n d r a c h t b l e e k maar v a n k o r t e d u u r . K a r a k t e r i s t i e k g e n o e g werd d e d e f i n i t i e v e b r e u k v e r o o r z a a k t d o o r d e O s t p o l i t i k . I n 1966 b e s l o o t d e DGB c o n t a c t e n a a n t e knopen m e t d e O o s t e u r o p e s e v a k b o n d e n , d i e v a n d e DDR v o o r l o p i g nog u i t g e z o n d e r d , om e e n b i j d r a g e t e l e v e r e n a a n h e t t o e n v o o r z i c h t i g o p g a n g komende o n t s p a n n i n g s p r o c e s . D i t b e s l u i t was f o r m e e l i n s t r i j d m e t d e r e s o l u t i e v a n h e t
I n t e r n a t i o n a l e Verbond v a n V r i j e V a k v e r e n i g i n g e n ( I W ) v a n 1 9 5 5 , w a a r i n d e r g e l i j k e c o n t a c t e n a f g e w e z e n werden m e t h e t argument d a t h e t p r e s t i g e van d e communistische regimes en s t a a t s v a k b o n d e n e r s l e c h t s d o o r v e r h o o g d zou kunnen worden t e r w i j l d e Westerse d e m o c r a t i e e n e r d o o r o n d e r m i j n d zouden worden. H e t m a c h t s v e r v a l v a n d e AFL-CIO b l e e k u i t h e t f e i t , d a t d e A m e r i k a a n s e vakbonden n i e t meer s t e r k g e n o e g b l e k e n
o m d e t e n d e n s t o t c o n t a c t e n m e t c o m m u n i s t i s c h e vakbonden i n h e t I V W t e g e n t e houden. I n 1 9 6 9 b r a k e n d e Amerikanen m e t d e z e o r g a n i s a t i e , t w i n t i g j a a r nadat h e t IWV op i n i t i a t i e f v a n d e AFL t o t s t a n d was gekomen. N a a r m a t e d e DGB d e c o n t a c t e n
m e t d e O o s t e u r o p e s e vakbonden i n t e n s i v e e r d e ( i n m i d d e l s hebben honderden w e d e r z i j d s e bezoeken plaatsgevonden en lopen v e l e
uitwisselingsprogramma's)
,
k o e l d e ook d e b i l a t e r a l e r e l a t i e
t u s s e n d e DGB e n de AFL-CIO v e r d e r a £ . V o o r z i t t e r G e o r g e Meany behoorde i n d e v r o e g e z e v e n t i g e r j a r e n t o t d i e stoet van p r o m i n e n t e A m e r i k a n e n , d i e b i j Nixon e n K i s s i n g e r i n t e r v e n i e e r d e n om t e waarschuwen v o o r d e c o n s e q u e n t i e s v a n d e W e s t d u i t s e O s t p o l i t i k . Pogingen van DGB-voorzitter H e i n z O s k a r V e t t e r d e Amerikanen v a n d e z i n v a n d e O s t p o l i t i k
t e o v e r t u i g e n l e i d d e n er s l e c h t s t o e , d a t d e m e n i n g s v e r s c h i l l e n s c h e r p e r g e a c c e n t u e e r d w e r d e n . N e t z o min a l s d e AFL-CIO a f w i l d e d o e n a a n h a a r c o m p r o m i s l o z e anti-communisme
weigerde
V e t t e r b e p e r k i n g e n van h e t z e l f s t a n d i g e i n t e r n a t i o n a l e o p t r e d e n v a n d e DGB t e a a n v a a r d e n . Van e e n s a m e n b i n d e n d e f a c t o r was d e v e r h o u d i n g t u s s e n d e A m e r i k a a n s e e n d e W e s t d u i t s e vakbonden v e r a n d e r d i n e e n d e s i n t e g r a t i e v e . 5
Een ander aspect van de ontwikkeling van de Westduitse vakbonden is de roll die zij speelden in het buitengewoon succesvolle economische herstel van de Bondsrepubliek na 1949. Dit herstel (chronologisch uitgedrukt in de trefwoorden 'Soziale ~arktwirtschaft', 'Wirtschaftswunder', 'Konzertierte Aktion' en ten slotte 'Modell Deutschland') resulteerde niet alleen in een relatief gunstige concurrentiepositie van de Bondsrepubliek, maar vormde tegelijk een niet onbelangrijke voorwaarde voor de actieve roll die de Bondsrepubliek internationaal in de zeventiger jaren begon te spelen. Concreet: als de Bondsrepubliek niet zo 'rijk' zou zijn geworden, zou het afsluiten van de Ostvertrage en het voortgaande toenaderingsproces tot de DDR heel wat moeizamen verlopen zijn. Concessies van de kant van de Oosteuropese staten konden gecompenseerd worden door financiele injecties met harde D-Marken, of het nu om kredietgaranties voor de 'Ostgeschafte' ging, om het uitbouwen van het Oostduitse verkeersnet of om het vrijkopen van politieke gevangenen. Ook in de verdere Westeuropese integratie speelde de economische kracht van de Bondsrepubliek een dragende rol, waarbij slechts gewezen hoeft te worden op de ontwikkelingshulp aan landen als ~ t a l i e ,Spanje en Portugal. Wat was de rol van de vakbonden in het Westduitse economische herstel? We moeten ons hier beperken tot die factoren in de ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen in de Bondsrepubliek, die er in vergelijking uitspringen. In de vijftiger jaren paste de eenheidsvakbond DGB, die het leeuwendeel van de georganiseerde Westduitse werknemers vertegenwoordigt, zich stapsgewijs aan het door Ludwig Erhard ontwikkelde concept van de 'Soziale Marktwirtschaft' aan, dat een nieuwe economische dubbelfunctie aan de staat toekende. Enerzijds had de overheid er voor te zorgen, dat het principe van de vrije concurrentie niet aangetast zou worden door monopolie- en kartelvorming en dat er geen oppermachtige economische machtsconcentraties (een les uit het verleden) zouden ontstaan. Anderzijds werd, voortbouwend op het Bismarckse stelsel, een vangnet van sociale voorzi'eningen geschapen, dat sociale zekerheid moest bieden. De wettelijk vastgelegde tariefautonomie, dat wil zeggen dat het krachtenspel van de sociale partners werkgevers en werknemers zonder staatsbemoeienis de loonontwikkeling zou regelen, was gericht tegen een a1 te dominant sociaal-economisch optreden van de staat. Lag in het eerste DGB-programnia van 1949 de nadruk nog op sociaal-structurele veranderingen (medezeggen-
schap, nationaliseringen, economische democratic) , die het vooroorlogse Duitse marxisme reflecteerden en in de richting gingen van een middenweg tussen de vrije markteconomie en de socialistische planeconomie, het volgende programma van 1955 gaf a1 een duidelijke verschuiving ten gunste van het arbeidsvoorwaarden-aspect te zien. De doelstelling van paritaire medezeggenschap in alle bedrijven van enige omvang verdween overigens nooit uit het programma. De permanente economische groei in de fase van het 'Wirtschaftswunder' schiep ruimte voor een na de verarming van de oorlogsperiode weldadige materiele compensatie, hoewel de loonstijging achterbleef bij de economische groei. De concurrentiepositie van de op export aangewezen Bondsrepubliek kwam dit ten goede. De DGB aanvaardde de evidente noodzaak van snelle kapitaal-accumulatie om de verliezen van de oorlog goed te maken. De groeiende inkomensverschillen namen de vakbonden daarom op de koop toe: niet alleen hebben ook de werknemers in Duitsland een groot ontzag voor het 'Leistungsprinzip', ook leek de economische groei eeuwig te zullen duren. De kentering in de rol van de vakbonden kwam, toen het 'Wirtschaftswunder' in de recessie van 1966/67 met een scherp in de werkloosheidscijfers tot uitdrukking komende schok tot een abrupt einde kwam. In feite is sindsdien door de verschillende Bondsregeringen in verschillende varianten en met wisselend resultaat een permanent crisis-managementbeleid gevoerd, waarin ook de vakbonden een nieuwe verantwoordelijkheid kregen te dragen. De 'Konzertierte Aktion', waarin regering, werkgevers, werknemers en deskundigen om de tafel gingen zitten om 'de klokken gelijk te zetten', liet de formele autonomie van de sociale partners in het loonbeleid weliswaar onaangetast, maar zonder de speciale binding tussen de nu regeringspartij geworden SPD en de DGB zou de stabiliteitspolitiek op minder medewerking van de aan stijgende welvaart gewend geraakte werknemers hebben kunnen rekenen. Dat de vakbonden zich in de jaren van de Grote Coalitie van de CDU/CSU en SPD (1967-1969) zelfbeperking aan het loonfront oplegden, leidde echter na de regeringswisseling van 1969, die de sociaal-liberale coalitie van de SPD en FDP aan het bewind bracht, tot een stakingsgolf die tot 1974 zou aanhouden. Karakteristiek was, dat deze stakingsgolf nieuwe legitimiteitsconflicten binnen de vakbonden met zich meebracht. Het was eerder de basis, waarvan de impulsen tot de stakingen uitgingen, dan de leiding, die meer remmend opti-ad. Binnen de vakbonden kwam nu een discussie op gang over de onafhankelijk-
heid van de DGB ten opzichte van de SPD en over de democratie binnen de vakbonden. De vraag kwam op, of de vakbonden een 'Gegenmacht' van de werknemers waren, of een systeemstabiliserende maatschappelijke 'Ordnungsfaktor'. De relatie tussen DGB en SPD werd gecompliceerder. De traditionele arbeidsdeling: politieke belangenbehartiging door de partij en economische belangenbehartiging door de vakbonden was a1 door het Godesberger SPD-programma van 1 9 5 9 problematischer geworden. De naar regeringsverantwoordelijkheid strevende SPD definieerde zichzelf nu als een volkspartij, die de specifieke werknemers-belangen slechts kon behartigen voor zover deze in overeenstemming te brengen waren met de belangen van de algemeenheid. Sinds de SPD regeert, is de DGB zich in groeiende mate van de betekenis van dit verschil bewust geworden. Symptomatisch voor dit proces was de controverse tussen SPD en DGB rond de nieuwe medezeggenschapswetgeving, die door Brandt a1 in 1 9 6 9 in het vooruitzicht was gesteld, maar door moeilijkheden met de liberale coalitiepartner FDP pas in 1 9 7 7 z'n beslag kon krijgen. De vakbonden ging het bereikte compromis, dat een net-niet paritair medezeggenschapsmodel inhield, niet ver genoeg, terwijl anderzijds de werkgevers evenmin tevreden waren en trachtten via een uitspraak van het Constitutionele Hof eventuele verdere uitbreiding van de medezeggenschap af te snijden. Naar aanleiding van het indienen van deze klacht, maar met meningsverschillen over de loonrichtlijnen van de regering en de werkloosheidsbestrijding op de achtergrond, stapte de DGB uit de 'Konzertierte Aktion'. Met deze demonstratieve breuk kwam de vakbond bovendien tegemoet aan de groeiende onvrede in de achterban. Dat de vakbeweging in de medezeggenschapskwestie in het defensief is geraakt, bleek vervolgens uit de controverse rond het behoud van het paritaire medezeggenschapsmodel in de kolen- en staalsector. Naarmate de worsteling om de verdeling van het nationale produkt door de voortschrijdende crisis scherper wordt, worden zelfs in het 'Modell Deutschland', dat in het buitenland nog steeds met enige afgunst bekeken wordt, centrifugale krachten werkzaam. Ook in de Bondsrepubliek is het sociale klimaat vooral sinds de oliecrisis van 1 9 7 3 harder geworden. Werkten de vakbonden aanvankelijk nog in hoge mate mee aan het overheidsbeleid, dat gericht was op het tegengaan van inflatie (een historisch trauma) en/op monetaire stabiliteit, in de DGB.kwam men allengs tot de conclusie, dat het moeilijker werd de achterban tevreden te houden. Vooralsnog springt de Bondsrepubliek er qua werkloos-
heid met het (na Luxemburg) laagste percentage van de EG in gunstige zin uit en zijn er nog geen schrijnende gevallen van bedrijfssluitingen geweest, zoals bijvoorbeeld we1 in Nederland. Er is iets voor te zeggen de verharding van het sociale klimaat in de Bondsrepubliek te interpreteren als een normaliseringsproces, als het geleidelijk afslijten van de ietwat kunstmatige nadruk op nationale cooperatie, die de na-oorlogse arbeidsverhoudingen in de Bondsrepubliek kenmerkte en mede ten grondslag lag aan het economische succes.6) Anderzijds kan de vraag gesteld worden, of deze 'normalisering' niet een keerzijde heeft, die aanleiding zou kunnen geven tot bezorgdheid. Het centrale idee achter de reconstructie van de arbeidsverhoudingen in de Bondsrepubliek na de oorlog was de stabiliteit, was de integratie van de verschillende maatschappelijke krachten in een zorgvuldig uitgebalanceerd, tot in de finesses doordacht en daarom enigszins metafysisch aandoend sociaal-economisch en politiek raamwerk. Z'n legitimatie ontleende dit systeem goeddeels aan de permanente economische groei, die echter steeds moeilijker volgehouden kon worden en een sterk toenemend sociaal-economisch engagement van de staat noodzakelijk maakte. Leek het nieuwe staatsinterventionisme ter conjunctuurstimulering, dat in 1967 gehtroduceerd werd, aanvankelijk de juiste weg te zijn, in 1980 bleek, dat de grenzen van de conjunctuur-bernvloeding door de overheid bereikt waren en dat verdere maatregelen we1 eens contraproduktief zouden kunnen gaan werken. Een overzicht van de sociaal-economische prestaties van de sociaal-liberale coalitie, die bij haar ambtsaanvaarding een 'Aera der Reform' had aangekondigd, leverde aan de vooravond van de Bondsdagverkiezingen in 1980 a1 een overwegend negatieve balans op. De grootscheepse belastinghervorming was verzand in een krachteloze reeks detaillistische, minimale veranderingen. De structuur- en regio-stimuleringspolitiek begon te leiden tot een bedenkelijke 'Xorrumpierung der Unternehrner' door de staat - er werden nauwelijks nog investeringen zonder overheidssubsidies gedaan. De hervorming van de pensioenwetgeving was nog steeds niet voltooid en gedane toezeggingen moesten teruggenomen worden ('Rentenbetrug'). De wettelijke regeling voor het ~ondsre~ublikeinse equivalent van de vermogensaanwasdeling was na tien jaar onderhandelingen in de de ondernemers wilden 'Herr im Hause' coalitie stukgelopen blijven, de vakbondsleiders vreesden de greep op hun leden te verliezen, de politici streefden naar a1 te perfectionistische oplossingen, terwijl de harder wordende 'Verteilungskkknpfe' een oplossing steeds dringender noodzakelijk rnaakten. De D-Mark
-
verloor een derde van haar koopkracht. Het aantal werklozen steeg van 149.000 in 1969 naar circa een miljoen in 1980, m66r werd verwacht. De staat begon te zuchten onder een in internationale vergelijking in zeer korte tijd geaccumuleerde schuldenlast van ongekende afmetingen (de prijs voor het 'Modell Deutschland'). De totale staatsschuld was van 118 naar 450 miljard D-Mark.gestegen,waarbij niet zozeer het bedrag als we1 het tempo (in tien jaar tijd) van belang was. 7 Het gaat er bij deze weinig rooskleurige opsomming niet om, of de CDU/CSU-oppositie, die op haar manier a1 deze dingen steeds tot inzet van parlementsdebatten en verkiezingen gemaakt heeft, toch 'gelijk' heeft gehad. De toelaatbare conclusie is, dat de SPD bij het voltrekken van de noodzakelijke beleidsombuigingen, die zeker aan werknemerszijde pijn zullen doen, het risico loopt nog meer in conflict met de eigen achterban te raken dan ze op andere punten a1 is. Bonn is natuurlijk niet Weimar, maar in de twintiger jaren liet de SPD-fractie tot driemaal toe een regering vallen, waarin de partij zelf vertegenwoordigd was. Conflictpunten waren steeds de sociale politiek en de bewapening. De laatste parlementaire regering van de Weimar-Republiek, die geleid werd door kanselier Hermann Mcller (SPD), vie1 omdat de SPD-fractie - onder druk van de vakbonden - zich niet neerlegde bij een verlaging van de werkloosheidsuitgaven met een half procent. We moeten ons er voor hoeden, de centrifugale tendensen te overdrijven. Nog nooit eerder in de geschiedenis van de Duitse industrialisering was de arbeidersbeweging zo hecht gehtegreerd in het sociale'en politieke systeem, als in de Bondsrepubliek. De vakbonden vormen nu de grootste van talloze georganiseerde maatschappelijke pressiegroepen, die allemaal nauw verweven -zijn met de verschillende instanties en buiten het parlement om het regeringsbeleid direct behvloeden. De maatschappelijke invloed van de vakbonden is minstens even groot als die van de kerken, die ook hun vertegenwoordigers in alle publiekrechtelijke lichamen van enise betekenis hebben, zoals bijvoorbeeld de landelijke en regionale omroepen. Aanhang en leiding van de vakbonden zijn uniformer dan ooit. In vergelijking met andere niet-communistische landen hebben de Westduitse vakbonden steeds op een in hoge mate loyale en gedisciplineerde achterban kunnen rekenen - zeker ook in vergelijking met Nederland. Tijdens een bezoek aan de Verenigde Staten in 1975 zei Willy Brandt, dat de relatief florissante economische positie van de Bondsrepubliek voor een opmerkelijk deel te danken was aan de verzachting van de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid. De relatieve
sociale vrede van de Bondsrepubliek (hoewel er altijd nog meer gestaakt wordt dan in Nederland) zou volgens Brandt niet zozeer het gevolg zijn van de stijging van het per capitainkomen als we1 van de voortschrijdende Ontwikkeling van een sociale democratie. 81 Kernstuk van deze Bondsrepublikeinse sociale democratie is de medezeggenschap, die in die vorm in geen enkel ander industrieland bestaat. De sociaal-economische commentatoren zijn het er over eens, dat de paritaire medezeggenschap in de kolen- en staalindustrie een essentiele voorwaarde was voor het geordende verloop van de in die sector in de vijftiger en zestiger jaren noodzakeli jke herstructureringen. Het nationale verantwoordelijkheidsgevoel van de vakbonden garandeerde, dat er weinig verzet was tegen de voor d e concurrentie-positie onmisbare rationaliseringen. 9 Enkele jaren geleden merkte een IG Metall-functionaris, schamper verwijzend naar de Engelse toestanden nog op: " Wij Duitsers hebben ons nooit sterk gemaakt voor behoud van de stoker op de electrische locomotief". Een ander voorbeeld van de technologische vernieuwingsdrang van de Westduitse vakbonden is de houding die ze tegenover de kernenergie innemen. De ruzies tussen milieubeschermers en vakbondsfunctionarissen lopen soms zeer hoog op. Vooral de 'Industriegewerkschaft Bergbau und Energie' gaat soms krachtig te keer tegen de 'Politchaoten' van de milieubeweging, die het om de vernietiging van de democratische rechtsorde zou gaan. In 1976-1 977' oefenden de ondernemingsraden van de met de bouw van kerncentrales gemoeide ondernemingen zoveel pressie uit op de wat voorzichtigere DGB-functionarissen, dat deze een vriendelijker standpunt ten opzichte van de kernenergie moesten innemen. In Muhlheim demonstreerden werknemers van de 'Kraftwerk eine saubere Sache' voor Union' onder de leuze 'Kernenergie versnelling van het nucleaire energieprogramma. Soortgelijke initiatieven, die uiteraard (ook financiele) ondersteuning krijgen van de betrokken ondernemers, hebben zich voorgedaan in de genotmiddelen- en wapenindustrie, waarbij de werkgelegenheid steeds het centrale argument is. Het laatste DGB-programma van 1981 bekrachtigde nog eens het pro-kernenergiestandpunt. Op het DGB-congres van 1978 appelleerde Helmut Schmidt tijdens zijn referaat nog eens aan de verantwoordelijkheid van de vakbonden voor de positie van de Duitse industrie: "In dieser Zeit weltweiter Konkurrenz und knapper und teurer Energie, in dieser Zeit des Kampfes um Absatz und das heisst um Arbeitsplatze bei rapider struktureller Veranderung im Inland wie draussen, geht es im wahrsten Sinne des Wortes
-
darum, dass wir und die Aeste nicht absagen, auf denen wir sitzen."lO) Maar sinds 1979 gaan in het licht van de stijgende werkloosheid ook in de Westduitse vakbonden steeds meer stemmen op, die er op aandringen het rationaliseringsproces uit werkgelegenheidsoverwegingen af te remmen.11) Het is duidelijk, dat de vakbondsfunctionarissen in deze kwestie moeten toegeven aan de groeiende pressie van onderaf. Dit stelt de vraag naar de interne democratie in de Westduitse vakbonden. Vooral van conservatieve zijde wordt de DGB nogal eens afgeschilderd als een bureaucratisch machtskartel, dat een bijna dictatoriale macht uitoefent over zowel het eigen apparaat als de leden. Een sociologisch onderzoek naar het profiel van de Westduitse vakbondsleiders leverde bijvoorbeeld als conclusie op, dat de vakbondselite over een zeer grote handelingsvrijheid beschikt, die een door de leden nauwelijks gecontroleerd beleid mogelijk maakt. Als er bestuursposten te bezetten vallen, gebeurt dat weliswaar formeel democratisch, maar in feite via cooptatie. De omvangrijke eigen vakbondspers is evenmin in staat een controlerende functie te vervullen, want net als over de rest van het apparaat (circa 9.000 functionarissen) heeft het bestuur ook over de eigen persorganen een bijna onbeperkte macht. 12) Binnen de DGB zelf, die slechts een 'dakverband' is waarvan de voorzitter meer een symbool- en bemiddelingsfiguur naar buiten toe is, ligt de grootste invloed bij de besturen van de 17 aangesloten eenheids-vakverenigingen, die ieder een sector van de economie afdekken. De grootsten zijn: ~ndustrie~ewerkschaf t Metall, met circa 2,5 mil joen leden de grootste afzonderlijke vakbond ter wereld, IG Chemie, Gewerkschaft Oeffentliche Dienste, Transport und Verkehr (~TV), IG Bergbau und Energie en de Gewerkschaft Bau, Steine, Erde. Naar de drie-jaarlijkse congressen van de DGB vaardigen de afzonderlijke vakverenigingen delegaties naar de grootte van het ledental af, zodat de grootste drie over een meerderheid beschikken. Waar de macht binnen de DGB ligt, bleek bijvoorbeeld toen de toenmalige kandidaat-voorzitter van de DGB, Kurt Gscheidle, in 1969 aankondigde de statuten te willen wijzigen, zodanig dat het hoofdbestuur meer te zeggen zou krijgen. De IG Metall torpedeerde daarop zijn kandidatuur, waarna Heinz Oskar Vetter, die minder ingrijpende voornemens had, gekozen werd. 13) Toen Vetter niet lang geleden voorzichtig het idee opperde om.ten behoeve van de werkgelegenheid loonmatigingen te aanvaarden, werd hi j ijlings teruggef loten door de voorzitters van de grote bonden, de IG Metal1 voorop. 14 Voor zover de vakbondsleiding dus reageert op pressie van de
basis, gebeurt dat meer 'anticiperend' dan door articulatie en discipline door de basis. Qua ~erantwoordelijkheidsgevoe~ scoren de Westduitse vakbonden hoger dan de Nederlandse, hoe men ook over dit feit moge oordelen. Voor de Nederlandse vakbonden geldt in vergelijking met hun Westduitse tegenhangers een grotere pluriformiteit aan meningen, een grotere gedistantieerdheid ten opzichte van de bestaande economische orde en nog steeds een lichtelijk anarchistische inslag. Een bijna volmaakte consensus over de maatschappij-ordening, zoals in de Bondsrepubliek lang nadrukkelijk aanwezig, valt hier niet aan te wijzen. We1 verlopen in de zeventiger jaren een aantal ontwikkelingen parallel. Ook in Nederland steeg vanaf het eind van de zestiger jaren de bereidheid tot conflicten. Een sterkere linkervleugel leverde principiele kritiek op de maatschappij en de kapitalistische structuren in het bijzonder, de vakbonden zelf kwamen bloot te staan op de als te nauw beoordeelde gehstitutionaliseerde samenwerking met werkgevers en overheid. Codperatie en harmoniemodel werden door radicale critici afgeschilderd als 'verraad aan de ware belangen van de arbeidersklasse'. Arbeiderszelfbestuur naar Joegoslavisch model werd als doelwit gezien.1 5 Dergelijke tendensen hadden in het N W en het NKV ruimere ontwikkelingsmogelijkheden dan in het CNV, zonder dat de kritische lijn overigens ooit officiele vakbondspolitiek werd. We1 getuigde de 'Fijn is anderst-nota van de Industriebond FNV van indirecte bexnvloeding. De deconfessionalisering bevorderde de tendens in de richting van een conflictstrategie. De verzuiling had immers - door de verticale saamhorigheid vol'gens geloofslijnen - matigend gewerkt. Met name de katholieke radicalisering na het losser worden of soms zelfs geheel knappen van de geloofsbanden sprong in het oog, en trok ook sporen in het partijensysteem (PPR, CDA) en in de pers (Volkskrant, De Tijd). De hardere vakbondsstrategie in Nederland correspondeert weliswaar met de ontwikkeling in de Bondsrepubliek, maar is hier in verband te brengen met de aflossing van het verzuilingssysteem (en de daaraan gepaard gaande elitecodperatie) door een ontzuilde, door grotere polarisering gekenmerkte structuur 6, Een andere uitdrukking van.dit proces is de in 1981 afgesloten federatievorming van N W en NKV en de tendens van het CNV, zich tot een bond voor de 'wat betere' werknemers te ontwikkelen. De erosie van het voor de Nederlandse samenleving zo kenmerkende structuur-element van de verzuiling ook in de vakbeweging zou er op kunnen wijzen, dat Nederland zich hier in 'Westduitse' richting ontwikkelt. Daar immers is het euvel van de '~ichtungsgewerkschaften'a1
.'
vroeg opgeheven. Andere indicaties voor een convergentieproces zijn de discussies over werktijdverkorting, mate waarin rationalisering maatschappelijk verantwoord is en de vermogensaanwasdeling. Anderzijds ontbreekt in de Bondsrepubliek ('Leistungsbewusst' als ze is) het idee van een inkomensherverdeling. Maar er blijven karakteristieke verschillen, die er op wijzen, dat de vakbonden in de Bondsrepubliek en Nederland hun 'nationale karakter' behouden. Op het punt van de noodzaak van nucleaire energievoorziening staan FNV en DGB tegenover elkaar, een divergentie die waarschijnlijk slechts groter zal worden. Een ander belangrijk verschil ligt in de manier, waarop over medezeggenschap wordt gedacht. De DGB en de SPD rekenen de medezeggenschap tot de grootste verworvenheden van de Westduitse arbeidersbeweging, maar schuwen dan ook geenszins de daaruit voortvloeiende verantwoordelijkheid. In Nederland voelen slechts enkele socialisten en het CNV iets voor de paritaire medezeggenschap, die tot uitdrukking zou moeten komen het bezetten van de helft van de zetels in de raad van commissarissen. De FNV daarentegen wijst medeverantwoordelijkheid voor de bedrijfsvoering in een kapitalistische maatschappij a£, omdat de vakbeweging .niet in een legitimerende functie gedrongen wil worden, die tegenover de achterban niet te verkopen zou zijn. Een FNK-functionaris: "Het is in Nederland toch volstrekt onvoorstelbaar, dat Arie Groenevelt als voorzitter van een aandeelhoudersvergadering zou optreden, wat Eugen Loderer (IG Metall-voorzitter) in de Bondsrepubliek we1 heeft gedaan." Concreet heeft de Nederlandse vrees voor 'medeplichtigheid' tot fricties binnen de Westduits-Nederlandse industriEle combinatie Hoogovens/Estel-Hoesch geleid, die door het management zelfs als 'bedreigend voor de structuur van het concern' werden gezien. Een Westduitse vakbondsfunctionaris bij Estel beklaagde dat zijn Nederlandse collega's slechts uit waren op een controlerende functie en op informatie, die te gebruiken zou zijn om er bij CAO-onderhandelingen meer uit te halen. Westduits-Nederlands bilateraal vakbondswerk vindt bij deze onderneming dan ook zo goed als niet plaats. 17) De wettelijke regeling van de medezeggenschap, die na langdurig overleg uiteindelijk als Nederlands model door de SER uitgewerkt werd, was een ietwat curieus compromis. Dit, in de praktijk nog nauwelijks op de proef gestelde model, streeft naar een door co5ptatie tot stand te brengen brede maatschappelijke samenstelling van de raad van commissarissen, wat voor de vakbonden vooralsnog een grotere vrijheid betekent.
Dat in het spoor van de wereldwijde economische crisis ook in de vakbonden nationaal-protectionistische trekjes zichtbaar worden, is niet zo verbazingwekkend. Dit bleek bijvoorbeeld uit het verloop van de chronisch geworden moeilijkheden bij het Enka-Glanzstoff-concern. Sinds 1972 probeert dit concern zich aan te passen aan de in.de zeventiger jaren veranderende marktverhoudingen (Amerikaans protectionisme, concurrentie van Japan, Oosteuropa en de lage-lonen-landen). De noodzakelijk bevonden sluitingen van vestigingen in onder andere Nederland en de Bondsrepubliek leidde tot een serie conflicten. In reactie op de saneringsplannen vond in september 1972 bij Enka-Breda de eerste bedrijfsbezetting in Nederland plaats, een actie die toen met een staking ondersteund werd door de Enka-werknemers in Wuppertal. In het hardere postoliecrisis-klimaat van 1975 trad er echter een breuk op in de internationale solidariteit, en slaagde de concernleiding er in de Nederlandse en Westduitse werknemers met succes tegen elkaar uit te spelen.18) In de voorlopig laatste episode van de moeilijkheden rond Enka in september/oktober 1981 lijkt het ieder-voor-zich-principe de overhand te hebben gekregen. Het door de FNV via de rechter afgedwongen verbod om de vestiging in Breda te sluiten, betekent dat de kansen voor de werknemers van de eveneens met sluiting bedreigde vestiging in Kassel kleiner zijn geworden.19) De op topniveau gecoordineerde pogingen van de vakbonden om via een Europees sociaal statuut een betere grondslag te scheppen voor onderhandelingen met multinationale ondernemingen zijn tot dusverre zonder resultaat gebleven. Blijven we even bij het internationale optreden van de vakbonden. Hier valt op, dat de internationale activiteit van de vakbonden als een soort micro-cosmos een getrouwe afspiegeling te zien geeft van de algemene ontwikkelingen in de internationale betrekkingen. Sinds de breuk met de Amerikaanse AFL-CIO is de DGB met name in Europa, maar ook daarbuiten een veel nadrukkelijkere rol gaan spelen. In dit optreden werd vaak nauw samengewerkt met de Nederlandse vakbonden, maar werden ook karakteristieke verschillen zichtbaar. De DGB onderhoudt sinds het eind van de zestiger jaren hoog geschatte relaties met alle staatsvakbonden in Oost-Europa. De FNV is terughoudender en is niet verder gegaan dan contacten met de vakbonden in zulke a-typische socialistische landen als ~oegoslavie, Hongarije en ~oemenie,ondanks consequent volgehouden pogingen van de kant van de andere staatsvakbonden betrekkingen aan te knopen. ~ e r w i j lde DGB zich zorgvuldig onthoudt van elke 'anti-communistische getuigenispolitiek', liep het tot dusverre
enige bezoek van een Sovjet-vakbondsdelegatie in Nederland aan de gezamenlijke vakbonden uit op een kille teleurstelling. Bij dit bezoek in 1975 stelden de Nederlanders expliciet de mensenrechten en de vakbondsrechten in de Sovjet-Unie aan de orde. Anders dan bij de Nederlandse vakbonden, die tamelijk moeizame relaties met Buitenlandse Zaken onderhouden, lijkt er bij de DGB sprake te zijn van coordinatie met het buitenlandse beleid van de bolldsregering. 2 0 ) Dat laatste werd ook zichtbaar in de ruime bilaterale hulp, die de DGB aan de sociaal-democratische vakbonden in Portugal en Spanje heeft gegeven in de jaren na de val van de fascistische dictaturen. Het ging de DGB daarbij om het tegengaan van a1 te grote comrnunistische invloed, een lijn die iiberhaupt duidelijk.aan te wijzen valt in het optreden van de DGB in West-Europa. Sinds jaar en dag houdt de Westduitse vakbond de toetreding van de Franse communistische vakbond CGT tot het Europese Vakbonds-Verbond tegen. Oktober 1981 bleek een meningsverschil tussen de FNV en de DGB over de toetreding van de Spaanse communistische Comisiones Obreras tot het E W . ~ ~ )Terwijl de FNV omzichtig steun verleent aan de inmiddels illegale linkse vakbond in Turkije, ondersteunt de DGB de toegelaten rechtse vakbond. zulke nuanceverschillen in het buitenlandse beleid van de vakbonden moeten gezien worden tegen de achtergrond van over het geheel genomen zeer intensieve en goede bilaterale contacten. Bij de twee maal per jaar plaatsvindende besprekingen vallen er weinig barrisres te overwinnen, gelet op de goede en langdurige persoonlijke contacten. In mei 1978 werd van Nederlandse zijde, nadat met name in het FNV-jongerencontact protesten waren opgekomen, het Berufsverbote-probleem aan de orde gesteld, waarop van Duitse zijde rechtvaardigend en ontwijkend werd gereageerd. De laatste jaren staat het overleg voornamelijk in het teken van het uitwerken van een gemeenschappelijke strategie voor het bestrijden van de werkloosheid. Onvermijdelijk hebben de bilaterale contacten in zoverre een asymmetrisch karakter, dat de veel grotere en beter geoutilleerde DGB over ruimere mogelijkheden beschikt, plannen te ontwikkelen en het beleid gestalte te geven. Maar het vermoeden, dat er sprake zou zijn van eenzijdige beznvloeding door de DGB, valt eerder tegen te spreken dan te bevestigen. Anderzijds valt niet te loochenen, dat de DGB in de zeventiger jaren internationaal de actiefste rol gespeeld heeft, zowel in Oost-West-richting, als bij het bevorderen van de Europese integratie en de Noord-Zuid-dialoog.
Deze activiteiten werden voor een groot deel in nauwe samenwerking met de in Bonn gevestigde Friedrich-Ebert-Stiftung uitgevoerd. Deze formeel Onafhankelijke, maar traditioneel sociaal-democratisch georienteerde stichting wordt we1 eens vergeleken met een moderne kaderschool en heeft haar activiteiten in de zeventiger jaren sterk uitgebreid. Over deze stichting: oorspronkelijk a1 ten tijde van de Weimar-Rzpubliek opgericht met de beperkte doelstelling begaafde jongeren financieel te ondersteunen, groeide deze stichting vanaf het eind van de zestiger jaren uit tot een buitenlands-politieke hefboom van SPD en DGB. Naast wetenschappelijke studies, waarin het vergelijkend onderzoek van Bondsrepubliek en DDR een zwaartepunt vormt, bevorderde de stichting de uitwisseling tussen Oost en West en de opbouw van een democratisch-socialistische 'infrastructuur' in de Zuid-Europese en Derde Wereld-landen. In de tweede helft van de jaren zeventig werd het aantal vestigingen van de Friedrich-Ebert-Stiftung sterk uitgebreid, met de nadruk op de Zuid-Europese, de Arabische en de Afrikaanse landen. Ook materisle en sociaal-ideologische steun behoorde tot de activiteiten. In dit verband valt vooral aan Portugal en Spanje te denken. De geheimzinnigheid waarmee de FriedrichEbert-Stiftung haar activiteiten omgeeft, leidde ook binnen de Nederlandse PvdA en de vakbonden tot enige scepsis. De vergelijking met de 'ontwikkelingsactiviteiten' van de Amerikaanse CIA speelde hierbij op de achtergrond. Inderdaad ligt het beleid van de Friedrich-Ebert-Stiftung (tenminste zolang de sociaal-liberale coalitie in de Bondsrepubliek regeert) in hoge mate in het verlengde van de buitenlandse politiek van de bondsregering en de SPD, zowel op het gebied van ontwikkelingshulp als op dat van de veiligheid. De doelwitten van deze politiek zijn een open wereldeconomie, stabiele politieke verhoudingen en 'export' van het Westduitse sociaal-eemocratische integratiemodel. Een met de FriedrichEbert-Stiftung vergelijkbaar instrument staat de Nederlandse 22) sociaal-democratie en vakbeweging niet ter beschikking. Concluderend kan gesteld worden, dat het beleid van de Westduitse vakbeweging in hogere mate gecoordineerd is met het regeringsbeleid dan in Nederland, Symptomatisch voor dat verschil was bijvoorbeeld ook, dat toen een Europese vakbewegingsdelegatie in 1978 in ~ u n e s i eprotesteerde tegen de hoge straffen, die vakbondsfunctionarissen daar wegens stakingsactiviteiten hadden gekregen, het Westduitse delegatielid H.O. Vetter over de krachtigste argumenten beschikte:
met rugdekking van Bonn kon hij dreigen met handelspolitieke sancties, als d e Tunesische autoriteiten d e straffen niet zouden herzien. oktober 1981.
NOTEN Helmut S c h m i d t , D e r K u r s h e i s s t F r i e d e n , Econ V e r l a g ~ u s s e l d o r f 1 9 7 9 , b l z . 224 F. d e J o n g Edz, Om d e p l a a t s v a n d e a r b e i d , 56; z i e o o k : N. L e p s z y , Amsterdam 1956 b l z . 55 R e g i e r u n g , P a r t e i e n und G e w e r k s c h a f t e n i n d e n Entwicklung und S t r u k t u r e n , Bonner Niederlanden S c h r i f t e n z u r P o l i t i k und Z e i t g e s c h i c h t e , D r o s t e V e r l a g D u s s e l d o r f 1979 b l z . 8 8 S t a n Poppe, Mitbestimmung i n d e n N i e d e r l a n d e n , i n ; 643, D i e Neue G e s e l l s c h a f t 1974 b l z . 636 h i e r b l z . 636 De Jong ( i b i d 2 ) b l z . 1 7 7 Werner L i n k , D e u t s c h e und A r n e r i k a n i s c h e G e w e r k s c h a f t e n und G e s c h a f t s l e u t e 1 9 4 5 - 1 9 7 5 , D r o s t e V e r l a g D i i s s e l d o r f 1 9 7 8 , b l z . 44 - 99 B o v e n s t a a n d e g r o t e n d e e l s n a a r : Wennen a a n d e ' n a t i o n a l e d e arbeidsverhoudingen i n West-Duitsland, ramp' H.P.M. Knapen, i n : ESB 2 . 5 . 1 9 7 9 e n : K . R e i t s m a , Economisch s t e l s e l e n e c o n o m i s c h b e l e i d i n d e Bondsrepubliek Duitsland, doct. s c r i p t i e V r i j e U n i v e r s i t e i t Amsterdam 1 9 8 0 . M i c h a e l J u n g b l u t , Model1 D e u t s c h l a n d - Kein M e i s t e r w e r k , 26 i n : D i e Z e i t 1 2 - 9 - 1 9 8 0 b l z . 23 L.J. E d i n g e r , P o l i t i c s i n W e s t Germany, L i t t l e , Brown 235 a n d Company, B o s t o n e t c e t e r a 1 9 7 7 , b l z . 234 W. Albeda, P a r t i c i p a t i e , a r b e i d en m a a t s c h a p p i j , U i t g e v e r i j Samson Alphen a a n d e R i j n 1 9 7 6 b l z . 51 - 53 D e r S p i e g e l j a a r g a n g 30 n r . 53 ( 2 7 . 1 2 . 1 9 7 6 ) b l z . 40 41 en 46 Der S p i e g e l j a a r g a n g 3 1 n r . 48 ( 2 1 . 1 1 . 1 9 7 7 ) b l e . 44 Helmut S c h m i d t ( i b i d . 1 ) b l z 270 WRR-conferentieverslag ' D e economische r e l a t i e s van Nederland m e t d e Bondsrepubliek D u i t s l a n d , g e s t e n c i l d a p r i l 1980, b i j d r a g e D r . W. S p i e k e r b l z . 4 - 5 Der S p i e g e l j a a r g a n g 3 0 n r . 4 1 ( 4 . 1 0 . 1 9 7 6 ) b l z . . e n D i e Z e i t n r . 44 ( 2 3 . 1 0 . 1 9 8 1 ) : E r i k a M a r t e n s , Wenn d e r Chef e i n K o l l e g e i s t . A n d e r z i j d s i s j u i s t d e opkomend e d i s c u s s i e o v e r h e t thema v a n d e v a k b o n d s d e m o c r a t i e o p t e v a t t e n a l s e e n symptoom v a n e e n g r o e i e n d e b e w u s t wording? Geschichte Deutschlands A.Grosser, Deutschlandbilanz s e i t 1 9 4 5 , H a n s e r V e r l a g Munchen 1 9 7 7 b l z . 286 H.P.M. Knapen ( i b i d 6 ) b l z . 426 U i t g a v e W i a r d i Beckman S t i c h t i n g , Op weg n a a r a r b e i d e r s z e l f b e s t u u r , Kluwer D e v e n t e r 1974 a l d u s L e p s z y ' s ( i b i d 2) s o c i o l o g i s c h e i n t e r p r e t a t i e WRR-conferentiever slag ( i b i d 11) , d e l e z i n g e n v a n Drs. J . D . Hooglandt e n D r . W. s p i e k e r en d e d a a r b i j ' behorende d i s c u s s i e D e r S p i e g e l j a a r g a n g 29 n r . 49 ( 1 . 1 2 . 1 9 7 5 ) De V o l k s k r a n t 2 3 . 1 0 . 1 9 8 1 ' S l u i t e n v e s t i g i n g Enka verboden ' H e t engagement v a n d e DGB h e e f t o o k e e n b e l a n g r i j k m a t e r i e e l component: g r o t e i n v e s t e r i n g e n v a n h e t vakbonds'-bouwconcern 'Neue ~ e i m a t ' i n P o l e n e n d e Sovjet-Unie De V o l k s k r a n t 7 . 1 0 . 1 9 8 1 . ' P o l i t i e k e k o e r s v e r b o n d vakcentrales i n 't geding' M a r n i x Krop, ' V o r m i n g s i n s t i t u u t ' m o e t i n v l o e d SPD i n D e r d e Wereld v e r g r o t e n , i n : A c h t e r g r o n d 1 9 7 9 n r . 36 776). ( 7 s e p t . ) , b l z . 9 - 12 ( 7 7 3
-
-
-
-
-
-
-
.
..
-
-
DE KERKELIJKE VREDESBEWEGING IN NEDERLAND EN DE BONDSREPUBLIEK Inleiding Het actuele fenomeen van een religieus gehspireerde en uit de gevestigde kerken voortkomende vredesbeweging, die er in slaagt genoeg druk uit te oefenen om daadwerkelijke invloed op politieke beslissingen te kunnen vaststellen (zoals in Nederland in december 1979), heeft zich in Nederland aanmerkelijk eerder gemanifesteerd dan in de Duitse Bondsrepubliek. De docr het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) onder de leuze 'de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland' gevoerde campagne voor eenzijdige ontwapeningsinitiatieven van Nederland bereikte a1 in de laatste maanden van 1979, toen het NAVO-moderniseringsbesluit aan de orde was, een voorlopig politiek hoogtepunt. Daarvoor a1 had de Nederlandse kerkelijke vredesbeweging (samenwerkend met andere, deels communistische groeperingen) haar politieke kracht bewezen, ngelijk toen het ging om de Amerikaanse plannen voor de stationering in Europa van een neutronenwapen, die in 1977 via de 'Washington Post' in de openbaarheid gekomen waren. In de Bondsrepubliek daarentegen lijkt de vredesbeweging in 1981 pas goed op gang te komen en haar grenzen nog niet bereikt te hebben. Dat ook daar zich niet in de laatste plaats binnen de kerken een vredesbeweging ontwikkeld heeft, die omvangrijk genoeg is om de leidende politici tot stellingname te bewegen, bleek rond de laatste van de tweejsarlijks gehouden kerkedagen van de 'Evangelische Kirche in Deutschland' (EKD, = de protestantse kerken) in juni 1981, die voor een groot deel in het teken van de vraagstukken van de vrede en veiligheid stonden, waaraan meer dan 120.000 voornamelijk jonge mensen deelnamen en die eindigden met een demonstratie van circa 50.000 deelnemers, Sinds het voorjaar van 1981 is ook in de Bondsrepubliek - wat in Nederland a1 vier jaar eerder een voldongen feit was - de meningenstrijd tussen politici van verschillende pluimage en de kerkelijke vredesbeweging op gang gekomen en uitgegroeid tot een belangrijk binnenlands- zowel als buitenlands-politiek thema. Het opvallende faseverschil tussen de Bondsrepubliek en Nederland nodigt uit om over verklaringen na te denken. Heeft Nederland zijn reputatie, een voortrekkersland te zijn, weer eens eer aangedaan? Is er sprake van wederzijdse beinvloeding? Welke kans heeft de vredesbeweging in de Bondsrepubliek om naar Nederlands model invloed op de politieke beslissingen uit te oefenen?
Historische achtergronden Dat het 00st-west-conflict , de verdeling van Europa over de politieke en militaire blokken van NAVO en Warschaupact, de atoombewapening en het risico van de nucleaire ondergang aanleiding geven tot het optreden van een kerkelijke vredesbeweging is noch wat Nederland, noch wat de Bondsrepubliek betreft een echte primeur voor de late zeventiger en vroege tachtiger jaren. Een naar intensiteit met de huidige vergelijkbare kerkelijke vredesbeweging manifesteerde zich in de Bondsrepubliek a1 in de vijftiger jaren, terwijl in Nederland de synode van de hervormde kerk in 1962 met een 'radicaal neen' tegen het gebruik van kernwapens een eerste theologische basis legde voor het optreden van het IKV. Als we de voorgeschiedenis in herinnering roepen, valt om te beginnen te constateren, dat de hierarchische rooms-katholieke kerk een veel minder vruchtbare voedingsbodem voor een wereld-vredesengagement bood dan de meer geseculariseerde protestantse kerkgenootschappen. Tot de komst van paus Johannes XXIII en de uitvaardiging van zijn encycliek 'Pacem in Terris' van 1963 heerste in het Vaticaan en de Westeuropese rooms-katholieke kerkprovincies gedurende de Koude Oorlog een anti-communistische kruistochtmentaliteit, die in de bestrijding van de goddeloze, het christelijke avondland van buitenaf bedreigende en van binnenuit ondermijnende valse verlossingsleer van het communisme een opgave van de hoogste prioriteit ontwaarde en daar militante consequenties uit trok. De rooms-katholieke kerk ondersteunde het verzet van de Oosteuropese rooms-katholiek hierarchie (Mindszenty, Beran, Stepinac in resp. Tsjechoslawakije en Joegslavie) tegen de communistische regimes en nam in de binnenlandse context zowel in Nederland als de Bondsrepubliek een harde pro-NAVO-houding aan. De katholieke Adenauer kon steeds op de ondersteuning door de rooms-katholieke hierarchie en lekenorganisaties rekenen, zowel in het herbewapeningsvraagstuk als in zijn onverzoenlijke 'Politik der Stzrke' jegens de DDR (waar het katholieke bevolkingsdeel sowieso een uiterst kleine minderheid vormde) en de andere Oosteuropese landen. De Westduitse rooms-katholieke kerk sprak zich in niet mis te verstane bewoordingen uit tegen neutralisme, pacifisme en wettelijke bescherming voor gewetensbezwaarde dienstweigeraars: "Wer den Frieden will, muss auch zur Verteidigung des Friedens bereit sein".1)
Anders-denkenden in de katholieke kerk (het waren er weinig) werd het zwijgen opgelegd met de simpele formule, dat hun opvattingen niet met de katholieke theologie in overeenstemming waren. Soms, zoals in het geval van de Westduitse historicus en schrijver Reinhold Schneider, werden ze feitelijk door de katholieke gemeenschap geexcommuniceerd. De opstelling van de protestantse kerken was genuanceerder. Het is voor een leek geen gemakkelijke opgave de verschillende protestantse kerkgenootschappen in Nederland te overzien, maar schematisch ingedeeld naar een links-rechts-scala vinden we in Nederland ter rechterzijde de oudgereformeerden en de gereformeerde gemeenten, dan wat 'linkser' de gereformeerde kerken vrijgemaakt respectievelijk synodaal, dan d e Nederlands hervormde kerk, die zelf weer tal van richtingen kent, en ten slotte ter linkerzijde de vrijzinnigheid, met kerkgenootschappen als de remonstrantse broederschap en de doopsgezinde societeit. Van de twee grootste kerkgenootschappen, de gereformeerde kerken synodaal en de Nederlands hervormde kerk, verkeerde het eerste tijdens de Koude Oorlog nog in de fase van de maatschappelijke emancipatie, waarbij de Anti-Revolutionaire Partij diende als het politieke instrument van de gereformeerden om hun achterstand in te lopen. De Nederlands hervormde kerk .kende een dergelijke achterstand niet en de politieke meningsvorming en meningsuiting was hier rijker geschakeerd en verhoudingsgewi js vooruit strevend. De oprichting en het Nederlandse lidmaatschap van de NAVO ontmoetten in deze kringen nauwelijks bezwaren. Maar sprak bijvoorbeeld de Nederlands hervormde kerk haar afkeuring uit over de communistische machtsovername in het tot dan toe liberaal-democratische Tsjechoslowakije in 1948, tegelijkertijd weigerde de hervormde synode zich zonder voorbehoud in te laten schakelen in "de afweer-frontgedachte, die zich thans in Europa en Arnerika breed maakt. Een gedachte die op zichzelf begrijpelijk is, maar die door teveel troebele motieven wordt gevoed. A1 is het communisme een volstrekt verwerpelijke leer, wij mogen nooit vergeten dat hierin onbetaalde rekeningen worden voorgelegd". 2 In de uitspraken van de hervormde synode in de Koude Oorlog klonk steeds een zekere mate van twijfel door ten opzichte van eenwereldbeeld, waarin de politieke en militaire dreiging van het communisme eenzijdig de boventoon voerde. "Wij verkeren ook als kerk in de noodzakelijkheid, zonder voorbehoud te moeten kiezen tegen ideologie en praktijk
van h e t communistische regime.
Dat kan e c h t e r n i e t b e t e k e n e n ,
d a t w i j nu ook z o n d e r voorbehoud k i e z e n v o o r a l l e i d e o l o g i e e n e n p r a k t i j k e n van d e d e m o c r a t i e e n " , l u i d d e e e n u i t s p r a a k v a n 3
d e synode i n 1952.
De v r a a g
o f o o r l o g u b e r h a u p t t o e l a a t b a a r was,
beantwoordde d e synode t o e n s l e c h t s na l a n g e a a r z e l i n g b e v e s t i g e n d , met a l s voorwaarde d a t h e t d a n om e e n v e r d e d i g i n g s o o r l o g moest g a a n . G e l e i d e l i j k m a n i f e s t e e r d e n z i c h ook d e t e n t e a c h t i g e i d e e e n : " Z i j (= d e k e r k ) a a n v a a r d t
...
d e bewapening
z o l a n g g e e n g e c o n t r o l e e r d akkoord met d e S o v j e t - U n i e
is
a f g e s l o t e n ; e e n akkoord w a a r n a a r m e t a l l e macht moet worden g e s t r e e f d " , v e r k l a a r d e d e synode i n 1956. 4 De m e n i n g e n s t r i j d i n d e hervormde k e r k mondde t e n s l o t t e , na d e c o n t r o v e r s i e l e k w e s t i e van d e u i t r u s t i n g v a n d e NAVO-troepen
i n Westeuropa met t a c t i s c h e n u c l e a i r e
wapens vanaf 1 9 5 7 , u i t i n h e t geruchtmakende r a p p o r t ' h e t v r a a g s t u k v a n d e kernwapenen' van 1 9 6 2 , w a a r i n d e synode e e n ' r a d i c a a l n e e n ' t e g e n h e t s e b r u i k van m a s s a l e v e r n i e t i g i n g s w a p e n s u i t s p r a k . H e t b e z i t v a n kernwapens o m w i l l e v a n d e a f s c h r i k k i n g werd d a a r e n t e g e n t o e n nog a l s l e g i t i e m beschouwd e n bovendien zwakte d e synode h a a r n e g a t i e v e u i t s p r a a k t w e e j a a r l a t e r , n a d a t t a l van bezwaren van b i n n e n e n b u i t e n d e k e r k e n t e g e n h e t ' n e e n ' i n g e b r a c h t waren, a £ . I n d e Bondsrepubliek v e r l i e p e n de ontwikkelingen i n d e p r o t e s t a n t s e kerken i n deze periode stormachtiger. D e 'Evangelische Kirche i n Deutschland'
( E K D ) werd i n j u l i 1 9 4 8 ,
i n e e n g e s p a n n e n k l i m a a t d a t werd g e t e k e n d d o o r d e b l o k k a d e van B e r l i j n e n d e g e a l l i e e r d e l u c h t b r u g ,
in
Eisenach
( i n d e d o o r d e S o v j e t - U n i e b e z e t t e zone) h e r o p g e r i c h t . M e t d e z e naamgeving ( k e r k
fi D u i t s l a n d )
t r a c h t t e n d e samengesloten
p r o t e s t a n t s e k e r k e n u i t t e d r u k k e n , d a t e r ondanks d e z i c h aftekenende d e l i n g van D u i t s l a n d i n d e kerk een b e l a n g r i j k e l e m e n t van D u i t s e v e r b o n d e n h e i d b e s t o n d . De t o t 1969 v o o r t b e s t a a n d e o r g a n i s a t o r i s c h e e e n h e i d van de p r o t e s t a n t s e kerken i n Oost- en West-Duitsland symboliseerde een i d e e e l v e r e n i g d D u i t s l a n d ; h e t v e r d e d i g e n van d e z e e e n h e i d e n h e t b e v o r d e r e n v a n d e p o l i t i e k e eenwording v a n d e b e i d e D u i t s e s t a t e n waren i n d e Koude Oorlog v a s t e p u n t e n i n h e t o p t r e d e n van d e p r o t e s t a n t s e k e r k e n . A l s e n i g e i n s t i t u t i e , d i e d e ondergang v a n h e t Derde R i j k had o v e r l e e i d e n d u s e e n e l e m e n t van c o n t i n u y t e i t vormde, e n a l s e e n z i c h o p m o r e l e waarden b a s e r e n d e gemeenschap vormde d e k e r k i n h e t g e d e m o r a l i s e e r d e e n g e d e s o r i e n t e e r d e n a - o o r l o g s e D u i t s l a n d voor v e l e n e e n b e l a n g r i j k h o u v a s t . Dat d e EKD bovendien s t e l l i n g n a m e t e n o p z i c h t e van p o l i t i e k e e n m a a t s c h a p p e l i j k e v r a a g s t u k k e n n i e t
schuwde h i n g samen m e t h a a r s t r e v e n , l e r i n g t e t r e k k e n u i t h e t f a l e n van d e kerken onder h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e ; w e l i s w a a r was d e m i n d e r h e i d v a n d e 'Bekennende ~ i r c h e 't o e n i n v e r z e t gekomen, v o o r d e m e e r d e r h e i d was e e n L u t h e r a a n s g e y n s p i r e e r d e p o l i t i e k e a b s t i n e n t i e kenmerkend g e w e e s t . I n d e na-oorlogse
j a r e n werd v a n p r o t e s t a n t s e
z i j d e g e t r a c h t a l t e r n a t i e v e n t e ontwikkelen voor d e opdeling van Europa i n twee v i j a n d i g e machtsblokken. D e t h e o l o o g K a r l B a r t h b e n a d r u k t e d a t Europa z e l f moest v e r h i n d e r e n d a t h e t v o o r e e n k e u z e t u s s e n R u s l a n d e n Amerika zou komen t e s t a a n . S o c i a l i s t i s c h g e o r i e n t e e r d , bewogen d o o r e e n d i e p wantrouwen j e g e n s d e V e r e n i g d e S t a t e n e n h e t a n t i - c o m m u n i s t i s c h e katholicisme
a l a Adenauer z o c h t B a r t h v o o r h e t n a - o o r l o g s e
D u i t s l a n d e e n e i g e n , d e r d e weg e n w e i g e r d e h i j d e t e g e n s t e l l i n g t u s s e n O o s t e n West a l s reeel t e a a n v a a r d e n :
"Nicht mittun
b e i diesem Gegensatz! E r g e h t uns a l s C h r i s t e n g a r n i c h t s an! Er i s t k e i n e c h t e r , k e i n notwendiger, k e i n i n t e r e s s a n t e r Gegensatz": 5 Martin Niemoller, p r e s i d e n t van d e e v a n g e l i s c h e k e r k i n H e s s e n e n N a s s a u e n bekend a l s t e g e n s t a n d e r e n s l a c h t o f f e r van h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e ,
verklaarde
A d e n a u e r e n d e d o o r hem g e s t a l t e g e g e v e n W e s t - D u i t s e s t a a t a 1 i n december 1949 d e o o r l o g m e t d e s t e l l i n g , d a t e e n d o o r d e S o v j e t - U n i e o v e r h e e r s t , maar o n g e d e e l d D u i t s l a n d t e p r e f e r e r e n zou z i j n boven e e n g e d e e l d D u i t s l a n d . N i e m o l l e r k w a l i f i c e e r d e d e Bondsrepubliek a l s een 'kind d a t i n h e t V a t i c a a n v e r w e k t e n i n W a s h i n g t o n g e b o r e n ' was. D e u i t k o m s t van d e o o r l o g v o e l d e h i j ook a l s e e n c a t a s t r o f a l e s l a g voor h e t D u i t s e p r o t e s t a n t i s m e : d e D u i t s e gebieden i n h e t Oosten w a r e n nu P o o l s e n k a t h o l i e k ,
'Mitteldeutschland'
( d e DDR) werd
d o o r d e R u s s e n a l s P r o t e s t a n t s b o l w e r k o n t k r a c h t e n WestD u i t s l a n d was e e n k a t h o l i e k e s t a a t g e w o r d e n . 6 D e s y n o d e n e n b e s t u u r s o r g a n e n v a n d e EKD
s p r a k e n z i c h i n d e r e g e l v e e l g e m a t i g d e r u i t , maar s t o n d e n o p z ' n m i n s t s c e p t i s c h tegenover Adenauer's Bondsrepubliek. I n weerwil van d e o f f i c i e l e p o l i t i e k e d o c t r i n e s 'erkende' d e EKD b e i d e D u i t s e s t a t e n e n b e o o r d e e l d e h e n b e i d e a l s p r o v i s o r i s c h , i n a f w a c h t i n g van d e h e r e n i g i n g . E x c l u s i e v e b i n d i n g e n a a n 66n v a n b e i d e s t a t e n vermeed d e EKD z o r g v u l d i g e n v o o r z o v e r m o g e l i j k z e t t e d e EKD h a a r v e r z o e n i n g s s t r e v e n i n d a d e n om. D e k e r k e d a g e n werden a f w i s s e l e n d i n d e B o n d s r e p u b l i e k e n d e DDR g e h o u d e n ( t o t m o e i l i j k h e d e n m e t d e r e g e r i n g v a n d e DDR d a a r i n 1957 e e n e i n d a a n m a a k t e n ) e n s c h i e p e n , t e r w i j l d e p o l i t i e k e f r o n t e n s t e e d s h a r d e r werden, d e mogelijkheid voor honderdduizenden D u i t s e r s e l k a a r t e
ontmoeten. Op de '~irchentag'van 1954 in Leipzig (DDR) kwamen in totaal 650.000 Duitse christenen, onder wie politieke prominenten uit beide staten, bijeen. De in 1950 opkomende plannen voor een herbewapening van de Bondsrepubliek noopten de EKD tot stellingname, die op morele, emotionele en politieke gronden in eerste instantie negatief uitviel: volgens de synode van 1950 zou herbewapening de spanning alleen maar verhogen. Maar Bdenauer was er niet de man naar, om zijn beleid naar religieuze idealen te bepalen en nog minder om pacifistische politieke adviezen van de kerken op te volgen. Naar zijn mening gaf God de mens geen politieke aanwijzingen, maar het verstand om op rationele wijze politieke beslissingen te kunnen nemen. Vermenging van godsdienst en politiek kon slechts tot heilloze verwarring leiden. Deze tegenstelling tussen de zakelijk verschillende belangen, mogelijkheden en consequenties afwegende politicus en de vanuit morele gezichtspunten oordelende, allereerst op de reinheid van het eigen geweten lettende en dus enigszins anarchistische religieuze mens, in goed Duits het conflict tussen 'Verantwortungs- und Gesinnungsethik' (Max Weber), zou in wisselende gedaanten en contexten nog herhaaldelijk terugkeren. Ondersteund door Gustav Heinemann, die uit protest tegen de herbewapeningsplannen in 1950 de regering verlaten had, boekte Niemoller (inmiddels a1 door Adenauer van landverraad beschuldigd) in de jaren 1950 - 1952 zichtbaar succes met zijn campagne. Opiniepeilingen van de Amerikaanse Hoge Commissaris in de Bondsrepubliek registreerden een groeiende minderheid onder de bevolking, die de herbewapening niet zozeer op grond van de argumenten van de sociaal-democratische oppositie als we1 die van de kerkelijke pacifisten afkeurde. Dat het overigens niet tot een bondgenootschap tussen de SPD en de oppositionele kringen in de kerken kwam, lag aan de ideologische en politieke afstand tussen beide. Schumacher's SPD was nog tamelijk marxistisch, anderzijds niet per se pacifistisch of neutralistisch. In de door Heinemann in 1952 opgerichte 'Gesamtdeutsche Volkspartei' hoopte de oppositionek kerkelijke stroming daarentegen een eigen politiek instrument te vinden. dat een protestants alternatief voor Adenauer's CDU zou kunnen worden en waarmee Adenauer ten val gebracht zou moeten worden. De verkiezingen van 1953 leverden echter niet alleen een grote Overwinning voor Adenauer op (niet in de laatste plaats ook dankzij protestantse kiezers), maar maakten bovendien duidelijk, dat het bij de GVP met 1,2% van de stemmen om een te verwaarlozen grootheid ging. Het ging inderdaad om een kleine
r a d i c a l e minderheid i n d e kerk. D e o f f i c i e l e i n s t a n t i e s van d e EKD h i e l d e n z i c h , n a d a t g e b l e k e n was d a t d e v e r s c h i l l e n d e synoden v a n d e landskerken h e t o n d e r l i n g v o l s t r e k t n i e t e e n s w a r e n e n er z e l f s e e n s c h e u r i n g d r e i g d e , z o v e e l m o g e l i j k b u i t e n d e p o l i t i e k e c o n t r o v e r s e n rond d e herbewapening, m e t d e belangrijke uitzondering d a t d e p r o t e s t a n t s e kerk zich m e t h a a r v o l l e gewicht i n z e t t e v o o r e e n zo t o l e r a n t m o g e l i j k e r e g e l i n g v a n h e t dienstweigeringsvraagstuk. H e t Arnerikaanse b e s l u i t d e Bundeswehr m e t
t a c t i s c h e atoomwapens u i t t e r u s t e n ( 1 9 5 7 ) g a f d e meningens t r i j d binnen en b u i t e n d e kerken i n d e Bondsrepubliek een n i e u w e k w a l i t e i t : c o n v e n t i o n e l e h e r b e w a p e n i n g was 66n d i n g , atoomwapens d o o r hun e x t r e m e v e r n i e t i g i n g s k r a c h t i e t s a n d e r s . B o v e n d i e n werd h e t d e b a t b e i n v l o e d d o o r d e v e r a n d e r i n g e n i n d e i n t e r n a t i o n a l e c o n t e x t : i n d e vorm v a n ' d i s e n g a g e m e n t
'-
i d e e e n , ' p l a n n e n voor atoomwapenvrije zones en e v e n t u e l e akkoorden over h e t s t o p z e t t e n van d e atoomproeven kondigde d e o n t s p a n n i n g z i c h a a n . D e EKD b e g r o e t t e d e z e nieuwe b u i t e n lands-politieke
i d e e e n m e t a a n m e r k e l i j k meer e n t h o u s i a s m e d a n
d e rooms-katholieke hierarchie.
Syrnptomatisch was d e n i e u w j a a r s -
t o e s p r a a k van 1958 van d e p r o t e s t a n t s e b o n d s p r e s i d e n t Theodor Heuss, waarin h i j p l e i t t e voor een nieuw, f l e x i b e l b u i t e n l a n d s b e l e i d . D e i n a p r i l 1 9 5 8 i n h e t t o e n nog n i e t d o o r d e muur g e d e e l d e B e r l i j n g e h o u d e n s y n o d e v a n d e EKD g i n g na l a n g d u r i g e d e b a t t e n n e t n i e t zo v e r
h e t g e b r u i k v a n atoomwapens
t e r z e l f v e r d e d i g i n g a l s o n c h r i s t e l i j k t e v e r o o r d e l e n , maar nam we1 e e n r e s o l u t i e a a n , w a a r i n d e r e g e r i n g e n i n d e b e i d e D u i t s e s t a t e n o p g e r o e p e n werden v a n atoombewapening a f t e z i e n . Zowel d o o r d e SPD a l s d o o r d e r a d i c a l e k e r k e l i j k e o p p o s i t i e werd d e k w e s t i e v a n d e t a k t i s c h e atoomwapens t o t i n z e t gemaakt van d e deelstaatverkiezingen i n d e , door z ' n g r o o t t e en r e p r e s e n t a t i v i t e i t voor d e l a n d e l i j k e p o l i t i e k belangrijke, d e e l s t a a t Noordrijn-Westfalen
i n j u l i 1958. D e onder d e l e u z e
'Kampf dem Atomtod' g e v o e r d e campagne l e i d d e a a n v a n k e l i j k t o t o n z e k e r h e i d i n d e CDU, omdat d e p a r t i j s l e c h t v o o r b e r e i d b l e e k o p d e e t h i s c h e argumenten van d e anti-atoombeweging, CDU k r e e g v a n h e t r o o m s - k a t h o l i e k prominente rooms-katholieke
maar d e
episcopaat en een zevental
t h e o l o g e n r u g d e k k i n g i n d e vorm
v a n v e r k l a r i n g e n , d i e soms i n d e r m a t e p o l i t i e k e b e w o o r d i n g e n waren g e s t e l d d a t z e afkomstig l e k e n u i t d e m i n i s t e r i e s van D e f e n s i e e n B u i t e n l a n d s e Zaken. D e v e r k i e z i n g s u i t s l a g
-
een i n
d e z e d e e l s t a a t o n g e k e n d e a b s o l u t e m e e r d e r h e i d v o o r d e CDU
-
o n d e r s t r e e p t e e e n s t e meer h e t b e p e r k t e p o l i t i e k e d r a a g v l a k v a n d e o p p o s i t i e t e g e n d e atoombewapening i n d e ~ o n d s r e p u b l i e k . B i n n e n d e EKD b l e v e n d e meningen o v e r d e k e r n w a p e n s d e r m a t e
verdeeld, dat de kerk uiteen dreigde te vallen en er na langdurig beraad in 1959 in de vorm van de elf 'Heidelberger Thesen' een compromisformule gevonden moest worden, die tot de heropleving van de meningstrijd in de EKD in 1981 gehandhaafd bleef. De stellingen waar het op aankomt, 6 tot en met 11, luidden: Wij moeten proberen, de verschillende, in het dilemma van de atoomwapens getroffen gewetensbeslissingen als complementair handelen te begrijpen. De christen moet het afzien van wapens als een christelijke handelwijze erkennen. De kerk moet de deelname aan de poging om door de aanwezigheid van atoomwapens een vrede in vrijheid te garanderen als een tegenwoordig nog mogelijke christelijke handelwijze erkennen. Voor de soldaat van een nucleair bewapend leger geldt: wie A gezegd heeft, moet er rekening mee houden ook B te moeten zeggen; maar wee de lichtvaardige! Indien de kerk iiberhaupt het woord neemt met betrekking tot de grote politiek, moet zij de nucleair bewapende staten de noodzakelijkheid van een vredesordening leren waarderen en de niet nucleair bewapende staten aanbevelen, deze bewapening niet na te streven. Niet iedereen moet hetzelfde doen, maar een ieder moet weten wat hij doet. Volgens dit, wegens de ingesloten tweeslachtig heid we1 a1s ' schommelformule ' ) aangeduide , cornpromis was zowel dienstweigering als deelname aan de (nucleaire) defensie-inspanning gerechtvaardigd; op weg naar een uiteindelijke vredesordening kon men vooralsnog de vrede met en zonder wapens dienen. Beide handelwijzen zijn christelijk, vullen elkaar aan en voorstanders van de ene handelwijze mogen voorstanders van de andere hun opvatting niet als absoluut opdringen Naarmate het kernwapen-debat tot rust kwam
.
concentreerde het politieke optreden van de EKD zich op de wettelijke regeling van het dienstweigeringsvraagstuk. Na harde confrontaties met de regering kwam er in 1962 een regeling uit de bus, die in internationale vergelijking als tolerant beschouwd mag worden. Weliswaar zijn de bepalingen enigszins rekbaar, zodat rekening gehouden kan worden met de verhouding tussen de omvang van de jaarlijkse lichtingen en de behoefte van het leger aan rekruten, maar inmiddels hebben a1 meer dan een half miljoen jonge Westduitsers gebruik kunnen maken van de mogelijkheid een vervangende dienstplicht te vervullen.
Opmerkelijk is in dit verband, dat het aantal gewetensbezwaarden naar verhouding ruim tweemaal zo groot is als in Nederland en dat de tendens juist de laatste jaren - symptoom van een groeiend pacifisme - stijgend is. In de zestiger jaren trad de diepere beweeggrond van de EKD, de verzoening met Oost-Europa en met name het streven de kloof tussen de Bondsrepubliek en de DDR te dichten, op de voorgrond. Het waren in de zestiger jaren de memoranda van de EKD, die het taboe dat op aanvaarding van de status quo in het Oosten rustte doorbraken en de door de SPD bepleitte ontspanningspolitiek een morele rechtvaardiging gaven. Het verlies van de voormalige Duitse gebieden in het Oosten aan Pdlen en de Sovjet-Unie, dat juist ook de protestantse kerken humanitair en materieel zwaar getroffen had, werd door d e EKD niet alleen als definitief, maar ook als moreel gerechtvaardigd aanvaard, in het licht van de schuld van Duitsland aan de Tweede Wereldoorlog en het onheil dat in naam van het Duitse volk in het Oosten aangericht was. De EKD deed een beroep op de Duitsers, de verdrijving van miljoenen landgenoten uit de voormalige territoria in het Oosten in de eerste jaren na de oorlog te vergeven en anderzijds door een verzoeningsgezinde houding vergiffenis voor de Duitse misdaden in Oost-Europa mogeli jk te maken. 8, Een zelfde schuldbesef , uitgedrukt door Brandt's knieval in Warschau in december 1970, was een wezenlijk bestanddeel van de nieuwe Ostpolitik van de sociaal-liberale regeringscoalitie in de zeventiger jaren. Dat de rooms-katholieke kerk in de Bondsrepubliek in deze vraagstukken veel minder baanbrekend optrad en zich beperkte tot het ondersteunen van de standpunten van de CDU/CSU, lag niet alleen aan het feit dat de katholieken in de DDR in tegenstelling tot de protestanten een kleine minderheid vormen en dat er spanning tussen de Westduitse rooms-katholieke kerk en de Poolse was wegens de nauwe binding van de kerk in Polen aan het socialisme. De ervaring van de 'Kulturkampf' tussen Bismarck en de rooms-katholieke kerk in de tachtiger jaren van de vorige eeuw werkte ook na de Yweede Wereldoorlog nog door: de roomskatholieke kerk voelde zich nog. steeds verplicht te bewijzen dat ze 'goed Duits' was en het tegendeel van een haard van potentieel landverraad. Hierin valt een parallel te zien met de houding van d e Nederlandse katholieke kerk in het Indonesie-vraagstuk. Het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) Dat negen verschillende kerkgenootschappen, waaronder de rooms-katholieke kerk, in de vorm van een
oecumenisch samenwerkingsverband gezamenlijk hun eigen avantgarde-organisatie in het leven roepen, is een umiek Nederlands verschijnsel. Aanzetten voor de oprichting van,het IKV in 1966 kwamen van verschillende kanten. Van rooms-katholieke zijde waren het M. Klomp6 (KVP) en G. Ruygers (PvdA), die wilden voortbouwen op de pauselijke encycliek 'Pacem in Terris' van 1963. In de gereformeerde kerk bestond a1 een vredesberaad, waarin onder andere professor Verkuyl van de Arnsterdamse Vrije Universiteit een voorname rol speelde. In de hervormde kerken gingen impulsen uit van dominee Landsman, die in 1962 het omstreden kernwapenrapport geschreven had. Het IKV werd weliswaar als officieel kerkelijk orgaan opgericht en werkt in opdracht en met financiele steun van de kerken, maar spreekt niet automatisch namens hep en handelt in eigen verantwoordelijkheid. Zonder te vervallen in boosaardig cynisme kan gesteld worden dat het IKV in een tijd. van deconfessionalisering, secularisatie en groeiende maatschappelijke en politieke belangstelling onder de jeugd de functie vervulde op 'basisniveau' de binding van de jongeren aan de kerk zoveel mogelijk in stand te houden. Een illustratie van de toenemende deconfessionalisering in Nederland levert de volgende tabel, waarin de leeftijdsopbouw van de verschillende kerkelijke gezindten in procenten aangegeven is voor de jaren 1971 en 1977.
Tabel 1.
Leeftijdsopbouw van kerkelijke gezindten 1971/'72 (in % )
20
Itatholiek
44,3
Hervormd 21,l Gereformeerd . 10,O 2I4 Overig Onkerkelijk 22,3 Geen opgave Totaal 100
-
34 ir.
35
-
49 jr.
50 jr. en ouder 1471 1977
Totaal
36,2 9.8 10f2 2I7 40,9 0,2 100
(Uit: M.M.J. van Hemert, Kerkelijke gezindten, Monografieen volkstelling 1971 nr. 13# CBS-uitgave, staatsuitgeverij 's-Gravenhage 1979, blz. 92)
Afgezien van de opvallende stabiliteit van het gereformeerde bevolkingsdeel overheerst een dalende tendens. Dat het aandeel van de 'overigen' niet daalde, berust op de toevloed van gastarbeiders en rijksgenoten. Wat de katholieke kerk betreft, laat de dalende tendens zich nog illustreren door het aantal priesterwijdingen en het percentage van d e geregistreerde gelovigen, dat nog de.mis bezoekt: de priesterwijdingen daalden bestendig van 110 in 1969 tot slechts 15 in 1978, wat er toe leidt dat de rooms-katholieke kerk tot allerhand kunst- en vliegwerk over moet gaan om de parochiale dienstverlening draaiende te kunnen houden, terwijl het weekend-misbezoek in procenten van het aantal geregistreerde parochianen eveneens constant daalde van nog 50,8% in 1969 tot 23,7% in 1981. (Gegevens van het Kaski, 's-Gravenhage) Terugkerend naar het IKV: van een bedaagde, niet erg aan de weg timmerende kerkelijke organisatie, die zich voornamelijk bezighield met de jaarlijkse vredesweken, veranderde het IKV in 1977 dankzij een weloverwogen koerswijziging en een organisatorische reconstructie in een politieke pressiegroep. Nu had het IKV a1 eerder politieke uitspraken gedaan, zoals de bezwaren tegen de verhoging van de Nederlandse defensie-uitgaven in 1968 na de invasie van troepen van het Warschaupact in Tsjechoslowakije. En in 1969 deden IKV en Pax Christi een gemeenschappelijk voorstel voor een nieuwe wet gewetensbezwaren militaire dienst, dat in 1979 in grote lijnen ook wettelijke regeling werd. Maar had het IKV tot dan toe zijn krachten verdeeld over vele thema's, zoals de Derde Wereld, Zuidelijk Afrika, de mensenrechten in de Sovjet-Unie en de gastarbeiders-problematiek, onder de drijvende kracht van de Amsterdamse wiskundige Mient Jan Faber, IKV-secretaris, bundelde het IKV in 1975 zijn krachten voor een publicitaire en activistische campagne tegen de voortschrijdende bewapening. Vrijblijvendheid trachtte het IKV daarbij te vermijden door onder de slagzin "Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland" te koersen op weloverwogen eenzijdige ontwapeningsstappen en door de ondertekenaars van het IKV-manifest van 1977 te verplichten ook werkelijk 'iets te doen'. Ter ideologische sterking van de activisten organiseerde het IKV voor de toen nog ruim honderd plaatselijke kernen (inmiddels circa 400) een scholingscursus over de bewapeningsproblematiek uit christelijk perspectief. De overgang van het IKV naar deze nieuwe strategie vie1 samen met het aanbreken van een nieuwe fase in de bewapeningswedloop tussen Oost en West. In de loop van 1976 en 1977 kwam de kwestie van de tactische nucleaire
wapens op de NAVO-agenda te staan. Ford en Schmidt vestigden de aandacht op het door de strategische pariteit van de supermogendheden ontstane dreigende Eurostrategische overwicht van de Sovjet-Unie, en in de Nucleaire Planningsgroep van de NAVO begonnen de beraadslagingen over een modernisering van de Europese TNF-systemen.9 De reacties op het IKV-initiatief varieerden. PvdA-defensiespecialist Piet Dankert vond het een slechte actie, omdat aan het eigenlijke probleem voorbijgegaan werd: dat van de uitdunning van de voorraad kernwapens in het Centraal Europese gebied. "Daar is politiek mee te maken in Amerika, niet met het eenzijdig weghalen van kernwapens uit Neder land. " l o ) Ook de praeses van de hervormde synode, Spilt, kwam de leuze van het IKV 'als een wat te gemakkelijke oplossing' voor. Hij vroeg zich met vele anderen a£, of door het IKV niet a1 te licht over de politieke tegenstellingen in de wereld werd gedacht.ll) Laurens ~ogebrink,lid van de hervormde Raad voor Overheid en Samenleving (ROS) en van het IKV, constateerde in September 1977 dat de actie van het IKV binnen de kerken omstreden was en dat in de hervormde gemeenten vaak een mogelijke politieke polarisatie van de gelovigen meer gevreesd werd dan de kernbewapening.12) Steun kreeg het initiatief van kardinaal Alfrink, op dat moment voorzitter van Pax Christi, die in een verklaring vaststelde dat de moderne wapens geen enkele veiligheid meer boden, en dat geweldloosheid dan ook geen utopisch idealisme, "maar in feite het teken van een realistische kijk op de werkelijke situatie in onze wereld" was. 13) Een connectie met de Bondsrepubliek manifesteerde zich in dit stadium slechts in het felt dat d e meningen van veteranen van de Westduitse kerkelijke oppositie tegen de atoombewapening uit de vijftiger jaren als Helmut Gollwitzer en Martin Niemcller aangehaald werden; in IKV-kringen beschouwde men de Bondsrepubliek als een land waar zoiets niet mogelijk was en achtte men de kans dat vanuit de Westduitse kerken enige beweging op gang zou komen op dat moment gering: "er is van de Duitse kerken op dit punt vrijwel geen enkel initiatief te verwachten". 14 Toen de stationering van het neutronenwapen in West-Europa voor het eerst ter sprake kwam, bleek het grote rnobilisatievermogen van de IKV-strategie. Het protest tegen dit wapen, dat als 'bijzonder humaan' werd beschreven maar door zijn eigenschappen bij uitstek geschikt bleek om bij een breed publiek de indruk te wekken dat irrationaliteit en perversie in de bewapeningswedloop de overhand hadden
gekregen, nam in Nederland bijna algemene vormen aan. De kerken, de grote politieke partijen ( W D uitgezonderd) en de minister van Defensie, Kruisinga (CDA), keerden zich tegen het wapen. Begin maart 1 9 7 8 nam Kruisinga ontslag, formeel omdat hij het kabinetsstandpunt inzake het neutronenwapen niet kon billijken. Hij achtte het in strijd met het CDA-programma en met de opvattingen van de kerkenI1metwie ik mij', aldus Kruisinga in zijn ontslagbrief, 'als christendemocraat verbonden voel'. Meer dan een miljoen Nederlanders zetten hun handtekening onder de protestpetitie 'Stop de neutronenbom' en in maart 1 9 7 8 namen zo'n 5 0 . 0 0 0 mensen deel aan een mede onder IKV-auspicien georganiseerde demonstratie tegen de N-Bom in Amsterdam. Naast Daniel Ellsberg en de Sovjet-cosmonaut Oleg Makarov voerde de theoloog professor Verkuyl het woord: 'wie de zonde doet, is een slaaf der zonde'. In veel kerken was op de voorafgaande zondag opgeroepen tot deelname aan de demonstratie. 1 5 Het ethisch en moreel gemotiveerde protest tegen de gangbare logica van het afschrikkingsevenwicht begon nu als politieke factor erkenning te vinden en het IKV werd door de politici en de deskundigen serieuzer genomen. Naar aanleiding van de vredesweek in september 1 9 7 8 nam de aan het Nederlands Instituut voor Vredesvraagstukken verbonden specialist Rozemond de IKV-handschoen op. In een artikel in Hervormd Nederland verweet hij het IKV welbewuste eenzijdigheid en gaf hij in overweging, dat de vrede in Europa sinds de oorlog we1 eens juist aan de kernwapens te danken zou kunnen zijn. Hij herinnerde ook aan het feit, dat het IKV zelf nog in 1 9 7 5 erkend had, dat afschrikking alleen geloofwaardig is als de dreiging ook praktisch uitvoerbaar is en dat het IKV nu dus inconsequent was. Hij verweet de christelijke protesteerders een kortzichtige gefixeerdheid omwille van het effect op de meest opzichtige kanten van een in werkelijkheid hoogst gecompliceerde materie. In zijn antwoord op Rozemond's kritiek voerde IKV-secretaris Faber karakteristiek genoeg morele categorieen in het veld tegen rationele argumenten. Hij wreef Rozemond een 'wat je zou kunnen noemen cynische levensbeschouwing' aan en constateerde, dat het door Rozemond in bescherming genomen afschrikkingssysteem "de omgang tussen mensen en volkeren zo had doen ontaarden, dat wij ons er diep voor schamen". Faber's antwoord culmineerde in de retorische vraag, wat we dan aan moesten met a1 die mensen die hun angst voor het atoomwapen hebben weten om te zetten in een grondige afkeer, omdat ze ontdekt hadden op "welke mens- en wereldbeschouwing
het huidige afschrikkingssysteem uiteindelijk gebaseerd is". 16) Het morele rigorisme, het steeds benadrukken van de zedelijke onaanvaardbaarheid van de afschrikking, de neiging om met een moralistisch vingertje te wijzen en de hebbelijkheid om, geconfronteerd met tegenargumenten, het bijzondere gezag van het evangelie in het spel te brengen, gaven de op gang komende dialoog tussen de 'grote politiek' en het IKV een wat stroef en onwennig karakter. Maar gedurende het jaar 1979 bleef het IKV-standpunt duidelijk veld winnen. De hervormde synode begon te werken aan een nieuw geschrift over de kernbewapening, dat een stap verder zou gaan dan het rapport van 1962 en nu ook het bezit van kernwapens zou veroordelen. Dat een uitspraak van die strekking, overgedragen op de politiek, verreikende consequenties zou hebben, werd onder andere gezien door Kruisinga's opvolger Scholten, die waarschuwde dat zo'n standpunt zou betekenen dat Nederland uit de NAVO zou moeten treden.17 De activiteit van het IKV spitste zich toe op het in december 1979 te nemen NAVO-moderniseringsbesluit, en een groot deel van de daarbij ontwikkelde pressie kwam op het CDA te liggen, juist omdat het IKV ten opzichte van deze interconfessionele volkspartij van het midden over twee bijzondere pressiemiddelen beschikt: enerzijds stond het CDA als centrale regeringspartij in een coalitie met de W D constant onder druk het bewijs te leveren geen conservatieve partij te zijn, anderzijds heeft het een christelijke pretentie, die ook haargemaakt moet worden. Dat het IKV als een weliswaar hecht georganiseerde, maar toch erg kleine groep met een strenge ideologische gerichtheid zoveel invloed kon krijgen, lag dan ook vooral aan de gefixeerdheid van met name de ARP-stroom in het CDA op de zuiverheid van het geweten, waarin het Nederlandse calvinisme zich onderscheidt van het in politieke zaken veel onthoudzamere Lutheranisme, dat in de Bondsrepubliek belangrijker is. Het kernwapenrapport van het CDA (rapportNeuman) van november 1979 werd dan ook langs twee lijnen door het IKV aangevallen. Enerzijds werd het gekarakteriseerd als een "onbijbels stuk, waarin afgoderij, leugens en mythen" in stand werden gehouden en dat gebaseerd was op zelfbehoud en eigenwaan, op een werelds in plaats van een christelijk redelijkheidsbegrip. Anderzijds was er ook zakelijke kritiek: de realiteit van de bewapeningswedloop en de met het stijgende bewapeningsniveau inherent stijgende onveiligheid werden door het rapport onvoldoende onderkend en er werd een a1 te zwart beeld van de Sovjet-Unie in geschilderd. Voor dit laatste
punt hanteerde het IKV een sociaal-psychologische verklaring: om de afschrikking met totale vernietigingsmiddelen aan de kant van degene die er mee dreigt psychologisch te rechtvaardigen moet het beeld van een totale vijand opgeroepen worden. "Beelden, die in de binnenwereld van de afschrikkingsmaatschappij ontstaan, vertroebelen en overstemrnen de objectieve informatie". De ontwikkelingen in Polen in 1980 zouden overigens het IKV ten dele in het gelijk stellen, waar geconstateerd werd dat het rapport-Neuman de ruimte en mogelijkheden voor veranderingen binnen het Oostblok onderschatte. Maar op de stelling van het rapport, dat eenzijdige verwijdering van kernwapens uit Nederland er slechts toe zou leiden dat Nederland z'n invloed zou verliezen en de kernwapens naar elders overgebracht zouden worden, had het IKV geen afdoend antwoord.181 De gebeurtenissen van december 1979 brachten een kentering teweeg in de tot dan toe opgaande lijn van de IKV-activiteiten. De intensieve campagne van het najaar 1979 werd uiteindelijk met niet meer beloond dan een onduidelijk voorbehoud en een voorlopig uitstel van de definitieve beslissing over de stationering van de nieuwe kernwapens door de Nederlandse regering. Hoewel deze Nederlandse uitzonderingspositie internationaal de aandacht trok en duidelijk maakte, dat het NAVO-besluit intern omstreden was, beleefde het IKV het resultaat als een nederlaag. Men had immers gehoopt,dat Nederland na een eventueel struikelen van de regering over de kernwapens niet alleen in staat zou zijn in z'n eentje de raketten tegen te houden, maar ook dat van Nederland het initiatief uit zou gaan tot een geheel nieuw veiligheidsbeleid, gebaseerd op weloverwogen eenzijdige stappen. Bij de kater van het NAVO-besluit kwam d e verhoging van de internationale spanning na de Sovjet-interventie in Afghanistan. Het was duidelijk, dat het Sovjet-optreden het in somrnige opzichten a1 te optimistische wereldbeeld verstoord had en dat de ruimte voor een uit de pas lopend Nederland kleiner was geworden. Bovendien had d e politieke opmars van het IKV, zo bleek begin 1980, de afstand tussen de voorhoede en de achterban, de kerken, vergroot. De gereformeerde synode deed in maart 1980 uitspraken, die getuigden'van distantiering van het IKV en die de vredesweek 1980 in de gereformeerde kerken op de tocht zetten. In de debatten in de hervormde gemeenten bleken grote wee~rstandenen klonken maar a1 te vaak koude oorlogstonen. Een vierde tegenslag was de harde opstelling van de gedoodverfde PvdA-lijsttrekker voor de verkiezingen van mei 1981, den Uyl, die dreigde zich terug te trekken als zijn partij de IKV-lijn zou volgen.
" Wi j zijn tegen muren opgelopen en wijzer gewordenIo, constateerde secretaris Faber dan ook in September 1980. Met een koerswijziging, waarin nieuwe perspectieven werden geopend, reageerde het IKV op het ongunstiger geworden klimaat. De relatie tussen de overbewapening en de Noord-Zuid-verhouding kreeg meer nadruk, de argumentatie werd genuanceerder, bedachtzamer en vooral deskundiger, de internationale contacten werden uitgebouwd, met name met Belgie en de Bondsrepubliek, maar ook met de kerken in de DDR. Aanmoediging kreeg het IKV anderzijds opnieuw in november 1980, toen Pax Christi de rooms-katholieke bisschoppen en geloofsgemeenschap adviseerde gebruik en bezit van kernwapens te verwerpen. Ook Pax Christi sprak zich nu uit voor "eenzijdige ontwapeningsstappen, die een proces op gang moeten brengen in de richting van tweezijdige ontwapening", desnoods.buiten de NAVO om. De hervormde synode sprak zich ten slotte toch tegen het bezit van kernwapens uit, zij het dan ook dat die doelstelling langs de weg van het proces geleidelijk gerealiseerd zou moeten worden. Maar dat deze uitspraak niet onomstreden is, bleek uit een kleine enquEte van de hervormde kerk in 1981, die gehouden werd in die gemeenten, waar de bijdrage aan de jaarlijkse financiele actie gelijkgebleven of gedaald was: werd als reden voor de kleinere bijdrage door 45% de toegenomen werkloosheid opgegeven, op de tweede plaats rangeerde met 27% de kernwapenuitspraak van de synode. 19) Dat de IKV-actie op zijn voorlopige grenzen gestoten was, bleek ook uit het feit dat geen van de grote partijen zich aan de vooravond van de verkiezingen van mei 1981 het IKV-standpunt eigen maakte en dat de politieke discussie beperkt bleef tot in de eerste plaats de kwestie van het a1 dan niet stationeren van de voor ~ederlandgeplande nieuwe kernwapens. Naarmate er zich in de Bondsrepubliek binnen de SPD en de kerken tegenstand tegen de modernisering begon af te tekenen, werd van IKV-zijde meer nadruk gelegd op het argument, dat Nederland in staat zou zijn het standpunt van de Bondsrepubliek te behvloeden. Faber ging er van uit, dat een Nederlands 'nee' a1 in december 1979 had kunnen leiden tot een koerswijziging in de Bondsrepubliek, omdat Schmidt zich volgens hem zou bedenken als Nederland niet meedeed. Ook de opsteller van het kernwapenrapport 1980 van de hervormde synode, Laurens Hogebrink, meende dat Nederland door de unanimiteit van de NAVO te doorbreken de Bondsrepubliek 'om' zou kunnen krijgen.20) Hogebrink bracht ook het argument in, dat
de eigenlijke motieven voor de modernisering niet zozeer in een verstoring van het afschrikkingsevenwicht tussen Oost en West te zoeken zouden zijn, als we1 in de interne politieke problemen van de NAVO: in West-Europa was men bezorgd geraakt over de waarde van de Amerikaanse nucleaire veiligheidsgarantie na de afsluiting van het SALT 11-akkoord, ten tweede had de NAVO na de verwarring rond het neutronenwapen behoefte aan een nieuw blijk van eensgezindheid en ten slotte had Carter gehoopt, met de modernisering de tegenstand in de Senaat tegen het SALT 11-akkoord de wind uit de zeilen te nemen. Hogebrink opende hiermee het voorshands niet te verwerpen perspectief, dat het NAVO-besluit een tendens bevatte de interne cohesie te verhogek door een nieuwe Oost-West-frontstelling te provoceren. 2 1 Van Eenennaam, een ambtenaar van Buitenlandse Zaken, stelde daar in zijn reactie tegenover dat: a. Nederlands invloed op de Bondsrepubliek niet zo groot b.
was; Hogebrink de realiteit van de bewapeningsinspanning van
c.
de Sovjet-Unie bagatelliseerde; en Nederland op het buitengewoon belangrijk gebied van de
atoombewapening alleen kan blijven meepraten als het ook meedoet. 2 2 ) Over het geheel genomen kan geconcludeerd worden, dat het IKV naarmate de reele obstakels voor het terugdringen van de kernbewapening in de loop van de discussie beter op een rijtje kwamen te staan, 'realistischer' is geworden, a1 is het IKV nog langlniet veranderd in een alternatieve denktank voor beleidsstrategieen. De hoofdzaak bleef, lucht te geven aan de verbijstering van vooral de jonge generatie over de als absurd ervaren logica van de veiligheidspolitiek, Ook de hang naar een evangelisch absolutisme is niet verdwenen, we1 werd de creaeiviteit in het bedenken van nieuwe uitwegen uit de schijnbar'e impasse van de verschillende bestaande onderhandelingsfora voor bewapeningsbeheersing groter, mede ' door de groeiende uitwisseling met buitenlandse geestverwanten, zoals in het formuleren van de kleine-landen-politiek-nota van juni 1 9 8 1 . Hier zoekt het IKV aansluiting bij de in Scandinavie op gang gekomen discussie over een atoomvrije zone in Europa. Bij de demonstratie tegen de wapenwedloop en de NAVO-moderniserinq van 2 1 november 1 9 8 1 bereikte het mobilisatievermogen van de Nederlandse vredesbeweging een voorlopig hoogtepunt. Het ordelijke, bijna plechtige en tegelijk feestelijke karakter van deze gebeurtenis, de grootste
d e m o n s t r a t i e s i n d s d e o o r l o g , m a a k t e i n d r u k e n m o e s t we1 l e i d e n t o t i e t s m e e r dan cosmetische p o l i t i e k e consequenties. V o o r l o p i g i s d e d e f i n i t i e v e ~ e d e r l a n d s eb e s l i s s i n g o v e r d e p l a a t s i n g v a n d e k r u i s v l u c h t w a p e n s , hangende d e o n d e r h a n d e l i n g e n i n GenSve, d o o r h e t t w e e d e k a b i n e t - v a n Agt opnieuw v e r d a a g d . D e vredesbeweging i n de Bondsrepubliek
Inmiddels heeft d e Bondsrepubliek haar a c h t e r s t a n d t e n o p z i c h t e v a n N e d e r l a n d i n g e l o p e n . Ook d a a r h e e f t z i c h i n d e vorm v a n e e n b o n t e c o a l i t i e v a n ' g r o e n e n ' , c o m m u n i s t e n , p a c i f i s t e n , k r a k e r s , a l t e r n a t i e v e n , vrouwengroepen e n v o o r a l c h r i s t e l i j k e jongeren
(om d e b e l a n g r i j k s t e
e t i k e t t e n o p een r i j t j e t e z e t t e n ) e e n r i j k g e s c h a k e e r d e vredesbeweging geformeerd, waarin h e t k e r k e l i j k e element een toonaangevende r o l s p e e l t en voor f i l o s o f i s c h e diepgang z o r g t . N e t a l s i n Nederland,
z o v o o r s p e l d e a 1 zomer 1 9 8 1 P e t e r G l o t z ,
d e o p v o l g e r v a n Egon Bahr a l s ' B u n d e s g e s c h a f t s f i i h r e r ' v a n d e SPD e n e e n s p e c i a l i s t v o o r h e t g e n e r a t i e c o n f l i c t ,
zou d e
a c t i v i t e i t v a n d e v r e d e s b e w e g i n g n a j a a r 1 9 8 1 m e t o n d e r meer e e n o p 1 0 o k t o b e r 1981
ti
houden i n t e r n a t i o n a l e d e m o n s t r a t i e
i n Bonn e n e e n l a n d e l i j k e v r e d e s w e e k n a a r IKV-model t o t e e n p r o m i n e n t p o l i t i e k thema u i t g r o e i e n . A l s we n a a r d e a a n l e i d i n g zoeken v o o r h e t opkomen v a n d e z e n i e u w e v r e d e s b e w e g i n g i n d e B o n d s r e p u b l i e k , d a n was h e t
-
i r o n i s c h genoeg
-
bondskanselier
S c h m i d t z e l f , d i e a l s 66n v a n d e e e r s t e n u i t d r u k k i n g g a f a a n d e a n g s t i g e b e z o r g d h e i d v a n v e l e W e s t d u i t s e r s om m e e g e s l e u r d
t e worden i n e e n m a a l s t r o o m v a n s p a n n i n g s e s c a l a t i e , z o a l s d i e o n m i d d e l l i j k na d e R u s s i s c h e i n t e r v e n t i e i n A f g h a n i s t a n t e vrezen v i e l .
Zo waarschuwde S c h m i d t i n j a n u a r i 1 9 8 0 , d a t d e
b e i d e supermogendheden n i e t o v e r e e n afdoend ' ~ r i e g s v e r m e i d u n g s konzept' b e s c h i k t e n en v e r g e l e e k h i j d e e x p l o s i v i t e i t van d e na A f g h a n i s t a n o n t s t a n e s i t u a t i e m e t d i e a a n d e vooravond v a n d e E e r s t e W e r e l d o o r l o g i n 1 9 1 4 . Ook Egon B a h r wees o p h e t o o r l o g s g e v a a r , d a t nog n o o i t e e r d e r s i n d s d e o o r l o g z o g r o o t g e w e e s t zou z i j n , b e h a l v e m i s s c h i e n t i j d e n s d e C u b a - c r i s i s . Nog a f g e z i e n v a n d e hoge g e v o e l i g h e i d v a n b e i d e D u i t s e s t a t e n v o o r e l k e v e r a n d e r i n g i n h e t k l i m a a t t u s s e n d e supermogendheden h e e f t e l k vermeend o f r e e e l p e r s p e c t i e f v a n e e n gewelddadige c o n f r o n t a t i e van d e twee g r o t e n v o o r d e D u i t s e r s
i e t s e x t r a a l a r m e r e n d s , g e l e t o p hun g e e x p o n e e r d e s t r a t e g i s c h e l i g g i n g e n hun v e r d e e l d - z i j n o v e r t w e e t o t v e r s c h i l l e n d e m i l i t a i r e kampen b e h o r e n d e f r o n t s t a t e n . D a a r b i j i s h e t v e r t r o u w e n i n d e Amerikanen d e l a a t s t e j a r e n g e s l o n k e n ; d e symptomen v a n e e n g r o e i e n d e
vervreemding aan weerszijden van de Atlantische Oceaan vormden zeker sinds het aan het bewind komen van Carter een periodiek terugkerend thema in de Westduitse nieuwsmedia, ook a1 werd in de officiele communiqu6's de ongebroken hartelijkheid van de relaties steeds benadrukt. Men was zelfs trots op de zelfbewuste en ietwat schoolmeesterachtige houding, die Schmidt zich als crisisbestendig Westers leider jegens de weifelende en tot plotselinge koerswijzigingen neigende Amerikaanse president Carter in zulke kwesties als de non- , proliferatie, de energie-politiek en de recessiebestrijding kon veroorloven. Maar naarmate het (neo-)conservatisme van de 'America First1-stroming in de Verenigde Staten, krachtig tot uitdrukking gebracht in de kritiek in de Senaat op het SALT 11-akkoord, terrein begon te winnen en op het 'Presidential Directive 59', dat een nucleaire oorlogvoeringsstrategie ('Counterforce') behelsde, de verkiezing van de Republikein Reagan volgde, begon het Westduitse zelfbewustzijn af te brokkelen en hier en daar om te slaan in openlijke onvrede met de als riskant ervaren politieke en strategische lotsverbondenheid van de Bondsrepubliek met de Verenigde Staten. Dubbel ironisch is, dat het 'Dubbelbesluit' van de NAVO van december 1979, dat niet in de laatste plaats op Schmidt's aandringen tot stand was gekomen, met de conservatieve ommekeer in de verenigde Staten een boemerangeffect heeft gekregen. Overheerste oorspronkelijk de bedoeling om de dreigende politieke uitlevering van met name de Bondsrepubliek, die immers anders dan Frankrijk en Groot-~rittannie niet over de geruststelling van een eigen nucleaire afschrikkingsmacht beschikt, aan een Eurostrategisch sinds jaar en dag superieur geachte Sovjet-Unie te verhinderen, door de merkbaar slechter geworden verhouding van de supermogendheden onderling kreeg de modernisering een andere kwaliteit. Kon Schmidt op het SPD-partijcongres aan de vooravond van het NAVO-moderniseringsbesluit in december 1979 de raketten nog aan zijn toen a1 lichtelijk onwillige achterban verkopen als een noodzakelijke stok achter de deur in de geprojecteerde Amerikaans-Russische onderhandelingen over het Europese nucleaire evenwicht (SALT-III), voor de nieuwe Amerikaanse administratie leek het onderhandelingsaspect van het dubbelbesluit minder zwaar te wegen dan de behoefte weer nummer 66n van de wereld te worden. De machtsexpansie van de Sovjet-Unie, immers de duistere inspirator achter alle onrust in de wereld, moeSt ingedamd worden. De Westeuropeanen en met name de Westduitsers hadden daarbij door te land gestationeerde raketten, waarmee voor het eerst
vanaf Duitse bodem de Sovjet-Unie bereikt kon worden, een deel van het nucleaire risico te dragen. Het is de tegenzin tegen een op hoop van zegen meemarcheren in een Amerikaans hegemoniestreven, gekoppeld aan een andere perceptie van het gevaar dat van de Sovjet-Unie uitgaat, die ten grondslag ligt aan de Westduitse vredesbeweging. Het ingesloten aspect van wantrouwen jegens de Amerikanen maakt het protest van de vredesbeweging tegen de modernisering tot een brisant politiek feit in de Bondsrepubliek; want het is strijdig met de 'tweede grondwet' van de Bondsrepubliek, namelijk dat de Westduitse veiligheid, maar ook d e Westduitse internationaal-politieke handelingsvrijheid, gebaseerd zijn op een intacte Amerikaanse beschermingsgarantie. Zo ziet het linkse SPD-bondsdaglid Freimut Duve de vredesbeweging als een reactie op de veronderstelde bereidheid van de Amerikaanse (neo-)conservatieven, omwille van de inperkingsstrategie tegenover de Sovjet-Unie atomaire conflicten op de koop toe te nemen. Bovendien had, aldus.Duve, voor de Westduitsers anders dan voor de Amerikanen de ontspanningspolitiek vanaf het begin een intrinsieke waarde. Alleen a1 omdat voor Duitsland als het meest waarschijnlijke slagveld de totale vernietiging dreigde, was de dBtente (inmiddels een scheldwoord in Washington) voor de Duitsers mBBr'dan slechts een diplomatiek instrument uit een heel scala van verschillende strategieen. Een groot deel van de Duitse jeugd ervaart de nieuwe stemming in de Verenigde Staten dan ook als bedreigend, kan deze niet navoelen, laat staan delen, want de jeugd is geen "seinpaal, die naar believen omgeschakeld kan worden". 2 3 Ook het Amerikaanse weekblad 'Time' constateerde, dat in de Bondsrepubliek de verdenking wijdverbreid is, dat de nieuwe raketten moeten dienen om een nucleaire oorlog in Europa mogelijk te maken. 2 4 ) De voormalige voorzitter van de jongerenorganisatie van de SPD en huidig bondsdaglid, Gerhard Schroder, interpreteerde in het linkse maandblad 'Konkret' de nieuwe Amerikaanse koers zelfs (hier sprak zijn marxistische scholing) als een strategie van het Amerikaanse monopolie-kapitaal om de sociaal-democraten geleide bondsregering ten val te brengen, door verhoogde defensie-uitgaven af te dwingen, die niet meer in overeenstemming te brengen waren met de sociaal-democratische maatschappelijke hervormings-politiek. Schroder nam daarom Schmidt tegenover de vredesbeweging in bescherming: ten slotte was Schmidt ook de enige, die in staat was Reagan
tegenspel te bieden en was het voortbestaan van de SPD-FDPcoalitie weliswaar geen afdoende, maar we1 een noodzakelijke voorwaarde voor de voortzetting van de ontspanningspolitiek. Naast deze aanbeveling de eigen regering te ontzien, hield schroder de Vredesbeweging voor, dat zij zich niet eenzijdig tegen de NAVO-modernisering mocht richten, maar zich ook moest uitspreken tegen de bewapening in het Oostblok. 25 Dit laatste advies van Schr6der leek zich te richten aan het adres van de initiatoren van het 'Krefelder Appell' van november 1980, waarin de stationering van nieuwe atoomwapens in de Bondsrepubliek.als overbodig en gevaarlijk werd afgewezen, maar waarin geen melding werd gemaakt van het bestaan van de Russische SS-20. E6n van de initiatiefnemers was de voormalige Bundeswehr-generaal Bastian. Na een serie van conflicten met minister van Defensie, Apel, werd hij begin 1980 van zijn commando ontheven, nadat hij publiekelijk begrip had uitgesproken voor de door historische angsten gevoede veiligheidsbehoefte van de Sovjet-Unie (Bastian vocht zelf in de Tweede Wereldoorlog als tank-commandant aan het Oostfront) en het Sovjet-leger als defensief had gekwalificeerd. Andere initiatiefnemers waren Petra Kelly, bestuurslid van de 'groene' milieupartij, de anti-atoom-veteraan Martin Niem6ller en de voorzitter van de jongerenorganisatie van de liberale FDP, Christoph Strasser. Omstreden als het appel in de traditioneel anti-communistische Bondsrepubliek is (volgens rapporten van de Verfassungsschutz zou het initiatief in werkelijkheid uitgegaan zijn van de 'Moskauhorige' DKP en haar mantelorganisatie 'Deutsche Friedens-Union'), werd het inmiddels toch a1 door meer dan een miljoen Westduitsers ondertekend. Dat getal lijkt nog maar het tipje van een ijsberg van afkeuring te zijn, als we midden 1981 op Amerikaans verzoek in de Bondsrepubliek uitgevoerde opiniepeiling mogen geloven: 66% van de bevolking bleek tegen de stationering van nieuwe raketten te zijn, 40% zelfs dan, als de onderhandelingen geen resultaten zouden opleveren. Door een belangrijk deel van de Westduitse bevolking, zo luidde dan ook de conclusie, werd de spanning tussen de supermogendheden als een grotere bedreiging voor de nationale veiligheid ervaren dan de Russische SS-20.26) Begin april 1980 waren in Bonn a1 20.000 demonstranten op de been, eind juni in Hamburg 50.000, en datzelfde getal bereikten de demonstraties eind augustus en midden september (bij het bezoek van Haig) in west-~erlijn.In oktober waren het in Bonn a1 circa 3OO.OOO.
Onder d e v e r s c h i l l e n d e m a a t s c h a p p e l i j k e g r o e p e n , w a a r u i t d e p r o t e s t b e w e g i n g v o o r t k o m t , neemt d e k e r k e e n b i j z o n d e r e p l a a t s i n . Meer d a n i n d e p o l i t i e k e p a r t i j e n h e e f t o o k d e v r e d e s b e w e g i n g i n d e ~ o n d s r e p u b l i e k i n m e t name d e p r o t e s t a n t s e kerken een v r i j p l a a t s qevonden, waar d e b e z o r g d h e i d o v e r d e bewapening e e n u i t w e g kan v i n d e n e n waar e e n ' h e r r s c h a f t s f r e i e r D i a l o g ' nog m o g e l i j k i s . R o l f Z u n d e l noemde h e t i n ' D i e Z e i t ' s y m p t o m a t i s c h v o o r d e v e r s t a r d h e i d e n f o r m a l i s e r i n g v a n d e Bonner p a r l e m e n t a i r e v e r h o u d i n g e n d a t wezenlijke k r i t i e k op het regeringsbeleid en principiele d e b a t t e n o v e r p o l i t i e k e v r a a g s t u k k e n a l l a n g n i e t meer i n d e Bondsdag e n de a n d e r e p o l i t i e k e l i c h a m e n p l a a t s k u n n e n v i n d e n e n a a n g e w e z e n z i j n o p a n d e r e p l a t f o r m e n . Voor d e o p p o s i t i e t e g e n d e k e r n b e w a p e n i n g bood d e ' K i r c h e n t a g '
v a n d e EKD i n
Hamburg i n j u n i 1 9 8 1 e e n d e r g e l i j k g r o o t e n r e p r e s e n t a t i e f p l a t f o r m . E n k e l e opmerkingen o v e r d e p o s i t i e van d e kerken i n d e Bondsrepubliek:
90% van d e b e v o l k i n g g e l d t a l s c h r i s t e l i j k ,
waarvan o n g e v e e r e e n even g r o o t g e d e e l t e P r o t e s t a n t s a l s k a t h o l i e k i s . I n h e t Noorden o v e r w e e g t h e t p r o t e s t a n t s e b e v o l k i n g s d e e l , i n h e t Zuiden h e t k a t h o l i e k e .
Rijnland-Palts,
S a a r l a n d e n B e i e r e n z i j n overwegend k a t h o l i e k e d e e l s t a t e n , i n Baden-Wiirttemberg e n N o o r d r i j n - W e s t f a l e n z i j n b e i d e r i c h t i n g e n ongeveer even s t e r k e n i n d e o v e r i g e d e e l s t a t e n overweegt h e t p r o t e s t a n t s e b e v o l k i n g s d e e l . Van d e k a t h o l i e k e n b e z o e k t e e n k w a r t r e g e l m a t i g d e k e r k , b i j d e p r o t e s t a n t e n i s d a t nog maar 6 % .27 1 Een o v e r z i c h t v a n d e d e m o s c o p i s c h e onderzoekingen van h e t A l l e n s b a c h - i n s t i t u u t
naar kerkbezoek,
b i n d i n g a a n de k e r k e n p o l i t i e k engagement l a a t z i e n , d a t ook i n d e B o n d s r e p u b l i e k h e t k e r k b e z o e k , m e t name o n d e r j o n g e r e n , b e s t e n d i g i s g e d a a l d . T e g e l i j k e r t i j d werd e c h t e r d e b e t r o k k e n h e i d van degenen
,
d i e z i c h nog we1 a a n d e k e r k v e r b o n d e n
voelden, s t e r k e r en groeide h e t a a n t a l gelovigen, d a t a c t i e f participeert i n de verschillende kerkelijke activiteiten. P a r a l l e l a a n h e t d a l e n d e kerkbezoek s t e e g o v e r d e p e r i o d e 1953 - 1 9 7 9 de b e l a n g s t e l l i n g v o o r d e p o l i t i e k . 28 1 Verder v a l t t e bedenken, d a t d e kerken i n d e B o n d s r e p u b l i e k i n v e r g e l i j k i n g m e t N e d e r l a n d a l t i j d nog e e n van s t a a t s w e g e g e p r i v i l e g i e e r d e p o s i t i e hebben, wat voor e e n d e e l i s t e h e r l e i d e n o p d e t r a d i t i o n e e l nauwe b i n d i n g t u s s e n kerk en s t a a t i n D u i t s l a n d , d i e p a s na d e E e r s t e Wereldoorlog door d e Weimar-constitutie
l o s s e r werd g e m a a k t . A 1 i s er d a n
nu g e e n s t a a t s k e r k m e e r , a n d e r z i j d s z i j n d e k e r k e n ook g e e n p a r t i c u l i e r e v e r e n i g i n g e n , maar ' p u b l i e k r e c h t e l i j k e l i c h a m e n van e e n b i j z o n d e r k a r a k t e r ' , w i e r verhouding m e t d e staat
d o o r d e grondwet en door a a n v u l l e n d e verdragen e n concordaten g e r e g e l d i s . Om hun b e l a n g e n t e g e n o v e r d e b o n d s r e g e r i n g e n h e t parlement t e b e h a r t i g e n onderhouden d e kerken v e r t e g e n w o o r d i g i n g e n i n Bonn. D e s t a a t s u b s i d i e e r t d e k e r k e l i j k e a c t i v i t e i t e n e n i n t bovendien t e n behoeve van d e k e r k e n d e zogenaamde ' K i r c h e n s t e u e r ' , d i e g e k o p p e l d i s a a n d e i n k o m s t e n b e l a s t i n g . Z o l a n g men n i e t f o r m e e l a a n d e o v e r h e i d v e r k l a a r d h e e f t , d a t men u i t d e k e r k u i t t r e e d t , h e f t d e s t a a t deze belasting.
Via d e ' K i r c h e n s t e u e r ' ontvangen d e kerken
j a a r l i j k s m i l j a r d e n b e d r a g e n , waarmee t a l v a n a c t i v i t e i t e n ( k l e u t e r s c h o l e n , weeshuizen, ziekenhuizen, ontwikkelingshulp, p e r s ) g e f i n a n c i e r d worden. H e t f e i t d a t d e k e r k er f i n a n c i e e l z e e r o p a c h t e r u i t zou g a a n , a l s d e s t a a t d e z e b e l a s t i n g n i e t
meer zou h e f f e n , w e r k t n a t u u r l i j k i n d e w e d e r z i j d s e v e r h o u d i n g d o o r . D e l i b e r a l e FDP h e e f t j u i s t d e ' l a a t s t e j a r e n n o g a l w a t k r i t i e k o p d e z e v e r h o u d i n g s g e w i j s nauwe b i n d i n g t u s s e n k e r k e n s t a a t l a t e n h o r e n , d a a r n a a s t s t a a n d e k e r k e n ook b l o o t a a n s o c i a l e k r i t i e k o v e r d e b e s t e d i n g v a n hun o m v a n g r i j k e inkomen. D e 'Evangelische Kirche i n Deutschland' b i e d t a l l e e n a 1 door
h a a r meer f e d e r a l i s t i s c h e o r g a n i s a t i e s t r u c t u u r meer r u i m t e a a n u i t e e n l o p e n d e m e n i n g e n . H e t i s i n f e i t e e e n bond v a n i n hoge m a t e z e l f s t a n d i g e l a n d s k e r k e n , waarvan er 7 L u t h e r s , 8 gefinieerd e n 2 gereformeerd z i j n . Hoogste 'wetgevend'
orgaan
v a n d e EKD i s d e s y n o d e , h o o g s t e b e s t u u r s o r g a a n d e Raad v a n d e EKD. 2 9 ) Behalve d e b i j z o n d e r e verhouding van k e r k en s t a a t i n j u r i d i s c h o p z i c h t z i j n er a n d e r e t e k e n e n v a n e e n s e c u l a r i s a t i e v e r s c h i 1 t u s s e n Nederland en d e Bondsrepubliek. S i n d s 1 9 7 4 l o o p t h e t a a n t a l u i t t r e d i n g e n u i t d e EKD w e e r t e r u g e n s t i j g t d e deelname a a n d e avondmaalsdiensten e n d e tweejaarlijkse 'Kirchentage',
e n g r o e i t h e t a a n t a l mensen d a t
t o e t r e e d t t o t d e k e r k . Nog s t e e d s worden n a g e n o e g a l l e p r o t e s t a n t s e k i n d e r e n o p 14 j a r i g e l e e f t i j d g e c o n f i r m e e r d
-
i n e l k e gemeenschap j a a r l i j k s e e n b e l a n g r i j k s o c i a a l g e b e u r e n . 3 0) Symptomen v a n n i e u w e r a d i c a a l - p a c i f i s t i s c h e
stromingen i n
b e i d e k e r k e n w a r e n a 1 g e r u i m e t i j d w a a r t e nemen. I n Baden-Wiirttemberg werd i n 1 9 7 8 d e p r o t e s t a n t s e g r o e p e r i n g 'Ohne R u s t u n g L e b e n ' o p g e r i c h t , d i e i n m i d d e l s 50 r e g i o n a l e a f d e l i n g e n h e e f t e n waarvan d e l e d e n ( c a . 15.000) z i c h v r i j w i l l i g v e r p l i c h t e n a f t e z i e n van e l k e bescherming m e t m i l i t a i r e machtsmiddelen, i n een s t r e v e n d e bergrede i n p r a k t i s c h e p o l i t i e k om t e z e t t e n . Pax C h r i s t i , j a r e n l a n g a l s e e n w a t v e r l o r e n r a n d g r o e p b i n n e n d e a l t i j d nog r e l a t i e f 'wehrhafte'
katholieke kerk geduld, beleefde een opvallende
t o e v l o e d van i n t e l l e c t u e l e n e n jongeren e n t r a d m e t nieuw
glan in de openbaarheid. De door de protestantse kerken ondersteunde 'Aktion Siihnezeichen Friedensdienste', die sinds de vijftiger jaren middels uitwisselingsprogramma's met onder andere.1sraEl en Polen trachtte te werken aan een verbetering van de verstandhouding tussen Duitsers en de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, nam zich expliciet het Nederlandse IKV ten voorbeeld en organiseerde in de herfst van 1980 onder het motto 'Frieden schaffen ohne Waffen' in 300 plaatsen in de Bondsrepubliek een eerste vredesweek. Ook in de katholieke kerk manifesteerde zich een 'basisbeweging' van jongeren, die echter minder soepel opgevangen werd door de officiele kerk dan haar protestantse tegenhanger. Tijdens de landelijke 'Katholikentag' zomer 1980 in West-Berlijn bleken de katholieke basisgroepen, die een 'Katholikentag von Unten' wilden houden, getroffen door een boycot van katholieke zaalhouders 31 Inmiddels zijn de spontane pacifistische groeperingen vooral in de EKD niet meer te tellen - wat ontbreekt, zijn de cohesie en slagvaardigheid die in Nederland door het IKV geboden werden, ook a1 probeert de 'Aktion Siihnezeichen' deze rol te vervullen. We1 kwam ook in de
.
-.
Bondsrepubliek in de officiele kerkelijke organen de kernbewapeningsdiscussie, die in de EKD was blijven steken in de, velen nu niet meer bevredigende, tweeslachtigheid van de Heidelberger Thesen van 1959, opnieuw in beweging. November 1981 publiceerde de EKD een nieuw memorandum, dat in tegenstelling tot de verwachting opnieuw zeer tweeslachtig was en geen belangrijke nieuwe impulsen in de discussie bracht. Welke politieke invloed er van de 'basis' in de EKD uit kan gaan, bleek rond de juni 1981 in Hamburg gehouden 'Kirchentag'. Niet voor niets noemde men in SPD-kringen in Bonn deze gebeurtenis 'Erhard Eppler's partijcongres'. Want het is met name Eppler, SPD-bestuurslid uit Baden-Wurttemberg en lid van de evangelische synode daar, die wil proberen te fungeren als transmissieriem tussen de buitenparlementaire vredesbeweging en de regeringspartij SPD. A1 op het Aalener SPD-deelstaatcongres in Baden-Wiirttemberg in april 1981, voor Eppler een thuiswedstrijd, bleek de interne oppositie in de SPD tegen het dubbelbesluit aanzienlijk gegroeid en werd besloten het dubbelbesluit op het komende landelijke SPD-congres opnieuw ter discussie te stellen. Bij die gelegenheid kondigde Eppler aan, in de partijstrijd over het dubbelbesluit geen risico te zullen schuwen en om de meerderheid te zullen vechten. Eppler, die graag de dialoog met de jeugd zoekt (wat bij de vorige deelstaatverkiezingen in ade en-Wurttemberg voor de SPD overigens
averechts bleek te werken), waarschuwde in zijn laatste boek dat de ideologie van het afschrikkingsevenwicht tot een instrument voor de voortzetting van de bewapeningswedloop gedegenereerd was, maar hij ziet anderzijds geen heil in het radicale pacifisme van groeperingen als 'Ohne Riistung ~ e b e n ' Politieke toekomst ziet hij we1 voor het idee van een '~rnriistung'van de Bundeswehr, die een leger zou moeten worden, dat alleen nog maar geschikt is voor territoriale verdediging, zodat er geen offensieve dreiging meer van uit kan gaan. 3 2 Ook werden op de 'Kirchentage' in Hamburg de dwarsverbindingen en de uitwisseling van ideeen tussen het Nederlandse IKV en de Westduitse vredesgroepen zichtbaar. In Hamburg werd de 'Hollandse ziekte' gevierd als 'Hollands medicijn' en de sprekers uit Nederland bijna als vertegen- . woordigers van een betere wereld ingehaald. De geztableerde Bondsrepublikeinse politiek reageerde aanvankelijk volgens het aloude stramien op het fenomeen van de pacifistische bewegingen: handlangers van Moskou, goedwillende maar slecht gehformeerde dwazen, Trojaanse ezels, volgens regeringswoordvoerder Becker 'allemaal dsfaitisten' 3 3 ) De protestantse bondspresident Carstens waarschuwde de kerkelijke ambtsdragers, de autoriteit van het ambt en van de christelijke leer niet voor politieke doeleinden te misbruiken en noemde met name het onder beroep op de bergrede pleiten voor eenzijdige ontwapeningsstappen 'bijzonder bedenkelijk'. 3 4 ) Bondskanselier Schmidt (eveneens protestants) hield zich in een interview met het christelijke blad 'Evangelische Kommentare4 uitvoerig bezig met het fenomeen van de religieus gemotiveerde vredesbeweging en bouwde hierbij voort op eerdere pogingen van zijn kant om spelregels te definieren voor de verhouding tussen kerk en politiek in een democratische staat. Met Max Weber gaat Schmidt uit van de fundamentele tegenstelling tussen 'Gesinnungs- und Verantwortungsethik', tussen de christen, die recht probeert te doen en het resultaat van zijn handelen aan God overlaat, en de politicus, die moet instaan voor de consequenties van zijn politieke handelen en niet alleen maar voor de zuiverheid van zijn bedoelingen hoeft te waken, Als een theoloog, een bisschop of een dominee zich geroepen voelen in politieke kwesties uitspraken te doen, dan moeten zij dat duidelijk waarneembaar 10s van hun ambtsautoriteit doen. Ook de kerk kent Gods wil niet en brengt door te zeer te politiseren haar eigenlijke functie, namelijk volkokerk te zijn, in gevaar. Verder betreurde Schmidt, dat de kerken kennelijk de
.
democratie nog niet helemaal in zich opgenomen hadden en deze ook niet helemaal vertrouwden, waaraan dan door de kerken het recht ontleend werd, politieke uitspraken te doen. Schmidt noemde een dergelijke eenzijdige behvloeding van de politiek door de kerk 'op den duur niet te accepteren'. Het ging hem hierbij overigens net zo goed om gevallen waarin.de kerk 'conservatief' stelling had genomen, zoals de katholieke kerk ten aanzien van de voorbehoedsmiddelen, de abortus en de staatsschuld, als om die representanten van de kerk, die hun priestergewaad alleen nog maar aantrokken als ze aan een demonstratie deelnamen. In het kernwapenvraagstuk ten slotte signaleerde Schmidt, dat sommige representanten van de kerken, die zelf hun Godsvertrouwen verloren en het bidden verleerd hadden, de neiging hadden anderen met hun angst te infecteren om deze kwijt te raken.3 5 1 De taakverdeling tussen kerk en staat, die uit Schmidt's uitspraken opdoemde,stuitte ook onder politici uit Schmidt's eigen kring op bezwaren. Minister van Defensie, Apel, die zelf via de christelijke vredesbeweging van de vijftiger jaren sociaal-democraat werd, liet duidelijk weten een grotere ruimte te zien voor. kerkelijke politieke uitspraken.3 6 ' Heinrich Albertz, ex-burgemeester van West-Berlijn en dominee in ruste, wees zijn partijgenoot Schmidt er middels een open brief in 'Die Zeit' op, dat hij gevaarlijk dicht in de buurt begon te komen van de autoritaire houding, dat de kerk zich met het hiernamaals en niet met de politiek had bezig te houden - juist in de Bondsrepubliek een gevoelig argument en Schmidt erkende dan ook later, dat Albertz' opmerkingen hem diep getroffen hadden.3 7 ) Er valt nog te wijzen op twee bijzonderheden van de vredesbeweging in de Bondsrepubliek. Ten eerste zijn er binnen de kerken en de politieke partijen ook tegeninitiatieven in reactie op de vredesbeweging genomen. In de EKD circuleert bijvoorbeeld het appel van de groepering 'Sicherung des Friedens', die aan de onontbeerlijkheid van de nucleaire afschrikking en van het machtsevenwicht vasthoudt, en ook het 'Zentralkomitee deutscher Katholiken' kwam met een gematigde verklaring, die de modernisering alle ruimte laat. In de SPD circuleert het 'Appell von Datteln', dat bedoeld is als pro-moderniseringsantwoord op het appel van Krefeld. Een tweede bijzonderheid is het feit, dat ook de evangelische kerk in de DDR meer aandacht is gaan wijden aam de bewapening Zo tekent de kerk daar bezwaar aan tegen de paramilitaire 'Wehrkundel-lessenop de scholen in de DDR, tegen het
o n t b r e k e n van e e n goede r e g e l i n g voor een v e r v a n g e n d e d i e n s t p l i c h t , t e g e n d e m i l i t a r i s t i s c h e t e n e u r van d e o f f i c i e l e b e r i c h t g e v i n g o v e r a l l e s wat m e t h e t l e g e r t e maken h e e f t . Er werden ook v e r k l a r i n g e n u i t g e g e v e n , d i e z e l f s i n h e t
o f f i c i e l e 'Neues
D e u t s c h l a n d ' g e p u b l i c e e r d werden, t e g e n d e
bewapeningswedloop i n O o s t e n W e s t . Voor zover h a a r z e e r b e p e r k t e v r i j h e i d h e t t o e l a a t , f u n g e e r t ook d e k e r k i n d e DDR a l s e e n v r i j p l a a t s voor k r i t i s c h e i d e e e n . Door d e r e g e l m a t i g e c o n t a c t e n t u s s e n d e p r o t e s t a n t s e k e r k e n i n Oost- e n W e s t - D u i t s l a n d g e e f t d i t d e vredesbeweging een a l - D u i t s e d i m e n s i e . V e r d e r kan d e v r a a g g e s t e l d worden, wat d e p o l i t i e k e v o o r u i t z i c h t e n v o o r d e W e s t d u i t s e vredesbeweging z i j n . V a n u i t N e d e r l a n d s p e r s p e c t i e f v a l t om t e beginnen o p , d a t d e argumenten t e g e n d e i n h e r e n t e g e v a r e n van d e bewapeningswedloop ( n a a r v o r e n g e b r a c h t d o o r ' F r i e d e n s f o r s c h e r ' a l s C.F. von W e i z s a c k e r , H o r s t A f h e l d , A l f r e d Mechtersheimer e n Ulrich Albrecht) i n h o u d e l i j k weinig v e r s c h i l l e n van d i e i n Nederland. Maar a n d e r s d a n i n Nederland i s e r g e e n confessionele regeringspartij, d i e v i a het calvinistische geweten voor d e vredesbeweging a a n s p r e e k b a a r i s . De p r e s s i e r i c h t z i c h h e t m e e s t op d e r e g e r i n g s p a r t i j SPD, d i e een r e p u t a t i e a l s vredes- en ontspanningspartij heeft t e verliezen en z i c h bovendien s i n d s haar t r a n s f o r m a t i e t o t v o l k s p a r t i j e x p l i c i e t b e r o e p t o p d e e t h i s c h e e n m o r e l e m a a t s t a v e n van h e t c h r i s t e n d o m . Maar h e t i s n i e t w a a r s c h i j n l i j k , d a t d e i n m i d d e l s
w e 1 g e g r o e i d e s t r o m i n g i n d e SPD, d i e er t o e n e i g t z i c h t e g e n h e t d u b b e l b e s l u i t t e k e r e n (bondsdag- e n b e s t u u r s l e d e n a l s Thiising, Coppik, Hansen, Duve, L a f o n t a i n e e n E p p l e r ) d e o v e r h a n d z a l k r i j g e n , hoewel p a s h e t p a r t i j c o n g r e s van m e i 1982 i n Miinchen d a a r o v e r d e f i n i t i e f u i t s l u i t s e l k a n geven. Schmidt h e e f t a 1 b i j h e r h a l i n g met a f t r e d e n g e d r e i g d a l s z i j n p a r t i j d e o n d e r s t e u n i n g v a n h e t d u b b e l b e s l u i t zou i n t r e k k e n . Het i s w a a r s c h i j n l i j k e r d a t h e t ' p a t r i o t t i s c h e e l e m e n t ' i n de v r e d e s b e w e g i n g , z o a l s H e i n r i c h A l b e r t z h e t noemt, 38 n a m e l i j k h e t a s p e c t van v e r z e t t e g e n e e n a l s van b u i t e n a f d o o r d e Verenigde S t a t e n opgelegd e r v a r e n en m e t h e t b i j z o n d e r e D u i t s e belang b i j ontspanning s t r i j d i g e p o l i t i e k , d e p o s i t i e v a n d i e g e n e n i n d e SPD ook i n t e r n a t i o n a a l z a l v e r s t e r k e n , d i e z o a l s B r a n d t e n Bahr h e t onderhandelingscomponent v a n h e t d u b b e l b e s l u i t w i l l e n h a n t e r e n a l s e e n klem o p d e Amerikanen om d e d i a l o o g met d e S o v j e t - U n i e n i e t a £ t e b r e k e n . 39) P e r s l o t van r e k e n i n g i s b l i j k e n s e e n Z D F - o p i n i e p e i l i n g ook d r i e k w a r t van d e W e s t d u i t s e r s v a n mening, d a t b i j e e n o n v e r e n i g b a a r h e i d van d e Arnerikaanse e n d e W e s t d u i t s e b e l a n g e n d e l a a t s t e v o o r d e b o n d s r e g e r i n g d e d o o r s l a g moeten geven. 4 0
Anders dan in Nederland is dan ook in de Bondsrepubliek niet het a1 dan niet plaatsen van de raketten de kwestie waar alles om draait, als we1 de voortzetting van de ontspanningspolitiek en de verhouding met de Verenigde Staten. Aanleiding .tot allerhand speculaties geeft die tendens in de huidige vredesbeweging in de Bondsrepubliek, die zich richt op het perspectief van een nationale hereniging van Duitsland. Het idee van een neutraal, zo mogelijk gedemilitariseerd, maar we1 herenigd Duitsland als stootkussen en bemiddelaar tussen Oost en West is weliswaar a1 minstens zo oud als de Bondsrepubliek, maar trekt juist nu weer nieuwe belangstelling als mogelijkheid om het dilemma van de bewapeningswedloop op te lossen. Initiatieven van Oost- en Westduitse intellectuelen, onder wie Heinrich Bbll, Robert Havemann en Peter Brandt (de zoon van de ex-bondskanselier) hebben in dit verband enig opzien gebaard. Zo schreef de DDR-dissident Havemann een door intellectuelen uit beide Duitse staten ondertekende open brief aan de 'zeer geachte Heer Leonid Brezjnef', waarin onder meer de passage voorkwam, dat het nu tijd is dat alle vreemde 'bezettingstroepen' Duitsland verlaten. "Hoe wij Duitsers dan ons nationale vraagstuk oplossen, moet aan ons zelf overgelaten worden en niemand moet daar banger voor zijn dan voor de atoomoorlog".41) De enige politieke partij, die zich in de Bondsrepubliek uitdrukkelijk op dit status quo-doorbrekende standpunt stelt, is tot nog toe de marginale 'groene' milieupartij. Juist ook ter linkerzijde bestaan diepe twijfels over de eventuele onbedoelde neveneffecten van een links nationalisme, om het zo maar even te noemen. De op de DDR en de Sovjet-Unie georienteerde communisten in de Bondsrepub liek wijzen het resoluut van de hand, alleen a1 omdat het imp1iciet een bedreiging vormt voor het bestaande Sovjet-socialisme in de DDR. Onafhankelijke linkse intellectuelen.als Wolfgang Pohrt , een veteraan van de studentenrevolte van 1968, vrezen dat een dergelijk nationalisme van links alleen maar de weg vrij zal maken voor een heropleving van het latente rechtse nationalisme in de Bondsrepubliek.4 2 Oppositieleider Helmut Kohl (CDU) zei over dergelijke tendensen in de vredesbeweging, dat met elke verbinding van neutralisme en nationalisme in de Bondsrepubliek een weg ingeslagen zou worden die van het Westen wegvoert en uiteindelijk naar het Oosten leidt. 43) Hoe dit ook zij, het is duidelijk dat de veiligheidspolitieke consensus in de Bondsrepubliek, die sinds de
pro-NAVO-koerswijziging
v a n d e SPD i n 1 9 6 0 b e s t a a t , n o o i t
e e r d e r a a n z u l k e d r u k h e e f t b l o o t g e s t a a n a l s nu.
Zelfs het
v o o r a a n s t a a n d e CDU-lid K u r t B i e d e n k o p f g a f a a n d e v o o r a v o n d v a n h e t l a a t s t e CDU-congres
b e g i n november i n D i e Z e i t l u c h t
a a n z i j n t w i j f e l , o f er i n d e h u i d i g e s i t u a t i e nog e e n d e m o c r a t i s c h e consensus t e n g u n s t e van d e s t r a t e g i e van h e t n u c l e a i r e a f s c h r i k k i n g s e v e n w i c h t t e b e r e i k e n v a l t . Weliswaar b l e e k h i j i n d i e mening b i n n e n d e c h r i s t e n - d e m o c r a t i s c h e p a r t i j e n nagenoeg a l l e e n t e s t a a n , t o c h i s h e t symptomatisch d a t o o k d a a r z u l k e g e l u i d e n h o o r b a a r worden e n d a t h e t o o k i n d e CDU n o d i g g e a c h t w o r d t , t o e n a d e r i n g t e z o e k e n t o t d e j e u g d ,
m e t w i e men v r e e s t h e t c o n t a c t t e v e r l i e z e n . 44) Voor N e d e r l a n d i s h e t b i j k o m s t i g e ' v o o r d e e l ' van d e veranderde binnenlandse s i t u a t i e i n d e Bondsrepubliek, d a t d e r e g e r i n g i n Den Haag nu n i e t meer d e e n i g e i s d i e t e kampen h e e f t m e t g r o t e w e e r s t a n d e n o n d e r d e b e v o l k i n g t e g e n d e NAVO-modernisering.
Kon iemand a l s d e W e s t d u i t s e d e s k u n d i g e
v o o r i n t e r n a t i o n a l e b e t r e k k i n g e n K a r l K a i s e r nog i n h e t v o o r j a a r v a n 1 9 8 1 v e r z u c h t e n , d a t h i j n i e t b e g r e e p w a t er m e t N e d e r l a n d a a n d e hand w a s , i n m i d d e l s h e e f t
i n d e Bondsrepubliek
h e t z e l f d e p r o b l e e m a l s i n N e d e r l a n d d e kop o p g e s t o k e n . 4 5 I n z o v e r r e i s Nederland minder i n een u i t z o n d e r i n g s p o s i t i e e n i s o n d e r d e o v e r i g e NAVO-partners
h e t b e g r i p voor d e
s i t u a t i e i n N e d e r l a n d g e s t e g e n . A n d e r z i j d s worden ook d e v e r s c h i l l e n g e a c c e n t u e e r d . I n Nederland b e g u n s t i g t h e t o p t r e d e n van d e vredesbeweging d e v e r s c h u i v i n g i n h e t b u i t e n l a n d s b e l e i d i n d e r i c h t i n g van e e n t e n d e n t i e e l n e u t r a l e p o s i t i e ' t e r z i j d e ' , t e r w i j l b o n d s k a n s e l i e r Schmidt
-
o n d e r d e p r e s s i e van d e vredesbeweging i n z i j n l a n d
mede
-
steeds
n a d r u k k e l i j k e r d e r o l s p e e l t van m e d i a t o r t u s s e n Washington e n Moskou. I n z o v e r r e s l a a g t S c h m i d t e r b e t e r d a n z i j n N e d e r l a n d s e c o l l e g a ' s i n om a a n d e i n t e r n e z w a k t e , d i e d e v r e d e s b e w e g i n g o p h e t oog b e t e k e n t , e e n d e s t e g r o t e r g e w i c h t i n z i j n optreden naar b u i t e n t e ontlenen. Heeft d e Nederlandse v r e d e s b e w e g i n g e e r d e r e e n verlammend e f f e c t g e h a d o p h e t b u i t e n l a n d s b e l e i d , S c h m i d t kon z i c h d o o r d e a a n d r a n g v a n d e vredesbeweging j u i s t b e v e s t i g d voelen i n z i j n o o r s p r o n k e l i j k e o p z e t , d e b e i d e supermogendheden i n d e k w e s t i e v a n h e t n u c l e a i r e e v e n w i c h t i n Europa n a d e r t o t e l k a a r t e b r e n g e n . D e r i s i c o ' s b i j d i t d e l i c a t e kunststukje op de evenwichtsbalk
z i j n g r o o t , maar d e s t e l l i n g l i j k t g e r e c h t v a a r d i g d , d a t d e opkomst v a n d e v r e d e s b e w e g i n g d e p o s i t i e v a n S c h m i d t n i e t a l l e e n maar m o e i l i j k e r h e e f t g e m a a k t . Dee1 v a n z i j n o o r s p r o n k e l i j k e o p z e t was immers o o k , d a t h e t n i e u w e E u r o s t r a t e g i s c h e evenwicht o p e e n zo h a g m o g e l i j k n i v e a u
van bewapening tot stand zou komen. Op het moment dat dit geschreven wordt, ziet het er althans naar uit dat het fenomeen van de vredesbeweging ook tot nuanceringen van het Amerikaanse beleid geleid heeft, omdat er een noodzaak door gecreeerd werd, onder bewijs te stellen dat er serieus onderhandeld wordt over de begrenzing van het bewapeningsniveau in Europa. In dit verband valt Reagan's 'nul-optie8-voorstel aan de vooravond van de demonstratie in Amsterdam en het begin van de onderhandelingen in GenBve te zien, net als de gewijzigde, nadrukkelijk 'vredelievende' toonzetting van de 4 61 meest recente NAVO-communiqu~'~. Om terug te komen op de vragen die aan het begin van dit hoofdstuk gesteld werden: wat het fenomeen van de vredesbewegingen betreft is Nederland vooruitgelopen op de ontwikkelingen in andere NAVO-landen, met name op die in de Bondsrepubliek, die lange tijd immuun bleek voor het 'Hollanditis-virus'. Directe bernvloeding vond over en weer binnen de vredesbeweging plaats, door de uitwisseling van argumenten en de coordinatie van de activiteiten, maar ook door de overname van het Nederlandse IKV-model door de Westduitse 'Aktion Suhnezeichen Friedensdienste'. Maar bij alle coordinatie en wederzijdse stimulering openbaart zich toch in de afzonderlijke nationale vredesbewegingen het verschillende karakter van de nationale context waarbinnen ze opereren. De verschillen in het religieuze en politieke bestel, maar ook in positie binnen de internationale context geven de afzonderlijke vredesbewegingen een aanwijsbaar nationaal karakter en leiden tot andere politieke uitwerkingen. Ten slotte valt er nog op te wijzen, dat voor beide landen geldt, dat het imago van de supermogendheden grote invloed heeft op de toeloop tot de vredesbeweging. Amerikaans imponeergedrag, dat eigenlijk voor de Sovjet-Unie bedoeld is, heeft juist op de Westeuropese bevolking een averechtse uitwerking. Hetzelfde geldt voor het optreden van de Sovjet-Unie. Demoscopisch gezien bestaat er een samenhang tussen de mate waarin de Sovjet-Unie als een bedreiging ervaren wordt en het standpunt dat men ten opzichte van de NAVO-modernisering inneemt. Op zich een weinig verrassende conclusie, maar we1 een gegeven dat voor de toekomst van de vredesbeweging van belang is. Op het effect dat de invasie van Sovjet-troepen in Afghanistan op de Nederlandse vredesbeweging had, is a1 gewezen. De terughoudendheid van de Sovjet-Unie ten opzichte van Polen is in dit verband nog belangrijker. IKV-voorzitter Ben ter Veer wees daar eind oktober in een waarschuwing, die
aan het adres van de Sovjet-Unie gericht leek, o p toen hij zei, dat de vredesbewegingen de komst van de nieuwe raketten waarschijnlijk niet zouden kunnen voorkomen als d e regeringen van Polen en de Sovjet-Unie niet tot overeenstemming zouden komen met de onafhankelijke Poolse vakbond Solidariteit. 4 7 )
november
19 8 1 .
NOTEN De 'kerkelijke vredesbeweging' Geciteerd naar F. Spotts, Kirchen und Politik in Deutschland, Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1976 blz. 213. Voor de houding van de Nederlandse kerken in de Koude Oorlog zie de artikelen van J.A.P.M. Leemans H.D. de Loor in: Keesings Reflector van het Hedendaags Wereldgebeuren, jaargang 17 nr. 3 en 3a (nov. 1975) blz. 74 - 80; Geciteerd naar Reflector (zie boven) blz. 78; ibid ibid Geciteerd naar F. Spotts (zie boven) blz. 206 ibid blz. 207 De elf Heidelberger Thesen zijn volledig afgedrukt in G. Howe Hrsg., Atomzeitalter, Krieg und Frieden, Witten und Berlin 1959 en in: Deutsches Allegmeines Sontagsblatt nr. 48 (30 novernber 1980) in het artikel van E. Wilkens, Zwischen Abenteuer und Apokalyptik; Met name het 'Ostdenkschrift': Die Lage der Vertriebenen und das Verhaltnis des deutschen Volkes zu seinen ostlichen Nachbarn (1965), afgedrukt in: Die Denkschriften der Evangelischen Kirche in Deutschland, deel 1/1 Frieden, Versohnung und Menschenrechte, Verlagshaus Gerd Mohn Giitersloh 1978 blz. 77 - 126; Zie de chronologie bij D.A. Leurdijk, De moderniseringskwestie, N I W Informatie juli 1981 blz. 2 - 3; Geciteerd naar Hervormd Nederland van 20 augustus 1977; ibid. Hervormd Nederland van 3 september 1977 Geciteerd naar Hervormd Nederland van 24 september 1977; In een artikel naar aanleiding van het anti-militarisme programma van de wereldraad van Kerken in Hervormd Nederland van 17 december 1977; Naar Keesings Historisch Archief 1978 blz. 184 - 185 Beide artikelen in Hervormd Nederland van 16 september 1978 Hervormd Nederland van 16 december 1978 De IKV-kritiek is uitvoering weergegeven in Hervormd Nederland van 24 november 1979 Over de uitspraak van de hervormde synode over de kernbewapening zie Hervormd Nederland van 19 november 1980, voor de recente enquete: de uitgave van de Commissie Geldwerving van de Nederlands Hervormde kerk 'Kerkbalans 1982' van september 1981; Zie het interview van Frenk van der Linden met Mient-Jan Faber in De Tijd van 26 september 1980 en het artikel van L.J. Hogebrink in Hervormd Nederland van 16 mei 1981'; Internationale Spectator april 1981 (XXXV-4) blz. 239 - 248; Internationale Spectator als boven blz. 249 - 252 ; de discussie werd voortgezet in de ~nternationale Spectator van juni 1981 (xxxv-6) blz. 364 - 372; Freirnut Duve, Weder antiamerikanisch noch prosowjetisch, in: F. Duve, H. ~ o l l ,K. Staeck Hg., Zuviel Pazifismus? Rowohlt Taschenbuch Verlag Reinbek bei Hamburg 1981, blz. 81 - 93, citaat blz. 92; Time 6 april 1981 Konkret nr. 3 1981 blz. 14 - 15 Der Spiegel jaargang 35 nr. 33 (10 augustus 1981) blz. 23 Tatsachen iiber Deutschland, Bertelsman Lexikon Verlag Giitersloh 1978, blz. 278 - 282;
Institut fur Demoskopie Allensbach, Eine Generation spater - Bundesrepublik Deutschland 1953 - 1979, Allensbach am Bodensee 1981, blz. 24 - 29 Vergelijk A. Grosser, Deutschlandbilanz, Geschichte Deutschlands seit 1945, Carl Hanser Verlag Munchen 1977, blz. 328 - 348; naar: EKD in Zahlen, Evangelischer Pressedienst Dokumentation nr. 51a/80, Frankfurt/Main 24 november 1980 Karl Derksen, Katholicisme en basisbeweging in de Bondsrepubliek, in: Wending jaargang 35 nr. 7/8 (juli - augustus 1980) blz. 466 - 470 Erhard Eppler, Wege aus der Gefahr, Rowohlt Verlag Reinbek bei Hamburg 1981, blz. 78 - 95. Vergelijk Eppler's uitspraken in Stuttgarter Nachrichten van 11 februari 1981 Der Spiegel jaargang 35 nr. 16 (13 april 1981) blz. 19 Carstens in een rede ter gelegenheid van de opening van de St. Petri-kerk in Bremen op paaszondag 1981, afgedrukt in: Bulletin der Bundesregierung, 23 april 1981 Bundeskanzler Helmut Schmidt: Interview zu aktuellen Fragen, in: Evangelische Kommentare 4 april 1981. Vergelijk Schmidt's toespraken 'Gesinnung und Verantwortung in politischer Sicht' (21 januari 1978) en 'Staat und Kirche' (31 oktober 1974), beide afgedrukt in: Helmut Schmidt, Der Kurs heisst Frieden, Econ Verlag Diisseldorf 1979. Hans Ape1 in een 'trialoog' met Carola Stern en Heinrich Albertz, afgedrukt in: F. Duve, H. Boll, K. Staeck Hrsg., Zuviel Pazifismus?, Rowohlt Taschenbuch Verlag Reinbek bei Hamburg 1981, blz. 31 - 51, met name blz. 33 in: Die Zeit nr. 16 (10 april 1981) Der Spiegel jaargang 35 nr. 36 (31 augustus 1981) blz.40 Zie de uitspraken van Bahr tijdens het 'Friedensforum' van de SPD, afgedrukt in 'Die Zeit' van 4 september 1981, blz. 9 - 11 ZDF-uitzending 'Bonner Perspektiven', 13 september 1981 Zie: 'Europese schrijvers in actie tegen bewapening', NRC Handelsblad 21 augustus 1981, en: 'Duits-Duits beroep op Sovjet-leider', De Volkskrant 7 oktober 1981. Citaat naar de volledige tekst van genoemde brief, die onder andere afgedrukt is in Konkret, november 1981. Wolfgang Pohrt, 'Ein Volk, ein Reich, ein Frieden', Die Zeit 30 oktober 1981 Helmut Kohl in de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 22 oktober 1981; zie ook: Ben Knapen, 'Nieuw patriottisme in verward Duitsland', NRC Handelsblad 29 oktober 1981 Kurt Biedenkopf, 'Riickzug aus der Grenzsituation'. Die Zeit 30 oktober 1981 Ben Knapen,'Voor hetbuitenland is Nederland een raadsel' (interview met prof. dr. Karl Kaiser) NRC Handelsblad 20 maart 1981 Rob Meines, ,'Vredesbeweging brengt de NAVO tot milde toon', NRC-Handelsblad 12 december 1981 'Situatie Polen beslissend voor komst raketten', De Volkskrant 26 oktober 1981
ONTWIKKELINGSBELEID EN HET IMAGO Het beleid ten aanzien van de Derde Wereld heeft in Nederland en West-Duitsland in de jaren zestig en zeventig een zeer uiteenlopende ontwikkeling doorgemaakt. Zwart-wit gezegd: Nederland is in deze periode van koloniale mogendheid geworden tot spreekbuis van de arme landen in de wereld; West-Duitsland had bij het aanknopen van handelsbetrekkingen met de ontwikkelingslanden het voordeel vrijwel onbelast te zijn met een koloniaal verleden, maar heeft zich ontwikkeld tot een op zijn minst baatzuchtige, in sommige ogen zelfs neo-koloniale, 'hulpverlener'. De laatste jaren zijn beide landen wat naar elkaar toe gegroeid en vinden zij zich in een meer gematigd ontwikkelingsbeleid. Nederland is nooit een op en top 'Europees' land geweest, maar heeft altijd over Europa heen gekeken naar Suriname, naar het vroegere Oost-~ndieen' naar aile gebieden elders waar zaken konden worden gedaan. Daarnaast zorgden de missie en zending voor een traditie van contact met wat sinds de koude oorlog 'De Derde Wereld' heet. De eerste Derde-Wereldgroepen in Nederland, die in de jaren vijftig werden opgericht, hadden een duidelijk christelijk-humanitair karakter. De visie op de ontwikkelingsproblematiek was vrij eenvoudig: met geld en goede raad kon de achtergebleven economische ontwikkeling versneld worden. Een soort Marshall-hulp dus. Weliswaar werden er jaarlijks nieuwe wondermiddelen voor de kwalen van de Derde Wereld op de markt gebracht, met op de etiketten 'kennisoverdracht', 'geboortenbeperking' of 'gemeenschapsontwikkeling', maar in het algemeen gold in de begin jaren zestig de kritiek meer de omvang dan de aard van de hulp. Tot omstreeks 1965 is ontwikkelingsbeleid eigenlijk een kolonienbeleid geweest omdat ruim 80 procent van de gelden naar Suriname, Nieuw Guinea en de Antillen ging; en als men de hulp aan Indonesie meetelt is dit nog steeds het geval. Terwijl de ontwikkelingshulp voor de confessionele partijen een heilige koe bleef, raakte tussen 1963 en 1972 het ontwikkelingsbeleid onder druk van het jongerenprotest sterk gepolitiseerd. Vietnam was hierbij de grote katalysator. Naast het Angola Comit6 (1961) ontstonden er diverse Vietnamgroepen en een hele reeks 'landengroepen': Palestina (1969), Suriname (19691, Cuba (1965), Indonesie (1965) en vele Latijns-Amerika-groepen, zoals het CLAT (1970). De 'wereldwinkels' schoten als paddestoelen uit de grond, in 1972 waren
het er 180. Deze ontwikkeling weerspiegelde zich tegen 1970 in het ontwikkelingsbeleid, waarvoor in 1965 binnen het ministerie van Buitenlandse Zaken een aparte minister was benoemd. Ondanks het doorbreken van allerlei 'nieuwe inzichten' en het besef dat 'herwaardering' noodzakelijk was, veranderde er onder de eerste ministers Bot, Udink en Boertien feitelijk niet veel. Maar toen tegen 1970 het bedrijfsleven in toenemende mate begon te kampen met afzetmoeilijkheden op de binnenlandse markt drong men van deze zijde aan op een meer gestructureerd ontwikkelingsbeleid. Udink en Boertien ijverden dan ook vooral voor exportbevordering, het kanaliseren van de kapitaalstromen en het inschakelen van het bedrijfsleven. "Ik geloof dat wij moeten leren inzien dat wij geen ontwikkelingspolitiek kunnen voeren zonder vuile handen te maken", aldus Udink. 2 Maar ook de wetenschap, de kerk en de rest van de samenleving werden ingeschakeld bij het denken over ontwikkelingsbeleid (onder andere door middel van de Comrnissie-Claus, 1970). Dat lieten de actiegroepen zich geen twee maal zeggen en er vond een explosie plaats van gesubsidieerde informatie en acties (Angolakoffie, Outspan). Het brede, algehele en daardoor niet erg effectieve protest van de jaren zestig splitste zich nu op in tientallen kleinere, veel beter georganiseerde en daardoor veel invloedrijkere protestbeweginkjes. Door de met name in Nederland als mislukking ervaren ontwikkelingshulp in VN-verband (Ontwikkelingsdecennium, Unctad) , maar vooral door de w o r d . in septernber 1973 op de democratisch gekozen president Allende van Chili werden de ideeen snel radicaler. Er ontstond een cultus van alles 'marginaal' te noemen: het systeem moest anders. Tinbergens kernbegrippen als Nieuwe Economische Orde, Self-reliance en basisbehoeften-strategie werden de nieuwe sleutelwoorden. Pronk en Eppler In dit klimaat werd Pronk minister van Ontwikkelingssamenwerking, de eerste socialist op dit Ministerie. Zijn filosofie was op de nieuwe ideeen gebaseerd: macht en welvaart moeten worden herverdeeld en de (bilateralel hulp dient primair gericht te worden op de allerarmsten in de wereld. Voor hulp kwamen voortaan echter alleen de 'concentratielanden' in aanmerking die een sociaal-economischpolitieke structuur hadden die voor verbetering vatbaar was en die de rechten van de mens respecteerden. Pronk liet het niet bij woorden. De ontwikkelingshulp aan het Chili van
Pinochet werd stopgezet, bevrijdingsbewegingen kregen financiele steun en de nieuwe houding tegenover Zuid-Afrika werd duidelijk bij de weigering het land vanwege zijn apartheid kernvaten te leveren. Bij het bezoek van Den Uyl en Van der Stoel aan Brandt en Scheel op 23 augustus 1973 was Pronks beleid onmiddellijk een van de onderwerpen van gesprek. 31 Omdat men de macht van Pronk binnen het kabinet overschatte, werd hij door de regering in Bonn met argwaan bekeken, ook door zijn progressieve Duitse collega Eppler. Hoewel beide bewindslieden bij het werkbezoek dat Pronk enkele maanden eerder, op 14 juni 1973, aan Bonn had gebracht over alle kwesties 'Ubereinstimmung' hadden, aldus het perscommunique, was dit in werkelijkheid niet het geval. 41 De ogenschijnlijke overeenstemming duurde nauwelijks een jaar. Bij het tegenbezoek van Eppler aan Pronk, op 18 maart 1974, konden beide socialistische ministers het er nog over eens zijn dat de door de oliecrisis het sterkst getroffen ontwikkelingslanden extra gesteund dienden'te worden. Maar toen waren de dagen van Eppler a1 geteld. Pronk mocht in Nederland een nieuw, radicaler ontwikkelingsbeleid inluiden, in de bonds re pub lie^ was de tijd van een relatief progressief beleid ten aanzien van de Derde Wereld reeds voorbij. Waarschijnlijk had Eppler alleen maar last van die 'dolle Nederlander', zoals Pronk in de Bondsrepubliek we1 werd genoemd, omdat zijn eigen moeilijke positie in het kabinet door Pronks luidruchtige optreden slechts verder werd verzwakt. Terwijl Pronk in juni 1973 er tegenover Eppler nog voor pleitte dat alle EEG-lidstaten in 1976 1,5 procent van hun Bruto Nationaal Produkt aan ontwikkelingshulp zouden uitgeven, vond een jaar later de nieuwe Westduitse bondskanselier Helmut Schmidt het nodig om, terwille van belastingverlaging voor de Westduitsers en de binnenlandse sociale en economische stabiliteit, ruim twee miljard mark te bezuinigen op de post Ontwikkelingshulp. Hierop trad 'prater' Eppler in juli 1374 a£, tot grote vreugde van 'Macher' Schmidt. Er bestond tussen beide heren een incompatibilitg d'humeur die, door Epplers verzet tegen de kernbewapening, alleen maar groter is geworden. Hier was niet alleen sprake van een 'faseverschil', maar van een groeiend verschil van inzicht. Het heengaan van Eppler, die zes jaar lang de ontwikkelingshulp had beheerd, reikte dan ook verder dan een conflict over twee miljard mark. Zijn aftreden markeerde het mentaliteitsverschil tussen de regering van bondskanselier Brandt en de regering van bondskanselier Schmidt. Epplers vertrek markeerde ook het
.
begin van de Nederlands-Duitse meningsverschillen over dit onderwerp. Tot 1968/1969 werd de Duitse Derde-Wereldpolitiek bepaald door de Hallsteindoctrine: ontwikkelingspolitiek werd gebruikt om de 'Alleinvertretungsanspruch' van de Bondsrepubliek in de hele wereld door te zetten. De humanitaire hulp verliep "ia de kerken, die ook nu nog deze 'basisbehoeftenstrategie' voor hun rekening nemen. Het opgeven van deze dure doctrine en de dgtente vergrootten de bewegingsvrijheid ten aanzien van de Derde Wereld, op een tijdstip dat de kwestie van de'grondstoffenvoorziening een nijpend probleem werd, zeker voor een energie- en grondstoffenarm land als West-Duitsland. Het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking heet in Bonn niet voor niets 'Ministerie van Economische Samenwerking'. De kwetsbaarheid wat betreft grondstoffen werd in de Bondsrepubliek sterker ervaren dan waar ook in West-Europa. In zijn 'entwicklungspolitische Konzeption' van 1971 orienteerde Eppler zich echter a1 niet meer op de 'Geberlander' maar op de 'Empfangerlander'; meer multilaterale hulp, minder bilaterale hulp die eenzijdig afhankelijk zou maken, geen binding van hulp aan levering uit de Bondsrepubliek, maar aan de sociaal-politieke structuur van de 'concentratielanden'. Kortom, Eppler was Pronk in veel opzichten ruim twee jaar voor. De visies van Eppler (die een hoge functie vervult in de Westduitse protestantse kerk) en Pronk (actief geweest binnen de kerk) weerspiegelden vaak visies die in religieuze kring waren ontwikkeld. Voor Eppler was ontwikkelingshulp een politieke en morele plicht. Hij streefde naar een constructieve en solidaire samenwerking tussen rijke en arme landen. Het ging volgens hem om "vredespolitiek met andere middelen". 5 Ook met zijn overtuiging dat de ontwikkelingslanden hun eigen weg moeten vinden was hij Pronk voor. Een verschil met Pronk was dat hij pleitte voor ontwikkelingshulp in het kader van de EEG, terwijl de Nederlandse minister dat orgaan niet vertrouwde. Het ironische is dat toen Pronk in 1975 erachter kwam dat de ontwikkelingslanden alleen heil van de EEG verwachten en niet van Nederland, de Bondsrepubliek er juist toe was overgaan het accent te verleggen naar bilaterale hulp omdat dit de eigen nationale belangen beter diende. Een EEGontwikkelingsbeleid is er overigens nooit echt gekomen.
Zo heftig als Pronk in Nederland werd aangevallen, zo stevig werd Eppler bekritiseerd in West-Duitsland, waar ontwikkelingshulp altijd impopulair geweest is. Eppler
werd zeer weinig gesteund door volk en partijen. Het opmerkelijke in dit geval is dat de in vergelijking met Nederland grotere interne autonomie van de Bondsregering dus ook een verhoudingsgewijs progressievere politiek tot gevolg kan hebben. Het Nederlandse ontwikkelingsbeleid daarentegen is juist het gevolg van het grote gemak waarmee maatschappeli jke krachten (bedrijfsleven en actiegroepen) hun weg vinden tot de regering. In oktober 1972 beklemtoonde de Parijse top de verantwoordelijkheid van de EEG voor de ontwikkelingslanden en eind april 1974 besloot de Gemeenschap dat de lidstaten ernaar zouden streven zo spoedig mogelijk 0,7 procent van hun BNP aan ontwikkelingshulp te besteden. Dit doe1 heeft de Bondsrepubliek nooit bereikt, het percentage schommelt tegenwoordig rond de 0,4 procent. In de verklaring over zijn aftreden zei Eppler: "Ik kan de verantwoordelijkheid niet dragen voor het feit, dat enkele weken na dit besluit het economisch meest gezonde land als eerste dit besluit schendt" 6
.
Geloofwaardigheid Het verrassende besluit van Schmidt om de in dit opzicht pragmatische'Egon Bahr, vroeger de naaste adviseur van Brandt inzake de Ostpolitik, tot Epplers opvolger te benoemen was bedoeld om de geloofwaardigheid in de wereld terug te winnen en de Derde Wereld diets te maken dat ontwikkelingshulp nog altijd een 'bijzondere positie', zoals Schmidt het noemde, had in de Bondsrepubliek. De Juso's, de jongerenafdeling van de SPD, stelden echter bezorgd vast dat met Eppler de laatste linkse minister van het oude kabinet van Brandt uit de regering Schmidt-Genscher was verdwenen en de correspondent van de Volkskrant in Bonn, Jan Luyten, concludeerde uit de gang van zaken: "Rijk Duitsland laat arme landen vallen".7, In.plaats van met Epplers idealistische motieven werd de aard van de Duitse ontwikkelingshulp weer met de volgende vier pragmatische argumenten verdedigd: Voor Duitsland is, als frontstaat, de defensie belangrijker; Duitsland doet veel meer aan Oost-Europa; Duitsland doet in EEG-verband veel aan ontwikkelingshulp en ten slotte is Duitsland nooit een echte koloniale mogendheid geweest en heeft dus ook nooit de voorderen gehad van deze kolonien, zoals Nederland. A1 snel bleek wat Schmidt bedoelde met de 'bijzondere positie' die de Derde Wereld in de Westduitse buitenlandse politiek innam. Vooral linkse kritici in binnenen buitenland (de communisten hebben na 1945 hun kritiek op
het Westduitse 'revanchisme' nooit,gestaakt) begonnen in alarmerende artikelen de Bondsrepubliek af te schilderen als een imperialistische, agressieve en koloniale mogendheid. Na de EEG als springplank voor een nieuw Duits wereldrijk te hebben gebruikt, was West-Duitsland nu echt begonnen met de verovering van de wereld.8 Oliecrisis Deze visie moge overdreven zijn, feit is dat door de oliecrisis van 1973 de Derde Wereld voor Bonn in een heel ander licht kwam te staan. Als handels- en industrieland, en als importeur van de meeste essentiele grondstoffen voor de industrie, heeft West-Duitsland belang bij een open wereldeconomie. Dat betekent onder meer dat de Bondsrepubliek verzekerd wil zijn van een ongestoorde toevoer van grondstoffen en de ontwikkeling van onontwikkelde markten. De explosieve economische groei van de jaren vijftig en zestig leidde tot sterke monopolies en grote investeringen in de Derde Wereld. In totaal heeft het Westduitse bedrijfsleven van 1950 tot 1975 45,8 miljard D-mark in dit deel van de Wereld geynvesteerd en dit bedrag is sindsdien alleen maar gegroeid. Dit alles is vanzelfsprekend gebaat bi j stabiele verhoudingen, zowel in de wereldpolitiek als in de Derde Wereld zelf. Vandaar de haast waarmee in 1975 de Noord-Zuiddialoog in Parijs op gang kwam en de ernst waarmee over de zogenaamde Nieuwe Internationale Economische Orde gesproken werd. De oliecrisis maakte duidelijk dat de structuur van de wereldeconomie drastisch aan het veranderen was. Van economische groei was nauwelijks meer sprake en veel westerse industrieen bemerkten dat met de verzadiging van de traditionele markten de gebruikelijke expansiemogelijkheden uitgeput raakten. Vooral de Duitsers gingen op zoek naar nieuwe markten, en ze vonden deze in de Derde Wereld. Zowel in Nederland als in de Bondsrepubliek nam de interesse van de ondernemers voor ontwikkelingssamenwerking plotseling sterk toe. West-Duitsland voelde zich nu we1 gedwongen, na zo lanq de profijtelijke rol van politieke dwerg te hebben kunnen spelen, de verworven economische macht te vertalen in politieke macht, om zo deze economische macht te behouden. De herorientering van de ontwikkelingspolitiek werd door het kabinet in juni 1975 in het slot Gymnich in '25 Thesen zur Politik der Zusamrnenarbeit mit Entwicklungslander' samengevat. Ondanks alle verbale vastberadenheid werd de kern gevormd door het economische eigenbelang van de Bondsrepubliek en de noodzaak van
p a r t i c u l i e r e i n v e s t e r i n g e n i n d e Derde Wereld. H e r h a a l d e l i j k werd e r i n e e n b e r o e p gedaan o p h e t 'verantwoordelijkheidsbesef' van d e OPEC-landen. 10 Verschil i n v i s i e s I n de j a r e n z e s t i g e n de e e r s t e h e l f t van d e j a r e n z e v e n t i g w a s e r ook a 1 s p r a k e g e w e e s t van g r o e i e n d e industriele, financiele investeringen i n en m i l i t a i r e l e v e r a n t i e s a a n p r o - w e s t e r s e l a n d e n a l s I r a n , Z a i r e , ZuidA f r i k a e n ~ r a z i l i e ,maar de r e g e r i n g - B r a n d t
d e e d a l t i j d voor-
komen a l s o f ze ' n e u t r a a l ' was i n z a k e g e v o e l i g e g e b i e d e n a l s Afrika. Schmidt e n i n nog s t e r k e r e
mate Genscher l i e t e n d e z e s c h i j n
v a r e n . Wegens d e r i j k d o m a a n v o o r d e B o n d s r e p u b l i e k onmisbare g r o n d s t o f f e n ' m o e s t ' men we1 a l l e r e g i m e s o n d e r s t e u n e n d i e w e s t e r s g e z i n d w a r e n , ook a l s z e . g e l e i d werden d o o r c o r r u p t e f i g u r e n a l s Mobutu van Z a I r e . De aanpak van Pronk, h e t m e n s e n r e c h t e n b e l e i d van Van d e r S t o e l e n h e t d e f e n s i e b e l e i d van V r e d e l i n g p a s t e n n i e t i n d e z e s t r a t e g i e van v e i l i g s t e l l e n van n a t i o n a l e b e l a n g e n . Het kabinet-Den Uyl k r e e g o p a 1 d e z e p u n t e n d a n ook k r i t i e k t e v e r d u r e n v a n u i t Bonn. De a f k e e r j e g e n s Pronk werd s p o e d i g z o g r o o t d a t a 1 z i j n v o o r s t e l l e n , ook d e m e e s t o n b e d u i d e n d e , verworpen werden, a l l e e n omdat h i j e r mee kwam. De e r g e r n i s o v e r Pronk g o l d v o o r a l h e t f e i t d a t h i j z i c h ' i d e n t i f i c e e r d e m e t de v i j a n d ' . 11) Het v e r s c h i l i n b e n a d e r i n g d o o r d e N e d e r l a n d s e en D u i t s e t e l e v i s i e - j o u r n a a l s van d e b u r g e r o o r l o g i n Angola, d i e n a d e o n a f h a n k e l i j k h e i d van P o r t u g a l i n 1975 u i t b r a k , i s kenmerkend voor d e v e r s c h i l l e n d e r i c h t i n g e n d i e Den Haag e n Bonn waren i n g e s l a g e n . Het D u i t s e j o u r n a a l zag d e s t r i j d voornamelijk i n Oost-Westperspectief,
t e r w i j l h e t Nederlandse
j o u r n a a l v e e l u i t v o e r i g e r e n g e h e e l v a n u i t h e t oogpunt van d e k o l o n i s a t i e o v e r d e s t r i j d b e r i c h t t e . 1 2 ) De s t r i j d werd i n Nederland
(vanwege h e t ' Z u i d - A f r i k a c o m p l e x ' ? )
overwegend a l s
i e t s moois g e z i e n . Of de v r i j h e i d s s t r i j d (vanwege d e deelneming door Cubanen en O o s t d u i t s e r s ) t o t u i t b r e i d i n g van R u s s i s c h e i n v l o e d s s f e e r l e i d d e was v e r s t w e e , t e r w i j l d i t voor d e D u i t s e r s h e t b e l a n g r i j k s t e was. 'Angola'
t o o n d e ook a a n d a t . d e . A f r i k a - p o l i t i e k
van Bonn n i e t a l l e e n t e maken had met g r o n d s t o f f e n e n i n v e s t e r i n g e n . Een b e l a n g r i j k e s t i m u l a n s v o o r e e n ' k r a c h t i g b e l e i d ' was ook d e ' O o s t d u i t s e u i t d a g i n g '
i n Afrika.
D e DDR w i e r p z i c h
na 1975 e v e n e e n s meer e n meer op A f r i k a e n Azie en d e aanwezigh e i d van O o s t d u i t s e ' a d v i s e u r s '
i n b r a n d h a a r d e n a l s d e Hoorn
van A f r i k a , Jemen e n I n d i a voegde b i j d e a n g s t d a t de commu-
nisten de Afrikaanse bodemrijkdornrnen aan het Westen zouden onttrekken, de vrees dat de Bondsrepubliek in Afrika overvleugeld zou worden door de DDR. Zo slaagde de Bondsrepubliek er in het midden van de jaren zeventig in de oude koloniale mogendheden Frankrijk en root-Brittannie voorbij te streven op het gebied van exportaandeel en van financiele expansie in de Derde Wereld. Naast de grondstoffen was de kernenergie het andere terrein waarop de Bondsrepubliek haar terughoudendheid liet varen. De bijzonder harde strijd met de Verenigde Staten om de.ontsluiting van de nucleaire markt van Brazilie werd door Bonn gewonnen. Toen de miljardenorder werd afgesloten gaf Genscher, tijdens zijn reis door Latijns-Amerika, tegenover Westduitse journalisten zijn visie op de 'wereldwijde betrokkenheid van de Bondsrepubliek'. Der Spiegel schreef: "In een gesprek met zijn reisgenoten verdeelde de minister de wereld. De Verenigde Staten kregen Azie als invloedssfeer toebedeeld; de Bondsrepubliek, door Genscher vanzelfsprekend in een adem genoemd met deze mogendheid, moet zich als 'natuurlijke partner' ontfermen over het MiddellandseZeegebied, het Nabije Oosten, Noord- en Centraal-Afrika en Latijns-Amerika. Bonn moet zich, aldus de minister, als leidende mogendheid in Europa, met die streken in de Derde Wereld bezighouden, waar de Amerikanen, Britten en Fransen uit hun oude posities worden verdreven". 13) Een mooi staaltje van imperialistisch denkenl Terwijl Pronk het vuur uit z'n sloffen liep om zijn ideeen over 'basisbehoeften', grondstoffenfonds en 'selfreliance' te verwezenlijken, en terwijl Nederland op 3 oktober 1975 in de VN-commissie trots aankondigde dat het op de begroting voor 1976 een miljard dollar had uitgetrokken voor ontwikkelingshulp, onthulde een half jaar later, in mei 1976, de Westduitse gedelegeerde op Unctad-V in Nairobi hoe groot de Duitse angst was dat werkelijke 'self-reliance' van de Derde Wereld-landen vitale belangen van Duitsland zou kunnen aantasten. "Technology is our natural resource in Germany.. .any attempt at mandatory control af technology would have tremendous implications for us...it penetrates our very it could open a Pandora's box or to put it more vitals vulgarily, a can'of worms". 14) Overdracht van hoogwaardige technologie was dus uit den boze, niet de lucratieve verkoop ervan, zoals uit de verkoop van nucleaire installaties aan Brazilie en Iran blijkt. De Bondsrepubliek wierp zich in Nairobi op als verdediger'van de liberale wereldeconomie. Met deze situatie had de sociaal-democratische minister Bahr
...
zich inmiddels verzoend. Ontwikkelingshulp e n h e t dienen van h e t e i g e n b e l a n g hoeven e l k a a r n i e t u i t t e s l u i t e n ,
ZO
luidde
een van z i j n u i t s p r a k e n . H e r h a a l d e l i j k beklemtoonde h i j i n h e t openbaar d a t d e o n t w i k k e l i n g s h u l p e e n s t i m u l a n s zou z i j n voor d e economie e n d a t o v e r h e i d s s t e u n zou l e i d e n t o t o r d e r s voor h e t b e d r i j f s l e v e n . I n 1975 v l o e i d e 80 p r o c e n t v a n d e k r e d i e t e n i n d e vorm v a n o r d e r s i n d e B o n d s r e p u b l i e k t e r u g , e e n o p d e z e v e n werknemers En t e r w i j l Bonn w e r k t e v o o r d e e x p o r t n a a r d e Derde ~ e r e l d15) . nu d e n a d r u k b e g o n t e l e g g e n o p d e b e s t r i j d i n g v a n d e a r m o e d e , g i n g i n d e p r a k t i j k e v e n e e n s 80 p r o c e n t v a n d e k a p i t a a l h u l p naar ' s n e l l e groeit-projecten i n de sectoren i n d u s t r i e , t r a n s p o r t en enerqie. 16) D e a r g u i i e n t e n d i e B a h r g e b r u i k t e w a r e n ook
b e d o e l d om d e o n t w i k k e l i n g s h u l p t e r e c h t v a a r d i g e n t e g e n o v e r d e p u b l i e k e o p i n i e , d i e h i e r o p d o o r d e economische r e c e s s i e nog a f w i j z e n d e r dan voorheen reageerde.
Maar B a h r s u i t l a t i n g e n
l i e t e n t e g e l i j k de i n d r u k n a d a t o n t w i k k e l i n g s h u l p was q e r e d u c e e r d t o t een i n s t r u m e n t t e r b i j s t u r i n g v a n d e W e s t d u i t s e e c o n o m i e . Toen Bahr o p 5 f e b r u a r i 1976 P r o n k e e n b e z o e k b r a c h t , l a g e n d e s t a n d p u n t e n v a n Bonn e n Den Haag v e r d e r u i t e l k a a r dan o o i t : d e Bondsrepubliek b l e e f v e r a c h t e r b i j d e a f g e s p r o k e n 0 , 7 p r o c e n t BNP, gruwde v a n o v e r d r a c h t v a n t e c h n i s c h e kennis, v e r z e t t e zich tegen een qrondstoffenfonds d a t de Derde W e r e l d s t a b i e l e r e i n k o m s t e n m o e t g e v e n , g e l o o f d e n a u w e l i j k s i n P r o n k s basisbehoeftenstrategie'en w i l d e t e n s l o t t e ook n i e t zo k i e s k e u r i g z i j n a l s h e t g i n g om d e mensenrechten.
En d e e n i g e z a k e n w a a r Bonn j u i s t we1 v o o r -
s t a n d e r w a s , n a m e l i j k samenwerking i n EEG-verband,
het
LomB-akkoord e n d e r g e l i j k e , werden d o o r P r o n k n i e t z o gewaard e e r d . Een v a g e , n i e t s z e g g e n d e s l o t v e r k l a r i n g was h e t g e v o l g . Imago I n d e D e r d e Wereld z e l f r a a k t e d e W e s t d u i t s e g o o d w i l l , d i e b e s t o n d o p grond van h e t o n t b r e k e n van e e n
'
koloniaal verleden, s t e r k uitgehold. De openlijke contacten met de C h i l e e n s e d i c t a t o r P i n o c h e t e n h e t b e z o e k d a t d e Zuida f r i k a a n s e p r e m i e r V o r s t e r i n j u n i 1976 a a n Bonn b r a c h t , i e t s d a t i n . N e d e r l a n d o n d e n k b a a r zou z i j n g e w e e s t , d e e d v o o r v e l e n de d e u r d i c h t .
Daarnaast leidden de binnenlandse p o l i t i e k e
k w e s k i e s v a n d e B e r u f s v e r b o t e e n d e anti-terroristenwetten.in h e t buiten1and.-alqemeen t o t bezorgdheid, en b i j de . c r i . k i c i zelfis t o t d e v a s t e o v e r t u i g i n g d a t West-Duitsland weer b e z i g was e e n p o l i t i e s t a a t t e worden. Deze c r i t i c i b e q o n n e n nu ook d e b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k e n h e t
Derde-Wereldbeleid
t e g e n h e t l i c h t van d e z e o n t w i k k e l i n g e n t e
z i e n . Het v e r l e d e n doemde weer o p . I n N e d e r l a n d meenden l i n k s e commentatoren.als Constandse d a t h e t Westduitse ontwikkelingsb e l e i d u i t v l o e i s e l was van heimwee n a a r d e t i j d van ' d a s Reich ' 17)
.
D e herwonnen k r a c h t van d e B o n d s r e p u b l i e k werd
nog e x t r a g e a c c e n t u e e r d d o o r d e zwakte van d e V e r e n i g d e S t a t e n o n d e r F o r d e n C a r t e r , h e t g e e n d u i d e l i j k werd u i t h e t v e r l o o p v a n d e t o p c o n f e r e n t i e s van d e z e v e n g r o t e w e s t e r s e i n d u s t r i e l a n d e n . Op d e e e r s t e t o p p e n i n R a m b o u i l l e t (1975) e n P u e r t o R i c o ( 1 9 7 6 ) s p r a k e n ' d e z e v e n ' a f de v a s t g e l o p e n wereldeconomie g e z a m e n l i j k t e g a a n h e r s t e l l e n . Op d e t o p v a n Londen ( 1 9 7 7 ) z a g men i n d a t de economische s t a g n a t i e a l l e e n d o o r f u n d a m e n t e l e v e r a n d e r i n g e n i n d e wereldeconomie v e r d r e v e n zou kunnen worden.
I n West-Europa o v e r h e e r s t e d e p o s i t i e v e
r e a c t i e o p Schmidts s t e r k e o p t r e d e n . E i n d e l i j k k l o n k e r een s t e v i g g e l u i d v a n a f d e z e z i j d e van d e o c e a a n . De F r a n k f u r t e r A l l g e m e i n e zag ' d e o v e r w i n n i n g van d e b o n d s k a n s e l i e r ' a l s b e l a n g r i j k s t e r e s u l t a a t van d e t o p van Londen.
D e vierde
t o p vond e e n j a a r l a t e r p l a a t s o p e i g e n t e r r e i n , i n Bonn. Voor d e ogen van d e w e r e l d dwong Schmidt p r e s i d e n t C a r t e r e e n s t r e n g e r e e n e r g i e p o l i t i e k op t e z e t t e n . I n r u i l daarvoor b e l o o f d e n W e s t - D u i t s l a n d e n Japan hun s t e r k e economie een e x t r a i m p u l s t e g e v e n , a l s h e t maar n i e t v i a d e b a n k b i l j e t t e n p e r s zou gaan. Hoewel h e t h u i d i g e b u d g e t t e k o r t van d e Bondsr e p u b l i e k , h e t g r o o t s t e s e d e r t e e n h a l v e eeuw, v o o r a l v e r o o r z a a k t wordt door de d u r e sociaal-economische s t r u c t u u r e n d e d e f e n s i e - u i t g a v e n , g a f Schmidt i n Ottawa ( j u l i 1981) g r a a g d e s c h u l d aan d i t aanzwengelen van d e economie. 19 Maar ook de n e g a t i e v e r e a c t i e s o p Schmidts o p t r e d e n b l e v e n n i e t u i t . De argwaan j e g e n s d e D u i t s e b e d o e l i n g e n i n d e w e r e l d werd s n e l g r o t e r . De toenemende w a p e n l e v e r a n t i e s van d e B o n d s r e p u b l i e k aan o n d e m o c r a t i s c h e landen a l s I r a k , I r a n , L i b i e , C h i l i en Saoedi-Arabie en v o o r a l d e geheimzinnige O t r a g a f f a i r e droegen h i e r i n n i e t o n b e l a n g r i j k e mate t o e b i j . De W e s t d u i t s e r a k e t t e n f i r m a O t r a g h u u r d e s i n d s m a a r t 1976 e e n g e b i e d i n ZaXrese p r o v i n c i e Shaba van p r e s i d e n t Mobutu om d a a r p r o e f l a n c e r i n g e n t e houden met goedkope r a k e t t e n , v o l g e n s c r i t i c i met s t e u n van de W e s t d u i t s e S t a a t . O n m i d d e l l i j k werd de B o n d s r e p u b l i e k e r v a n b e s c h u l d i g d op z i j n p r o e f t e r r e i n i n Zaire o n d e r e e n commerciele dekmantel m i l i t a i r e r a k e t t e n t e o n t w i k k e l e n . Genscher c o n c l u d e e r d e : "De s c h a d e o p h e t t e r r e i n van de b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k i s zo g r o o t , d a t w e i n e l k g e v a l i e t s moeten d o e n " . 20
Ommekeer Door a 1 d e z e s a m e n v a l l e n d e g e b e u r t e n i s s e n kwam de B o n d s r e p u b l i e k na 1976 v o o r n a m e l i j k nog op n e g a t i e v e w i j z e i n h e t nieuws. De s p e c t a c u l a i r e m i l i t a i r e b e v r i j a i n g s o p e r a t i e i n Mogadis j o e i n o k t o b e r 19 77 dwong w e l i s w a a r v e e l bewondering a £ , maar d e e d d e w e r e l d ook m e t e e n schok b e s e f f e n hoe m a c h t i g e n a c t i e b e r e i d d e Bondsr e p u b l i e k geworden was. D e a n t i - D u i t s e d e m o n s t r a t i e s d i e i n o k t o b e r 1977 i n v e l e w e s t e u r o p e s e h o o f d s t e d e n p l a a t s vonden n a a r a a n l e i d i n g van d e dood van de d r i e RAF-leden
Raspe, Baader e n E n n s l i n , maakten d u i d e l i j k d a t
h e t b u i t e n l a n d m e t a n g s t i g e b l i k .de o n t w i k k e l i n g van WestD u i t s l a n d v o l g d e . E i n d 1977, b e g i n 1978 moet b i j d e
regering-Schmidt-Genscher h e t b e s e f doorgedrongen z i j n d a t d e B o n d s r e p u b l i e k wat g a s t e r u g d i e n d e t e nemen b i j h e t t r a c h t e n een g r o t e r e p o l i t i e k e r o l i n d e wereld t e s p e l e n . Een i n d i c a t i e v o o r d e t e r u g k e e r n a a r d e 'low p r o f i l e 1 p o l i t i e k was de d e i n i n g r o n d h e t b l a d Der S t e r n , b e g i n 1978. Rond k e r s t 1977 v e r s c h e e n i n d i t weekblad e e n a r t i k e l o v e r d e r e c e n t e g o l f van D u i t s e i n v e s t e r i n g e n i n v e l e d e l e n van d e w e r e l d , m e t a l s t i t e l h e t r e f r e i n van e e n s t r i j d l i e d u i t d e H i t l e r t i j d : "Und morgen, d i e g a n z e Welt?" H e t a r t i k e l van r e d a c t e u r K u r t B l a u h o r n , d a t begon met d e z i n : "Ondanks de economische c r i s i s i s D u i t s l a n d i n d e a a n v a l " , l e g d e d e v e r b i n d i n g t u s s e n gewone i n v e s t e r i n g e n e n z e e r d i s c u t a b e l e methoden, met name d e k a p i t a a l v l u c h t n a a r b e l a s t i n g p a r a d i j z e n . De v e r a n t w o o r d e l i j k e man op de r e d a c t i e , Manfred B i s s i n g e r , werd g e s c h o r s t e n h e t nummer met h e t g e w r a a k t e a r t i k e l werd z o v e e l m o g e l i j k u i , t d e h a n d e l genomen. 21) Ook op h e t t e r r e i n van d e o n t w i k k e l i n g s aamenwerking z e l f r a a k t e Bonn z e n u w a c h t i g o v e r h e t e i g e n imago e n b e s l o o t men d e h a r d e s t e l l i n g n a m e t e v e r r u i l e n voor een, a l t h a n s verbaal, genuanceerdere benadering. Op h e t SPD-congres o v e r o n t w i k k e l i n g s h u l p i n Wiesbaden, e i n d 1977, kondigde de r e g e r i n g a a n d a t de b e g r o t i n g van B a h r s o p v o l g e r , Marie S c h l e i , tweemaal zo s t e r k zou s t i j g e n a l s de gemiddelde g r o e i van d e t o t a l e s t a a t s u i t g a v e n . De v i e r m i l j a r d d i e m i n i s t e r S c h l e i i n 1978 kon gaan v e r d e l e n , b e t e k e n d e e c h t e r n i e t v e e l meer dan d a t de D u i t s e o n t w i k k e l i n g s h u l p weer werd o p g e s c h r o e f d t o t h e t n i v e a u van 1 9 7 5 , e n d a t l a g n i e t v e e l h o g e r dan 0,3 p r o c e n t van h e t BNP. Bahr, nu s e c r e t a r i s van d e SPD, v e r k l a a r d e opnieuw d a t v i a meer o n t w i k k e l i n g s h u l p d e W e s t d u i t s e c o n j u n c t u u r aangewakkerd werd. Van e e n o p r e c h t e koerswending w a s d u s geen
sprake, en zowel voor de Derde Wereld als voor Nederland bleef de ontwikkelingspolitiek van de Bondsrepubliek een schoolvoorbeeld van egorstisch beleid. -
Toenadering De 'Tendenzwende' werd in februari 1978 voortgezet toen de oud-belastingspecialist Rainer Offergeld werd benoemd tot minister van economische samenwerkinq. Ti.jdens zijn bezoek aan de opvolger van Pronk, de ARpoliticus De Koning, in augustus 1978 bleek dat het verschil in visie op de Derde Wereldproblematiek kleiner geworden was. De Koning trad aan op een moment dat men besefte dat de crisis structureel was. Ondanks zijn verklaring Pronks beleid in grote lijnen te zullen voortzetten, toonde de nuchtere De Koning zich vanaf de start van het centrumrechtse kabinet-Van Agt, eind 1977 een voorstander van een praktische in plaats van de starre en strikt ideologische benadering van zaken die Pronk in het openbaar aan de dag had gelegd. Hiervan getuigde het persbericht: "De ministers waren van oordeel dat voor de oplossing van het grondstoffenvraagstuk en de oprichting van een Gemeenschappelijk Fonds een basis van wederzijdse concessies van ontwikkelde en ontwikkelingslanden van groot belang zou zijn", en "De groei in de zich ontwikkelende landen is onlosmakelijk verbonden met positieve gevolgen voor de economische situatie in de Bondsrepubliek en in Nederland".22) Beide ministers bleken dus 'soepeler' dan hun voorganger. De regeringswisseling in Nederland en de algemene economische crisis hadden Nederland en de Bondrepubliek, vanuit tegenoverliggende posities, dichter bij elkaar gebracht. I*-plaats van Pronks idee van 'belangentegenstelling' overheerste nu het 'interdependentiedenken' in Den Haag en Bonn, gebaseerd op een combinatie van goedwillendheid en eigenbelang. Beide landen pleiten'nu voor verdere integratie van het ontwikkelingsbeleid op Europees niveau (Lorn6 I en I1 bijvoorbeeld), en zo wordt via de 'nieuwe zakelijkheid' de rol van het westerse bedrijfsleven in de Derde Wereld versterkt. 23) Ten slotte werd het rapport-Brandt met zijn gematigd-progressieve ideeen, dat begin 1980 verscheen over de ontwikkelingsproblematiek, door Bonn aangegrepen om het bezoedelde blazoen verder op te poetsen. Terwijl het rapport door 'realisten' als Schmidt als te ambitieus ,en
niet haalbaar ter zijde werd gelegd,24) probeerde Genscher er in september,l980 in de VN-vergadering over ontwikkelingssamenwerking toch goede sier mee te maken. Hij verklaarde in New York dat zijn regering haar ideeen over het ontwikkelingsvraagstuk had gewijzigd 'in het licht van de aanbevelingen' van het rapport-Brandt.25)
~oortrekker Nederland heeft als voortrekkersland op het gebied van ontwikkelingssamenwerking bij het tot stand komen van dit besef van interdependentie en noodzaak tot meer gelijkwaardige samenwerking een niet onbelangrijke rol gespeeld. Hoewel Nederland en Duitsland in de praktijk nog grote meningsverschillen hebben voor wat betreft de hoogte en het uiteindelijke doe1 van de ontwikkelingshulp, zijn beide landen het er tegenwoordig over eens dat het Westen en de Derde Wereld wezenlijk met elkaar verbonden zijn, "en dat onze lange termijnbelangen ook liggen in de ontwikkeling van de Derde Wereld", om D'66-er Brinkhorst te citeren. 26) De stelling dat een klein land als Nederland toch door de kwaliteit van zijn ideeen of plannen, en door het geven van het goede voorbeeld, invloed kan uitoefenen o p de internationale politiek, wordt bevestigd door Bahr. In een Panoramiek-uitzending van mei 1981 erkende hij impliciet dat Nederland Duitsland via de EEG heeft overtuigd van de noodzaak van een progressiever Derde Wereldbeleid: "Hier ist die hollandische Aussenpolitik fiir die EG von einer ungeheuren Bedeutung gewesen, zum Teil mitbestimmend gewesen. 2 7 -
De relatie op het gebied van de ontwikkelingssamenwerking zal in de toekomst waarschijnlijk weinig problemen geven. Ten eerste is er na 1 9 7 8 nauwelijks sprake meer van samenwerking of overleg. Ten tweede zal de houding van Nederland ten aanzien van het ontwikkelingsbeleid verzakelijken. Niet alleen doordat de economische crisis daar haast automatisch toe dwingt, maar ook omdat de bijna niet te verteren haat-liefde-verhouding, voortkomende uit de dekolonisatie-ervaring, zal plaats maken voor een normalere relatie. De zakelijke houding die Nederland tegenwoordig aanneemt tegenover een land als India is daar een voorbode van. juli 1981.
NOTEN H. B e e r e n d s , P. v a n T o n g e r e n , " 2 5 J a a r D e r d e Wereldbeweging i n Nederland", I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , m a a r t 1 9 7 9 , b l z . 160. R u i m z i c h t , 15 december 1969. KHA 1 9 7 3 , b l z . 570. B u l l e t i n 1 9 7 3 , b l z . 727. D e V o l k s k r a n t , 9 j u l i 1974. ibidem. ibidem. Zie b i j v o o r b e e l d : A c h t e r g r o n d , 7 s e p t e m b e r 1975, "Hoe d e B o n d s r e p u b l i e k d e t w e e d e n e o - k o l o n i a l e m a c h t werd"; D e Groene Amsterdammer, 8 s e p t e m b e r 1 9 7 6 , " D u i t s l a n d w e e r e e n k o l o n i a l e mogendheid"; D e G r o e n e Amsterdammer, 1 5 s e p t e m b e r 1 9 7 6 , "Een h e l p e n d e h a n d i n e i g e n boezem". D e G r o e n e Amsterdammer, 15 s e p t e m b e r 1976, b l z . 1 4 . G u n t h e r E s t e r s , Manfred T i e t z e l , D u i t s l a n d e n d e Derde W e r e l d , B u r e n g e r u c h t , o p . c i t . , b l z . 166. G e s p r e k m e t p r o f . Van Dam, 22 s e p t e m b e r 1 9 8 1 . W-Magazine, f e b r u a r i 1978, b l z . 12/13. Der S p i e g e l 1 9 7 5 , n r . 4 8 , b l z . 34. B. B o l , " m i n i s t e r Pronk e n d e d o o s v a n P a n d o r a " , I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , s e p t e m b e r 1976, b l z . 508. D e G r o e n e Amsterdammer, 15 s e p t e m b e r 1 9 7 6 , b l z . 14. E s t e r s , B u r e n g e r u c h t , o p . c i t . , b l z . 166. A. C o n s t a n d s e , D u i t s l a n d weer e e n k o l o n i a l e mogendheid, i n : D e Nieuwe L i n i e , 12 j u l i 1 9 7 8 . H a a g s c h e C o u r a n t , 25 j u l i 1 9 8 1 . Hervormd N e d e r l a n d , 16 s e p t e m b e r 1 9 7 8 . Z i e ook NRCH a n d e l s b l a d , 31 a u g u s t u s 1978. Le Monde D i p l o m a t i q u e , f e b r u a r i 1 9 7 8 . D i t b l a d d r u k t e het Stern-artikel integraal a£. P e r s b e r i c h t nummer 1 7 , 8 a u g u s t u s 1 9 7 7 . R. K o t e , 'Voor d e v o e t wegf-ontwikkelingsbeleid o n d e r De K o n i n g , I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , j u n i 1 9 8 1 , b l z . 318. H.C. B o s , Wat g e b e u r t e r m e t h e t B r a n d t - r a p p o r t ? , I n t e r n a t i o n a l e S p e c t a t o r , s e p t e m b e r 1980, b l z . 497. NRC-Handelsblad, 2 s e p t e m b e r 1 9 8 0 . P a n o r a m i e k , 27 m e i 1981. i b i d e m . Omdat B a h r d e z e u i t s p r a a k i n e e n N e d e r l a n d s programma d e e d c o p - t h i e r v a n d e d i p l o m a t i e k e h o f f e l i j k h e i d o p g e t r o k k e n worden.
I
In de reeks 'Voorstudies en achtergronden' zijn tot nu toe verschenen:
1
V 1. W.A.W. van Walstijn e.a.: Kansen o p onderwijs; een literatuurstudie over ongelijkheid in het Nederlandse ondenvijs (1975)*
I
In de eerste Raadsperiode:
V 2. I.J. Schoonenboom en H.M. In 't Veld-Langeveld: De emancipatie van de vrouw (1976)* V 3. G.R. Mustert: Van dubbeltjes en kwartjes: een literatuurstudie over de ongelijkheid i n de Nederlandse inkomensverdeling (1976) V 4. IVA/lnstituut voor Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek van de Katholieke Hogeschool Tilburg: De verdeling en de waardering van de arbeid; een studie over ongelijkheid in het arbeidsbestel (1 976) V 5. 'Adviseren aan de overheid', met bijdragen van economische, juridische en politicologische bestuurskundigen ( 1977) V 6. Verslag Eerste Raadsperiode: 1972-1977
I
In de tweede Raadsperiode: V 7. J.J.C. Voorhoeve: Internationale rnacht en interne autonomie Een verkenning van de Nederlandse situatie (1978) V 8. W.M. de Jong: Techniek en wetenschap als basis voor industriele innovatie - Verslag van een reeks van interviews (1 978) V 9.
R. Gerritse/lnstituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven: De publieke sector: ontwikkeling en waardevorming Een vooronderzoek (1 979)
V10. Vakgroep Planning en Beleid/Sociologisch lnstituut Rijksuniversiteit Utrecht: Konsumptieverandering in maatschappelijk perspectief (1 979) V1 1. R. Penninx: Naar een algemeen etnisch minderhedenbeleid? Opgenomen In rapport nr. 17 (1 979) V12. De quartaire sector - Maatschappelijke behoeften en werkgelegenheid - Verslag van een werkconferentie (1 979) V13. W. Driehuis en P.J. van den Noord: Produktie, werkgelegenheid en sectorstructuur in Nederland 1 960-1 9 8 5 Modelstudie bij het rapport Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie (1980) V14. S.K. Kuipers, J. Muysken, D.J. van den Berg en A.H. van Zon: Sectorstructuur en economische groei: een eenvoudig groeimodel met zes sectoren van de Nederlandse economie in de periode na de tweede wereldoorlog Modelstudie bij het rapport Plaats en toekomst van de Nederlandse industr~e(1980) V15.
F. Muller, P.J.J. Lesuis en N.M. Boxhoorn: een multisectormodel voor de Nederlandse economie in 2 3 bedrijfstakken F. Muller: Veranderingen in de sectorstructuur van de Nederlandse economie 1950-19 9 0 Modelstudie bij het rapport Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie (1980)
V31. W.A. Smit, G.W.M. Tiemessen, R. Geerts: Ahaus, Lingen en Kalkar; Duitse nucleaire installaties en de gevolgen voor Nederland (1983) V32. J.H. von Eije: Geldstromen en inkomensverdeling in de verzorgingsstaat (1 9 8 2 )
De serie 'Voorstudies en achtergronden mediabeleid' bestaat uit de volgende delen:
I
I
Ml.
J.M. de Meij: Overheid en uitingsvrijheid (1982)
M2.
E.H. Hollander: Kleinschalige massacommunicatie: lokale omroepvormen in West-Europa (19 8 2 )
M3.
L.J. Heinsman/Nederlandse Omroep Stichting: De kulturele betekenis van de instroom van buitenlandse televisieprogramma's in Nederland - Een literatuurstudie (19 8 2 )
M4.
L.P.H. Schoonderwoerd, W.P. Knulst/Sociaal en Cultureel Planbureau: Mediagebruik bij verruiming van het aanbod (1982)
M5.
N. Boerma, J.J. van Cuilenburg, E. Diemer, J.J. Oostenbrink, J. van Putten: De omroep: wet en beleid; een juridisch-politicologische evaluatie van de ornroepwet ( 1 9 8 2 )
M6.
lntomart b.v.: Etherpiraten in Nederland (1 982)
M7.
P.J. Kalff/lnstituut voor Grafische Techniek TNO: Nieuwe technieken voor productie en distributie van dagbladen en tijdschriften (1982)
M8.
J.J. van Cuilenburg, D. McQuail: Media en pluriformiteit; een beoordeling van de stand van zaken (19 8 2 )
M9.
K.J. Alsem, M.A. Boorsman, G.J. van Helden, J.C. Hoekstra, P.S.H. Leeflang, H.H.M. Visser: De aanbodstructuur van de periodiek verschijnende pers in Nederland (1982)
M I 0. W.P. Knulst/Sociaal e n Cultureel Planbureau: Mediabeleid en cultuurbeleid; Een studie over d e samenhang tussen de twee beleidsvelden (1 982) M I 1. A.P. Bolle: Het gebruik van glasvezelkabel in lokale telecommunicatienetten (1 982) M I 2. P. te Nuyl: Structuur en ontwikkeling van vraag en aanbod o p de markt voor televisieprodukties (1 982) M I 3. P.J.M. Wilms/lnstituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven: Horen, zien en betalen; Een inventariserende studie naar de toekomstige kosten en bekostiging van de omroep (1982) M14. W.M. de Jong: lnformatietechniek in beweging; consequenties en mogelijkheden voor Nederland (1 982) M I 5. J.C. van Ours: Mediaconsumptie; Een analyse van het verleden, een verkenning van de toekomst (1982) M I 6. J.G. Stappers: De werking van massamedia; Een overzicht van inzichten (1983) M I 7. F.J. Schrijver: De invoering van kabeltelevisie in Nederland (1983)
De Raad heeft tot nu toe de volgende Rapporten aan de Regering uitgebracht: In de eerste Raadsperiode: Europese Unie Structuur van de Nederlandse economie Energiebeleid Gebundeld in BBn publikatie (1974)* Milieubeleid (1 974)' Bevolkingsprognose (l974)* De organisatie van het openbaar bestuur (1 975)' Buitenlandse invloeden op Nederland: Internationale migratie (1976) Buitenlandse invloeden op Nederland: Beschikbaarheid van wetenschappelijke en technische kennis (1976) Commentaar o p de Discussienota Sectorraden (1 976) Commentaar op de nota Contouren van een toekomstig ondetwijsbestel (1 976) Overzicht externe adviesorganen van de centrale overheid (1 976) Externe adviesorganen van de centrale overheid (1 977) 'Maken wij er werk van?' Verkenningen omtrent de verhouding tussen actieven en nietactieven (1 977) Interne adviesorganen van de centrale overheid (1 977) De komende vijfentwintig jaar Een toekomstverkenning voor Nederland (1 977) Over sociale ongelijkheid - Een beleidsgerichte probleemverkenning
-
(1 977)
In de tweede Raadsperiode: Etnische minderheden ( 1 979)' A. Rapport aan de Regering B. Naar een algemeen etnisch minderhedenbeleid? Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie (1 980) Beleidsgerichte toekomstverkenning Deel 1 : Een poging tot uitlokking (1980) Democratie en geweld Probleemanalyse naar aanleiding van de gebeurtenissen in Amsterdam o p 30 april 1980 Vernieuwingen in het arbeidsbestel (1 981) Herwaardering van welzijnsbeleid (1 982) Onder invloed van Duitsland Een onderzoek naar gevoeligheid en kwetsbaarheid in de betrekkingen tussen Nederland en de Bondsrepubliek (1 982) Samenhangend mediabeleid (1 982)
Alle publikaties van de Raad zijn verkrijgbaar via de Staatsuitgeverij, Christoffel Plantljnstraat 1 . Postbus 20014,2500 EA 's-Gravenhage. tel. 070-789911 of in de boekhandel.
ISBN 9 0 12 04272 0
