De Vlaamse langoustinevisserij Kwaliteits-en behandelingsaanbevelingen
INHOUD 1 Inleiding 1.1 Productbeschrijving 1.2 Naamgeving 1.2.1 Commercieel 1.2.2 Wetenschappelijk 2 Kenmerken van de langoustine 2.1 Schematische voorstelling 2.2 Verspreiding 2.3 Leefomgeving 2.4 Bevisbaarheid 2.5 Seizoenaal gedragspatroon en vangstpotentieel 2.6 Wanneer komen de langoustines uit hun hol ? 2.7 De belangrijkste visgebieden 2.8 Levenscyclus 2.9 Hoe wordt een langoustine gemeten ? 2.10 Handelsmaten en minimum maten 2.10.1 Handelsmaten (EU-regelgeving - toegepast in de Vlaamse Visveiling) 2.10.2 Handelsmaten gekoppeld aan de vangstzones en minimummaten 3 Het verwerken van de langoustines aan boord 3.1 Het binnenhalen van de kuil 3.2 Het spoelen van de vangst 3.3 Het sorteren van de langoustines op de transportband 3.4 Het sorteren in aparte bakken 3.5 Het wassen van de langoustines 3.6 Het afijzen 3.7 Het afwegen 3.8 Het stapelen onderdeks 4 De kwaliteit 4.1 Het fenomeen van de “zwarte koppen” - sortering 4.1.1 Probleemstelling (export) 4.2.1 Melanosis 4.2 Kwaliteitscontrole en - garantie 4.2.1 Voorbeelden inzake depreciatie van de kwaliteit 4.3 De verpakking 4.4 Het gebruik van conserveringsmiddelen 4.4.1 De gehanteerde methodes 4.4.2 Instructies voor het gebruik aan boord van een vissersvaartuig 4.4.3 Aandachtspunten 4.5 Zonder gebruik van conserveringsmiddelen 4.6 Koeling en bescherming van de koudeketen 4.7 Algemene hygïëne-en kwaliteitsvoorschriften 4.8. Het gebruik van het “OoLaVis”-label Referentielijst Bedanking
6 6 7 7 7 9 10 10 12 14 14 16 18 19 20 20 20 21
23 24 24 25 26 26 28 28 29 31 32 32 33 34 36 36 37 37 37 38 38 40 40 42 43 43
1 Inleiding
4
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
5
1 INLEIDING
1.2 Naamgeving
Dit kwaliteitshandboek voor de Vlaamse langoustinevisserij
1.2.1 Commercieel
werd op vraag van de Vlaamse Visveiling opgemaakt in het kader van het OoLaVis-project (“Oostendse Langoustine
- Latijnse naam: Nephrops Norvegicus
visserij”). Dit naslagwerk wordt verspreid naar de vissers,
- Nederlands: Noorse kreeft (NL) of langoustine (B)
de kopers, de handel, het maritiem onderwijs en de vis -
- Engels: Dublin Bay prawn (Ierland), Norway lobster (UK),
verwerkende nijverheid. Dit h andboek kan op termijn gekop-
scampi (Schotland)
peld worden aan het t oekennen van een O oLaVis-label, onmid-
- Spaans: Cigala
dellijk na het veilen. Het streeft naar kwalitatieve langoustines uit
- Frans: Langoustine
een duurzame visserij.
- Portugees: Lagostim - Duits: Norwegischer Hummer
Deze aanbevelingen zijn niet reglementair bindend noch verplicht voor
- Denemarken: Bogstavshummer
de langoustinevaartuigen, doch hebben de
bedoeling een aanzet te geven tot het opstellen van een erkend
1.2.2 Wetenschappelijk
lastenboek. Dit kan op termijn geïntegreerd worden bij de handel, aan boord van de vaartuigen en bij de keurders van het FAVV (Federaal Agentschap voor de Voedselveiligheid) en de Vlaamse Visveiling. Deze aanbevelingen gelden vanaf het moment dat de langoustines gevist worden. Meer relevante informatie inzake de duurzaamheidsinspanningen bij deze visserijtechniek, kan bekomen worden via ILVO-visserij.
1.1 Productbeschrijving
Rijk
Animalia
Dieren
Stam
Arthropoda
Geleedpotigen
Onderstam
Crustacea
Kreeftachtigen
Orde
Decapoda
Tienpotigen
Familie
Nephropidae
Zeekreeften
Geslacht
Nephrops
Soort
Norvegicus
Noorse Kreeft
(Bron: Steenbergen J., 2012, IMARES, Kennisdocument Noorse kreeft)
Langoustines zijn kleine oranjekleurige zeekreeften die 15 tot 20 cm lang kunnen worden. De mannelijke langoustines groeien sneller dan de vrouwtjes en worden maximaal 10 jaar. De vrouwelijke langoustines groeien langzaam en kunnen tot 20 jaar oud worden. De voorste poten van zowel de m annelijke als vrouwelijke langoustines zijn net zoals bij kreeften sterk ontwikkeld en eindigen in scharen. (Bron: Fockedey N., 2012, Visportaal, VLIZ) Figuur 1.1 - Langoustine
achterlijf
borststuk kop
6
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
7
2 Kenmerken van de langoustine
8
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
9
2.1 Schematische voorstelling
schaarpoten looppoten
Figuur 2.1 - Schematische voorstelling grote antenne kleine antenne anus
staartstuk antennule geslachtsopening
zwempoten
monddelen
2.2 Verspreiding De langoustine of Noorse kreeft komt voor in de Oost-
De rode kleur van de kaart op figuur 1.3 geeft de densiteit weer
Atlantische Oceaan, het Zuiden van IJsland, van midden
van de Europese langoustinepopulatie.
Noorwegen en de Faroer Eilanden tot Zuid-Spanje, Gibraltar, de Middellandse Zee met uitzondering van het oostelijke b ekken,
Figuur 2.2 - Verspreiding langoustines in Europa - vangstgebieden
Noordwest-Afrika. Ook in de Noordzee zijn heel wat langoustines te vinden. In de Europese wateren (met uitsluiting van de Middellandse Zee) tellen we een 30-tal min of meer geïsoleerde langoustinestocks. Deze variëren van entiteiten met een relatief uniforme p opulatiestructuur (Farn Deeps, Fladen Grounds, Ierse Zee West) tot complexen met een lappenpatroon van tientallen kleine z ogenaamde “stocklets”, die als één populatie functioneren (Westkust van Schotland, Zuidwestkust van Ierland). Langoustines zijn zeer sedentair (door hun afhankelijkheid van een bepaald sedimenttype) en zeer honkvast (door hun verbondenheid met hun holen). Migreren doen ze niet, en dus is de uitwisseling van volwassen exemplaren tussen aangrenzende populaties zo goed als onbestaande. Enkel gedurende de vrij zwemmende, larvale fase zou dergelijke uitwisseling kunnen o ptreden, maar ook hiervoor zijn nauwelijks harde b ewijzen. Dit impliceert dat het perfect mogelijk is een langoustinestock “leeg te vissen”, zonder dat op h erbevolking vanuit aangrenzende stocks kan gerekend worden om de schade te herstellen. 10
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
11
2.3 Leefomgeving Figuur 2.3 - Noorse kreeft die uit de ingang van zijn hol kruipt. Uit: (Camp-
Noorse kreeften komen voor op dieptes tussen de 20 en 800
bell et al. 2009)
meter (Campbell et al. 2009; Rice and Chapman 1971). Op de bodem graven ze aparte lange, vertakte tunnels als hol (Figuur 1.4). De zeebodem is niet overal geschikt voor de Noorse kreeften om hun hollen te graven. De bodem moet bestaan uit kleine modderdeeltjes (0.5µm - 60µm) die goed bij elkaar kunnen blijven, zodat het stevig genoeg is om een hol in te g raven. De grootte van de deeltjes en de hoeveelheid slib en klei in de bodem bepalen de stevigheid van de bodem, en daardoor of de ondergrond geschikt is. Er moet een minimum h oeveelheid (rond de 20%) slib en klei in de bodem zitten, om een hol te kunnen graven (Campbell et al. 2009; C hapman 1980). Qua bouw variëren deze gangen van eenvoudige U-vormige tunnels met één ingang, tot zeer complexe systemen met meerdere “zijkamers” en verticale schachten voor de waterverversing. Het grootste deel van de dag bevinden de langoustines zich in hun hollen. Ze komen slechts naar buiten om te eten, om het hol te onderhouden en te verdedigen en om te paren. Het hol van een Noorse kreeft kan verschillende vormen aannemen en is max 30 cm diep (Rice and Chapman 1971). De gangen in het hol lopen parallel aan de bodem. Het heeft een opening die er uit ziet als een krater (fig. 1.4). Het kan 1 tot 3 ingangen hebben, en daarnaast nog 1-8 aparte smalle openingen die voor ventilatie dienen (fig. 1.5). In elk systeem zit meestal maar 1 volwassen Noorse kreeft, die sterk territoriaal gedrag vertoont rondom het hol (Aguzzi and Sarda 2008). (Bron: Steenbergen J., 2012, IMARES, Kennisdocument Noorse kreeft) Figuur 2.4 - Ondergronds systeem van holletjes van de Noorse kreeften. Uit: (Chapman 1980)
25 cm
12
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
13
2.5 Bevisbaarheid Langoustines zijn enkel “bevisbaar”wanneer ze op de zee- bodem vertoeven. De tijdstippen waarop de dieren hun schuilplaatsen verlaten en de duur van hun verblijf op de zeebodem w orden door drie factoren bepaald: de behoefte aan voedsel, de lichtsterkte en de voortplantingscyclus. Het dagelijks activiteitsritme wordt in de eerste plaats door de lichtintensiteit op de zeebodem gestuurd. Wanneer het schemert, verlaten de langoustines hun schuilplaatsen om in de omgeving te fourageren. In zeer ondiepe wateren is dit ’s nachts, in wateren met een diepte van enkele tientallen meters rond zonsopgang en zonsondergang, in zeer diepe wateren overdag. In de regel zijn dit de momenten van de dag waarop de langoustinetrawlers hun grootste vangsten realiseren. (Bron: Redant F., 1997, ILVO-Visserij, De Belgische langoustine visserij: Situatieschets en toekomstperspectieven, werkdocument)
2.6 Seizoenaal gedragspatroon en vangstpotentieel
14
In de zomer en het vroege najaar zijn de vangsten maximaal. Dit
verbergen is minder hardnekkig dan bij de wijfjes.
is de periode waarin de langoustines verschalen, copuleren en
Vanaf mei komen de wijfjes opnieuw uit hun holen tevoorschijn
- via intensieve fourageersessies buiten de beschutting van hun
om de larven te laten uitsluipen. Deze wijfjes zijn makkelijk
holen - een energiereserve opbouwen voor de komende w inter.
te herkennen aan de bruine vliezen (de restanten van de ei-
Augustus en september zijn overigens de enige maanden
omhulsels) die ze onder het achterlijf meedragen. Kort daarna
waarin beide geslachten in plus-minus gelijke aantallen in de
verschalen en copuleren ze, wat meteen de aanzet geeft voor
vangsten voorkomen (met in sommige jaren zelfs een licht
een nieuwe voortplantingscyclus. Tegelijk verschijnen ook de
overwicht van de wijfjes).
mannetjes in toenemende aantallen in de vangsten, waardoor
Vanaf september verschijnen de eerste eidragende wijfjes
deze weer naar hun zomerpeil opklimmen.
in de vangsten. Van zodra een wijfje eidragend is, gaat het
Jonge langoustines (< 25 mm koplengte) en volwassen
“ondergronds”, en dit voor de ganse duur van de embryonale
man netjes verschalen twee maal per jaar (in april-mei
ontwikkeling van de eieren (6-8 maanden, naargelang de
en
temperatuur van het zeewater). Als gevolg van dit gedrags
verschalen slechts één maal per jaar (in mei-juni). Dit verklaart
patroon dalen de vangsten in de loop van de late herfst en de
het opmerkelijke verschil in lengte tussen mannetjes en
vroege winter geleidelijk naar hun minimumpeil.
wijfjes van eenzelfde leeftijd, en dus ook waarom de grootste
Gedurende de winter en de lente staan de vangsten op
marktsortering die in de visveiling wordt aangeboden nagenoeg
hun laagste peil. De meeste wijfjes zitten veilig in hun holen,
uitsluitend uit mannetjes bestaat.
waardoor ze niet langer “bereikbaar” zijn voor bevissing. Ook
(Bron:
de mannetjes vertoeven in deze periode meer in hun holen dan
langoustinevisserij: situatieschets en toekomstperspectieven,
gedurende de zomermaanden, maar hun neiging om zich te
werkdocument)
De Vlaamse langoustinevisserij
september-oktober).
Redant
www.oolavis.be
F.,
Volwassen
1997,
wijfjes
ILVO-Visserij,
daarentegen,
De
Belgische
15
2.6 Wanneer komen de langoustines uit hun hol ? Noorse kreeften worden vooral gevangen wanneer ze buiten
water juist overdag in middelmatig diep water (40-100 meter)
hun hol zijn. Het grootse deel van de dag zitten ze echter in hun
komen de meeste kreeften uit hun hol bij zonsondergang en
hol en komen er alleen uit om te eten, hun hol te onderhouden,
zonsopgang (Chapman 1980).
hun territorium te bewaken en te paren (Chapman 1980). De
De conclusie hieruit is dat de hoeveelheid licht dat door het wa-
duur dat ze buiten hun hol zijn op een dag varieert en hangt af
ter komt van groot belang is voor de activiteit van de kreeften
van de lichtintensiteit (Aguzzi and Sarda 2008; Chapman 1980).
buiten hun hol. Deze lichtintensiteit hangt af van de diepte van
Er zijn twee soorten onderzoeken naar wanneer de Noorse
het water, tijd van de dag en van het seizoen. Hoe ondieper
kreeften uit hun hol komen; (1) door middel van experimenten
het water is, hoe meer ze de neiging hebben om ‘s nachts uit
in een laboratorium en (2) door analyse van survey- en
hun hol te komen, hoe dieper het water hoe meer kreeften er
logboekgegevens. In laboratoria richt het onderzoek zich op de
overdag uit hun hol komen. Hierdoor hangt het dus erg af van
activiteit van de kreeften gedurende een dag. Deze experimenten
de plek en populatie op welk tijdstip de meeste kreeften uit hun
laten zien dat Noorse kreeften ’s nachts de meeste a ctiviteit
hol zijn.
vertonen (“locomotor activity”). Deze n achtelijke activiteit is endogeen, wat inhoudt dat ze actief worden wanneer het
De tijd is relatief ten opzichte van de zonsopkomst en zons
in hun o orspronkelijke omgeving nacht is, ook al worden de
ondergang. Cirkels en vierkantjes zijn datapunten van vangst-
experimenten in het donker uitgevoerd (Figuur 1.6). Deze hoge
gegevens, driehoeken van televisieopnames. De lijnen zijn
nachtelijke activiteit is voor meerdere gebieden aangetoond.
regressielijnen en geven aan welke diepte en de tijd van de dag de meeste kreeften uit hun hol zijn
Analyse van vangst en (televisie) survey gegevens geven aan
(Chapman 1980).
dat de diepte van het water van groot belang is voor het uit
(Bron: Steenbergen J., 2012, IMARES,-
hun hol komen van de kreeften. Bij ondiep water (<30 meter)
Kennisdocument Noorse kreeft)
worden de meeste kreeften ‘s nachts gevangen, en in heel diep
Figuur 2.5 - Activiteit (“locomotor activity”) van Noorse kreeft gemeten in
Figuur 2.6 - Relatie tussen de diepte en de tijd
een laboratorium. de zwarte balk geeft aan wanneer het donker is. Op de
waarbij de meeste kreeften uit hun hol zijn
x-as staat de tijd weergegeven. Uit: (Aguzzi and Sarda 2008)
20
85 75
40
65 55
60
45 35
80
25
09:00
07:00
05:00
03:00
01:00
23:00
21:00
19:00
17:00
15:00
13:00
11:00
100
120 -6
-4
-2
0
0
+2
+4
Cirkel en vierkant : datapunten van vangstgegevens Driehoeken : datapunten van televisieopnames
16
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
17
2.7 De belangrijkste visgebieden
Figuur 2.8 - Door ICES gesuggereerde “functional units” (bron: Fockedey N., 2012, Visportaal, VLIZ)
De langoustine is een waardevolle commerciële soort. J aarlijks wordt er wereldwijd zo’n 70 duizend ton langoustines gevangen. De gebieden waar op langoustines wordt gevist zijn de volgende •
De Noordzee (gebied IV)
•
De Ierse Zee, West Ierland, Porcupine Bank, het O ostelijk en Westelijk deel van het Kanaal, Bristolkanaal, de N oordelijke en Zuidelijke Keltische Zee en het Z uidwestelijke en Oostelijke deel van Ierland (gebied VII)
•
Golf van Biskaje (gebied VIIIabc)
•
Noord-West kust van Schotland en Noord-Ierland of Westelijke kant van Schotland (gebied VIa)
•
Oostelijke deel van de Portugese wateren (gebied IXa)
•
Skagerrak en Kattegat (gebied IIIa)
Frankrijk en Italië zijn de grootste consumenten van langoustines, ze consumeren ongeveer 15 000 ton langoustines per jaar gevolgd door Spanje met 10 000 ton langoustines consumptie per jaar. In het Noord Oostelijk deel van de Atlantische Oceaan wordt het meeste gevist in de lente en in de zomer. Er is een verschil tussen de beste tijden van een dag om te gaan vissen op het continentaal plat en de continentale helling. Op het continentaal plat is de visserij op langoustines het meest succesvol vroeg in de morgen, bij schemering of in nachten met volle maan. Terwijl op de continentale helling, overdag vissen het meest productief is. Figuur 2.7 - ICES, 2007, bestanden van Noorse kreeft
2.8 Levenscyclus Wanneer de vrouwelijke langoustines een leeftijd van 3 jaar bereiken zijn ze geslachtsrijp, ze zijn dan ongeveer 7.5 cm groot. De mannetjes hebben een lengte van ongeveer 8.7 cm wanneer ze geslachtsrijp zijn. Het paaiseizoen in de N oordzee gebeurt 2 jaarlijks en vindt plaats in augustus-september. Aan de staart van de langoustine bevinden zich g ereduceerde pootjes, waaraan de eitjes zich vasthechten. Het duurt o ngeveer 10 maanden voordat 40-70% van de eitjes uitkomt, gedurende deze tijd blijft het vrouwtje in haar hol zitten. (Bron: Fockedey N., 2012, Visportaal, VLIZ).
18
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
19
2.9 Hoe wordt een langoustine gemeten
Langoustinestaarten Klasse I: < 60 stuks per kg Klasse II: 61-120 stuks per kg Klasse III: 121 - 180 stuks per kg
De langoustine wordt gemeten met een schuifpasser, zijnde de
Klasse IV : meer dan 180 stuks per kg
lengte van de carapax” (zie Figuur 1.10) 2.10.2 Handelsmaten gekoppeld aan de vangstzones en Figuur 2.9 - Afbeelding maatname langoustine
minimummaten Er geldt een minimum-aanlandingsmaat variërend van 7 tot 13 cm, afhankelijk van het beviste gebied. In de zone Skagerrak en Kattegat (IIa) is het minimum 130 mm. In de Noordzee en Noorse Zee, het Kanaal en de Keltische zee is het 85 mm. En in West-Schotland (Iva), de Ierse Zee (VIIa), Golf van Biskaje en de Middellandse zee is de minimum-aanlandingsmaat 70 mm. Voor de juridische context verwijzen we naar de E U-verordening No.850/98 (Annex XII) van 30 maart 1998. Ondervermelde
tabel
geeft
de
minimummaat
per
geografische zone van alle klassen gehele langoustines en langoustinestaarten (niet per aparte klasse.)
Figuur 2.10 - Visveiling Oostende 18.06.13” – bron : ILVO-visserij
Gehele langoustines
Geografische zone
Minimummaat
Klasse 1
Skagerrak en Kattegat
40 mm (*) 130 mm (**)
Klasse 2
Behalve Schotland, Ierse Zee (ICES VI a en VII a), Skagerrak en Kattegat
25 mm (*) 85 mm (**)
Klasse 3
West-Schotland en Ierse Zee (ICES VI a en VII a)
20 mm (*) 70 mm (**)
Klasse 4
Middellandse Zee
20 mm (*) 70 mm (**)
Klasse 1
Skagerrak en Kattegat
72 mm
Klasse 2
Behalve Schotland, Ierse zee (ICES IV a en VII a), Skagerrak en Kattegate
46 mm
Klasse 3
West-Schotland en Ierse zee (ICES VI a en VII a)
37 mm
Langoustinestaarten
2.10 Handelsmaten en minimum maten 2.10.1 Handelsmaten (EU-regelgeving - toegepast in de Vlaamse Visveiling)
Klasse 4
Gehele langoustines
(*): Lengte van de carapax
Klasse I: 9/15 stuks per kg
(**): Totale lengte
Klasse II: 16/20 stuks per kg
20
Klasse III: 21/30 stuks per kg
(Bron: EU-verordening No.850/98 (Annex XII) van 30 maart
Klasse IV: 31/40 stuks per kg
1998)
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
21
3 Het verwerken van de langoustines aan boord In het algemeen wordt een overzichtelijke, compacte en makkelijk te onderhouden en reinigen verwerkingsruimte aanbevolen. Onderstaande foto toont de transportband, het dipreservoir, de wastrommel en de sorteervoorziening in de ergonomische ruimte aan boord van de Z 525 “Sylvia-Mary”. Figuur 2.1 - Verwerkingsruimte vaartuig Z 525 “Sylvia Mary” - bron: ILVO-Visserij
22
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
23
3.1 Het binnenhalen van de kuil
Figuur 3.2 - Vangst na lossen van de kuil a/b UK 158 - bron: ILVO-Visserij
Aandachtspunten: •
Beperk de slepen tot maximaal 5 uur
•
Zorg ervoor dat hopper ruimte waar de vangst in komt te liggen zo goed mogelijk gereinigd wordt tussen elke sleep
•
Haal de kuil snel en voorzichtig binnen
•
Maak de kuil zo dicht mogelijk bij het dek open
•
Ga niet in de vangst staan
•
Laat de vangst niet te lang op dek staan, b lootgesteld
3.3 Het sorteren op de transportband
aan een hoge temperatuur of mogelijke contaminatie (vb. uitwerpselen van meeuwen,...) - verordening 853/2004, bijlage 3, sector 8, hoofdstuk 2, punt 2: ”zodra de
Aandachtspunten:
visserijproducten aan boord zijn, moeten zij zo snel mogelijk
•
inwerking van de zon- of andere warmtebronnen” •
•
Verbod inzake aanwezigheid van sigarettenpeuken en/of etensresten
Koel de langoustines steeds zo goed mogelijk af met een •
waterslang
De transportband dient na elke trek en sortering grondig gespoeld en gereinigd te worden
worden beschermd tegen verontreiniging en tegen de
Onderhoud een lage temperatuur in de hopper gedurende het sorteren door de spoelwaterleiding constant aan te laten (flexibele kunststof darm)
Figuur 3.1 - Binnenhalen van de kuil aan boord van UK 158 - bron: ILVO-Visserij
•
Behandel de langoustines met de nodige voorzichtigheid
•
Sorteer de vis direct van de langoustines
•
Sorteer de langoustines per commerciële verdeling: 9/15, 16/20, 21/30, 31/40 en de langoustinestaartjes
•
Zorg ervoor dat de ingewanden van de vis niet in contact komen met de langoustines, dit met gevaar voor mogelijke contaminatie
•
Zorg ervoor dat een lid van de bemanning vrij vlug de vis kan ontdoen van zijn ingewanden
•
Zorg voor een voldoende verlichting zodat de langoustines optimaal gesorteerd kunnen worden
•
Zorg ervoor dat de langoustinestaartjes vrij zijn van kopstukken, interne organen en/of poten
•
3.2 Het spoelen van de vangst
Zorg voor een onmiddellijke afvoer van niet commerciële soorten
Figuur 3.3 - Sorteren aan boord van de UK 158 - bron: ILVO-Visserij
Aandachtspunten: •
Overvloedig spoelen van de vangst, dit onmiddellijk na het lossen van de vangst in de hopper
•
Mogelijk afval (vb. verfpotten, olierecipiënten,…) onmiddellijk verwijderen uit de hopper
•
Het spoelen dient te gebeuren met een voldoende hoge druk en alle hoeken van de hopper moeten kunnen bereikt worden
24
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
25
Figuur 3.4 - Sortering langoustines, sorteerband vaartuig N 350 “Ingrid” -
Dit kan door middel van een apart geplaatste wastrommel of
bron: ILVO-Visserij, BIM-Handling and quality guide Dublin Bay Prawn
een wastrommel die geplaatst wordt onder de sorteerbakken en de sorteerband (fig 2.8). De wastrommels functioneren met een persluchtsysteem w aarbij zeewater permanent wordt opgestuwd en het gewenste spoeleffect veroorzaakt. Aandachtspunten: •
Spoel alle gereedschap en uitrusting (messen, manden, oliegoed,…) grondig na elke sleep
•
Zorg ervoor dat de langoustines vrij zijn van zand en modder. Het niet grondig spoelen van de langoustines zal de werking van het gebruikte conserveringsmiddel negatief
©BIM
beïnvloeden en kan leiden tot contaminatie •
Laat de langoustines niet te lang in de wastrommel gezien dit kan leiden tot verbleking en een extra risico op
3.4 Het sorteren in aparte bakken
beschadiging (10 minuten is voldoende) •
De langoustinestaarten dienen ook afzonderlijk extra gespoeld te worden en vrij te zijn van zand en modder
•
Spoel en reinig het oliegoed en de handschoenen
De meeste vaartuigen hebben een eigen inrichting betreffende
r egelmatig tijdens het behandelen van dit proces om
sorteerbakken of mogelijkhedenheden aan de hand van speciale
contaminatie te vermijden
houders voor de vismanden. Ondervermeld voorbeeld is een op maat gemaakte INOX-sorteerinichting voor 4 v erschillende
Figuur 3.6 - Wastrommel - bron: presentatie Roelof Van Urk, VCU Urk,
sorteringen (fig. 2.6).
2012 - spoelinstallatie Nederlands langoustinevaartuig
Aandachtspunten: •
Vermijd beschadiging van de langoustines door het voorzichtig sorteren van de langoustines in de daarvoor voorziene bakken
•
Voorzie voldoende zuivere ruimte op de transportband om de langoustines op voorhand te triëren
•
Vermijd dat er ingewanden van vis rechtstreeks in de sorteerbakken zouden terecht komen
Figuur 3.5 -Sorteerbakken aan boord van de N 350 “Ingrid” - bron: ILVO-Visserij
3.5 Het wassen van de langoustines De langoustines dienen telkens vooraleer ze in het visruim worden gestapeld afdoend en zeer grondig gespoeld te worden in de wastrommel (fig.2.7). 26
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
27
(belangrijk inzake traceerbaarheid). Aandachtspunten:
3.6 Het afijzen
•
Zorg dat de weegschaal en de evetueel daaraan gekoppelde etikettenprinter regelmatig gecontroleerd worden.
• Momenteel wordt het afdoend en regelmatig afijzen erkend en gehanteerd als beste conserveringsmethode om de koudeketen niet
beschadiging en/of verlies bij het stapelen te vermijden •
te onderbreken. Er kan eventueel tevens gebruik gemaakt worden van een slurry-ijsmachine met een nog hogere performantie inzake
Zorg ervoor dat de kisten niet te vol geraken om mogelijke Zorg voor voldoende verlichting om het digitale scherm afdoende te kunnen aflezen
•
Zorg voor voldoende ruimte zodat ergonomisch kan
bescherming van de koudeketen.
gewerkt met een beperkt risico op kantelen van de
Aandachtspunten:
viskisten
•
Plaats een ijslaag op de bodem van elke kist
Figuur 3.8 : Weegsysteem - bron : presentatie Roelof van Urk, VCU, Urk,
•
Onderaan een laag ijs, dan de langoustines, bovenaan terug ijs
2012 - weegsysteem N 350 - bron : ILVO-visserij, bezoekrapport 2012
•
Zorg ervoor dat de kisten rein zijn en over gaten voor waterafvoer beschikken
•
Laat overbodig zeewater met of zonder conserveringsmiddel op voorhand voldoende afdruipen
•
Leg een uniforme evenredige laag langoustines in elke kist zonder deze te vol te gieten
•
Vermijd overvloedig afijzen gezien er dan een risico op verkleuring ontstaat
Aanbevelingen •
Men kan ook een fijnmazige luchtdoorlatende zak (vb uien- of aardappelen) tussen de langoustines leggen en de laatste laag ijs (fig 2.10). Deze gewoven stof zorgt ervoor dat de ledematen
3.8 Het stapelen onderdeks
van de langoustines zo weinig mogelijk beschadigd worden gezien dit voor een beschermende laag zorgt wanneer het ijs wordt verwijderd tijdens het sorteren. Tevens wordt als dusdanig ook het verblekingsproces verhinderd. •
Gebruik van een functionele ijsmachine (fig.2.10) aan boord
Aandachtspunten:
met een regelmatige controle
•
stapeld worden van de kisten met diverse vissoorten
Figuur 3.7 - BIM-Handling and quality guide Dublin Bay Prawn”, ijsmachine aan boord van de N 350 “Ingrid”
Zorg ervoor dat de kisten met langoustines afzonderlijk ge-
•
Zorg ervoor dat de kisten niet te overvol afgevuld worden
•
De koeling moet afdoende zijn zodat er geen kans bestaat op bevriezing van de ijslaag (samenklitten van het ijs met de langoustines verhoogt immers het risico op b eschadiging )
•
Probeer op een ergonomisch wijze de kisten te stapelen
Figuur 3.9 - bron: ILVO-Visserij ©BIM Afbeeldingen gepubliceerd met toestemming van de Irish Sea Fisheries Board (Bord Iascaigh Mhara, BIM)
3.7 Het afwegen Onderdeks dient ook een degelijke digitale weegschaal aanwezig te zijn (fig. 2.11), bij voorkeur een weegschaal die het toelaat het gewicht te koppelen aan het tijdstip van de vangst
28
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
29
4. De kwaliteit
30
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
31
4.1 Het fenomeen van de “zwarte koppen” - sortering 4.1.1 Probleemstelling (export)
4.1.2 Melanosis
De kuit van de langoustine toont aanvankelijk een groene schijn
Door beginnend bederf dat altijd in de kop plaatsvindt
in de kop van de vrouwelijke langoustine (fig 3.1). De kuit is
worden er enzymen geactiveerd die de zwartkleuring
immers een groen vocht/slijm dat zich ontwikkelt in de kop
veroorzaken. Dit enzym hoort thuis in de groep van de Po-
en na enkele maanden evolueert tot eitjes in de staart van de
lyfenol Oxidase Enzymen, kortweg “PPO’s”. Het zijn veel
langoustine. Als de “femia” (vrouwelijke langoustine met kuit in
voorkomende enzymen die ook de bruinkleuring van fruit
de kop) vers aangeboden wordt, is er niets aan de hand. Het
en uien kunnen veroorzaken. De chemische reacties lijken
probleem begint wanneer de “femia” ingevroren wordt en d aarna
ook veel op elkaar. Sulfiet is een stof die deze chemische
ontdooid wordt voor verkoop op de versmarkt: de g roene
kettingreactie stopt nog voordat er verkleuring optreedt. Deze
vloeistof in de kop sijpelt er uit en zorgt voor een o nsmakelijk
verkleuring wordt ook wel “melanosis” genoemd.
zicht. Spaanse klanten weigeren dan dergelijke langoustines te
(Bron: Velzeboer I., 2011. Visserijnieuws nr. 36 - 9 september,
ontvangen, men wil duidelijk uitsluitend “macho” langoustines,
2012)
die geen kuit in de kop hebben. Voor de exportmarkten kunnen deze langoustines op aanvraag uitgesorteerd worden. (Bron: Buisseret J., 2012. Bezoekrapport Urk - 9 november ,2012, Pablo Iglesias)
Figuur 4.1 - Fenomeen van de “zwarte koppen”
Figuur 4.2 -Visveiling Oostende,2012,”femia”-langoustines - bron : ILVO-visserij
Afbeeldingen gepubliceerd met toestemming van Marine Institute, Ireland
32
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
33
4.2 Kwaliteitscontrole en - garantie
Figuur 4.3 - KIM-keuringsschema voor langoustines - bron : Cursus “Viskwaliteit”, Bekaert K., Derveaux S., ILVO-visserij,2008
De huidige kwaliteitskeuring gebeurt momenteel in de Vlaamse Visveiling volgens het “KIM”-methode (“Kwaliteits Index Methode”) en omvat een officiële keuringsprocedure. Deze keuring gebeurt door goed opgeleide ervaren keurmeesters, allen werknemer van de Vlaamse Visveiling. Het scoresysteem omvat een puntensysteem waarbij op basis van visuele- en geurwaarnemingen een beoordelingscijfer wordt toegekend. In principe hebben de meeste Vlaamse vissers een dergelijke opleiding genoten in het kader van het ILVO-project “Viskwaliteit Integratie in de Visserij”. Een kopij van dit o pleidingshandboek is op aanvraag te bekomen bij ILVO-Visserij.
***** Kenmerk
Beschrijving
Uiterlijk kop
helder oranje, roze, glanzend
0
minder glans, iets verbleekt
1
mat, grauw
2
donker, zwart/grijs, mat
3
Helder oranje, onderaan glazig
0
Oranje uitgespreid, melkachtig onderaan
1
lichtgrijze tint, meer algen op scharen
2
veel algen, crème/gelig, flets
3
zwarte pupil, heldere oranje vlek
0
doffe pupil, vlek wordt donkerder
1
grijs, vlek grijs, donker
2
fris, zee
0
fris, neutraal
1
licht muf, licht zuur, licht ammoniak
2
zuur, muf, ammoniak
3
helder, oranje, roze
0
minder glans, iets verbleekt of verkleurd, minder roze
1
sterk verbleekt, groene randen op rug, zwarte verkleuring
2
heldere pootjes, rozig, glazig vlees
0
pootjes iets verbleekt of verkleurd, melkachtig vlees
1
geel-bruine pootjes, gelig vlees, zwarte verkleuring, bederftinten
2
Uiterlijk scharen
Uiterlijk scharen
Geur
Bovenkant staart
Onderkant staart
Totaal
34
ptn
***
*
Beoordelingsnormen langoustines volgens de “KIM”-index methode
Kenmerk
Extra
A-kwaliteit
B-kwaliteit
Pantser
Lichtroze of van roze tot oranjerood
Lichtroze, of roze tot oranjerood, geen zwarte vlekken
Lichte verkleuring ; enkele zwarte vlekken en grijsachtige kleur; met name op het pantser en tussen de staartsegmenten
Ogen en kieuwen
Glanzende zwarte ogen en roze kieuwen
Doffe, grijszwarte ogen; grijsachtige kieuwenr
Kieuwen donkergrijs of rugzijde van het pantser enigszins groenachtig
Geur
Kenmerkende flauwe schaaldiergeur
Geen kenLichtzure geur merkende schaaldiergeur meer; geen ammoniakgeur
Vlees (staart)
Doorschijnend vlees, blauw tot witachtig van kleur
Niet langer doorschijnend, maar niet ontkleurd
Vlees ondoorschijnend, met doffe aanblik
(Bron: Bekaert K., 2008. Kwaliteitsindex methode, handleiding, 15
De Vlaamse langoustinevisserij
ILVO-Visserij)
www.oolavis.be
35
4.4 Het gebruik van conserveringsmiddelen
4.2.1 Voorbeelden inzake depreciatie van de kwaliteit Onderstaande tabel geeft een duidelijk beeld van de vermindering van kwaliteit wat de ogen, kieuwen en de
aan-
wezigheid van melanosis betreft. Het omvat de chronologische
4.4.1 De gehanteerde methodes
overgang van volgende kwaliteiten (“E” = Extra als bovengrens Momenteel worden een tweetal methodes gehanteerd waarbij
en “B” als ondergrens )
E ➡ A+ ➡ A ➡ A- ➡ B Figuur 4.4 - Dublin Bay Prawn; Handling and Quality Guide, BIM 2010
Ogen
Kieuwen
Melanosis
©BIM
©BIM
©BIM
©BIM
©BIM
©BIM
“tubs” als reservoir het meest veelvuldig aangewend w orden (fig.3.6). Hiervoor bestaan nog geen gestandardiseerde nstructies, doch deze methode is ingeburgerd bij quasi alle langoustinevaartuigen.
Figuur 4.6 - Behandelingsmethodes, vaartuigen z 525, n 350 en wr 108, 2012 - bron: ILVO-Visserij ©BIM
©BIM
©BIM
Natriumbisulfiet (fig 3.7) is het meest gekende product en werd vroeger veel aangewend. “Melacide SC 20” blijkt na diverse ©BIM
©BIM
©BIM
testen een zeer degelijk meer biologisch alternatief te zijn en wordt momenteel door bijna alle Belgische en Nederlandse langoustinevissers gebruikt.
©BIM
©BIM
©BIM
Afbeeldingen gepubliceerd met toestemming van de Irish Sea Fisheries Board (Bord Iascaigh Mhara, BIM)
Figuur 4.7 - Verpakking natriumbisulfiet en melacide sc 20, 2012 - bron: ILVO-Visserij
4.3 De verpakking De langoustines worden door de vissers aangeleverd in kunststof kisten van 20 of 40 kg. Gedooid ijswater moet gemakkelijk uit de kisten kunnen vloeien. Figuur 4.5 - Visveiling Oostende, 2012 - bron: ILVO-Visserij
4.4.2 Instructies voor het gebruik aan boord van een vissersvaartuig: Deze instructies zijn binnen de Vlaamse en Nederlandse langoustinevisserij voldoende gekend. Men kan zich baseren op een productfiche, opgemaakt door de VCU in Urk, tevens erkend verdeler van het product “Melacide SC20”. •
Maak een 2,5 % mengsel aan. Gebruik 1 kilo Melacide SC-20 op 40 liter schoon zee-of drink water. Voorbeeld 400 liter water = 10 kilo Melacide SC-20. Roer het geheel goed door
36
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
37
•
Bad temperatuur 5 tot 15°C
Uit onderzoeken van Scienta Nova (NL) blijkt dat onbehandelde
•
Met 1 kilo Melacide SC-20 kan men ongeveer 600 kilo
langoustines, wel gespoeld in zeewater, redelijk houdbaar zijn.
Noorse kreeft behandelen
Dit zijn langoustines die zijn gespoeld en daarna op ijs gelegd.
Voorbeeld 400 liter water = 10 kilo Melacide SC-20 = 6000
Er zijn twee situaties te onderscheiden:
kilo Noorse kreeft
•
• • •
Warme temperaturen van de zee en de omgeving:
Spoel de Noorse kreeft goed voor het dippen. Probeer de
onbehandelde langoustines, wel gespoeld met zeewater,
tijd tussen spoelen en dippen zo kort mogelijk te houden
bereiken na ongeveer één week de bederfgrens
De Noorse kreeft dient minimaal 15 minuten gedipt te w orden
•
Koude temperaturen van de zee en omgeving: weinig
in een Melacide SC-20 oplossing. Het duurt 7 minuten voor
verschil zichtbaar tussen langoustines die niet behandeld
de oplossing om de Noorse kreeft te p enetreren en het
worden, allen gespoeld, en langoustines die wel behandeld
enzym te doden wat melanosis v eroorzaakt
worden. Allebei lang houdbaar en langzame zwartkleuring
•
Langer dippen dan 15 minuten is geen enkel probleem
Wanneer er niet gedipt wordt, het warm is, terug koelen niet
•
Na het maken van de oplossing is deze actief voor 8 tot
snel verloopt en de langoustines ruw behandeld worden
12 uur of voor het maximum aantal kilos wat gedipt kan
(beschadigingen leiden ook tot zwartkleuring), zullen de
worden. Na deze periode het bad volledig leeg laten lopen
langoustines sneller zwart kleuren en bederven dan wanneer
en indien nodig een nieuwe oplossing aanmaken
ze wel behandeld worden. Onbehandelde producten van de
Plaats het bad niet in de zon of buitenlucht
laatste slepen halen meestal hogere prijzen op de veilingen.
•
(Bron: website VCU, productfiche Melacide SC 20 - www.vcu.nl)
Bron: Henrieke Fiechter, Scienta nova, 19.04.2013
4.4.3 Aandachtspunten Figuur 4.8 - Bijgieten van ijs in tub met mengsel melacide sc 20 en zeewater
Belangrijk: Aan boord dient men in een boekje of PC steeds bij te houden wanneer er gedipt wordt en in welke hoeveelheden alsook wanneer het mengsel werd vervangen. Het gebruikte conserveringsmiddel moet nadien traceerbaar zijn tot aan het specifieke vaartuig. Te vermelden: •
Gebruik van een maatbeker voor de juiste dosering
ILVO-Visserij kan verder ondersteunend advies verlenen inzake het gebruik van het meest aangewezen conserveringsmiddel.
4.5 Zonder gebruik van conserveringsmiddelen De meeste vaartuigen maken gebruik van een eigen ijsmachine aan boord. Indien mogelijk wordt aanbevolen om de langoustines onder te dompelen in een reservoir met ijswater. Wel gekoeld en niet afgeijsd zijn deze langoustines in het vakjargon ook gekend als “selcats”. Aanbeveling: Bij voorkeur worden na de laatste trek de langoustines niet meer gedipt. Er zijn geen regels hoe lang een langoustine gekoeld en ongedipt in het ruim mag zitten. Hoe sneller gedipt wordt, hoe beter het bederfproces geremd kan worden. Snel spoelen en snel terug koelen lijkt het bederf ook goed uit te stellen.
38
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
39
4.6 Koeling en bescherming van de koudeketen De koelinstallatie moet afdoend en goed onderhouden zijn. Ofwel is er een digitale temperatuursregistratie in het geheugen ofwel dient dit manueel geverifieerd te worden en beschreven te worden in een speciaal boekje. Een droge koeling is vereist om een minimum aan condens te hebben. Er wordt bijvoorbeeld een tolerantie gehanteerd van twee graden (tussen -1,3 en + 1 graad Celsius). De koeling dient zicht zich homogeen over de bovenste bakken en het ruim te v erspreiden. De visbakken mogen niet direct voor de koelventilatie geplaatst worden. Figuur 4.9 - Koelinstallatie vaartuig N 350, 2012 - bron: ILVO-Visserij
4.7 Algemene hygiëneen kwaliteitsvoorschriften Voor de algemene hygiëne- en kwaliteitsvoorschriften kan men
•
Er dienen propere viskisten te worden gebruikt
zich baseren op de vigerende HACCP-normen, die toepasbaar
•
Om te desinfecteren dienen de geschikte middelen worden
en courant zijn in de voedingsnijverheid. • •
De koudeketen mag niet onderbroken worden (van het schip
contact met de viskisten te vermijden (kan gedaan worden door een andere kleur kisten te gebruiken (“straatkisten”) •
Langoustines moeten zo snel mogelijk worden opgeslagen • • •
Indien de langoustines levend moeten gehouden worden, vangst voor ze verder vervoerd kunnen worden
•
kwaliteit)
40
De langoustines moeten vochtig en koud worden bewaard tijden de behandeling en het transport
•
Meer schade van mei tot september (meer vrouwtjes die vervellen, dus meer schade aan de vangst, minder goede
•
Na het spoelen, een extra controle van de langoustines inzake modder of slijk
dan hebben ze 4 à 6 uur tijd nodig om te “bekomen” van de •
De langoustines moeten gespoeld worden in de wastrommel in proper zeewater
ongeveer 7 dagen op ijs •
Stripresten van andere vissoorten mogen niet rechtstreeks in contact gebracht worden met de langoustines zelf
vier graden Celsius (vb. in ijsgekoeld water of ijs) Langoustines blijven van een aanvaardbare kwaliteit tot
Condensdruppels vermijden die in en om het visruim in de viskisten kunnen terecht komen
De langoustines moeten binnen de 15 minuten na de vangst terug gekoeld worden naar een temperatuur van onder de
•
Kruisbesmetting dient te worden voorkomen door straat
Alle elementen binnen de koudeketen moeten controleer-
op ijs (zeker niet meer dan 4 uur na de vangst) •
•
tot in de koelwagen), opslag bij temperatuur van 0°C baar zijn •
gebruikt (“food grade”)
De sorteerinrichting vooraan dient regelmatig en afdoende gereinigd te worden
•
Het gebruik van houten planken in de sorteerinrichting moet absoluut vermeden worden
Meer beschadigingen wanneer er langer dan 2,5 uur g esleept
(Bron: Velzeboer I., 2012. Onderzoek naar conserveermiddelen
wordt
van Noorse kreeft)
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
41
4.8 Het gebruik van het “OoLaVis”-label Het OoLaVis-label wordt verleend aan langoustines die a angevoerd worden door die vaartuigen van de Vlaamse vissersvloot die betrokken zijn bij de inspanningen van het OoLaVis-project. Deze betrokkenheid is vrijwillig en niet gebonden aan strikte regels.
Referentielijst - Bekaert K., Derveaux S.,2008. KIM-keuringsschema voor langoustines – bron : Cursus “Viskwaliteit”. - Buisseret J., 9 november 2012. Bezoekrapport langoustinevissers Urk, Pablo Iglesias. - Fiechter H. 19 april 2013, e-mail, Scienta nova.
In de eerste plaats beoogt dit handboek het sensibiliseren van
- Fockedey N., 2012. Visportaal, de langoustine, VLIZ.
de reders, schippers en bemanningsleden over het belang
- Redant F., oktober 1997. De Belgische langoustinevisserij:
van de kwaliteit van de aangevoerde langoustines en geeft
Situatieschets en toekomstperspectieven, werkdocument, ILVO-
hen a dvies over de mogelijkheden om de kwaliteit verder te
Visserij.
verbeteren en te garanderen.
- Steenbergen.J. 2012. Kennisdocument Noorse kreeft, IMARES. - Van Urk R., 2012. Productfiche “Melacide SC20”, website VCU,
Voor de start van de veiling leggen de keurmeesters van de Vlaamse Visveiling het OoLaVis-label duidelijk zichtbaar in de viskisten. Samen met het project “Valduvis” dat de traceerbaarheid en de duurzaamheidsbeoordeling voor de Vlaamse visserij uitwerkt, wil het OoLaVis-label evolueren naar een volwaardig keurmerk. In de toekomst zou dit handboek in overleg met het
Urk, www.vcu.nl - Velzeboer I., 9 september 2012. Conserveermiddelen in de langoustinevisserij, Visserijnieuws nr.36., 34 -36, Scienta nova. - Velzeboer I., 2012. Onderzoek naar conserveermiddelen van Noorse kreeft, Scienta nova - Dublin Bay Prawns, Handling and Quality Guide, BIM 2010.
FAVV aan een controlesysteem gelinkt kunnen worden en verder evolueren naar een lastenboek dat gekoppeld kan w orden aan een Oolavis-label. Het OoLaVis-concept wil uiteindelijk garant staan voor kwalitatieve langoustines afkomstig van een duurzame visserij. Momenteel kan het OoLaVis-logo in de vismijn en door kopers en handelaars in hun etalage of toonbank
Bedanking
gebruikt worden om de Oostendse langoustine te promoten. De kwaliteitsaanbevelingen worden eveneens vermeld op de
Dit kwaliteitshandboek werd opgemaakt door ILVO-Visserij
website www.oolavis.be, waar aanvullende r elevante informatie
ten behoeve van de Vlaamse langoustinevisserij, viskopers,
kan bekomen worden. Kortom, het OoLaVis-concept wil op
de vishandel en visverwerkende nijverheid in opdracht van de
lange termijn een eigen identiteit geven aan de Oostendse
Vlaamse Visveiling. Hiervoor werd een beroep gedaan op het
langoustine.
voorbeeld van de BIM (Irish Sea Fisheries Board), met name hun “Dublin Bay prawn, handling and quality guide”.
Figuur 4.10 - Officieel OoLaVis-logo – bron : Caroline Quintijn, VLAM
We zijn dank verschuldigd aan de Irish Sea Fisheries Board (Bord Iascaigh Mhara, BIM) voor het ter beschikking stellen van de inhoud van BIM’s Dublin Bay Prawn Handling and Quality Guide, en meer bepaald voor de toestemming om afbeeldingen uit deze gids te gebruiken. Afbeeldingen gepubliceerd met toestemming van de Irish Sea Fisheries Board (Bord Iascaigh Mhara, BIM).<x
42
De Vlaamse langoustinevisserij
www.oolavis.be
43
goedkeuring van de Plaatselijke Groep en met steun van As4 akt van duurzame ontwikkeling van ons visserijgebied.
Dit project wordt mede mogelijk gemaakt dankzij de goedkeuring van de Plaatselijke Groep en met steun van As4 van het Europees Visserijfonds, dat werk maakt van een duurzame ontwikkeling van ons visserijgebied. Dit kwaliteitshandboek werd opgemaakt in samenwerking met: Promotor: ILVO-Visserij Co-promotoren: VLAM en Vlaamse Visveiling
