FACULTEIT TOEGEPASTE ECONOMISCHE WETENSCHAPPEN Richting: Cultuurmanagement
De kunstenaar als ondernemer: feit of fictie? Een onderzoek naar zakelijke vorming in kunsthogescholen en de zakelijke interesse van beginnende kunstenaars Eindwerk voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in Cultuurmanagement door
Yoko Van Praet
Academiejaar 2006-2007
Promotor: Prof. Dr. Annick Schramme Instellingsbegeleider: Stefan Siffer Derde lezer: Rita De Graeve
INHOUDSTAFEL Voorwoord .............................................................................................................................. 5 2H
Inleiding................................................................................................................................... 6 3H
1. Probleemstelling ................................................................................................................ 7 4H
2. Methodologische verantwoording.................................................................................... 9 5H
2.1. Kwalitatief onderzoek .................................................................................................. 10 6H
2.1.1 Het interview.......................................................................................................... 10 7H
2.2. Kwantitatief onderzoek ................................................................................................ 12 8H
2.2.1 De enquête ............................................................................................................ 13 9H
2.3 Kanttekening ................................................................................................................ 15 10H
3. Begripsomschrijvingen ................................................................................................... 16 1H
3.1 Definitie van de kunstenaar .......................................................................................... 16 12H
3.2 Definitie van de artistieke sector................................................................................... 16 13H
3.3 Definitie zakelijkheid ..................................................................................................... 17 14H
4. De situatieschets.............................................................................................................. 19 15H
4.1 De opleidingen ............................................................................................................. 19 16H
4.1.1 Structuur ................................................................................................................ 19 17H
4.1.2 Visie kunsthogescholen......................................................................................... 20 18H
4.1.3 Mening afgestudeerden......................................................................................... 21 19H
4.2 Overgang opleiding – arbeidsmarkt.............................................................................. 23 20H
4.3 De arbeidsmarkt ........................................................................................................... 26 21H
4.4 Kunstenaars en zakelijk advies .................................................................................... 30 2H
5. Kwalitatief luik .................................................................................................................. 35 23H
5.1 Resultaten interviews departementshoofden ............................................................... 35 24H
5.1.1 Aanwezigheid zakelijke vorming............................................................................ 35 25H
5.1.2 Toekomstplannen .................................................................................................. 37 26H
5.1.3 De achterliggende redenen ................................................................................... 41 27H
5.1.4 Alumniwerking ....................................................................................................... 43 28H
5.1.5 Een kunstenaarscarrière ....................................................................................... 44 29H
5.1.6 Voorbereiding op de artistieke arbeidsmarkt ......................................................... 46 30H
5.1.7 Voorbereiding op de niet-artistieke arbeidsmarkt .................................................. 47 31H
5.1.8 Realiteitszin studenten .......................................................................................... 48 32H
5.1.9 Besluit.................................................................................................................... 50 3H
5.2 Resultaten interviews deskundigen .............................................................................. 53 34H
5.2.1 Aanwezigheid zakelijke vorming............................................................................ 53 35H
5.2.2 Realiteitszin studenten .......................................................................................... 54 36H
2
5.2.3 Een kunstenaarscarrière ....................................................................................... 55 37H
5.2.4 Informatie zakelijkheid ........................................................................................... 56 38H
5.2.5 Heroriëntatie naar niet-artistieke markt ................................................................. 57 39H
5.2.6 Conclusie zakelijke kennis..................................................................................... 57 40H
5.2.7 Besluit.................................................................................................................... 59 41H
6. Kwantitatief luik................................................................................................................ 60 42H
6.1 Inventarisatie ................................................................................................................ 60 43H
6.2 Schriftelijke bevraging .................................................................................................. 62 4H
6.3 Verwerking van de gegevens ....................................................................................... 63 45H
6.3.1 Personalia.............................................................................................................. 63 46H
6.3.2 Zakelijke vorming tijdens de opleiding................................................................... 64 47H
6.3.3 Het beroepsleven .................................................................................................. 80 48H
6.3.4 Enkele stellingen ................................................................................................... 85 49H
6.3.5 Conclusies ............................................................................................................. 98 50H
7. Algemeen besluit............................................................................................................ 101 51H
7.1 Zakelijke vorming binnen de kunsthogescholen......................................................... 101 52H
7.2 De mening van afgestudeerden en zakelijk gebrek bij beginnende kunstenaars....... 103 53H
7.3 Aanbevelingen omtrent mogelijke oplossingen voor deze problematiek.................... 103 54H
7.3.1 De opleiding......................................................................................................... 104 5H
7.3.2 Navorming ........................................................................................................... 105 56H
7.4 Aanbevelingen voor het Kunstenloket ........................................................................ 105 57H
7.5 Aanbevelingen voor verder onderzoek....................................................................... 107 58H
8. Bibliografie...................................................................................................................... 109 59H
Boeken/publicaties ........................................................................................................... 109 60H
Eindverhandelingen.......................................................................................................... 111 61H
Artikels.............................................................................................................................. 111 62H
Overheidsdocumenten ..................................................................................................... 112 63H
Interviews ......................................................................................................................... 112 64H
Andere .............................................................................................................................. 113 65H
Multimedia ........................................................................................................................ 113 6H
9.Lijst met tabellen en grafieken....................................................................................... 115 67H
9.1 Lijst met tabellen......................................................................................................... 115 68H
9.2 Lijst met grafieken ...................................................................................................... 117 69H
10.Bijlagen .......................................................................................................................... 118 70H
Bijlage 1: Topicguide departementshoofden ............... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 71H
Bijlage 2: Topicguide deskundigen.............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 72H
Bijlage 3: Departementen binnen onderzoek .............. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 73H
3
Bijlage 4: Voorstelling deskundigen............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 74H
Bijlage 5: De introductiebrief........................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 75H
Bijlage 6: De introductiemail ........................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 76H
Bijlage 7: De enquête .................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7H
Bijlage 8: De herinneringsmail..................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 78H
Bijlage 9: Definitie zakelijkheid .................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 79H
Bijlage 10: Indeling departementen ............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 80H
Bijlage 11: Visie kunsthogescholen ............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 81H
Bijlage 12: Visie masteropleidingen kunst/cultuur en management ....Fout! Bladwijzer niet 82H
gedefinieerd. Bijlage 13: Lijst met afkortingen................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 83H
Bijlage 14: Interviews departementshoofden of hun woordvoerders...Fout! Bladwijzer niet 84H
gedefinieerd. Bijlage 15: Interviews deskundigen ............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 85H
Bijlage 16: Codeerschema .......................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 86H
Bijlage 17: Opmerkingen bij de enquêtes.................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 87H
4
Voorwoord Het schrijven van een licentieverhandeling doe je nooit alleen. Denk maar in de eerste plaats aan alle auteurs waarnaar je verwijst in de literatuurstudie en daarbuiten. Een professor zei ooit: “ Eigenlijk zou je bij het maken van je thesis telkens de tweede persoon meervoud moeten gebruiken”, maar omdat dit eerder verwarrend overkomt, ga ik niet in op dit advies. Toch wens ik in dit voorwoord een aantal personen te bedanken die me geholpen hebben deze laatste opdracht in het kader van mijn studie Cultuurmanagement tot een goed einde te brengen.
In de eerste plaats wil ik de mensen bedanken die tijd vrij maakten voor het afnemen van een interview: de departementshoofden van de kunsthogescholen die deelnamen en de deskundigen uit de kunstensector die hun medewerking verleenden aan dit onderzoek.
Ook waren er de collega’s van het Kunstenloket die mij steeds met raad en daad bij stonden en meer bepaald Stefan Siffer die mij als begeleider steeds te woord stond.
Daarnaast dank ik professor Annick Schramme die tijd vrij maakte en tips gaf voor het tot stand brengen van deze verhandeling.
Verder wil ik mijn vrienden en klasgenoten bedanken voor het met een niet aflatende interesse aanhoren van mijn hersenspinsels en gedachtegangen. Tot slot mijn ouders voor het nalezen van mijn thesis.
Bedankt
5
Inleiding Aan het begin van dit academiejaar werden wij, de studenten Cultuurmanagement, op de hoogte gebracht van het zogenaamde praktijkproject dat we in het tweede semester dienden te verwezenlijken. Tijdens het bekijken van de projectvoorstellen, die ons door professor De Brabander werden overhandigd, werd snel duidelijk dat mijn interesse werd gewekt door een voorstel van het Kunstenloket. Vanuit de titel ‘Kunstenaars willen kennis van zaken’ begon ik aan dit onderzoek. Het verloop van dit praktijkproject en de resultaten worden in deze verhandeling weergegeven. •
In deel één start ik met de formulering van de probleemstelling.
•
Deel twee volgt met de methodologische verantwoording van dit onderzoek.
•
Deel drie geeft een korte omschrijving van enkele begrippen.
•
Deel vier geeft een situatieschets gebaseerd op de literatuur die voorhanden is.
•
Het kwalitatieve luik van dit onderzoek, onder de vorm van interviews, vindt u terug in deel vijf. Eerst komen de interviews met de departementshoofden van de Vlaamse kunsthogescholen aan de beurt, daarna volgt een bespreking van de interviews met een aantal deskundigen uit het kunstenveld.
•
In deel zes komt het kwantitatieve luik aan bod met drie fases, namelijk de inventarisatie van de adresgegevens, de schriftelijke bevraging en de verwerking van de enquêtes.
•
Deel zeven sluit deze verhandeling af met de conclusies en de nodige kritische reflecties.
6
1. Probleemstelling Kunstenaars die hun eerste stappen in het werkveld zetten, worden onmiddellijk geconfronteerd met een scala aan zakelijke aspecten. Enerzijds moeten ze keuzes maken op het vlak van sociale zekerheid, inkomstenbelasting, BTW, auteursrechten, e.a.. Ook kennis over de regelingen met betrekking tot uitkeringen kan nodig zijn. Anderzijds moet hun financieel beheer in orde zijn en dienen ze de nodige verzekeringen af te sluiten. Sommige onder hen zullen een organisatie oprichten. Wanneer ze op internationaal niveau willen doorbreken, komen daar ook nog heel wat administratieve en zakelijke beslommeringen bij kijken. En allen dienen zich te positioneren binnen de kunstwereld. Naast deze algemene maatschappelijke trend tot verzakelijking, wordt ook vanuit het beleid een alsmaar professionelere houding verwacht van kunstenaars.
Voor zakelijk en juridisch advies kunnen zij terecht bij het in 2004 opgerichte Kunstenloket, een neutraal aanspreekpunt voor al wie te maken heeft met artistieke bedrijvigheid. De consulenten worden dagelijks geconfronteerd met het gebrek aan een zakelijke organisatie bij kunstenaars. Een deel van de mensen die bij hen langskomen, zijn jonge beginnende kunstenaars. De consulten leiden hieruit af dat er vanuit de opleidingen te weinig aandacht wordt besteed aan zakelijkheid. Bij de mensen die advies komen vragen, komt het geregeld voor dat ze geen enkele notie hebben van de hierboven genoemde begrippen of regelingen.
Op vraag van het Kunstenloket en nadat ik mezelf had ingewerkt in de materie rond zakelijkheid en kunstenaars, ben ik gekomen tot de volgende vraagstelling:
Wordt een kunstenaar geconfronteerd met een gebrek aan zakelijke kennis gedurende zijn/haar loopbaan? In welke mate is zakelijke vorming aanwezig binnen de Vlaamse kunsthogescholen? Welke visie over zakelijke vorming van kunstenaars houden de Vlaamse kunsthogescholen er op na? Wat is de mening van pas-afgestudeerden over zakelijke vorming binnen de opleiding? Wat zijn mogelijke oplossingen voor deze problematiek?
7
Binnen de sector van de kunsten is het besef van de noodzaak aan deze kennis over zakelijke aspecten gestaag gegroeid. Toch heerst er nog een groot gebrek aan kennis bij de kunstenaars zelf. Een mogelijke oplossing voor dit probleem bevindt zich binnen de kunstopleidingen. Maar is het de taak van de scholen om aan dit gebrek tegemoet te komen? Op welke manier dient dit te gebeuren? Zien zij heil in andere oplossingen? Of ligt de oplossing bij de kunstenaars zelf?...
Op dergelijke vragen wil ik via dit onderzoek een antwoord bieden, waarna ik ook tot mogelijke oplossingen en aanbevelingen wil komen naar de scholen, de sector, de kunstenaars en misschien wel het beleid toe.
8
2. Methodologische verantwoording Dit onderzoek kan worden onderverdeeld in twee luiken, namelijk het kwantitatieve gedeelte en het kwalitatieve gedeelte.
In de eerste plaats wordt het probleem duidelijk weergegeven door het nagaan van de mening en visie van verschillende actoren. Enerzijds waren dit de departementshoofden waarvan een interview werd afgenomen, anderzijds de pas-afgestudeerden die een enquête werd toegestuurd. Voor dit onderzoek werd gekozen om de departementshoofden of hun woordvoerders 1 te bevragen en niet de docenten, omdat de mening van docenten binnen 0F
één opleiding sterk kan verschillen. De visie van het departementshoofd daarentegen geeft normaalgezien die van de hele opleiding weer. Ook de mening van mensen die twee jaar geleden zijn afgestudeerd (in het academiejaar 2004-2005) werd gevraagd, omdat zij zowel de positie van de school met betrekking tot zakelijke vorming kunnen weergeven, als de nood aan zakelijke kennis binnen de arbeidsmarkt. In de enquête komen dus vragen aan bod die de aanwezigheid van zakelijke kennis binnen de scholen en de mentaliteit van de docenten nagaan, alsook de huidige beroepssituatie van de afgestudeerden, hun mening over de noodzaak aan zakelijke kennis voor kunstenaars en de manier waarop dit dient aangeboden te worden.
Mensen die het probleem van op een afstand kunnen bekijken, maar er tegelijk heel dicht bij staan, werden ook bevraagd. Zij worden in dit onderzoek deskundigen genoemd. Deze deskundigen bevinden zich binnen de overkoepelende organisaties in elk van de sectoren die binnen het onderzoek aan bod komen, namelijk podiumkunsten en muziek, architectuur en vormgeving, de beeldende kunsten en de audiovisuele kunsten. Binnen deze sectoren werd op zoek gegaan naar mensen met ervaring binnen de sector en/of een functie binnen steunpunten of belangenbehartigers.
1
In deze verhandeling zal ik het steeds hebben over de departementshoofden, waaronder ik zowel de departementshoofden als de woordvoerders van de departementshoofden reken.
9
De methodes en instrumenten die werden gehanteerd voor deze twee luiken worden in dit deel verklaard, door een onderscheid te maken tussen een gedeelte kwalitatief onderzoek en een gedeelte kwantitatief onderzoek.
2.1. Kwalitatief onderzoek Het kwalitatieve gedeelte van dit onderzoek omvat zowel de interviews met de departementshoofden als de interviews met deskundigen.
“Kwalitatief onderzoek maakt gebruik van analysemethoden, verklaringsmodellen en argumentatietechnieken die rekening houden met en een begrip inhouden van de complexiteit en gedetailleerdheid van de sociale werkelijkheid waarin de data gesitueerd zijn.” (Vander Stichelen, Mason, 2002)
2.1.1 Het interview Voor dit onderzoek werd gebruik gemaakt van de interviewmethode, want het doel van een interview is: “Het verzamelen van informatie, uit mededelingen van de ondervraagde persoon of personen ter beantwoording van een of meer vooraf bedachte vraagstellingen.” (Emans, 2002, blz.16). Het is de bedoeling om te begrijpen hoe de departementshoofden en deskundigen de problematiek rond zakelijkheid waarnemen, begrijpen of ervaren.
De vorm van het interview In de plaats van telefonische interviews werden oog-in-ooginterviews afgenomen. Emans haalt drie aspecten aan die van belang zijn voor deze keuze, namelijk sociale wenselijkheid, doorvraagmogelijkheden en interviewereffecten. De mensen die werden bevraagd (departementshoofden en deskundigen) zullen niet snel geneigd zijn om antwoorden te geven die aan de sociale wenselijkheid tegemoet komen. Daarnaast is het bij oog-in-oog interviews gemakkelijker om door te vragen. Tot slot dien je als interviewer steeds een neutrale houding aan te nemen. Door de zichtbaarheid tussen de interviewer en de geïnterviewde, is het veel beter mogelijk om te communiceren en kan de interviewer beter inspelen op gelaatsuitdrukkingen en gebaren van de geïnterviewde (Emans, 2002, blz.3233).
De interviewstijl
10
Voor het interviewen van zowel de departementshoofden als de deskundigen werd gebruik gemaakt van een halfgestructureerd interview. De vragen en antwoorden lagen dus op voorhand niet vast, maar de onderwerpen wel. Een aantal onderwerpen of topics die aan bod moesten komen, met daarbij een aantal voorbeeldvragen, werden neergeschreven in twee topicguides, namelijk één voor de departementshoofden (bijlage 1) en één voor de deskundigen (bijlage 2). Deze topicguides moesten dienst doen als geheugensteun, zodat de onderwerpen konden worden gememoriseerd en deden ook dienst bij de analyse van de interviews om deze te vergelijken (Baarde, de Goede & van der Meer, 1996, blz. 25-30). Door het gebruik van de topicguides kon ik interageren tijdens het verloop van het interview waarbij ik ervoor zorgde dat alle onderwerpen aan bod kwamen, maar in een nietvastliggende volgorde.
Interviewcriteria De gegevens die worden verzameld door open interviews moeten voldoen aan de criteria betrouwbaarheid en geldigheid. Men kan spreken van betrouwbare informatie wanneer de verzamelde resultaten niet afhankelijk zijn van toeval. De resultaten van de afgenomen interviews informeren enerzijds over de visie van de school over bepaalde onderwerpen, anderzijds over de mening van de persoon in kwestie en zijn dus vrij vaststaand. Het toevalsidee zal hier dus geen vat op hebben. Daarnaast werd elk interview opgenomen op bandopnemer waardoor het gesprek daarna opnieuw kon worden beluisterd en de resultaten duidelijk worden weergegeven (Baarda, de Goede & van der Meer, 1996, blz. 115).
Het geldigheidscriterium heeft te maken met de vraag of de verzamelde gegevens een juiste afspiegeling vormen van de werkelijkheid. Door het afnemen van een open interview van de departementshoofden zelf, die vaak hooggeplaatst zijn, is de geldigheid van de resultaten groot. Daarnaast werd steeds de website van de desbetreffende school bezocht, zodat het curriculum werd geraadpleegd voor elk interview. Bij de andere interviews werden deze personen geïnterviewd omwille van hun deskundigheid, ook hier wordt een juist beeld gegeven van de werkelijkheid (Baarda, de Goede & van der Meer, 1996, blz. 115).
Een steekproef Bij dit deel van het onderzoek werd geen gebruik gemaakt van een steekproef, omdat de populatie al zeer klein is. Het gaat hier om twaalf departementen die werden bevraagd om zo een algemeen beeld te kunnen schetsen van de kunsthogescholen en zes deskundigen.
11
Er is slechts één school die niet werd opgenomen in dit onderzoek, namelijk het departement Beeldende kunst van de Provinciale Hogeschool Limburg. Dit departement werd herhaaldelijk gecontacteerd via mail en telefoon. Twee weken voor de deadline van de enquêtes, werden de gegevens van de afgestudeerden doorgestuurd. Maar tot een interview met het departementshoofd is het niet gekomen wegens het ontbreken van enige reactie. Daarom wordt geconcludeerd dat dit departement geen interesse had in deelname aan dit onderzoek.
De namen van de scholen die wel deel hebben genomen vindt u terug in bijlage 3. Een korte voorstelling van de deskundigen die werden bevraagd vindt u terug in bijlage 4.
Het verloop van de interviews Vóór elk interview werd telefonisch contact opgenomen met de geïnterviewde. Tijdens dit contact werd steeds vermeld wat de bedoeling was van dit onderzoek en waarover de persoon in kwestie ging worden bevraagd, alsook de tijd die het in beslag zou nemen. Toch werden dergelijke zaken herhaald aan het begin van elk interview om onduidelijkheden tijdens het gesprek te vermijden (Emans, 1996, blz. 52-58).
Aan het begin van elk interview werd de vraag gesteld of men akkoord ging met het opnemen van het interview op een geluidsband, waar steeds toestemming voor werd gegeven. Het gebruik van de geluidsband, zorgde voor een verhoogde kwaliteit van de interviews, zowel tijdens de interviews als voor de verwerking achteraf. Zodoende moesten enkel kernwoorden en belangrijke wendingen worden genoteerd. Dit helpt bij het uittypen van het interview, dat vaak met heel wat ruis gepaard gaat (Emans, 1996, blz. 25-26).
Tijdens mijn zoektocht naar informatie over het afnemen van interviews, kwam ik ook vaak de gouden tip ‘Zorg voor goede digitale opnameapparatuur’ tegen. Toch heb ik alle interviews afgelegd met een dictafoon met cassette, met als gevolg dat één van de interviews achteraf niet kon worden uitgetypt. Eén van de cassettes liet het namelijk afweten alvorens het interview kon worden uitgetypt met als gevolg dat het interview van Kurt Lannoye niet kon worden opgenomen in mijn onderzoek. Uit de notities die ik heb genomen tijdens het interview kan ik afleiden dat de geïnterviewde geen nieuwe elementen heeft aangebracht. Daarom zijn de gevolgen miniem voor dit onderzoek.
2.2. Kwantitatief onderzoek
12
Dit deel van het onderzoek past binnen het empirisch-analytisch onderzoek. Bij deze vorm van onderzoek wordt er gestreefd naar het vinden van regelmatigheden in verschijnselen. Er wordt op zoek gegaan naar meningen die gelden voor de meerderheid van de afgestudeerden. Het is niet de bedoeling om per respondent de mening van hem/haar te beschrijven, maar om overeenkomsten of samenhangen weer te geven (Boeije, t’Hart & Hox, 2005, blz 64-69).
2.2.1 De enquête De introductiebrief De introductiebrief is er vooral voor het wekken van belangstelling bij de respondenten voor het onderzoek. Daarnaast dient informatie zoals het doel van de enquête en wat met de resultaten zal gebeuren aanwezig te zijn. Waarom de anonimiteit al dan niet wordt gewaarborgd alsook de gegevens van de opstellers dienen in de introductiebrief vermeld te worden. Informatie met betrekking tot de manier waarop de enquête dient ingevuld te worden en hoe ze de enquête moeten terugsturen, wordt best in een apart kader geformuleerd (Jansen, Joostens & Kemper, 2004, blz 66-67). Aan deze nuttige tips heb ik mij, zoals u kan zien in bijlage 5 & 6, gehouden. De brief geeft aan de ene kant verhelderende informatie over de reden van de enquête en waarom de persoon in kwestie werd gecontacteerd en bezit aan de andere kant informatie bezit omtrent de duur van het onderzoek, de gegevens van het onderzoek, de wijze van invullen en hoe ze de enquête dienden terug te sturen. De uitleg over de wijze van invullen is vrij beperkt, omdat de vragen op een éénduidige en eenvoudige manier kunnen worden ingevuld. Ik stelde wel twee licht verschillende introductiebrieven op, één voor de verzending via mail en één voor de verzending via de post. De introductiemail is iets minder uitgebreid, zodat men toch de moeite zou doen om het helemaal te lezen, het deleten van een mail is namelijk snel gebeurd. Bij de verzending via de post stak een antwoordenveloppe met het adres en ‘port betaald door bestemmeling’, zodat de enquête enkel nog diende ingevuld en gepost te worden.
Steekproef Er werd geen volledig juiste aselecte steekproef getrokken. Het was namelijk de bedoeling om alle studenten van de Vlaamse kunsthogescholen die in het academiejaar 2004-2005 waren afgestudeerd te bevragen. In totaal kwam dat neer op 692 personen. Via sommige scholen werden enkel de namen en de adressen van de afgestudeerden verkregen, van andere ook het mailadres en/of telefoonnummer. Omdat het versturen van enquêtes via mail de snelste en goedkoopste manier is van enquêteren, werden alle studenten met een emailadres (= 241 personen) gecontacteerd. De mate waarin deze mailadressen nog
13
operationeel waren, wordt weergegeven in deel zes. Aangezien de middelen niet ter beschikking waren om de overige 451 mensen een enquête toe te sturen, werd één derde als steekproef getrokken uit de totale populatie. Er is hier dus sprake van een aselecte steekproef, omdat telkens de eerste, derde, zesde, enzovoort persoon van de namenlijst een brief toe kreeg. Twee scholen gaven geen gegevens ter beschikking, het gaat hier over de Koninklijke Academie in Gent en Sint Lukas in Brussel. In deze scholen geeft men geen toelating voor het gebruik van die gegevens wegens de bescherming van de privacy van de alumni’s. Ik heb dus een deel van de populatie geënquêteerd die ik willekeurig uit het totale bestand heb getrokken. Wel wil ik uitspraken doen over de totale populatie van pas-afgestudeerden. Ik zal dus gebruik maken van de inductieve statistiek: op grond van een speciaal geval (een steekproef) algemene uitspraken doen (over de totale populatie) (Baarde & de Goede, 2001, blz. 96).
Het referentiekader Wanneer men een vragenlijst opstelt voor een enquête, moet men zich proberen in te leven in de respondenten en hun mogelijke reacties. Men moet aansluiten bij het referentiekader van de respondent, om de manier waarop de vragen worden opgesteld op een goede wijze te kunnen doen. De respondenten die voor dit onderzoek werden bevraagd, vormen een vrij homogene groep, want ze verschillen niet sterk van opleidingsniveau. Daardoor diende er slechts één vragenlijst te worden opgesteld.
De enquêtevragen In de enquête staan zowel feitenvragen als opinievragen. Bij feitenvragen wordt er geïnformeerd naar concrete zaken, waardoor de respondent zonder veel nadenken het juiste antwoord kan geven. Bij opinievragen echter wordt er geïnformeerd naar de mening van de respondent, wat vaak enige inspanning vergt. Het is zeer belangrijk dat de respondenten hun mening terug vinden in de antwoordmogelijkheden (Jansen, Joostens & Kemper, 2004, blz 44-49). In de enquête (bijlage 7) werd steeds een even aantal keuzemogelijkheden opgenomen, zodat de respondent werd verplicht een standpunt in te nemen. Dit vergt dus nog meer inspanning, daar waar een respondent anders gemakkelijk ‘neutraal’ invult.
De non-respons: Non-respons kan een probleem vormen omdat de nauwkeurigheid van de resultaten afneemt, wanneer de feitelijke steekproef kleiner is dan de oorspronkelijke steekproef. Nonrespons kan verschillende oorzaken hebben: de respondent is niet bereikbaar, de respondent weigert te antwoorden of de respondent is niet in staat om te antwoorden. In deel
14
zes wordt de respons ratio weergegeven. De respons ratio is het aantal respondenten dat aan het onderzoek heeft meegewerkt gedeeld door het aantal personen die oorspronkelijk werden gecontacteerd voor het onderzoek (Boeije, t’Hart & Hox, 2005, blz 247-249). Bij deze ratio zijn de mensen die niet konden bereikt worden (verkeerd mailadres of verkeerde adresgegevens) weggelaten. Daar de respondenten normaalgezien in staat moeten zijn om te antwoorden, zal de non-respons hier vooral mensen omvatten die weigeren mee te werken omdat ze geen zin, geen tijd, ... hebben om te antwoorden. Aan de enquête is geen rechtstreeks voordeel verbonden voor de respondent. De respons hangt louter af van de goodwill van de respondenten met een grote non-respons als gevolg.
Wanneer enquêtes anoniem worden afgenomen, is het probleem van de non-respons groter, men weet namelijk niet wie wel heeft deelgenomen (Jansen, Joostens & Kemper, 2004, blz. 91-92). Dit probleem kwam in dit onderzoek enkel voor bij de enquêtes die werden verstuurd met de post. Aangezien de respons zo laag was, werden alle respondenten opgebeld, zodat heel uitzonderlijk iemand werd opgebeld die de enquête al had teruggestuurd. Bij de enquêtering via mail, gebeurde het terugsturen niet anoniem, nochtans werd dat wel verzekerd in de introductiemail. Er kon bij teruggestuurde enquêtes dus steeds worden aangeduid wie reeds had deelgenomen aan het onderzoek, zodat ook de mogelijkheid bestond om een herinneringsmail (bijalge 8) te sturen, maar de enquête werd verder verwerkt zonder enige persoonsgegevens te vermelden. In deel zes wordt verdere informatie gegeven over de enquêtering.
2.3 Kanttekening Door de beperkte aanwezigheid van literatuur in verband met zakelijke kennis bij kunstenaars, vormt vooral het empirisch verzamelde materiaal bij de pas-afgestudeerden, de departementshoofden
en
de
deskundigen
de
voornaamste
onderbouw
voor
de
gepresenteerde bevindingen. De situatieschets werd wel als uitgangspunt genomen bij het opstellen van de enquêtes en de topiclijst van de interviews.
15
3. Begripsomschrijvingen Voor het eigenlijke onderzoek wordt weergegeven, worden enkele begrippen omschreven zodat daar verder geen misverstanden over bestaan. Deze omschrijvingen hebben niet de ambitie om algemeen geldig te zijn, maar moeten enkel leiden tot bruikbare definities binnen dit onderzoek.
3.1 Definitie van de kunstenaar Er wordt een onderscheid gemaakt tussen twee vormen van definities. Enerzijds bestaat de systeemtheoretische omschrijving: een professioneel kunstenaar is iemand die zichzelf kunstenaar noemt, deel uitmaakt van een netwerk waarin hij als kunstenaar wordt (h)erkend en als kunstenaar onder andere beroepsmatige doeleinden nastreeft. Anderzijds bestaat er een pragmatische omschrijving: een professioneel kunstenaar is iemand die een artistieke activiteit beoefent, waarbij twee soorten artistieke activiteiten worden onderscheiden. Ofwel een activiteit die een artistieke schepping tot doel heeft, ofwel een activiteit die een artistieke vertolking tot doel heeft (Kunst en kunde, 2006, blz. 4-7).
In dit onderzoek zal gebruik worden gemaakt van de pragmatische omschrijving. De systeemtheoretische omschrijving kan namelijk niet goed gebruikt worden binnen mijn kwantitatief onderzoek, omdat daarin de vraag wordt gesteld of ze al dan niet beroepsmatig bezig zijn met kunst én omdat het daar gaat om pas-afgestudeerden die meestal (nog) niet als kunstenaar worden erkend en herkend.
3.2 Definitie van de artistieke sector De wetgeving betreffende het sociaal statuut voor de kunstenaar onderscheidt zeven sectoren die samen de artistieke sector vormgeven, namelijk de audiovisuele kunsten, de beeldende kunsten, de muziek, de literatuur, het spektakel, het theater en de choreografie (Kunst en kunde, 2006, blz. 8-9).
16
In de beleidsnota Cultuur 2004-2009 maakt Anciaux een onderverdeling binnen de professionele kunsten als volgt: podiumkunsten en muziek, literatuur, architectuur en vormgeving, de beeldende kunsten en de audiovisuele kunsten (Anciaux, 2004, blz. 9).
Er worden door Anciaux met andere woorden twee kunstdisciplines toegevoegd, die ook in dit onderzoek zullen worden beschouwd als onderdelen van de artistieke sector. De sector van de literatuur wordt evenwel niet opgenomen. De reden hiervoor ligt in het feit dat er geen opleidingen aanwezig zijn binnen het reguliere onderwijs, waardoor het niet verantwoord is om deze discipline bij dit onderzoek te betrekken.
3.3 Definitie zakelijkheid De term ‘zakelijkheid’ zal doorheen deze verhandeling regelmatig opduiken. Voor een omschrijving van deze term werd teruggegrepen naar de definitie die het Kunstenloket hanteert. Deze definitie vindt u terug bijlage 9.
Zakelijkheid wordt door het Kunstenloket onderverdeeld in een aantal juridische en een aantal zakelijke aspecten. Bij de oprichting van het Kunstenloket verstond men onder zakelijkheid alleen een aantal juridische zaken. Deze visie hadden ze overgenomen van hun voorloper de Helpdesk Kunsten 2. Vanaf het moment waarop het Kunstenloket operationeel 1F
werd, ervaren ze ook nood aan de zakelijke aspecten, waardoor deze zijn toegevoegd aan hun definitie van zakelijkheid. Sindsdien wordt de volgende indeling gebruikt:
a. Juridische aspecten: -
sociale zekerheid: onkostenvergoeding, vergoeding voor prestatie en/of werk (sociaal statuut), vergoeding voor auteursrechten, vergoeding voor socio-culturele vorming, subsidies en prijzen.
-
inkomstenbelastingen: personenbelasting, belasting niet-inwoners, rechtspersonenbelasting en vennootschapsbelasting.
-
BTW: BTW-plicht en de berekening van BTW, de vrijgestelde activiteiten en het BTWtarief voor kunstenaars, de gevolgen bij toepassing van een verkeerd BTW-tarief en de administratieve verplichtingen.
2
Vanuit de artistieke steunpunten werd in 2003 de Helpdesk Kunsten opgericht om de informatiedoorstroming van het beleid naar het veld te bewerkstelligen. Door de beperkte middelen werd de Helpdesk in 2004 afgeschaft en werd de vzw Kunstenloket opgericht.
17
-
werkloosheid en andere uitkeringssituaties: werkloosheid, arbeidsongeschiktheid/invaliditeit, leefloon en pensioen.
-
auteursrechten: de auteur en zijn rechten, de exploitatie van rechten en auteurscontracten.
-
kunst over de grenzen: verblijfs- en vestigingsrecht in België
b. Zakelijke aspecten: -
financieel beheer: definitie en opstellen van een begroting, speciale regels bij het opstellen van een begroting bij aanvraag van een overheidssubsidie, de loonkost van een kunstenaar en andere werknemers en de boekhouding.
-
organisatievormen: de keuze maken tussen een VZW en een vennootschap, wat is een VZW, de oprichting van een BVBA, NV of CV.
-
verzekeringen: sluiten van verzekeringen via makelaars of verzekeringsagenten, verzekeringen voor een VZW/vennootschap en haar bestuurders, verzekeringen voor kunstenaars als persoon met een kleine vergoedingsregeling, als werknemer of als zelfstandige, verzekeringen voor kunstwerken of voor atelier en uitrusting en voor het verhuren of in bruikleen geven van kunstwerken, verzekeringen bij het organiseren van een evenement of tentoonstelling en de verplichtingen van de verzekerde en de verzekeraar.
-
kunst en management: de ondernemende kunstenaar, zelfpromotie via zelfmarketing (marketingmix) en zelfmanagement, positionering en netwerking.
Het onderdeel Kunst en management vormt nog een containerbegrip dat stilaan een invulling krijgt. Dit onderdeel zal dus naar de toekomst toe nog sterk worden uitgebreid. De andere aspecten zullen enkel veranderen wanneer vanuit het beleid aanpassingen worden gedaan.
18
4. De situatieschets In dit deel wordt de bestaande literatuur weergegeven. De zoektocht naar literatuur verliep niet altijd even vlot, aangezien er in België nog zeer weinig onderzoek is gedaan naar zakelijkheid bij kunstenaars, daar waar Nederland veel verder staat. De situatieschets is dus deels gebaseerd op Nederlandse literatuur, doch deze ging vaak over de zeer specifieke Nederlandse kunstensector en was dus minder relevant voor dit onderzoek. Daarnaast bestaan er een aantal onderzoeken over verwante thema’s, vaak door voorgangers binnen cultuurmanagement neergeschreven. Deze onderzoeken handelden steeds over één sector binnen de kunsten. Toch worden deze, in de mate van het mogelijke, gebruikt.
Informatie over de huidige situatie van de kunstopleidingen, de overgang van de opleiding naar de arbeidsmarkt, de artistieke en niet-artistieke arbeidsmarkt en zakelijke vorming van kunstenaars komen in dit deel aan bod.
4.1 De opleidingen In de eerste plaats wordt de structuur van de opleidingen die in dit onderzoek vervat zitten verduidelijkt. Daarna komt de visie van de opleidingen met betrekking tot het voorbereiden van de studenten op de arbeidsmarkt naar voor. En dan komt de mening van afgestudeerden over hun genoten opleiding aan bod.
4.1.1 Structuur Basisopleidingen binnen de kunsthogescholen bestaan uit één of twee cycli en sluiten aan bij het secundair onderwijs. De basisopleidingen die bestaan uit één cyclus zijn opgedeeld in drie academiejaren. Hun doel is de studenten een praktische beroepsvaardigheid bij te brengen zodat ze na hun studies een beroep kunnen uitoefenen. Basisopleidingen van twee cycli zijn gebaseerd op wetenschappelijke kennis en zijn dus van academisch niveau. In de
19
publicatie ‘Onderzoek naar alternatieve kunstopleidingen’ wordt de volgende opdeling gehanteerd (2002, blz. 17-19):
Opleidingen binnen de audiovisuele en beeldende kunst: -
audiovisuele kunst (twee cycli) bestaande uit animatie en medium
-
beeldende kunst (twee cycli) bestaande uit fotografie, vrije kunsten, grafische- en reclamevormgeving, mode-, textiel- en toneelkostuumontwerpen en driedimensionale vormgeving
-
conservatie/restauratie (twee cycli)
-
plastische kunsten (één cyclus)
-
productdesign (twee cycli)
Opleidingen binnen Muziek en dramatische kunst: -
muziek (één cyclus)
-
dramatische kunst (twee cycli) bestaande uit toneel, kleinkunst en woordkunst
-
muziek (twee cycli) bestaande uit instrument/zang, jazz en lichte muziek en muziektheorie-schriftuur.
De indeling van de departementen die onderdeel uitmaken van dit onderzoek, is grotendeels op deze indeling gebaseerd (bijlage 10). Hier en daar werd er wel meer onderscheid gemaakt binnen één richting. De opleidingen interieurvormgeving en lerarenopleiding werden aan de indeling toegevoegd.
4.1.2 Visie kunsthogescholen Hier wordt weergegeven in welk mate een aantal auteurs vinden dat de school de studenten moet voorbereiden op de arbeidsmarkt.
Truus Ophuysen geeft haar mening weer onder de titel ‘How to survive in professional life’. Het valt haar op dat veel scholen een andere kijk hebben op wat hun taak is in het voorbereiden van de studenten tot de arbeidsmarkt. Van de studenten kunstenaars maken, ervaren ze allen als dé taak van de school. Maar wat na hun studies? Sommige scholen bieden steun aan studenten die de schoolbanken verlaten, anderen niet. Door de schaarste aan werkgevers binnen de kunstwereld, zou werkgelegenheid een grote zorg moeten zijn van de opleidingen. Een onderzoek van enkele jaren geleden, gevoerd door het ELIA (European League of Institutes of the Arts) gaf aan dat veel afgestudeerden zich
20
onvoorbereid voelen ten opzichte van de arbeidsmarkt (Janssen, 2005, blz. 5-6). Tijdens een Salon over loopbaanontwikkeling, georganiseerd door het Vlaams Theater Instituut (VTI), kwam ook het belang van de opleiding naar voor als opstart voor de carrière. Gastdocenten zijn soms de eerste werkgevers wanneer de studenten zijn afgestudeerd of ze helpen hen alleszins met het uitbouwen van een netwerk. Verder mag men de stage in het laatste jaar niet onderschatten, alsook de reputatie van de school binnen de sector (VTI, 2005).
Ophuysen meent een positieve evolutie te bemerken. Er zijn kunsthogescholen die zich al hebben gerealiseerd dat ze de studenten moeten helpen door het organiseren van speciale initiatieven die de kloof tussen opleiding en werk moeten dichten. Maar veel van deze initiatieven worden georganiseerd door studenten zelf en niet door de docenten of de school. Scholen hebben een taak als springplankfunctie, ze moeten de studenten opvolgen en hen tijdens de opleiding confronteren met attitudes en gewoontes uit het beroepsleven (Janssen, 2004, blz. 107-109).
Volgens onderzoek gevoerd in 2005 (Van Petegem, Elias, De Mayer & Van Leeuw) is de hoofddoelstelling van het hoger kunstonderwijs het afleveren van mensen die inzetbaar zijn in het brede artistieke en culturele veld. Daarnaast wordt ook het bijbrengen van een kritische houding, het meegeven van een levensvorming waarbij de nadruk ligt op de zelfstandigheid van de student en de erkenning van het levenslang-leren principe vermeld (blz. 129-131).
4.1.3 Mening afgestudeerden De mening van de afgestudeerden over hun genoten opleiding, is zeer belangrijk voor de scholen in kwestie.
In twee publicaties komt de visie van afgestudeerden over hun genoten opleiding naar voor. In de eerste plaats gaf de thesis van Lieve Moeremans enkele interessante bevindingen weer. Zij ging na op welke manier beginnende kunstenaars terug kijken naar hun opleiding (Moeremans, 2005, blz. 23-27). Dit onderzoek werd gevoerd binnen de podiumkunsten, met andere woorden enkel acteurs of theatermakers werden bevraagd.
Volgens haar resultaten is meer dan de helft van de afgestudeerden tevreden (63.26%) over het artistieke niveau van de gekregen opleiding, maar de andere aspecten scoren minder goed. Over het zakelijke aspect is 60.42% van de respondenten min of meer ontevreden.
21
Over de aangeboden informatie m.b.t. beleid en subsidieregeling is 77.04% ontevreden en 65.31% van de respondenten is ontevreden over de informatie met betrekking tot de mechanismen van de arbeidsmarkt.
Uit de resultaten van haar onderzoek blijkt dat de mate van tevredenheid over deze zaken grotendeels samen hangt met de school waar ze de opleiding genoten. Daarnaast verklaarden meer dan 90% van de respondenten de keuzevakken en infoavonden, georganiseerd door de school, bij te wonen. De betrokken opleidingen moeten volgens Moeremans de hiervoor besproken onderwerpen in het vaste curriculum aan bod laten komen.
In een onderzoek gevoerd door het Hoger instituut van de Arbeid (2006) vond ik gelijkaardige resultaten terug. Daar meldt men dat de vraag naar artistieke Master na master- opleidingen niet zo groot blijkt te zijn. Kunstenaars gaan na hun afstuderen meestal bijleren door het opdoen van ervaring. De vraag naar bijkomende niet-artistieke opleidingen daarentegen wordt alsmaar groter. Men zoekt naar opleidingen of informatie over de zakelijke kant van het artistiek bezig zijn. Men kan wel terecht bij algemene opleidingen, maar opleidingen en informatiesessies die meer gericht zijn op de artistieke sector worden sterk geapprecieerd (Maxime & Loose, 2006, blz. 160).
Er dient hier een onderscheid gemaakt te worden tussen de zakelijke vorming binnen artistieke opleidingen en zakelijke opleidingen, zoals cultuurmanagement. Wanneer personen die een artistieke opleiding hebben genoten, aangeven te weinig zakelijke vorming gekregen te hebben binnen hun opleiding, gaat het niet om zakelijke kennis op zich. De manier waarop deze zakelijke vorming dient te gebeuren, zal minstens even belangrijk zijn. Om dit na te gaan, wordt de visie van de verschillende kunsthogescholen (bijlage 11), alsook de visie van scholen die een zakelijke opleiding aanbieden (bijlage 12) hier weergegeven.
Op de websites van alle kunsthogescholen staat een inleidende tekst of missie, waarin de visie van de school kort wordt toegelicht. Op de website van het KASK Gent, Sint Lucas Antwerpen, Sint-Lucas Gent, Conservatorium Gent, Lemmensinstituut, Rits en Hoger Instituut voor de Dans wordt geen melding gemaakt van zakelijke vorming of een zakelijk accent binnen de opleiding. Op de website van het KASK Antwerpen staat zelfs neergeschreven: “De academie, dat is uiteraard de vrije kunsten, het kloppend hart van een klassieke academie. Beeldenmakers zijn het, die los van economische vragen een belangrijke positie innemen in onze samenleving” (www.academieantwerpen.ha.be), men wil daar met andere woorden een duidelijke afstand weergeven met het economische, zakelijke
22
aspect. Bij het Sint Lukas in Brussel en het Conservatorium Antwerpen wordt de link met de beroepspraktijk
duidelijk
aangegeven,
“De
beroepspraktijk
is
nooit
ver
weg”
(www.sintlukas.be) en “Hedendaagse en historische uitvoeringspraktijk worden steeds meer geïntegreerd in de basisopleiding” (www.conservatorium.be) zijn slechts enkele fragmenten die deze link weergeven.
Ook op de websites van opleidingen die gericht zijn op cultuur/kunst en management staat hun missie neergeschreven. Het gaat hier over de opleidingen cultuurmanagement (UA), cultuur- en kunstmanagement (Hogeschool Gent), eventmanagement (Hogeschool Kortrijk) en
sport-
en
cultuurmanagement
(Hogeschool
Brugge-Oostende)
(Muziekcentrum
Vlaanderen vzw, 2005, blz.14-21).
In de omschrijving van iedere opleiding werd een sterke nadruk gelegd op het toekomstige werkveld. Er wordt meermaals verwezen naar de link tussen de opleiding en het werkveld: “De toepassing in de praktijk vormt de hoeksteen van de opleiding” (www.ua.ac.be) “Ervaringen en casestudy’s nemen een belangrijke plaats in” (www.hogent.be) “De opgedane kennis zal je onmiddellijk in de praktijk omzetten via het uitwerken van een evenement...” (www.khbo.be)
Naast deze praktische visie komt enkel in de opleiding aan de Universiteit Antwerpen de nadruk op het zakelijke beleid naar voor, ook weer gelinkt aan het latere beroepsveld. In de curricula van de opleidingen zitten steeds zakelijke gerichte vakken, naast vakken gelinkt aan de cultuurpraktijk.
Zakelijke vorming, als het al aan bod komt, wordt binnen de artistieke opleidingen steeds als bijkomstig beschouwd, terwijl het de hoofdmoot vormt bij managementopleidingen. De verhouding tussen het artistieke en het zakelijke is dus omgekeerd evenredig bij de managementopleidingen en artistieke opleidingen.
4.2 Overgang opleiding – arbeidsmarkt Dat de overgang van de kunstopleiding naar de artistieke arbeidsmarkt niet altijd even vlot verloopt, wordt door iedereen uit de sector als een gegeven ervaren. Maar de verklaringen die hieraan worden gegeven, zijn wel verscheiden en zullen in dit deel worden weergegeven. Daarnaast bestaat er enerzijds de idee dat de loopbaan van een kunstenaar individueel zeer
23
verschillend is en anderzijds de idee dat iedere kunstenaar een bepaald proces of patroon zal volgen gedurende zijn/haar loopbaan. Beide visies zullen hier onder aan bod komen.
Tijdens het onderzoek gevoerd door Maxime Loose en Miet Lamberts in 2006 werden een aantal mensen geïnterviewd uit de artistieke sector. In deze gesprekken werden drie redenen aangehaald voor de moeilijke overgangsperiode voor pas-afgestudeerden:
Ten eerste is er het verschil tussen het grote aanbod aan kunst en kunstenaars en de beperkte vraag. Een tweede reden is dat het in de kunstwereld belangrijk is om een reputatie op te bouwen. Het behaalde diploma is niet zo belangrijk, wel wat ze al gepresteerd hebben of welke referenties men kan aanhalen. Wanneer men net van de schoolbanken komt, is je portfolio dus nog te beperkt. Ten derde mag het belang van het netwerk niet onderschat worden. Het is belangrijk om de ‘juiste’ mensen te leren kennen. Deze drie zaken veronderstellen dat er na de opleiding nog een bepaalde ontwikkelingsperiode nodig is, vooraleer een kunstenaar actief kan zijn (Lamberts & Loose, 2006, blz. 154-155).
Ook positionering is ontzettend belangrijk in de artistieke sector. Het principe van ‘the winner takes it all’ komt er vaak voor, omdat een individu niet wordt beoordeeld op zijn kwaliteiten, maar op basis van de positie die hij/zij inneemt. Er bestaat namelijk geen objectieve informatie over de kwaliteit en productiviteit van een kunstenaar, waardoor men de waardering als kwaliteitsoordeel hanteert (Lamberts & Loose, 2006, blz. 159).
Hans Abbing geeft als oorzaak van de problematische overgang van de kunstopleiding naar de arbeidsmarkt de grootte van de beroepsgroep aan. Elke beroepsgroep onderneemt pogingen om de grootte van de instromende mensen te beperken, maar bij de kunsten lukt dit niet. Al zijn het slechts enkelingen die het tot internationaal kunstenaar zullen maken, toch blijven de kunstopleidingen bijzonder populair. Er is een constante toestroom naar het kunstenaarsberoep toe, maar aangezien een mens niet kan leven van zijn/haar liefde voor kunst alleen, is er na, voor velen een desillusie, ook een gestage uitstroom waar te nemen. Velen zullen zich na enkele jaren deels bezig houden met een ander beroep om zo beide zaken te combineren (Abbing, 1989, blz 124-135).
In wat volgt wordt de overgang van de opleiding naar de arbeidsmarkt steeds vanuit één kunstensector bekeken. Vaak kunnen de drempels die worden aangehaald, worden veralgemeend of zijn ze overlappend. Toch worden de drempels hier per sector aangehaald:
a. Podiumkunsten
24
In de thesis van Lieve Moeremans worden een aantal struikelblokken en noodzakelijke competenties opgesomd om het te maken in de artistieke beroepswereld.
Als struikelblokken ervaart men ten eerste logistieke problemen. Als beginnend acteur of theatermaker een eigen voorstelling maken, is niet gemakkelijk door een gebrek aan geld en aan de nodige ruimte om te spelen en te repeteren. Starters vinden moeilijk coproducenten omdat ze nog geen reputatie hebben om op terug te vallen en om dezelfde reden krijgen ze meestal geen subsidies.
Ten tweede kan men een gebrek aan zakelijk inzicht ervaren. De zakelijke aspecten die verbonden zijn aan het uitbouwen van een loopbaan, zijn niet altijd eenvoudig. Tijdens de opleiding komt het, volgens afgestudeerden, niet genoeg aan bod. Eens ze de arbeidsmarkt betreden, zien ze door het bos de bomen niet meer, omdat alles vrij ingewikkeld is. Daarbovenop komt nog dat veel instanties zelf niet goed op de hoogte zijn van het statuut van een kunstenaar, de VZW-wetgeving en dergelijke.
Ten derde wordt een gebrek aan beleidskennis vermeld. Aangezien kunstenaars zich in de gesubsidieerde sector bevinden, is het heel belangrijk dat ze weten hoe ze subsidies moeten aanvragen, dit blijkt nochtans bij vele starters een groot probleem. De oorzaak van de gebrekkige zakelijke en juridische kennis ligt voor een deel bij de starters zelf. Er zijn organisaties waar ze terecht kunnen met vragen en problemen, zodat ze zichzelf kunnen informeren. Maar ze moeten te weten komen dat deze organisaties bestaan. De communicatie van de organisaties naar beginnende kunstenaars toe zou beter moeten gebeuren (Moeremans, 2005, blz. 45-60).
Naast deze struikelblokken, kunnen ook de noodzakelijke competenties ontbreken om de sprong te wagen. Moeremans vermeld in haar conclusie dat naast creativiteit, geluk/toeval en doorzettingsvermogen, ook ondernemerschap en zelfvertrouwen vrij hoog scoorden als nodige competentie bij het bevragen van pas-afgestudeerden. Hieruit blijkt dat ze weten dat ze zelf actie moeten ondernemen en niet moeten wachten tot ze gevraagd worden (Moeremans, 2005, blz. 61-64).
b. Muziek Specifiek voor de moeilijke doorstroming van studenten uit de conservatoria naar orkesten vermeldt Raf Valgaeren drie oorzaken. Ten eerste is er te weinig plaats in de professionele orkesten. Daarnaast vinden studenten vaak de weg niet naar audities. Ten derde weten
25
studenten niet wat er van hen verwacht wordt op een auditie, doordat men hen er niet op voorbereidt (Valgaeren, 2004, blz. 127).
c. Beeldende kunst Ook jonge beeldende kunstenaars ervaren een logistiek probleem, onder de vorm van een tekort aan platform. Galerijen zijn vaak niet in staat risico’s te nemen waardoor ze weinig jonge kunstenaars een forum zullen bieden. Musea daarentegen kunnen zich meer permitteren, maar het is niet hun hoofdtaak om een platform te bieden aan beginnende kunstenaars (Bijnens, 2004, blz. 1).
Door Angelique Campens (2004, blz. 25-26) worden twee mogelijke oplossingen gevonden voor deze problematische situatie. In de eerste plaats kunnen de selecties binnen de kunsthogescholen strenger gebeuren. Op die manier zijn er minder mensen die afstuderen met alle gevolgen die daaraan gekoppeld kunnen worden. Een tweede mogelijkheid is het uitbreiden van het vakkenaanbod. Wanneer men binnen de opleiding meer vakken integreert die aandacht besteden aan de gehele culturele sector, kan men met een diploma hoger kunstonderwijs gemakkelijker andere richtingen dan het artistieke inslaan.
Tot slot geeft Jane Simpson kort haar eigen ervaringen weer met betrekking tot dit thema. Zij geeft weer dat vroeger het idee bestond van de kunstenaar die heel zijn leven arm was en pas jaren na zijn dood ontdekt werd. Maar nu gaat alles sneller in deze tijdsgeest, dus de kloof tussen het moment van creatie en het moment van succes is ook veel kleiner geworden. Daarnaast maakte zij deel uit van de generatie kunstenaars die het heft in eigen handen nam. Wacht niet tot je ontdekt wordt, organiseer je eigen zaken, ‘do it yourself’. Toch kreeg ook zij met obstakels te kampen als, het gebrek aan realiteitsbesef over de arbeidsmarkt, parttime werk, materiaal dat dient betaald te worden, slecht betaald worden, enzovoort. Ze meent dan ook dat kunstenaars tegenwoordig hun eigen manager moeten zijn of alleszins een manager moeten hebben (Simpson, 2004, blz 67-69).
4.3 De arbeidsmarkt Hoe ziet de artistieke arbeidsmarkt er uit? Welke evoluties ondergaat deze markt, welke verwachtingen leven er en hoe groot is deze markt? Wat met de niet-artistieke arbeidsmarkt, in hoeverre komen kunstenaars daar terecht? Een aantal publicaties formuleren op één of meerdere vragen een antwoord. Deze antwoorden worden in dit deel weergegeven.
26
Volgens de European Association of Conservatoires (AEC) zijn er twee belangrijke veranderingen die onlangs de artistieke arbeidsmarkt hebben gewijzigd (Janssen, 2004, blz. 103-104). Zoals de naam van de instantie vermeldt, gaat het hier over de muziekpraktijk, maar ook hier kunnen de veranderingen veralgemeend worden.
Ten eerste is het muziekberoep veranderd van een vaste job in een orkest naar een ‘portfolio carreer’ 3. Op deze verandering moet de muziekopleiding inspelen, ze moet goed nadenken 2F
over de manier waarop ze de studenten het beste voorbereiden op deze arbeidsmarkt. Een mogelijkheid bestaat er in hen gedurende de opleiding basiscapaciteiten aan te reiken en hen de kans te geven om zich gedurende hun loopbaan continu bij te scholen.
Ten tweede is er een belangrijke herstructurering gebeurd die het onderwijslandschap heeft veranderd, namelijk het Bologna-akkoord. Dit akkoord moet ervoor zorgen dat de opleidingen op Europees niveau doorzichtiger worden en ze allen dezelfde BaMa-structuur gebruiken. Veel muzikanten verhuizen naar het buitenland of bouwen daar een beroepsleven op, wat vroeger steeds voor problemen zorgde, omdat hun diploma niet werd erkend.
Throsby, een Australische econoom, stelt ‘The primary desire to create art as a principal occupation must be recognized as the essential driving force behind an artist’s labor supply decisions’ (Throsby, 1994, pg. 17). Kunstenaars zijn dus mensen die zich in hun werk vooral laten leiden door inhoudelijke motieven. Ook kunstenaars die gedwongen bijbaantjes verrichten, vallen onder deze definitie. Een onderzoek van Throsby in 1992 wijst uit dat kunstenaars vaak op zoek zijn naar baantjes om geld te verdienen, maar dat zij dit enkel doen tot op het niveau waarop ze genoeg geld hebben om het kunstenaarsschap te kunnen uitvoeren. Ze willen dus steeds zoveel mogelijk tijd investeren in de kunstzinnige activiteit (Van Klink, blz. 40-42).
In de publicatie van Lamberts & Loose werd de toekomstige arbeidsmarkt van afgestudeerden neergeschreven volgens vier vaststellingen:
Een eerste vaststelling was dat niet alle studenten doorstromen naar de artistieke arbeidsmarkt. Voor de eerder toegepaste kunsten zoals vormgeving, juweelkunst en mode wordt verwacht dat ze wel direct werk vinden op de artistieke arbeidsmarkt, maar voor
3
Een portfolio carreer = een carrière waarbij men verschillende activiteiten combineert.
27
andere richtingen liggen de verwachtingen anders. In het algemeen gaat men er van uit dat men met een artistiek diploma terecht kan in andere sectoren zoals het onderwijs, de socioculturele sector, enzovoort. Men haalt ook regelmatig aan dat kunstenaars over bepaalde competenties beschikken, bijvoorbeeld creativiteit, die in andere sectoren ook van pas komen (Loose & Lambrechts, 2006, blz. 155). Ook Paul Rutten gaat met dit idee van de creatieve markt akkoord. Volgens hem moeten kunstenaars zich bewust worden van de vraag naar creativiteit in de sociale wereld. Er zijn steeds meer jobmogelijkheden buiten het aspect ‘individuele kunstenaar’. Binnen deze maatschappij wordt alles stilaan geprivatiseerd wat volgens hem tot enkele gevolgen leidt voor de kunstopleidingen: de kunsthogescholen moeten een link hebben met de maatschappij, het mogen geen eilandjes op zich zijn, want dan krijgen ze geen subsidies meer. Er wordt van de instituties meer verantwoordelijkheid verwacht en ze moeten bewijzen dat ze hun subsidies waard zijn (Rutten, 2004, blz.103105).
Ten tweede merkt men op dat zeer veel kunstenaars kiezen voor een job als docent binnen het kunstonderwijs, op die manier blijven ze betrokken bij hun eigen vak. Velen onder hen doen dit vanwege de financiële zekerheid, anderen vinden het hun taak om als kunstenaardocent iets terug te doen voor de maatschappij. Veel docenten in het hoger kunstonderwijs kampen met een te zware belasting. Daarentegen hebben kunstenaars die in het dagonderwijs of het deeltijds kunstonderwijs aan de slag kunnen wel nog genoeg tijd voor het eigen artistieke werk (Bijnens, 2004, blz. 48-49). Binnen het departement Muziek, dramatische kunst en dans combineren de meeste afgestudeerden een job in het onderwijs met het kunstenaarsschap. Het deeltijds kunstonderwijs (DKO) vormt de belangrijkste afnemer, gevolgd door het secundair kunstonderwijs (KSO) en het privé-onderwijs (Van Petegem, Elias, De Mayer & Van Leeuw, 2005, blz. 144).
Een derde vaststelling is dat vele kunstenaars er een bijbaan op nahouden. Ze beoefenen vaak een job die weinig raakvlakken heeft met de artistieke sector, bijvoorbeeld in de horeca, bandwerk,… louter om de eindjes aan mekaar te kunnen knopen. Wanneer ze voor een kunstgerelateerde bijbaan kiezen, gebeurt dit vanuit een bewuste keuze om het beroepsmatige risico te spreiden. Dit soort jobs worden ook vaker gebruikt om tot een structurele oplossing te komen, daar waar niet-artistieke jobs meestal een tijdelijke noodoplossing zijn. De financiële voordelen zijn de belangrijkste stimulans voor kunstenaars om er een tweede job bij te nemen (Kunst en kunde, 2006, blz.129-136). Ook uit onderzoek van Bijnens blijkt dat de meeste kunstenaars een job hebben uit financiële noodzaak, omdat ze een gezin hebben of andere verantwoordelijkheden (Bijnens, 2004, blz. 48-49).
28
Een vierde vaststelling heeft te maken met de werkloosheid onder kunstenaars. Sinds 2001 is het aantal werkloze kunstenaars verdrievoudigd. Dit gegeven moet direct worden gecorrigeerd, daar sinds 2001 werkloosheid kan gecombineerd worden met een beperkte artistieke werkzaamheid. Wat ook opvalt is dat kunstenaars zelden het gezinshoofd zijn. Werkloze kunstenaars blijken meestal samenwonend of alleenstaand te zijn. Wanneer mensen het hoger kunstonderwijs na één cyclus verlaten, is de werkloosheid na één jaar vrij hoog. Na het hoger onderwijs van twee cycli geeft dit een volledig ander beeld. Dit beeld hangt in sterke mate samen met het studiegebied dat men heeft gevolgd (Lamberts & Loose, 2006, blz. 95-102).
Marc Ruyters meent dat wanneer kunstenaars zich in de artistieke arbeidsmarkt begeven, ze sowieso ook worden geconfronteerd met de economische dimensie van de artistieke sector. Op die momenten kunnen kunst en economie tegenover elkaar worden gezet als antagonisten, beiden kunnen gezien worden als twee uitersten: de individuele, onthechte kunstenaar, waarbij het materiële en het geld slechts op de tweede plaats komen tegenover de individualistische ondernemer wiens doel bestaat uit produceren en winst maken. Elke kunstenaar zal een plaats moeten innemen tussen deze twee uitersten. Sommige kunstenaars proberen te werken zonder financieel afhankelijk te zijn van verkoop, anderen vinden net dat ze het recht hebben om van hun kunst te leven. Succesvolle kunstenaars komen onvermijdelijk in het economische proces terecht. Wanneer de vraag groter wordt dan het aanbod, moet de kunstenaar zijn artistieke integriteit beschermen tegenover de lokroep van succes en geld (Ruyters, 2007, blz.61-79).
Giep Hagoort (2006, blz. 16-23) introduceert een gelijkaardig idee onder de naam Strategisch Artistiek Calculeren (SAC). Met dit begrip doelt ze op een nieuw bewustzijn van kunstenaars om hun werk berekend op de markt te kunnen brengen en op langere termijn een solide inkomen kunnen verwerven. Kunstenaars moeten voor zichzelf de afweging maken tussen een intern georiënteerde artisticiteit en een extern werkende commercialiteit. Ze moeten een evenwicht vinden tussen artisticiteit en commercialiteit, door de steeds sterker wordende relatie tussen cultuur en economie in de huidige maatschappij.
Tot slot meent Hans Abbing dat veel studenten kiezen voor een kunstopleiding omdat ze vinden van zichzelf dat ze niet thuishoren in een ‘gewone’ job. Toch zijn er enorm veel kunstenaars die een tweede job moeten nemen omwille van voornamelijk financiële redenen en deze jobs bevinden zich vaak in het normale beroepsleven. Dit idee van ‘niet te passen’ binnen de ‘zieke’ maatschappij is een idee uit de jaren ’70 dat oorspronkelijk dateert uit de19e eeuwse Romantiek en is dan ook nu uit de mode. Toch zijn er veel studenten die een
29
kunstenaarsopleiding een alternatief vinden voor het bestaan in een gewone job (Abbing, 2002, blz. 115).
4.4 Kunstenaars en zakelijk advies Hier worden de verschillende meningen omtrent de idee ‘een kunstenaar = een ondernemer’ aangehaald, alsook bronnen waarin de mate waarin zakelijkheid belangrijk is voor een kunstenaar en op welke manier de kunstenaar deze kennis dan moet verwerven, wordt weergegeven.
Volgens Annelies Espeel ervaren kunstenaars die willen creëren het zakelijke luik dat hun praktijk met zich meebrengt vaak als een last. Het brengt namelijk bepaalde frustraties mee, doordat ze er tijd aan moeten besteden, het is iets dat ze ‘moeten’ doen wanneer ze bijvoorbeeld subsidies willen aanvragen. Toch is het zo dat kunstenaars vaak in contact komen met zakelijke of juridische aspecten. Bijvoorbeeld wanneer ze op een juiste manier willen zijn ingeschreven, wanneer ze een VZW oprichten, wanneer ze subsidies aanvragen,… Het in orde zijn met deze zaken voelen kunstenaars aan als ‘een beknotting van de eigen handelsvrijheid’, flexibiliteit en wendbaarheid moeten plaats maken voor ‘organisatorische loyaliteit en efficiëntie’. Kunstenaars hebben met andere woorden veel minder tijd over voor het creatieve wanneer ze zelf al het zakelijke op zich nemen (Espeel, 2006, blz. 18-19).
Gielen schrijft dat een kunstenaar een manager nodig heeft om zijn artistieke kwaliteit in het artistieke netwerk meer klank te geven. De kunstenaar kan dan enkel bezig zijn met zijn core-business, namelijk het artistieke en de manager zorgt dan voor de begeleiding en omkadering van zijn oeuvre in het artistieke netwerk (Gielen, 2004, blz. 12).
Anneleen Forrier meldt dat drie competenties zeer belangrijk zijn bij het uitstippelen van een loopbaan, met name: -
de vaardigheden, kennis en expertise
-
de sterkte van het eigen sociaal netwerk
-
de duidelijkheid van de loopbaanverwachtingen of sterkte van de identiteit.
In de wereld van de kunsten is vooral de sterkte van het sociaal netwerk ontzettend belangrijk. Zekerheid kan dus eerder te maken hebben met het opbouwen van een goed netwerk, dan met de duur van een contract. Ook de kennis en expertise in huis hebben is belangrijk. Er wordt reeds meer aandacht besteed in de opleiding aan zakelijke aspecten
30
(cultuurbeleid, statuut,…), maar kunstenaars moeten ook zorgen dat ze steeds bijblijven in deze thema’s (Forrier, 2007, blz 15-17).
Om aan die competenties te werken zijn natuurlijk de kunstenaars zelf verantwoordelijk, maar ook de opleidingen die breder moeten zijn, loopbaanbegeleiding, een goed statuut, enzovoort zijn hier zeker van belang (Forrier, 2007, blz. 17).
Lieve Moeremans meent dat er via verschillende wegen en op verschillende kruispunten van een loopbaan werk moet gemaakt worden van zakelijke kennis bij kunstenaars. De mening over het moment waarop zakelijke vorming belangrijk is, van o.a. Moeremans, Bijnens, Jongenelen,… wordt hier gebundeld in vier aspecten, namelijk via de opleidingen, bij de start van de loopbaan, door het beleid en door de kustenaars zelf.
1. De opleidingen: In de eerste plaats zijn het de opleidingen die hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. Het gebrek aan zakelijke en juridische kennis is een knelpunt dat door de opleidingen kan opgevangen worden via het aanbieden van verplichte vakken die deze aspecten behandelen. Dit is pas aan de orde in het laatste jaar van de opleiding, omdat anders de informatie al kan verouderd zijn tegen dat de studenten afstuderen. Ze zullen er in het laatste jaar ook meer interesse voor hebben, omdat ze dan al stilaan geconfronteerd worden met de realiteit van het beroepsleven. Men kan deze vakken best invullen door mensen uit de praktijk zelf naar de school te laten komen, zoals het Kunstenloket, die dan een praktijkgerichte uitleg kunnen geven over een bepaald aspect. Het zou voor acteurs en theatermakers ook interessant zijn, moesten mensen uit de commerciële sector worden uitgenodigd (Moeremans, 2005, blz. 71-75).
2. De start van de loopbaan: Wanneer de studenten de opleiding verlaten en het beroepsleven betreden, ondervinden ze heel wat moeilijkheden bij de start van hun loopbaan, maar dat geldt in vele sectoren. Ze aanvaarden de arbeidsmarkt met haar speciale mechanismen, maar ondersteuning en informatieverstrekking is noodzakelijk. Het is een gedeelde verantwoordelijkheid, van zowel de starters als de ondersteunende organisaties om te zorgen dat informatie over juridische en zakelijke aspecten tot bij hen geraakt (Moeremans, 2005, blz. 75). Ook uit het onderzoek van Bijnens blijkt dat zeer veel kunstenaars nood hebben aan informatie en ondersteuning. Meer dan de helft van de ondervraagden
gaf
aan
nood
te
hebben
aan
informatie
en
advies
over
promotiemogelijkheden van het werk, het sociaal-fiscaal statuut van de kunstenaar, subsidievormen, overheidsopdrachten en tentoonstellingsmogelijkheden. Eén derde van de respondenten gaf aan ook informatie en advies te wensen over de verkoop van werk,
31
sponsoring en andere financieringsvormen, het zakelijk beheer van de kunstactiviteiten en het invullen van fiscale documenten (Bijnens, 2004, blz. 68-70). Wat duidelijk naar voor komt, is dat het hier gaat om beeldende kunstenaars en deze zaken dus niet van toepassing zijn op de gehele populatie kunstenaars.
3. Het beleid: Ook voor het beleid is er een deel van de opdracht weggelegd, namelijk het bundelen en bekendmaken van ondersteunende organisaties. Ook overheidsinstanties hebben een verantwoordelijkheid in het informeren van kunstenaars wanneer er zaken in het beleid veranderen. Zij zijn namelijk vaak een aanspreekpunt voor starters. Kunstenaars moeten zich blijvend kunnen informeren, ook al hebben ze de schoolbanken reeds enkele jaren verlaten. Het zou interessant zijn moest er vanuit de sector een folder worden opgemaakt met alle ondersteunende organisaties in en waarvoor men daar terecht kan. Overheidsorganisaties die instaan voor werkgelegenheid, moeten dergelijke folders aan de loketten ter beschikking stellen (Moeremans, 2005, blz. 77-78). Het Initiatief Beeldende Kunst (IBK) heeft al zo een folder voor beeldende kunstenaars, maar die kan je enkel verkrijgen bij het IBK zelf. Ook het NICC gaf een dergelijke publicatie uit, geschreven door Annick Bijnens, met tips om het professioneel organiseren van de artistieke activiteiten van kunstenaars vlotter te laten verlopen en uit te leggen hoe een kunstenaar zichzelf moet promoten (Bijnens, Devos & Declerck, 2005, blz. 4-5). Ondanks het aanzienlijke aanbod van organisaties en websites waar de kunstenaar hulp kan zoeken, blijft het beklag dat niemand de kunstenaar informatie op maat levert, waaruit wordt geconcludeerd dat de informatiekanalen niet optimaal werken (Bijnens, 2004, blz. 70). Zo blijkt dat loketmedewerkers van onder andere de VDAB en RVA vaak zelf onvoldoende op de hoogte zijn van het kunstenaarsstatuut (Vlaams Theater Instituut, 2005, blz.5-6).
In een artikel uit de Morgen brengt het toenmalige Agalev het probleem rond een tekort aan zakelijkheid in de kunst- en cultuursector naar voor. Jos Stassen stelt namelijk zijn nieuw voorstel van decreet voor waarin de oprichting van een Vlaams Instituut voor Zakelijk en Artistiek Ondernemen aan bod komt. Volgens hem hebben kleinere organisaties binnen de kunstensector nood aan een dergelijk orgaan, omdat ze niet de mogelijkheid hebben om naast de artistiek directeur, ook nog een zakelijk directeur aan te werven (Naânaï, 02/04/2001). Dit voorstel is nooit omgezet in de praktijk. Nochtans verwachten de beleidsorganen zelf veel zakelijke kennis van de culturele en kunstwereld. In een artikel uit, opnieuw, De Morgen vermeldde toenmalig minister Paul van Grembergen dat ingediende projecten vaak zeer gemotiveerd zijn in hun artistieke invulling, maar dat men het zakelijke aspect verwaarloost. En als de zakelijke informatie niet in orde is, worden er geen subsidies
32
toegekend. Van Grembergen legt hier de verantwoordelijkheid voor zakelijke kennis bij de opleidingen (Eetezonne, 05/02/2003). 4. De kunstenaars: Tot slot zijn ook de individuele kunstenaars zelf verantwoordelijk voor het informeren van zichzelf over zakelijke, juridische en beleidsaspecten. Er zijn voldoende organisaties, dus ze moeten zelf actie ondernemen en op zoek gaan naar de juiste informatie. Het moet een permanent aandachtspunt zijn van de kunstenaar om zich actief te informeren over al die zaken gedurende de hele loopbaan. Strategisch nadenken over de loopbaan, daar doen starters niet echt aan mee, ze vinden het namelijk onbelangrijk. Het zou hen nochtans veel verder kunnen helpen, ze mogen er niet meer van uit gaan dat hun loopbaan afhankelijk is van geluk en toeval. In plaats van te wachten op dit geluk, moeten ze er actief naar op zoek gaan. Via kennis over de sector, kan men bepaalde zaken in zijn of haar voordeel ombuigen (Moeremans, 2005, blz. 80-82). Volgens Bijnens zijn veel beginnende kunstenaars zich bewust van het belang om over managementkwaliteiten te beschikken. Ze vinden het nodig dat de kunstenaar zijn loopbaan strategisch plant, aan public relations doet, zijn werk promoot en met belangrijke personen communiceert. Maar ze beweren zelf niet te beschikken over deze managementkwaliteiten (Bijnens, 2004, blz. 86-87). Ook in het debat op 3 april georganiseerd door het Kunstenloket, kwam als conclusie naar voor dat je als kunstenaar geen afwachtende houding mag aannemen, maar zelf initiatieven moet nemen, en zelf ondernemend moet zijn (Kunstenloket, 2007 blz. 3).
Een mogelijkheid die dient vermeld te worden, vormt het Nederlandse bedrijf [ De ïs Ka ]. Dit unieke bedrijf werd in 2002 uit de grond gestampt en is opgericht vanuit het idee van ruilen. Kunstenaars die bij dit bedrijf zijn aangesloten staan enkele kunstwerken af in ruil voor praktische zakelijke diensten zoals het invullen van hun belastingsaangifte, het drukken van promotieartikelen of de bouw van een website. Het ruilen van kunstwerken voor juridisch advies gebeurt wel vaker in de sector, maar bij [De ïs Ka ] worden de kunstwerken ondergebracht in een commanditaire vennootschap, waarbij de vennoten bestaan uit particulieren en bedrijven die een eenmalig bedrag storten, waarna ze kunstwerken mogen lenen en uitnodigingen krijgen voor atelier-, museum- en galeriebezoek (Jongenelen, 2006, blz. 36-41).
Tot slot nog een getuigenis van Rosa Vandervorst, een pas-afgestudeerde aan het Herman Teirlinck Instituut. Zij vond het een meerwaarde dat er vaak van docent werd gewisseld doorheen de grote verscheidenheid aan vakken, waarbij de docenten ergens allemaal dezelfde visie hebben elk met hun eigen persoonlijkheid. Er worden wel steeds minder theorielessen aangeboden, wat de opleiding ontzettend verzwakt naar haar mening. Wat de
33
school wel te bieden heeft ten opzichte van het beroepsleven is te zorgen dat er veel gastdocenten langskomen. Zij spelen namelijk een cruciale rol in de opstart van vele carrières, ze brengen hen met andere makers in contact en zetten de studenten aan tot netwerken. Rosa bevestigt dat er niet voldoende aandacht wordt besteed aan zakelijke vorming tijdens de opleiding, maar ze heeft ook haar bedenkingen ten opzichte van dat ondernemerschap. Net als vele kunstenaars, is ze van nature niet zo toekomstgericht. Toch merkt ze op de laatste weken te beseffen dat je daartoe wordt verplicht eens je op de arbeidsmarkt terecht komt (D’hooge & Soete, 2007, blz. 20-23).
34
5. Kwalitatief luik 5.1 Resultaten interviews departementshoofden Eerst wordt de naam en de functie van de personen die werden geïnterviewd, weergegeven, daarna volgt de beschrijving van de interviews per onderwerp.
KASK G: Wim de Temmerman, departementshoofd KASK A: Eric Ubben, departementshoofd SL B: Jan Cools, opleidingsvernatwoordelijke SL A: Mark De Belder, departementshoofd SL G: Frans Aerts, departementshoofd Cons A: Pascale de Groote, departementshoofd Cons G: Lucien Posman, opleidingsverantwoordelijke muziek Cons B: Rafaël D’Haene, departementshoofd en Jan Pauwels, verantwoordelijke personeel HTI: Pascale de Groote, departementshoofd Lemmens: Ria Vandecappelle, verantwoordelijke communicatie Rits: Bert Beyens, departementshoofd HID: Pascale de Groote, departementshoofd
Deze personen waren allen zeer bereidwillig om mee te werken aan dit onderzoek. De uitgeschreven interviews waarop de bespreking is gebaseerd, bevinden zich in bijlage 14.
5.1.1 Aanwezigheid zakelijke vorming In tabel 1 kan u aflezen in welke mate zakelijkheid binnen iedere opleiding wordt aangeboden. De legende die bij de tabel wordt vermeld, zal doorheen de hele paper worden gebruikt en kan ook teruggevonden worden in bijlage 13.
35
SCHOOL
verplicht aanwezig in
KASK
KASK
G
A
SL B
X (bij
X
SL
SL
Cons
A
G
A
X
X
Cons
HTI
Lemmens
Rits
HID
B X
Audiovisuele
curriculum
Cons G
X (twee
X (enkel
X (twee bij
vakken)
voor
podiumkunsten)
muziek)
(één bij
Kunsten) 1SP
audiovisuele kunsten)
aanwezig in
X
X
X
3
4
3
keuzevakken aantal vakken:
lezingen (’s avonds)
X
afstudeerhappening
X X
X
X
X
X
X
X
gastdocenten binnen
X (binnen de
verplicht curriculum
ateliers)
X
Tabel 1: Zakelijke vorming binnen de opleidingen Legende: KASK G = Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in gent
X
X
Cons G = Conservatorium Gent
KASK A = Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen
Cons B = Conservatorium Brussel
SL B = Sint Lukas Brussel
HTI = Herman Teirlinck Instituut
SL A = Sint Lucas Antwerpen
Lemmens = Lemmensinstituut
SL G = Sint-Lucas gent
HID = Hoger Instituut voor de dans
Cons A = Conservatorium Antwerpen
SP = Studiepunten
36
5.1.2 Toekomstplannen Tijdens de interviews werd de vraag gesteld of de school bepaalde toekomstplannen heeft naar zakelijkheid toe en of ze zakelijke vorming meer of minder zullen aanbieden.
Vijf departementen vinden dat ze te weinig zakelijke vorming voorzien binnen hun opleiding, namelijk KASK A, SL B, SL G, HTI en HID. Enkel KASK G zal in de toekomst minder zakelijke vorming aanbieden aan de studenten. Daarnaast zijn er zes departementen die vinden dat ze genoeg zakelijke vorming aanbieden, namelijk SL A, Cons A, Cons G, Cons B, Lemmens en het Rits.
Toch zijn er binnen de scholen met dezelfde toekomstvisie zeer sterke verschillen op het vlak van hun mening over de achterliggende reden bij een eventuele aanpassing van het curriculum. Daarom bespreek ik deze zaken per departement.
KASK Gent: Bij de vrije kunsten binnen het KASK G was er altijd al een verplicht vak in het vierde jaar met enerzijds KMO en management en anderzijds wetgeving. Dit vak zal in de Ba-Ma structuur niet meer verplicht worden omdat de studenten dat vak niet wensen te krijgen. De school had steeds moeite met het vinden van geschikte docenten die kennis van zaken hadden en deze konden meegeven vanuit de problematiek van de kunsten. Momenteel lukt het vrij goed en komt er van de studenten stilaan positieve feedback, maar doordat het al die jaren negatief werd beoordeeld, maken ze er een keuzevak van. Een kunstenaar moet het volgens hen niet persé kennen, maar als de student geïnteresseerd is, kan hij het altijd volgen. Ze vinden het niet nodig om een kunstenaar ook op te leiden als manager. Aan de studenten van interieurvormgeving geeft men een verplicht vak Communicatie en een keuzevak Organisatiemanagement.
KASK Antwerpen: Eric Ubben stelt aan het begin van het interview dat zakelijke kennis onvoldoende onder de aandacht komt, omdat de kunstenaar of vormgever als ondernemer een feit is. Er zijn wel twee problemen verbonden aan het doceren van zakelijke vorming: ten eerste is er een gebrek aan toegestane studiepunten voor de beeldende kunsten. Ze hebben namelijk slechts één masterjaar en dat is volgens hem onvoldoende om enerzijds de student te vormen tot een mature beeldvormer en anderzijds te zorgen dat ze zichzelf autonoom kunnen bewegen binnen het veld, netwerken kunnen uitbouwen en zich communicatief goed
genoeg kunnen wapenen. Een tweede probleem is het feit dat de studenten daar op dat moment ook niet mee bezig zijn. Het creatieve proces zuigt hen helemaal op. Studieduurverlenging is een noodzaak volgens hem omdat de student dan in een master of eventueel een master-na-master voldoende plaats heeft om aan het eindwerk bezig te zijn, naast het creëren van ondernemingszin. Zakelijke vorming is ook nodig binnen de bachelorjaren voor diegene die beslissen om uit te stromen.
Sint Lukas Brussel: Bij het Sint Lukas Brussel vindt men dat de school de plicht heeft om meer aandacht te besteden aan zakelijke aspecten. Ze zijn daarom volop bezig alle richtingen te evalueren. Binnen de audiovisuele kunsten, fotografie en grafisch ontwerp moeten de studenten één vak verplicht volgen voor één studiepunt. Dit vinden ze voldoende voor deze richtingen daar dit dertig contacturen zijn. Bij de vrije Kunsten wordt er enkel in de ateliers aandacht aan besteed, waarbij het dus afhankelijk is van de docent die deze ateliers geeft. Daar moet verandering in komen na de evaluatie. In de toekomst zal een vak van drie studiepunten worden opgenomen in het curriculum van deze richting. Er zal binnen dit vak één docent aangesteld worden die gaat lesgeven in een professionele attitude en deze docent zal dan op zijn beurt gastdocenten vragen die een specifieke kennis hebben en betrokken zijn bij een bepaalde afstudeerrichting.
Sint-Lucas Gent: Momenteel
wordt
er
binnen
Sint-Lucas
Gent
reeds
het
vak
Theorie
van
de
beroepsuitoefening gegeven van drie studiepunten, verplicht voor alle studenten. Daarnaast komt zakelijkheid in de ateliers aan bod, maar dat is dan grotendeels afhankelijk van de docenten. Het verplicht vak wordt door twee mensen gegeven en is nog iets te beperkt. Het moet niet groter worden op het vlak van het aantal studiepunten, maar het moet meer aanwezig zijn binnen de opleiding. Het vak wordt wel met de jaren beter, waardoor het dus door de studenten niet als een karwei wordt bekeken. Een eventuele uitbreiding kan gebeuren via lezingen, die dan niet bestaan uit theoretische exposés maar gelinkt worden aan het beroepsleven. Het is dus de bedoeling om ook kunstenaars uit de praktijk te vragen, zodat ook de praktische kant van de zaak wordt belicht.
HTI en HID: In het Herman Teirlinck Instituut en het Hoger Instituut voor de Dans organiseren ze een aantal lezingen die bij beide richtingen onder een verplicht vak vallen, maar niet apart in het curriculum worden weergegeven. Doordat de studenten het niet direct als zinvol ervaren is het moeilijk om hen toch van het nut te overtuigen. Ook de korte studieduur vormt binnen
38
deze opleidingen een probleem. Binnen twee en een half jaar zal de nieuwe vleugel naast het Conservatorium klaar zijn en zullen de studenten ook in staat zijn om infosessies en lezingen, die momenteel voor de studenten van Muziek worden gegeven, ook te volgen. Maar er zal geen verplicht vak aan het curriculum worden toegevoegd om de studenten niet te overbelasten. Binnen de Associatie Antwerpen is het sinds twee jaar ook mogelijk om keuzevakken aan te vragen uit andere opleidingen en het aantal studiepunten (zestig) mag sindsdien ook overschreden worden, zodat de studenten de kans hebben om zakelijk gerichte vakken uit andere opleidingen te volgen. Het probleem is de studenten overtuigen van het nut van deze kennis. Vaak komt dit besef pas wanneer ze de opleiding hebben verlaten.
Sint Lucas Antwerpen: In het vierde jaar wordt aan alle studenten het vak Theorie van de beroepsuitoefening verplicht gegeven. De studenten ervaren dit vaak als een grote last omdat het heel theoretisch is en wordt gegeven door een jurist zonder enige voeling met de praktijk. Daarnaast worden er ook verschillende keuzevakken gegeven onder de vorm van seminaries. De omvang van het zakelijke vormingsaanbod is dus volgens Mark De Belder voldoende, maar de manier waarop dient anders te gebeuren. Het is de bedoeling om te komen tot een vak dat bestaat uit een vast pakket met experten uit het veld die hun verhaal vertellen, aangepast aan de richting. Er zullen een aantal zaken hetzelfde zijn zoals, hoe vestig ik mij als zelfstandige, maar het mag niet los van de praktijk worden gedoceerd. Toch is het zeker niet de bedoeling om managers te creëren, maar studenten die een aantal competenties aangeleerd krijgen, een algemene vorming krijgen en zelfstandig leren werken. Ook binnen de ateliers, waar meestal in zeer kleine groepen wordt gewerkt, wordt er regelmatig over gesproken met de docenten, maar ook zij hebben niet genoeg kennis van zakelijke details. Daarnaast is het niet de bedoeling om de studenten te belasten met dergelijke techniciteiten. Het is wel de bedoeling om hen wegwijs te maken en te zorgen dat ze een aantal basisregels kennen. Dus een verplicht basispakket van drie studiepunten per semester met dan nog keuzemogelijkheden via seminaries is meer dan voldoende voor deze opleiding, aldus Mark De Belder.
Conservatorium Antwerpen: In het Cons A vindt men dat men de studenten genoeg aanbiedt op zakelijk vlak, namelijk een verplicht vak ‘Inleiding tot de muziekpraktijk’, alsook drie keuzevakken die specifiek gericht zijn op zakelijkheid. Daarnaast grijpen ze zoveel mogelijk de kans om externen lezingen te laten geven over dit onderwerp. Het is een vijfjarige opleiding, dus ze hebben meer speling in het verzorgen van die lezingen. Op die manier leren de studenten mensen
39
uit de sector kennen, wat drempelverlagend werkt wanneer ze later contact met hen wensen op te nemen.
Conservatorium Gent: Er worden twee vakken verplicht gegeven, één in de derde bachelor en één in de eerste master en dat zal zo blijven. Daarnaast worden er door Muziekzaken vier infosessies georganiseerd die vrijblijvend zijn. Doordat die twee verplichte vakken in het curriculum zitten, zou het wel kunnen dat die infosessies zullen verdwijnen wegens te overlappend en daardoor te weinig interesse van de studenten. In die twee vakken willen ze de basis meegeven, zodat de studenten eens ze de noodzaak voelen, de juiste mensen kunnen contacteren. Het is niet de bedoeling dat studenten een complexe boekhouding kunnen voeren, wel dat ze een boekhouding leren lezen.
Conservatorium Brussel: Volgens Rafaël D’Haene kan je zakelijkheid enkel via de praktijk ervaren. Reeds gedurende de opleiding treden de studenten geregeld op, dus ze kennen de weg naar de markt en ze worden reeds met de praktijk geconfronteerd gedurende hun opleiding. Ze hebben een eigen productiebureau binnen de school die fulltime zorgt voor een podium voor de jonge musici. Een cursus aanbieden is naar hun mening niet nodig en ook niet mogelijk, indien ze het al zouden willen, want in het hoger kunstonderwijs werken ze met een bevroren enveloppe. Ze moeten wachten tot er een nieuw decreet komt. En bij andere conservatoria geven ze zakelijke vorming wel mee, dus zij moeten dat niet aanbieden. Daarnaast voelen zij geen nood bij de studenten om een dergelijk vak in te voeren, want ze vinden sowieso hun weg binnen de sector. Wel bieden ze jaarlijks een vijftal seminaries aan over zakelijkheid. Dit jaar zijn er slechts twee doorgegaan wegens een te lage opkomst. Toch zullen ze dat blijven aanbieden, omdat ze vinden dat het wel moet bestaan.
Lemmensinstituut: Bij Muziek en Jazz volgen alle studenten verplicht het vak Organisatie Muziekleven, waarin vier avondsessies zitten vervat, georganiseerd door Muziekcentrum Vlaanderen, omtrent zakelijkheid. De studenten van Woord kunnen ook naar die sessies gaan, maar dit gebeurt in mindere mate. Langs de ene kant vindt de directie dat men nog meer zakelijkheid dient aan te bieden, maar de studenten ervaren het niet op die manier, dus men gaat de huidige structuur behouden.
40
Rits: Bij de podiumkunsten worden er twee vakken verplicht aangeboden en worden regelmatig lezingen georganiseerd in het kader van andere vakken. De audiovisuele kunsten hebben het vak auteursrecht, alsook lezingen die in andere vakken aan bod komen. Vroeger werd gevraagd aan de studenten om een verslag te schrijven over dergelijke lezingen, maar die drukkingmiddelen wenst men nu niet meer toe te passen. Bert Beyens denkt dat ze zakelijke vorming niet genoeg aanbieden, wegens een te klein tijdsbestek en een psychologische drempel bij de studenten, maar wenst er ook niet méér aandacht aan te besteden, omdat ze niet alles tot in detail moeten kennen. Een mogelijkheid om studenten wegwijs te maken na hun opleiding is de website van de school, maar dat is momenteel bij hen geen prioriteit. Binnen de vakken die ze geven, willen ze een waaier aanbieden van tips en links, zodat de studenten bij de juiste deuren kunnen aankloppen. Ze moeten bijvoorbeeld geen jaar lang les krijgen over boekhouden, maar ze moeten weten waar ze een boekhouder kunnen vinden.
5.1.3 De achterliggende redenen In de interviews keren een aantal redenen regelmatig terug omtrent het aanbieden van zakelijke vorming binnen de opleidingen. Enerzijds worden er positieve redenen aangehaald voor het aan bieden van zakelijke vorming binnen de opleiding, anderzijds geeft men de oorzaken aan voor het tekort aan zakelijke vorming binnen de opleidingen.
Om te beginnen worden de positieve redenen weergegeven. Alle departementshoofden (uitgezonderd het Cons B en het KASK G) vinden zakelijke kennis belangrijk voor kunstenaars. Ze vinden dat de beginnende kunstenaars deze kennis moeten aangereikt krijgen binnen de opleiding. Door het aanbieden van zakelijkheid binnen de opleiding, wensen de departementshoofden de school af te stemmen op de huidige maatschappij en de studenten voor te bereiden op de arbeidsmarkt in deze maatschappij. Daarnaast wil het Cons A de studenten een aanspreekpunt geven wanneer ze een gebrek aan zakelijke kennis ervaren wanneer ze al in het werkveld actief zijn. De studenten kunnen namelijk steeds de contactgegevens opvragen van de personen die de vakken en lezingen over zakelijkheid verzorgen binnen de opleiding.
Nu worden de oorzaken op een rij gezet waardoor de opleiding niet méér zakelijke vorming kan of wil aanbieden, die aangehaald werden door de departementshoofden:
41
1. De
meest
aangehaalde
reden
is
de
desinteresse
bij
de
studenten.
De
departementshoofden percipiëren dat de studenten het nog niet als relevant ervaren binnen de opleiding en als er geen interesse is, moet het dan wel aangeboden worden? Deze desinteresse wordt ook omschreven als een psychologische drempel die de studenten zouden hebben ten opzichte van alles wat met zakelijkheid te maken heeft. 2. Een tweede oorzaak vormt de korte studieduur en het daarmee samenhangende gebrek aan toegestane studiepunten. Deze klacht horen we niet bij de conservatoria, waar een vijfjarige opleiding de regel is. 3. De mentaliteit van de docenten wordt als derde reden aangehaald door de departementshoofden. Het belang van zakelijkheid dient door alle docenten te worden aanvaard, met als gevolg dat zakelijke aspecten in elk vak aan bod kunnen komen en meer specifiek in de ateliers, waar vaak in kleine groepen wordt gewerkt. Binnen één opleiding zijn er docenten die vanaf de eerste bachelor een professionele houding nastreven bij hun studenten, andere docenten houden het mythisch beeld van een kunstenaar in stand. 4. Ook de overbelasting van studenten wordt aangehaald. Een kunstopleiding is geen nine-to-five studie. Men mag de studenten niet té veel belasten, zeker niet met zakelijke details. 5. Eén departement klaagde over de problemen die het ondervindt om docenten te vinden met én kennis van zaken én praktijkkennis om deze zaken mee te geven vanuit de problematiek van de kunsten. 6. Er is één opleiding die de aandacht voor zakelijke kennis net zal verminderen, omdat zij menen dat een kunstenaar dergelijke zaken niet echt moet kennen. Een kunstenaar is geen manager, maar als hij wil, kan de student het wel steeds als keuzevak volgen. 7. Ook de reden van de bevroren enveloppe wordt aangehaald, waarbij het departement meent dat ze toch geen vak voor zakelijke vorming zou kunnen aanbieden wegens de vaste som subsidies die ze krijgen, die vast is gelegd door een decreet. 8. Als laatste wordt er aangegeven dat zakelijke vorming reeds in andere conservatoria binnen het curriculum wordt meegegeven, dus dat zij het dan niet meer moeten doen.
Redenen genoeg om geen of alleszins niet méér zakelijke vorming aan te bieden binnen de opleiding. Nochtans zijn de meeste departementshoofden overtuigd van het belang van zakelijkheid voor kunstenaars. Waar ligt de oplossing dan wel? Ligt de oplossing in de alumniwerking? Op deze vraag geven we in ‘5.1.4 Alumniwerking’ een antwoord.
42
5.1.4 Alumniwerking In eerste instantie was het de bedoeling om, net als bij ‘5.1.1 Aanwezigheid zakelijke vorming’, een overzichtelijk kader te maken van de mate waarin de departementen hun studenten opvolgen binnen een eventuele alumniwerking en in hoeverre ze de alumniwerking gebruiken om zakelijke vorming door te geven naar oud-studenten toe. Maar bij het bekijken van de interviews bleek al snel dat de situatie waarin de opvolging van de scholen gebeurt, te verschillend en te specifiek is, om dit in een tabel te gieten.
Bij het Rits worden elk jaar alumni-awards uitgereikt voor afgestudeerden die belangrijk werk hebben verricht, waarbij dit jaar ook alumni-awards voor de nieuwste lichting worden georganiseerd. Zij zien alumniwerking als een belangrijk middel voor netwerking en daaraan gekoppeld de werkgelegenheid.
Ook bij het SL B, SL G en het Lemmens hebben ze een alumniwerking. Bij SL B wordt de nadruk gelegd op het vormen van een netwerk of het in stand houden ervan. Bij SL G maakt men eerder werk van een vacaturedatabank en doet men na vijf en na tien jaar een enquête om te bekijken waar iedereen is terecht gekomen. Net als bij de vorige twee departementen is er ook bij het Lemmens geen werking op jaarbasis, maar worden oud-studenten bij, onder andere het pensioen van een docent of het 125 jarige bestaan van de school, uitgenodigd en gevraagd om mee te werken aan een project.
Binnen de Hogeschool Antwerpen waar zowel het Cons A, het HTI, het HID en KASK A onder vallen, probeert men sinds kort een alumniwerking op te starten. Bij het KASK A, HTI en HID lukt het vrij goed om de studenten op te volgen. Bij het HID komen ze namelijk meestal in bestaande structuren terecht en het HTI heeft een kleine en zeer trouwe groep studenten. Voor het Cons A moet er een intensief beleid gevoerd worden naar oudstudenten toe en daar heeft men momenteel de middelen niet voor.
Bij het Cons G probeert men, nadat vijftien jaar geleden de oud-studentenclub is afgeschaft, terug een alumniwerking op te starten. Ook zij worden vanuit de hogeschool verplicht om dit te doen, maar zitten met het probleem dat ze enkel een thuisadres hebben van de studenten.
In het KASK Gent is men ook volop bezig om een alumniwerking op poten te zetten. Hier worden de mogelijkheden aangehaald in verband met navorming van oud-studenten. Zij
43
kunnen namelijk op de hoogte worden gebracht van infosessies of een lezingenreeks omtrent zakelijkheid.
Bij het Cons B heeft men momenteel enkel zicht op de uitblinkers, maar gaat men er ook werk van maken.
Bij SL A is er geen gestructureerde opvolging van de studenten of alumnibeleid. Enkel studenten die plots opduiken in het circuit of bijvoorbeeld artdirector worden van een tijdschrift worden opgevolgd. Ze gaan in de toekomst ook geen werking opstarten door een gebrek aan middelen.
5.1.5 Een kunstenaarscarrière Op de vraag ‘Hoe ziet een kunstenaarscarrière er de eerste vijf jaar uit?’ antwoordden alle departementshoofden éénduidig ‘het is divers’. Binnen elke afstudeerrichting zijn er verschillende trajecten mogelijk. Daarom worden de mogelijke trajecten per opleiding weergegeven.
Audiovisuele en beeldende kunsten: De verschillende departementen zijn het er mee eens dat veel studenten na hun opleiding terecht komen in het onderwijs. Daarnaast blijven een groot aantal studenten actief bezig met kunst, waarbij er enkelingen binnen de vijf jaar internationaal doorbreken. De grote meerderheid blijft in een tussengebied hangen waarbij ze kunst produceren en deze tentoonstellen, maar financieel in een fragiele situatie verkeren. Er wordt ook aangegeven dat studenten door de academisering van het onderwijs meer in staat zijn om in de brede culturele sector terecht te komen. De opleiding geeft een bepaalde theoretische bagage mee samen met een aantal competenties, zodat de studenten in vele beroepen kunnen terecht komen. In het SL B geeft men aan dat veel vrije kunstenaars in de horeca terecht komen, terwijl in andere scholen wordt aangegeven dat die horeca-uitstroom sterk is verminderd door o.a. de lerarenopleiding. Bij het KASK A meent men dat de eerste vijf jaar een cruciale periode is, waarbij het erop of eronder is. Terwijl men bij SL G meent dat hoe trager de afgestudeerden op gang geraken, hoe beter dat is. Zij menen dat als je gemakkelijk compromissen maakt, het niveau dat je bereikt lager zal zijn.
Een belangrijk aspect dat nog niet werd aangehaald, is de mogelijkheid van de studenten om verder te studeren. Wanneer ze zich bijscholen in een kunstopleiding, is de kans dat ze in
44
het circuit actief blijven veel groter. Mark De Belder, van SL A, zei dat er een groot aantal studenten na hun opleiding niets meer doet met betrekking tot kunst, en dat dit vooral de vrouwelijke studenten zijn.
Muziek: Bij de verschillende opleidingen Muziek (Cons A, Cons G, Cons B en Lemmens) komt naar voor dat heel veel afgestudeerden in het onderwijs terecht komen. Bij het Cons B gaan alle studenten (alle Belgen, want de kennis van het Nederlands is noodzakelijk) de lerarenopleiding volgen. Daarnaast doen ze mee aan audities om in een ensemble terecht te komen, richten ze zelf een groep op of starten ze met een eigen project. Dit doen ze om zoveel mogelijk concerten te kunnen spelen. Componisten hebben het vrij moeilijk en hebben ook een versplinterd profiel. Lucien Posman van het Cons G meent dat studenten Jazz en lichte muziek alsmaar meer in het onderwijs terecht kunnen en dat studenten popmuziek meer mogelijkheden hebben om te spelen dan klassiek geschoolde studenten, maar dat de gages veel te laag zijn om van te kunnen leven. In het Cons A promoten ze de laatste jaren de sociaal-artistieke muziekpraktijk, omdat daar een tekort is aan geschoolde muzikanten. De scholen menen eensgezind dat het voor elke afgestudeerde een zoektocht is naar een evenwicht tussen een aantal uren lesgeven, een interim doen, in een ensemble of groep spelen,... wat tot problemen kan leiden.
Woord en Dans: Tijdens de interviews met het Cons G en het Cons B werd er niet apart gesproken over de kunstenaarscarrière van de afgestudeerden Drama of Woord. Voor het conservatorium Gent nam ik een interview af van Lucien Posman, opleidingsverantwoordelijke Muziek, dus hij had geen zicht op het antwoord op deze vraag. Rafaël D’Haene, van het Cons B, maakte geen onderscheid omdat de dramarichting enkel de musicalafdeling als afstudeerrichting heeft, die met ander woorden ook gedeeltelijk onder Muziek thuishoort.
Bij het HTI en HID geeft Pascale De Groote weer dat het huidige landschap vooral bestaat uit vele kleine groepen, waardoor afgestudeerden gedurende hun loopbaan telkens weer audities moeten doen, zodat de zoektocht naar werk zwaar en stresserend kan zijn. Velen van hen richten dan ook eigen initiatieven op of gaan ‘deeltijds’ in het onderwijs lesgeven. Vanuit het Lemmens geeft men eenzelfde beeld weer van een versnipperde carrière. Bij het Rits maakt men een onderverdeling volgens een tijdsperspectief. Een eerste selectie gebeurt, naar de mening van Bert Beyens, vlak na hun afstuderen. Vele studenten zijn moe na vier jaar intensief bezig zijn en hebben vaak geen geld doordat ze een deel van hun eindwerk zelf hebben moeten betalen. Ze willen dan ook zo snel mogelijk geld verdienen.
45
Enkel de zeer goede studenten kunnen werk maken van projecten, eventueel via Wild Cards van het VAF. Na vijf jaar gebeurt er dan een tweede selectie, waarna enkel de volharders blijven proberen aan de slag te geraken in de sector. Binnen de vijf jaar na hun afstuderen zal slechts tien procent iets op zijn/haar naam hebben staan.
5.1.6 Voorbereiding op de artistieke arbeidsmarkt In tabel 2 vindt u terug op welke manier de verschillende departementen de studenten proberen voor te bereiden op de artistieke arbeidsmarkt. SCHOOL
VOORBEREIDING OP DE ARTISTIEKE ARBEIDSMARKT
KASK G
Zeer weinig: doorheen oefeningen worden ze artistiek en communicatief in contact gebracht met het werkveld
KASK A
- Schoolverlaatmoment voor laatstejaars (werkgevers + ondersteunende organisaties worden voorgesteld) - Gebruik externe jury’s: confrontatie met meningen uit galeriewereld doorheen de opleiding - De jonge garde docenten zijn zich bewust van hun plicht om de studenten voor te bereiden op de arbeidsmarkt.
SL B
- Afstudeerbeurs voor laatstejaars: kennis maken met werkgevers, organisaties,...
SL G
- Het is niet hun taak om beroepsvakken te geven, wel om vaardigheden mee te geven die ze kunnen gebruiken in het werkveld.
SL A
- Grafisch Ontwerp: 3 maanden stage in een bureau - Vrije Kunsten en Juwelen: geen voorbereiding - Illustratieve vormgeving: vanaf volgend jaar ook stage
Cons A/ HTI/HID
- Voorbereiding op verschillende facetten van het beroep: ze kunnen naast musicus, acteur of danser ook iets betekenen met hun metier in andere beroepen - Muziek: verschillende stagemomenten
Cons G
Per opleiding wordt sterk nagedacht over de werkgelegenheid en de mate waarin men daarop kan inspelen via o.a. onderwijsverbreding. - Bijvoorbeeld Compositie: ook koordirectie (als keuzevak), directie (voor in het DKO aan de slag te kunnen) en componeren met elektrische middelen (voor radio-jingles, filmmuziek,...)
46
Cons B
Productiebureau in huis: door de studenten te laten optreden ervaren ze de praktijk.
Lemmens
Geen voorbereiding
Rits
- Het eindwerk: alle zakelijke aspecten worden door Rits zelf geregeld, maar ze proberen de studenten wel te wijzen op deze zaken. - Informeel: sommige docenten stellen zich open voor de studenten
Tabel 2: Voorbereiding artistieke arbeidsmarkt
5.1.7 Voorbereiding op de niet-artistieke arbeidsmarkt Ieder departement meldt dat ze zich op geen enkele manier richten naar de niet-artistieke arbeidsmarkt. Zij houden zich bezig met hun core-business en daar zijn verschillende redenen voor:
1. De kunstopleiding is een academische opleiding (KASK G, SL B, SL G en SL A) Het is een academische opleiding, met andere woorden gericht op het opleiden van de studenten tot creatieve onderzoekers op het vlak van kunst en vormgeving. De opleiding is dus niet gericht op de arbeidsmarkt. De studenten moeten een goede basiskennis hebben en bepaalde vaardigheden ontwikkelen. Ze zullen met die vaardigheden ook buiten de artistieke sector terecht kunnen, maar dat is niet de achterliggende reden. Sinds de academisering worden studenten opgeleid tot intellectuele en reflecterende mensen met een professionele instelling. Sommigen gebruiken deze competenties voor artistiek werk, anderen niet.
2. Enkel de core-business is belangrijk (Cons G, KASK A en Cons B) Eigenlijk is deze reden van toepassing op alle scholen, maar bij deze drie scholen wordt expliciet vermeld dat bijvoorbeeld een musicus enkel wordt voorbereid om zijn vak uit te oefenen in het veld.
3. Men heeft geen zicht op de niet-artistieke sector (SL B en Rits) Binnen de opleidingen weet men niet waar de studenten terecht komen die werk vinden buiten de artistieke sector. Het is vaak zo dat afgestudeerden die een andere weg hebben ingeslagen, dit ervaren als een mislukking, waardoor ze de school niet op de hoogte zullen stellen van het werk dat ze verrichten.
47
4. Kansen binnen de cultuursector (KASK G en KASK A) Met het artistieke diploma kunnen vele afgestudeerden ook in de culturele sector terecht. Deze sector biedt vele kansen voor mensen die een louter artistieke opleiding hebben gekregen, met andere woorden, ze vinden er werk zonder specifiek voorbereid te worden op de niet-artistieke sector.
5. Onderscheid tussen de genoten opleiding en het werkveld in alle opleidingen (SL G) Er zijn veel afgestudeerden over alle opleidingen (dus ook de niet-artistieke opleidingen) gespreid die ergens anders terecht komen dan waarvoor ze gestudeerd hebben. De studenten worden daar niet op voorbereid. Bijvoorbeeld het departementshoofd Frans Aerts zelf is als filosoof opgeleid.
5.1.8 Realiteitszin studenten Op de vraag ‘In hoeverre moet de school de verantwoordelijkheid op zich nemen in het bijbrengen van realiteitsbesef ten opzichte van de arbeidsmarkt bij de studenten’ kregen we zeer diverse antwoorden. Daarom dat ze hier per departement worden besproken.
KASK Gent: Ze vinden het één van hun taken en ze merken dat de studenten niet naïef zijn. Maar ze zitten met het probleem dat de studenten soms een té cynisch beeld krijgen door lezingen van kunstenaars of door bepaalde docenten. Waardoor ze denken dat de arbeidsmarkt niet selecteert op artistieke kwaliteit, maar op handigheid om te overleven binnen de sector. Hierdoor geloven ze bijna niet meer in hun kansen, wat tot een gevaarlijk bewustzijn leidt. Het departementshoofd probeert dit bewustzijn tegen te gaan door de studenten duidelijk te maken dat hun artistieke werk het belangrijkste is en blijft. Dit cynisch beeld wordt volgens Wim De Temmerman niet enkel gecultiveerd door de docenten, maar ook door de media waarbinnen kunstwerken immense prijzen krijgen en kunstenaars meedoen aan TV-quizzen met een superstergehalte als gevolg. De afstand van de student tot een kunstenaar wordt daardoor groter, waartegen ze proberen in te gaan door kunstenaars hun verhaal te laten doen binnen de lessen. We moeten zorgen dat het idealisme van de studenten niet volledig verdwijnt, aldus Wim De Temmerman.
KASK Antwerpen Zij nemen hun verantwoordelijkheid op door permanente evaluaties in te lassen doorheen de opleiding, waarbij juryleden geen blad voor de mond nemen. Ook sommige docenten geven
48
een goed beeld weer, maar andere hangen dan weer een heel mythisch beeld van de kunstenaar op. Het is dus belangrijk, maar niet gemakkelijk.
Sint Lukas Brussel: Hier formuleert men het probleem: ‘Welke toekomst moet je hen voorspiegelen?’. Ze wensen geen doemscenario op te hangen, want dat is niet goed voor de opleiding en je demotiveert misschien zeer bekwame mensen. Daarnaast komen mensen niet naar de opleiding om een beroep te leren, maar om vaardigheden aan te leren en kennis te verwerven. We leiden hen op in een aantal disciplines, niet tot een kunstenaar, aldus Jan Cools.
Sint-Lucas Gent: Ook zij vinden het hun plicht, maar ze willen er niet in overdrijven. Ze proberen de studenten in de eerste plaats degelijk intellectueel en artistiek te scholen en de nodige vaardigheden aan te leren. Met de mening dat waar ze ook terecht komen, ze er altijd iets betekenen op hun manier. Ten tweede spiegelen ze hen ook geen verhaaltjes voor en zeggen ze niet dat ze de wereldtop zullen halen. En als school proberen ze hun jobdienst zo goed mogelijk te laten draaien.
Sint Lucas Antwerpen: Hier menen ze dat het voor een stuk hun plicht is, maar dat de docenten er niet voor staan te springen. De docenten zeggen namelijk dat ze het zelf ook hebben moeten zoeken met vallen en opstaan, dus dat de studenten ook wel hun weg zullen vinden. Het departementshoofd vindt dat het hun plicht is om studenten op te leiden tot intellectuele mensen op academisch niveau, maar waar ze deze competenties achteraf in zullen gebruiken, doet er eigenlijk niet toe. Naar zijn mening lukt dit vrij goed wanneer hij hoort waar ze terecht komen.
Conservatorium Antwerpen / HTI / HID: Binnen de drie opleidingen laten ze zoveel mogelijk zien wat de mogelijkheden zijn binnen de maatschappij die hen omringt. Ze willen geen eiland zijn en komen daaraan tegemoet door de vakken en lezingen hiervoor reeds besproken, alsook de stages voor Muziek. We gaan kijken naar de manier waarop zij, met de competenties die ze verworven hebben, iets kunnen betekenen in die maatschappij, aldus Pascale De Groote.
Conservatorium Gent: De meeste mensen hebben een goed beeld van de arbeidsmarkt, omdat de docenten hen introduceren binnen de sector door hen freelance te laten spelen in ensembles. Daarnaast is
49
er ook een verplichte stage. Op die manier draaien veel studenten mee in de sector voor een beperkte tijd. Het is ook geen complexe arbeidsmarkt volgens Lucien Posman.
Conservatorium Brussel: Zij brengen realiteitszin bij door de verschillende stagemomenten doorheen de opleiding. Enerzijds binnen de orkesten, anderzijds voor de lerarenopleiding in muziekscholen.
Lemmensinstituut: Zij menen ook dat het hun verantwoordelijkheid is en proberen daar aan tegemoet te komen door de vier infosessies die ze geven, alsook door de vele concertjes die de studenten al geven tijdens hun opleiding. Daardoor staan ze met hun beide voeten op de grond en beseffen ze dat het niet allemaal vanzelf komt.
Rits: Ze vinden dat ze er verantwoordelijk voor zijn, maar wensen er wel voorzichtig mee om te springen. Enerzijds willen ze hun eigen visie niet ondermijnen door te verkondigen dat het een moeilijke sector is en dat slechts enkelingen het zullen maken. Anderzijds willen ze realistisch zijn in de verwachtingen die ze meegeven aan jonge mensen. Dit is een grote verantwoordelijkheid en een moeilijk evenwicht volgens Bert Beyens. Maar wat misschien positief is, is dat ze via de docenten geen eensluidende informatie krijgen. Sommigen onder hen vertellen prachtige verhalen, anderen zetten hen met beide voeten op de grond. Hierdoor kunnen de studenten wel een idee krijgen van wat hen te wachten staat.
5.1.9 Besluit Wat kan nu uit deze informatie geconcludeerd worden?:
1. Bij acht van de twaalf departementen voorziet men in een verplicht vak omtrent zakelijke vorming. Daarnaast is in elke school de zakelijke vorming van de studenten op één of meerdere manier aanwezig, dus ik kan hier besluiten dat men zich binnen elke school bewust is van de noodzaak aan zakelijke vorming binnen de opleiding. 2. De belangrijkste reden waarom zakelijkheid niet méér wordt aangeboden, is volgens de departementshoofden het gebrek aan interesse bij de studenten. Het is een feit dat de studenten pas in het laatste jaar geconfronteerd worden met een keuze die ze moeten maken. Op het moment dat dit besef doordringt, zijn ze meestal alleen bezig met hun eindwerk en voorziet het curriculum geen plaats en tijd meer voor het geven
50
van zakelijke vakken. Naast de desinteresse van de studenten, worden ook een te korte studieduur, de mentaliteit van de docenten, de overbelasting van de studenten, een tekort aan beschikbare docenten, de idee dat een kunstenaar geen manager is, de bevroren enveloppe binnen het kunstonderwijs en de uniekheid van de opleiding als reden aangehaald. 3. De alumniwerking staat in bijna alle scholen helemaal nog niet op punt. Nóg niet, want men geeft wel steeds aan er in de toekomst meer aandacht aan te zullen besteden. Wat opvalt, is dat de drie conservatoria er momenteel niet in slagen om een degelijke werking op te zetten. Verder ziet elke departement wel het belang in van alumni’s, waarbij het KASK G zelfs de mogelijkheid ziet tot de organisatie van navorming van hun alumni’s. Het Cons G echter zegt amper de vormingen voor hun eigen
studenten
georganiseerd
te
krijgen.
Naar
hun
mening
stopt
hun
verantwoordelijkheid wanneer de studenten afstuderen. 4. Alle departementshoofden (of hun woordvoerders) zeiden dat de carrière van afgestudeerden zeer divers of zelfs individueel bepaald is. Toch kunnen we een globaal beeld schetsen: Bij de audiovisuele en beeldende kunsten komen ze vooral in het onderwijs terecht, er zijn enkelingen die snel successen boeken (eventueel via de Wildcards van het VAF) en een groot deel blijft hangen in een tussengebied waar men wel kunst maakt, maar er (bijna) geen geld mee verdient. Daarnaast komen er in de brede culturele sector terecht, in de horeca of er zijn er die niets meer doen met betrekking tot kunst. We mogen hier niet vergeten aan te stippen dat een aantal studenten zullen verder studeren. Bij Muziek gaan zeer veel studenten lesgeven in combinatie met het doen van audities of het opstarten van een eigen project. Door het Cons A wordt sinds kort de sociaal-artistieke muziekpraktijk gepromoot bij de studenten. De afgestudeerden van Woord en Dans zullen telkens opnieuw audities doen of eigen initiatieven opstarten. Ook van hen komen er een deel in het onderwijs terecht. Geen enkele respondent kon juiste gegevens meegeven, omdat die er gewoonweg niet zijn. Bij SL Gent doet men een poging om de gegevens te verzamelen via enquêtes om de vijf jaar. Toch geven enkele scholen aan dat alle studenten wel ergens werk zullen vinden. 5. De studenten worden tijdens hun opleiding op verschillende manieren voorbereid op de artistieke arbeidsmarkt. In het SL G, het Cons A, HTI en HID en het Cons G zal men de student vaardigheden aanleren, zodat ze in een breed veld kunnen terechtkomen. Het is hun bedoeling aspirant-kunstenaars van hen te maken. Ook binnen het KASK G en het Rits laat men via oefeningen of een eindwerk de
51
studenten kennis maken met de artistieke arbeidsmarkt. In het Cons B heeft men daar jaren geleden een productiebureau voor opgericht. Binnen het KASK A en SL B vindt in het laatste jaar een afstudeermoment plaats, zodat de studenten in contact komen met mogelijke werkgevers en ondersteunende organisaties. In het KASK A en het Rits bevinden zich ook docenten die zich open stellen voor de studenten en hun vragen, al zal zich binnen elk departement wel zo een docent bevinden. In het SL A en het Cons A zorgen stages voor een degelijke voorbereiding. Er is één departement, namelijk het Lemmens, waar zich geen voorbereiding voordoet, althans waar de woordvoerster dit niet vermeldde. Binnen het KASK A haalt men het gebruik van externe jury’s aan; 6. Geen enkel departement vindt het hun taak om de studenten voor te bereiden op een niet-artistieke arbeidsmarkt en dit omwille van diverse redenen, namelijk: de kunstopleiding is een academische opleiding, enkel de core-business is belangrijk, men heeft geen zicht op de niet-artistieke sector, ze hebben sowieso kansen binnen de culturele sector met hun diploma en ook in andere opleidingen doet men dit niet, dus waarom zouden zij dat dan wel moeten doen. 7. Alle departementen vinden het (voor een deel) hun plicht om de studenten realiteitsbesef bij te brengen ten opzichte van de arbeidsmarkt. Per departement maakt men wel een bedenking hierover: -
Men moet oppassen dat ze door verhalen van de docenten, kunstenaars en de media, niet té cynisch worden (KASK G);
-
het is moeilijk doordat de docenten een verschillend beeld schetsen tegenover de studenten (KASK A);
-
het probleem is dat men niet weet wat voor een toekomst men hen moet voorspiegelen (SL B);
-
men mag er ook niet in overdrijven (SL G);
-
de docenten staan er niet voor te springen (SL A) en
-
men moet er voorzichtig mee omspringen door een goed evenwicht te vinden tussen een realistisch maar geen pessimistisch beeld te schetsen (Rits).
Men gaat deze verantwoordelijkheid in de praktijk brengen door te zorgen dat ze geen eiland zijn binnen de maatschappij (Cons A/HTI/HID), door de verplichte stage (Cons B en Cons G), door de docenten die studenten introduceren in de sector (Cons G), door de infosessies en door de concerten die de studenten geven tijdens hun opleiding (Lemmens).
52
5.2 Resultaten interviews deskundigen Naast de interviews met de departementshoofden, werd er voor gekozen om een aantal mensen te interviewen die enerzijds in contact komen met jonge kunstenaars en hun gebrek aan zakelijkheid en anderzijds toch op een bepaalde afstand van het probleem staan, zodat ze als deskundige hun mening kunnen formuleren. De lijst met geïnterviewden, alsook een korte voorstelling van hen vindt u in bijlage 4 terug.
5.2.1 Aanwezigheid zakelijke vorming In de eerste plaats werd de mening van de deskundigen gevraagd omtrent de aanwezigheid van zakelijke kennis binnen de opleidingen aan kunsthogescholen. Siebe Dumon, Fran Devos, en Sam Eggermont vinden dat het aan bod moet komen binnen de opleiding, maar over de manier waarop dit moet gebeuren hebben ze een verschillende mening.
Volgens Siebe Dumon en Tom Van Der Elst moet er een verplicht vak ingericht worden ook al zijn de studenten daar op dat moment niet in geïnteresseerd. Zonder een dergelijk vak zullen ze het wel overleven, maar dan zullen ze er veel meer tijd en geld in steken volgens hen dan wanneer ze weten bij welke mensen ze terecht kunnen eens ze zijn afgestudeerd. Daarnaast bereik je de meeste mensen wanneer je het binnen de opleiding aanbiedt.
Jan Timmermans vindt dat zakelijke aspecten in het normale curriculum moeten ingebed zijn, dus dat het een vak moet worden waar ook een examen van wordt afgelegd. Volgens hem mag je er niet van uitgaan dat er geen interesse is bij de studenten, maar moet je die interesse juist aanwakkeren. Van bij aanvang van de opleiding moeten een aantal zaken reeds aan bod komen, zodat men de studenten kan leiden naar het idee dat zakelijkheid belangrijk is.
Ook Fran Devos vindt het een noodzaak om een vak aan te bieden omtrent het sociaal statuut van een kunstenaar en een basis bedrijfsbeheer. Daarnaast dient ook kunst en management aan bod te komen, al heeft dit volgens haar deels met je persoonlijkheid te maken en het zou volgens haar jammer zijn moesten ze daardoor mensen gaan tegenhouden. Met andere woorden er moet naar een evenwicht gezocht worden, want het is belangrijk dat je die informatie geeft, maar je zou het misschien niet mogen zien als een voorwaarde om je diploma te halen. Het is wel voldoende als je het één jaar twee uur per week krijgt en dat is niet onoverkomelijk binnen een kunstopleiding naar haar mening.
53
Sam Eggermont opteert niet voor het inschrijven van zakelijkheid als verplicht vak in het curriculum, tenzij de studenten dat zelf vragen. Men kan hen beter wegwijs maken, zodat ze weten welke kanalen er allemaal zijn om hen te helpen op het moment dat ze dat nodig hebben. Via kunstenaars die hun verhaal komen doen of infosessies van steunpunten of het Kunstenloket, kunnen ze zorgen dat de studenten bewust worden van de zaken die er allemaal voorhanden zijn.
Nikol Wellens wenst als zakelijk leider van een steunpunt geen standpunt in te nemen tegenover de scholen. Wel geeft ze duidelijk aan dat er twee pistes zijn die scholen kunnen volgen. Ten eerste zijn er opleidingen die een pak informatie meegeven aan de studenten, zowel wat het juridische als het economische betreft. Maar er zijn ten tweede ook opleidingen die dat om een even bewuste reden niet doen. Naar hun mening vormt het een stuk van de ratrace en kan een kunstenaar het alleen maken als hij niet alleen talent heeft, maar ook ondernemend is. Nikol Wellens kiest hier niet voor een piste, maar geeft wel mee dat het niet opgaat voor kunstenaars om hun kop in het zand te steken en te geloven dat ze niets moeten doen op dat vlak.
Vooraleer ik de mening van Arne Van Petegem weergeef, dien ik de opleiding te schetsen waarbinnen de pop- en rockmuzikanten zich bevinden. Het is namelijk zo dat deze mensen meestal geen muziekopleiding hebben gevolgd. Het zijn autodidacten die vaak gewoon ASO of TSO hebben gevolgd met een hogeschool- of universiteitsopleiding daarna. Ze zijn dus in hun vrijetijd muzikant. Daarom heeft het voor hen geen nut om zakelijkheid binnen de muziekopleiding aan bod te laten komen. Arne vindt dat ze voldoende kennis moeten hebben om te weten hoe alles ineen zit, maar dat ze het wel beter overlaten aan andere mensen om het voor u te doen. Dus ze mogen niet naïef zijn, maar het heeft ook geen zin om elke muzikant afzonderlijk de hele BTW-wetgeving uit te leggen. Het is aan de instanties zoals Kunstenloket en Poppunt om hen de essentie van de zaken bij te brengen. Daarbij is het een kwestie van de muzikanten voldoende te bereiken en kennisoverdracht te doen die aangepast is aan de noden van de sector.
5.2.2 Realiteitszin studenten In mijn tweede vraag vroeg ik in welke mate de opleiding verantwoordelijk is voor het bijbrengen van realiteitszin ten opzichte van de arbeidsmarkt bij de studenten.
54
Fran Devos, Nikol Wellens en Sam Eggermont vinden het (voor een stuk) de verantwoordelijkheid van de opleiding. Volgens Nikol Wellens gebeurt dit reeds onder de vorm van projecten die binnen en buiten de school worden gerealiseerd en stages die alsmaar meer studenten dienen af te leggen. Zij meent dan ook dat deze samenwerking tussen de sector en de opleidingen verder moet uitgewerkt worden, wel met de autonomie van de opleiding in het achterhoofd.
Sam Eggermont vindt dat het schetsen van de realiteit impliciet deel moet uitmaken van de opleiding. Fran Devos vindt ook dat het een stuk de verantwoordelijkheid is van de opleidingen, maar houdt er een ander idee op na. Bij andere universitaire opleidingen gaat men hen die realiteitszin ook niet bijbrengen, toch zullen zij gemakkelijker hun weg vinden binnen de arbeidsmarkt. Dit komt doordat het imago van een universitair diploma beter is dan dat van een kunstopleiding. Volgens haar moeten de kunstopleidingen m.a.w. werken aan hun imago t.o.v. de arbeidsmarkt. Daarnaast weten de meeste studenten dat het slechts een kleine minderheid is die het maakt in de kunstwereld, toch valt haar op dat velen denken dat zij daarbij horen.
Siebe Dumon, Tom Van Der Elst en Arne Van Petegem doen hier geen uitspraak over en menen dat die realiteitszin snel komt eens ze zijn afgestudeerd en met hun neus op de feiten worden gedrukt.
5.2.3 Een kunstenaarscarrière Een diepe zucht vormt vaak het antwoord wanneer hun mening over hoe een kunstenaarscarrière er de eerste vijf jaar uit ziet, wordt gevraagd. Ze vinden het allen niet gemakkelijk om op deze vraag te antwoorden en zeggen dan ook dat het niet mogelijk is om daar een typische loopbaan op te plakken. Daarna, wagen enkelen zich toch aan een beschrijving van de mogelijke wegen die beginnende kunstenaars afleggen. Hierbij moet wel vermeld worden dat de deskundigen deze vraag beantwoorden vanuit hun eigen werkveld, dus dat het antwoord zeker niet van toepassing is op alle kunstvormen 4. 3F
Siebe Dumon, Tom Van Der Elst en Nikol Wellens geven enkel een algemeen antwoord waarin ze vermelden dat er verschillende mogelijkheden zijn, namelijk sommigen hebben
4
De weergave van het werkveld van iedere deskundige vindt u terug in bijlage 4.
55
direct succes, bij anderen is het een moeizaam proces en een deel van de afgestudeerden zal vrij snel volledig uit de sector stappen.
Fran Devos meent dat vele beeldende kunstenaars het volgende traject volgen: in de eerste plaats gaan ze zich inschrijven in de VDAB voor een wachtuitkering, dan gaan ze op zoek naar een job in de horeca of ander parttime werk om financiële redenen en daarnaast proberen ze zoveel mogelijk tijd over te houden om met kunst bezig te zijn. Door de geringe tijd die ze overhouden voor hun kunst, zijn ze enkel bezig met creatie en niet met zakelijkheid. Een grote groep zal dan na vijf jaar afhaken, want ze kunnen dan wel creëren, maar ze kunnen nergens terecht met hun werk.
Ook Arne Van Petegem heeft een zeer nuchtere kijk op de carrière van de meeste pop- en rockartiesten. In de eerste plaats zijn er volgens hem veel mensen die amateur blijven en niets bereiken. Daarnaast zijn er ook enkelingen die het wel maken, maar zelfs de meest bekende Belgische groepen (bv. Absynthe Minded) die kunnen er ook niet van leven. Het blijft met andere woorden altijd een moeilijk verhaal waarin de meeste artiesten een job hebben naast het maken van muziek. Ook al zijn er die vinden dat ze een muzikant zijn en dat ze een uitkering moeten krijgen zolang ze als muzikant hun brood niet verdienen.
Sam Eggermont maakt een onderscheid tussen ‘de top’ van de studenten, die tijdens hun opleiding al bezig zijn met het promoten van zichzelf en het houden van tentoonstellingen, en de grote meerderheid die in de eerste vijf jaar aan de weg aan het timmeren is. Sommige van deze mensen worden opgenomen in een groepstentoonstelling en een groot deel valt gewoon af.
5.2.4 Informatie zakelijkheid Bij enkele interviews kwam ook spontaan de vraag naar boven ‘Waar halen beginnende kunstenaars hun zakelijke informatie vandaan?’. Op deze vraag antwoordden Siebe Dumon, Fran Devos en Arne Van Petegem onder andere het Kunstenloket. Siebe Dumon gaf aan dat ook praten met andere collega’s of mensen in de sector heel wat informatie oplevert voor kunstenaars. Fran Devos vermeldt dat kunstenaars die worden opgevist door een galerist, zich enkel met het artistieke kunnen bezig houden omdat de galerij dan alle zakelijke aspecten op zich neemt. Ze probeert ook zelf een aantal managementskills aan te leren aan kunstenaars via haar vzw Kunst op maat. Arne Van Petegem ziet vooral heil in de alternatieve managementbureaus, al is hier ook het probleem aan de orde dat ze maar een
56
beperkt aantal groepen aanvaarden, dus dat de anderen daar buiten vallen. Amateur- en semi-professionele muzikanten zullen naar zijn mening eerder informatie opvragen bij Poppunt, dan bij het Kunstenloket.
5.2.5 Heroriëntatie naar niet-artistieke markt Geen van de deskundigen heeft een zicht op de mensen die terecht komen in de nietartistieke arbeidsmarkt. Op de vraag of zakelijke kennis in de opleiding zou helpen voor kunstenaars die zich wensen te oriënteren naar een niet-artistieke markt zijn de meningen verdeeld. Nikol Wellens noemt dit speculeren en wenst niet te antwoorden op de vraag. Ook Arne Van Petegem formuleert hier geen mening over. Siebe Dumon, Tom Van Der Elst, Fran Devos en Sam Eggermont menen dat zakelijke kennis helpt. Hoe algemener en breder de opleiding, hoe interessanter wanneer je niet binnen de sector gaat doorstromen, aldus Tom Van Der Elst. Volgens Fran Devos kan je zakelijke kennis op verschillende vlakken gebruiken. Zelfs op het vlak van mentaliteit zou het reeds helpen indien ze het meekregen vanuit de opleiding. Want vele denken momenteel zelfs niet na over de verschillende mogelijkheden die er zijn voor het uitbouwen van hun carrière. Sam Eggermont komt enkel in contact met professionele kunstenaars, dus hij weet niet of zakelijke kennis zal helpen voor afgestudeerden die in het niet-artistieke circuit wensen werk te vinden. Wel denkt hij dat zakelijke kennis in de opleiding de carrière van kunstenaars gaat versnellen.
5.2.6 Conclusie zakelijke kennis Siebe Dumon en Tom Van Der Elst Zakelijke kennis moet in het onderwijs aan bod komen, omdat men daar de breedste groep kan bereiken. Ze staan daar aan het begin van hun carrière, dus het is ook het beste moment om dat te geven. Het moet een verplicht karakter krijgen, om iedereen erbij te kunnen betrekken, anders beseffen de studenten niet hoe belangrijk het is. Natuurlijk is het niet omdat je ergens een opleiding over hebt gehad, dat je daardoor geen foute keuzes kan maken achteraf, maar zo heb je een beeld van de mogelijkheden meegekregen. Iemand zonder enige zakelijke reflex zal het er altijd moeilijker mee hebben. Toch moeten ze vanuit de opleiding een handleiding meekrijgen, zodat ze weten waar ze terecht kunnen met hun problemen.
57
Fran Devos Een kunstenaar moet geen ondernemer zijn. In een ideale wereld kan een kunstenaar fulltime met zijn artistieke praktijk bezig zijn. Maar omdat de ideale wereld niet bestaat, is het belangrijk dat ze het via het onderwijs meekrijgen. Er zijN namelijk momenteel geen gesubsidieerde managementbureau’s voor beeldende kunstenaars en als ze er ooit zullen zijn, zullen het er nooit genoeg zijn voor iedereen. Het zullen steeds de ‘lucky few’ zijn die worden opgepikt, dus iedereen die daarbuiten valt, zal het zelf moeten doen.
Nikol Wellens Zakelijke kennis moet aanwezig zijn doorheen het hele leven van een kunstenaar. Het is niet zo dat als men een aantal zakelijke vakken heeft gekregen binnen de opleiding, men zich niet meer moet bijscholen achteraf, want er veranderen jaarlijks een aantal zaken. Het moet dus steeds een aandachtspunt blijven. Daarnaast is het eigenaardig dat men vindt dat het in kunstopleidingen allemaal aan bod moet komen, terwijl dit in andere opleidingen ook niet gebeurd. Wanneer je van de universiteit komt, weet je ook niet hoe je aan je loopbaan moet beginnen, hoe je werk moet gaan zoeken en wat je moet doen om je werkloosheid in orde te brengen. Wat zeker wel moet meegegeven worden in de opleiding, is dat de studenten weten dat het niet vanzelf komt en dat zij diegene zijn die alle troeven in handen hebben.
Arne Van Petegem De meeste pop- en rockmuzikanten hebben geen kunstopleiding gevolgd, dus voor hen heeft het geen nut om zakelijke kennis in de kunstopleidingen aan te bieden. Er zijn instanties, zoals het Kunstenloket, die het als opdracht hebben, denk ik, om hen zakelijkheid bij te brengen. Het is dus een kwestie van de mensen voldoende te bereiken en de kennisoverdracht op een goede manier te laten gebeuren.
Sam Eggermont Zakelijke kennis moet niet ingeschreven zijn in het curriculum van de opleidingen, tenzij de studenten het zelf willen. Een goed alternatief hiervoor zou zijn dat kunstenaars hun verhaal komen doen in de les of dat ze via infosessies van het Kunstenloket of van de steunpunten een soort bewustzijn krijgen. Wanneer ze er even kennis mee gemaakt hebben tijdens hun studiejaren, zullen ze gemakkelijker hun weg vinden.
Jan Timmermans Zakelijkheid dient van bij het begin van de opleiding aan bod te komen via verplichte materie. De vraag naar zakelijkheid moet bij de studenten gestimuleerd worden. Het doceren met het idee, we hebben het gedoceerd en trek er uw plan mee, is niet genoeg. Het kunstonderwijs
58
zit momenteel in een overgangsfase. De jonge generatie van kunstenaars stelt frequenter vragen aan het Kunstenloket, dus wanneer deze jonge kunstenaars als docent ingeschakeld worden, zullen zij wellicht een grotere gevoeligheid aan de dag leggen.
5.2.7 Besluit De meningen lopen sterk uiteen op het vlak van zakelijke kennis binnen de opleiding. Nikol Wellens geeft de twee uitersten weer maar neemt zelf geen standpunt in. Namelijk aan de ene kant het aanbieden van zakelijke kennis in een verplicht vak, aan de andere kant de zoektocht naar zakelijke kennis bekijken als een onderdeel van de ratrace. In de sector van pop- en rockmuziek heeft het geen zin om zakelijke kennis aan te bieden binnen de opleiding, want de muzikanten zijn bijna allemaal autodidacten, aldus Arne Van Petegem. Sam Eggermont vindt dat het alleen via infosessies moet aangeboden worden, terwijl het voor Fran Devos, Siebe Dumon en Jan Timmermans aanwezig moet zijn binnen het verplichte curriculum.
Nikol Wellens, Sam Eggermont en Fran Devos vinden dat de verantwoordelijkheid voor het bijbrengen van realiteitszin bij de studenten over de arbeidsmarkt voor een deel door de scholen moet gedragen worden. Volgens Nikol Wellens dient dit te gebeuren door een verhoogde samenwerking tussen de sector en de opleidingen. Sam Eggermont meent dat het impliciet deel moet uitmaken van de opleiding en dus van de mentaliteit van de school. Naar de mening van Fran Devos dienen de opleidingen vooral een beter imago uit te stralen naar de arbeidsmarkt toe.
Wat in dit deel opvalt, is dat alle deskundigen vanuit hun werkdomein hebben nagedacht over de problematiek rond zakelijkheid bij kunstenaars. De oplossingen die worden gegeven, verschillen dan weer sterk: 1. een verplicht vak in alle kunstopleidingen (Siebe Dumon, Tom Van der Elst, Fran Devos en Jan Timmermans) 2. zowel tijdens de opleiding als er na, moet er aandacht worden geschonken aan zakelijkheid (Nikol Wellens) 3. de ondersteunende organisaties moeten iedereen de nodige informatie leveren (Arne Van Petegem) 4. een kennismaking gedurende de opleiding door infosessies volstaat (Sam Eggermont)
59
6. Kwantitatief luik 6.1 Inventarisatie Ieder gesprek met een departementshoofd of woordvoer(d/st)er werd beëindigd met de vraag naar de gegevens van hun afgestudeerden in 2004-2005. De volgende gegevens werden verkregen 5: 4F
KASK Antwerpen: 79 afgestudeerden KASK Gent: geen gegevens Sint Lucas Antwerpen: 81 afgestudeerden Sint-Lucas Gent: 100 afgestudeerden Sint Lukas Brussel: geen gegevens Conservatorium Antwerpen: 61 afgestudeerden Conservatorium Gent: 64 afgestudeerden Conservatorium Brussel: 109 afgestudeerden Herman Teirlinck Instituut: 17 afgestudeerden Hoger Instituut voor de Dans: 36 afgestudeerden Lemmensinstituut: 92 afgestudeerden Rits: 53 afgestudeerden
Zoals in de methodologische verantwoording werd meegegeven, was het niet mogelijk om al deze afgestudeerden een enquête toe te sturen via de post. Per departement zal in tabel 3 het aantal verstuurde enquêtes, het aantal foute gegevens en het uiteindelijke aantal respondenten (=n) worden weergegeven.
5
De mensen die in het buitenland wonen, werden niet aangeschreven dus worden ook niet meegeteld.
60
aantal verstuurde enquêtes
fouten
aantal respondenten
mail
post
totaal
adres
andere
KASK A
59
10
69
14
2
53
SL A
70
4
74
16
2
56
SL G
0
34
34
1
3
30
Cons A
0
20
20
1
0
19
Cons G
0
21
21
0
0
21
Cons Bxl
22
23
45
3
4
38
HTI
11
5
16
0
0
16
HID
18
0
18
0
0
18
Lemmens
54
12
66
26
0
40
Rits
0
18
18
0
1
17
Totaal
234
147
381
61
11
309
Tabel 3: Weergave aantal respondenten (=n)
In de kolom bij ‘andere fouten’ komen de volgende zaken voor: -
twee personen wensten gewoon niet mee te werken
-
twee personen vulde enkel de voorkant van de enquête in
-
één persoon doet niets meer met kunst en wenst daarom de enquête niet in te vullen
-
één persoon is in 1989 afgestudeerd en behaalde in 2005 enkel haar meestergraad
-
zes personen studeren nog
61
6.2 Schriftelijke bevraging In een tweede fase werden de respondenten bevraagd door middel van een enquête (bijlage 7) die werd verstuurd naar hun mail- of postadres.
Aangezien de respons zeer beperkt was, werd een poging gedaan om alle respondenten telefonisch te bereiken en zo aan te zetten tot het invullen van de vragenlijst. Deze telefonische herinnering kon niet gebeuren bij de respondenten van het Sint Lucas Antwerpen, omwille van de eenvoudige reden dat de telefoonnummers niet ter beschikking waren, wat hun lage respons kan verklaren. Eén maand later werden opnieuw alle respondenten met een mailadres, die nog niet gereageerd hadden, gecontacteerd via mail met de vraag om de enquête in te vullen. De deadline voor het terugsturen van de enquêtes werd vastgelegd op 15 mei 2007.
De uiteindelijke respons was als volgt: respons
steekproef (=n)
percentage respons
KASK A
19
53
36%
SL A
11
56
20%
SL G
9
30
30%
Cons A
4
19
21%
Cons G
7
21
33%
Cons Bxl
11
38
29%
HTI
3
16
19%
HID
5
18
28%
Lemmens
11
40
27%
Rits
3
17
18%
Tabel 4: Weergave respons
In totaal vulden dus 84 (=26%) van de 309 respondenten de enquête in. Wanneer deze respons van 84 wordt bekeken tegenover de totale populatie (=692), krijgt men een respons van 12%.
Aan het einde van de enquête bestond de mogelijkheid voor de respondenten om enige aanvullende opmerkingen toe te voegen. Deze opmerkingen werden gebundeld in bijlage 16.
62
6.3 Verwerking van de gegevens Alvorens de gegevensverwerking 6 aan te vatten, worden de onderzoeksvragen, waarop deze 5F
enquête een antwoord moet bieden, even herhaald:
In welke mate is zakelijke vorming aanwezig binnen de Vlaamse kunsthogescholen? Wat is de mening van pas-afgestudeerden over zakelijke vorming binnen de opleiding? Wordt een kunstenaar geconfronteerd met een zakelijk gebrek gedurende zijn/haar loopbaan?
Bij de weergave van de verwerkte gegevens worden de vragen behandeld volgens de volgorde van de vragenlijst. Enkel die gegevens worden vermeld die een antwoord bieden of kunnen bijdragen tot een antwoord op de onderzoeksvragen.
De resultaten van enquêtes worden normaalgezien weergegeven in percentage om de duidelijkheid te bevorderen. Maar door het lage aantal respondenten worden in deze verhandeling zowel het percentage als het aantal respondenten vermeld. Op die manier worden de resultaten op een duidelijke manier weergegeven.
6.3.1 Personalia Het aantal respondenten per school werd in tabel drie weergegeven. In onderstaand cirkeldiagram wordt het percentage van iedere school bekeken ten opzichte van alle teruggestuurde enquêtes.
6
De gegevensverwerking gebeurde in SPSS. Het codeerschema dat werd opgesteld alvorens de verwerking te starten, bevindt zich in bijlage 16.
63
Respons per school
SCHOOL KASK Antwerpen Sint-Lucas Antwerpen Sint-Lucas Gent Conservatorium Antwerpen Conservatorium Gent Conservatorium Brussel Herman Teirlinck Instituut Hoger Instituut voor de Dans Lemmensinstituut Rits
Grafiek 1: Respons per school
6.3.2 Zakelijke vorming tijdens de opleiding 6.3.2.1 De huidige situatie van zakelijke vorming in de opleiding In tabel 5 wordt weergegeven hoeveel respondenten geen enkel aspect van zakelijkheid in hun opleiding meekregen, hoeveel er één aspect meekregen, enzovoort. Daarnaast specificeert grafiek 2 per aspect het aantal respondenten dat meende dit meegekregen te hebben tijdens de opleiding.
64
Valid
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 13 14 Total
Frequency Percent 29 34,9 16 19,3 4 4,8 3 3,6 7 8,4 5 6,0 4 4,8 4 4,8 3 3,6 1 1,2 5 6,0 1 1,2 1 1,2 83 100,0
Valid Percent 34,9 19,3 4,8 3,6 8,4 6,0 4,8 4,8 3,6 1,2 6,0 1,2 1,2 100,0
Cumulative Percent 34,9 54,2 59,0 62,7 71,1 77,1 81,9 86,7 90,4 91,6 97,6 98,8 100,0
Tabel 5: Hoeveelheid zakelijke kennis in opleiding
Vijfenveertig respondenten (54%) kregen maximum één van de zakelijke aspecten mee in zijn/haar opleiding.
zakelijke kennis binnen opleiding
percentage aanwezigheid
35
28
27
25 23
24
22 19
18
19
13
12
13
8
aspecten zakelijke kennis sociale bijdragen
vervangingsinkomens
cumulregeling bij uitkering
belastingen
BTW-plicht
auteursrechten/naburige rechten
begroting
boekhouding
subsidies
oprichten van VZW
oprichten van een vennootschap
verzekeringen
positionering
het Kunstenloket
Grafiek 2: Zakelijke vorming binnen opleiding
Het maximumpercentage in de tabel bedraagt 35% bij auteursrechten/naburige rechten. Dit betekent dat deze informatie het meeste aan bod komt binnen de kunstopleidingen. De percentages liggen steeds tussen de acht en de vijfendertig procent wat zeer laag is.
65
Informatie over het bestaan en/of de werking van het Kunstenloket kreeg slechts dertien procent van de afgestudeerden mee in hun opleiding.
In deel vier werd weergegeven op welke manier, volgens de departementshoofden van de kunsthogescholen, zakelijke vorming wordt aangeboden aan de studenten. In wat hier volgt, worden
de
resultaten
van
de
afgestudeerden
vergeleken
met
die
van
de
departementshoofden. Er wordt in eerste instantie een tabel gemaakt van de zakelijke vorming die wordt meegegeven door het departement volgens de afgestudeerden. Ten tweede worden de interviewgegevens van de departementshoofden in het kort herhaald, waarna een vergelijking wordt gemaakt. 1. KASK A KASK A OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
2 17 2 17 2 17 3 16 4 15 0 19
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
2 17 3 16 1 18 3 16 5 14 2 17 3 16 5 14
Tabel 6: Zakelijke vorming bij KASK A
Over de hele lijn menen bijna alle respondenten geen informatie gekregen te hebben over zakelijkheid. Eric Ubben vertelt tijdens het interview dat ze er te weinig aandacht aan
66
besteden. Men is binnen het KASK A zich dus bewust van de noodzaak aan zakelijkheid, maar slaagt er momenteel niet in dit in de praktijk te brengen 7. 6F
2. SL A SL A OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
9 2 5 6 4 7 8 3 9 2 8 3
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
1 10 4 7 1 10 8 3 8 3 2 9 1 10 2 9
Tabel 7: Zakelijke vorming bij SL A
Tabel 7 geeft een genuanceerd beeld weer van de situatie in het SL A. Informatie over de begroting, subsidies en positionering komt volgens de respondenten het minste aan bod. Daarnaast
geven
de
respondenten
een
overwegend
positief
antwoord.
Het
departementshoofd meent dat zakelijkheid qua studiepunten voldoende aan bod komt, maar dat het momenteel té theoretisch wordt gegeven. Dit vinden we terug in de resultaten van de enquêtes,
waar
de
theoretische
aspecten
(sociale
bijdrage,
belastingen,
BTW,
auteursrechten, VZW en vennootschappen) door de meeste respondenten wordt aangeduid.
7
Dit blijkt ook uit het feit dat op de laatste infosessie van het Kunstenloket georganiseerd in het KASK A, geen enkele student kwam opdagen.
67
3. SL G SL G OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
5 4 2 7 6 3 5 4 7 2 7 2
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
1 8 5 4 6 3 5 4 5 4 4 5 5 4 5 4
Tabel 8: Zakelijke vorming bij SL G
Bij het SL G scoren de informatiespreiding over het vervangingsinkomen en de begroting het slechtste. De andere zakelijke aspecten vertonen grotendeels een evenwicht tussen de respondenten. Het departementshoofd meent dat zakelijkheid qua studiepunten voldoende aanwezig is binnen de opleiding. Dit is dus niet volledig in strijd met wat de afgestudeerden invulden, maar het gaat hier slechts over een ‘licht’ positief resultaat. Meer dan één vierde van de respondenten vult telkens in het zakelijke aspect niet aangeboden gekregen te hebben.
68
4. Cons A
Cons A OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 4 0 4 0 4 0 4 0 4 2 2
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 4 0 4 1 3 0 4 0 4 0 4 1 3 2 2
Tabel 9: Zakelijke vorming bij Cons A
De afgestudeerden van het Cons A geven aan dat zakelijkheid amper aanwezig is binnen hun departement. Toch meent het departementshoofd, Pascale de Groote, dat het voldoende aanwezig is door een verplicht vak en lezingen. Dat de bedoelingen van het departement niet in de praktijk worden omgezet, is duidelijk
69
5. Cons G
Cons G OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
1 6 0 7 1 6 1 6 0 7 4 3
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
1 6 0 7 3 4 2 5 1 6 0 7 1 6 1 6
Tabel 10: zakelijke vorming bij Cons G
Informatie over de naburige rechten en subsidies komt volgens een aantal respondenten wel aan bod, maar de andere aspecten scoren slecht. Nochtans komt zakelijkheid doorheen twee verplicht vakken en infosessies, aldus Lucien Posman, voldoende aan bod. De informatie bereikt dus slechts weinigen onder de studenten.
70
6. Cons Bxl
Cons Bxl OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 11 0 11 0 11 0 11 0 11 0 11
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 11 0 11 0 11 0 11 0 11 0 11 2 9 0 11
Tabel 11: Zakelijke vorming bij Cons Bxl
Enkel positionering wordt hier door twee respondenten positief beantwoord. Het departement is dan ook niet bezig met zakelijkheid en wenst dit ook niet te doen naar de toekomst toe. Ze geven momenteel jaarlijks enkele infosessies, maar door de lage opkomst worden deze vaak geannuleerd.
71
7. HTI
HTI OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
3 0 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 3 1 2 1 2 1 2 0 3 1 2 0 3 3 0
Tabel 12: Zakelijke vorming bij HTI
De respondenten werden, uit tabel 12 afgeleid, enkel geïnformeerd over de sociale bijdragen en over het bestaan en/of de werking van het Kunstenloket, wat hoogst waarschijnlijk via één infosessie gebeurde. De school is zich bewust van deze geringe kennis van de afgestudeerden, maar vindt hier momenteel geen oplossing voor.
72
8. HID
HID OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 2 3
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 5 1 4 1 4 1 4 0 5 0 5 1 4 1 4
Tabel 13: Zakelijke vorming bij HID
Ook hier zijn de resultaten overwegend negatief en weet het departement dat er een gebrek is aan zakelijke kennis wanneer de studenten de schoolbanken verlaten. Ze bieden reeds enkele infosessies aan, maar dit is duidelijk niet voldoende.
73
9. Lemmens
Lemmens OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
1 10 1 10 1 10 1 10 1 10 2 9
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
0 11 1 10 2 9 0 11 0 11 1 10 2 9 0 11
Tabel 14: Zakelijke vorming bij Lemmens
Bij de opleiding Muziek en jazz geven ze een verplicht vak, waardoor de school van mening is dat het genoeg voorziet. Uit deze tabel blijkt nochtans dat de meeste afgestudeerden (bijna) geen zakelijke informatie hebben meegekregen.
74
10. Rits
Rits OPL1: sociale bijdrage OPL2: vervangingsinkomen OPL3: cumulregeling uitkeringen OPL4: belastingen OPL5: BTW OPL6: auteursrechten/naburige rechten OPL7: begroting OPL8: boekhouding OPL9: subsidies OPL10: VZW OPL11: vennootschappen OPL12: verzekeringen OPL13: positionering OPL14: Kunstenloket
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
1 2 0 3 0 3 0 3 1 2 3 0
ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee
2 1 1 2 2 1 1 2 1 2 0 3 0 3 2 1
Tabel 15: Zakelijke vorming bij Rits
Over auteursrechten/naburige rechten, de begroting, subsidies en het Kunstenloket werd wel informatie meegegeven vanuit de opleiding. De andere zakelijke aspecten gaven geen positief beeld, nochtans denkt men vanuit de school dat men vrij veel zakelijkheid meegeeft aan de studenten. Alle studenten moeten namelijk twee verplichte vakken volgen omtrent zakelijkheid. De kans is dus vrij groot dat deze vakken hun doel missen.
Al bij al moet rekening gehouden worden met de beperkte respons van afgestudeerden van de verschillende departementen, waardoor een licht vertekend beeld mogelijk is.
75
6.3.2.2 Zakelijke vorming in de opleiding volgens afgestudeerden De vraag of zakelijke kennis al dan niet aan bod moet komen binnen de opleiding, werd onderverdeeld in tien subvragen. Bij de eerste vier vragen antwoordt men met drie of vier indien men vindt dat het binnen de opleiding aan bod dient te komen. Bij de laatste zes vragen antwoordt men met drie of vier wanneer men vindt dat het niet binnen de opleiding aan bod dient te komen. De waarden van deze laatste zes vragen werden daarom ‘recodet’, om zo tot een eenduidige vergelijking te kunnen komen. Alvorens een totaalbeeld te vormen van de antwoorden, worden de oorspronkelijke antwoorden op elke vraag afzonderlijk bekeken, zodat geen foute conclusies worden getrokken.
Valid
Valid Cumulative Percent Percent 6,0 6,0 32,5 38,6
Frequency 5 27
Percent 6,0 32,5
mee eens volledig mee eens
35 16
42,2 19,3
42,2 19,3
Total
83
100,0
100,0
volledig oneens oneens
80,7 100,0
Tabel 16: MOPL1: “Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want zonder zakelijke kennis kan je niet doorbreken als kunstenaar”.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 1 10 47 25 83
Percent 1,2 12,0 56,6 30,1 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 1,2 1,2 12,0 13,3 56,6 69,9 30,1 100,0 100,0
Tabel 17: MOPL2: “ Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want je komt anders later in de problemen op het vlak van statuut, belastingen en administratie”.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 5 26 42 10 83
Percent 6,0 31,3 50,6 12,0 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 6,0 6,0 31,3 37,3 50,6 88,0 12,0 100,0 100,0
Tabel 18: MOPL3: “Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want een kunstenaar = een ondernemer”.
76
Valid
oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 6 49 28 83
Percent 7,2 59,0 33,7 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 7,2 7,2 59,0 66,3 33,7 100,0 100,0
Tabel 19: MOPL4: “Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want je kan deze kennis ook gebruiken om aan een job te geraken buiten de artistieke sector”.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 15 53 11 4 83
Percent 18,1 63,9 13,3 4,8 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 18,1 18,1 63,9 81,9 13,3 95,2 4,8 100,0 100,0
Tabel 20: MOPL5: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want tijdens je opleiding moet je je enkel concentreren op het artistieke”.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 38 39 3 3 83
Percent 45,8 47,0 3,6 3,6 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 45,8 45,8 47,0 92,8 3,6 96,4 3,6 100,0 100,0
Tabel 21: MOPL6: ”Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want als kunstenaar heb je informatie omtrent zakelijkheid niet nodig”.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 18 47 15 3 83
Percent 21,7 56,6 18,1 3,6 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 21,7 21,7 56,6 78,3 18,1 96,4 3,6 100,0 100,0
Tabel 22: MOPL7: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want als kunstenaar heb je geen tijd om je met dergelijke zaken bezig te houden, dus je besteedt het beter uit”.
77
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 27 42 12 2 83
Percent 32,5 50,6 14,5 2,4 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 32,5 32,5 50,6 83,1 14,5 97,6 2,4 100,0 100,0
Tabel 23: MOPL8: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want als student heb je er toch geen interesse voor, dus je onthoudt daar toch niets van”.
De resultaten van deze acht variabelen geven weer dat minimum 60% van de respondenten vinden dat zakelijke vorming aan bod dient te komen tijdens de opleiding. Wanneer tabel 16 en tabel 18 even buiten beschouwing worden gelaten, vindt meer dan 75% dat zakelijke vorming aanwezig moet zijn binnen de opleiding.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 4 19 38 22 83
Percent 4,8 22,9 45,8 26,5 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 4,8 4,8 22,9 27,7 45,8 73,5 26,5 100,0 100,0
Tabel 24: MOPL9: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want zakelijke kennis moet aangeboden worden na de opleiding, aan beginnende kunstenaars”.
Uit dit resultaat blijkt dat 60 van de pas-afgestudeerden (72%) vinden dat zakelijke vorming aan bod moet komen na de opleiding.
Valid
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Frequency 26 53 3 1 83
Percent 31,3 63,9 3,6 1,2 100,0
Valid Cumulative Percent Percent 31,3 31,3 63,9 95,2 3,6 98,8 1,2 100,0 100,0
Tabel 25: MOPL10: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want we kunnen altijd bij het Kunstenloket terecht, dus het is niet nodig dat we dat zelf kennen”.
Negenenzeventig van de pas-afgestudeerden (95%) bekijkt het Kunstenloket niet als een alternatief voor zakelijke vorming binnen de opleiding.
Om een antwoord te geven op de vraag “Wat is de mening van pas-afgestudeerden over zakelijke vorming binnen de opleiding?” wordt hier een algemeen beeld getoond door een combinatie te maken van de variabelen MOPL1 tot en met MOPL8.
78
Mening respondenten m.b.t. zakelijke vorming binnen de opleiding 18 16
aantal respondenten
14 12 10 8 6 4 2 0 16
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
31
totaalscore
Grafiek 3: Mening afgestudeerden m.b.t. zakelijke vorming binnen de opleiding
De minimumscore die respondenten kunnen behalen is acht en de maximumscore tweeëndertig. Het middelpunt van deze twee waarden is twintig. Figuur 3 toont dus opnieuw aan dat de grote meerderheid (73 van de 83 afgestudeerden) vindt dat zakelijke vorming aan bod moet komen binnen de opleiding.
79
6.3.3 Het beroepsleven 6.3.3.1 Verwachtingen ten opzichte van de arbeidsmarkt
Valid
nooit weinig af en toe vaak Total
Frequency Percent 7 8,4 29 34,9 31 37,3 16 19,3 83 100,0
Tabel 26: VERW1:”Er werd tijdens je opleiding onder de studenten gepraat over de artistieke arbeidsmarkt”.
Valid
nooit weinig af en toe vaak Total
Frequency Percent 11 13,3 29 34,9 33 39,8 10 12,0 83 100,0
Tabel 27: VERW2: “Er werd tijdens je opleiding onder de studenten gepraat over de niet-artistieke arbeidsmarkt”.
Uit beide tabellen blijkt dat er onder de studenten af en toe tot regelmatig wordt gesproken over zowel de artistieke als de niet-artistieke arbeidsmarkt.
In de interviews met de departementshoofden kwam naar boven dat de mentaliteit bij de docenten rond zakelijkheid voor een stuk bepaalt in welke mate de studenten een zakelijke houding creëren en in welke mate ze worden voorbereid op de arbeidsmarkt. Daarom wordt in de volgende tabellen nagegaan in hoeverre de docenten met de studenten spreken over de artistieke en de niet-artistieke arbeidsmarkt.
Valid
nooit weinig af en toe vaak Total
Frequency Percent 9 10,8 38 45,8 30 36,1 6 7,2 83 100,0
Tabel 28: VERW3: “Hadden de docenten het in de les over als kunstenaar werkzaam zijn op de artistieke arbeidsmarkt?”.
Valid
nooit weinig af en toe vaak Total
Frequency Percent 33 39,8 27 32,5 17 20,5 6 7,2 83 100,0
Tabel 29: VERW4: “Hadden de docenten het in de les over als kunstenaar werkzaam zijn op de niet-artistieke arbeidsmarkt?”.
Deze tabellen tonen dat de docenten het weinig tot af en toe hadden over de artistieke arbeidsmarkt en in nog mindere mate over de niet-artistieke arbeidsmarkt. De docenten kunnen dus één van de oorzaken zijn voor het gebrek aan zakelijkheid bij de afgestudeerden. Daarnaast toont tabel 30 dat 63 afgestudeerden (76%) reeds niet-artistiek werk heeft uitgevoerd.
80
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 63 75,9 20 24,1 83 100,0
Valid Percent 75,9 24,1 100,0
Cumulative Percent 75,9 100,0
Tabel 30: NART1: “Ik heb reeds niet-artistiek werk uitgevoerd”.
6.3.3.2 De arbeidssituatie van de afgestudeerden In de interviews met de departementshoofden werd hen gevraagd of de studenten realiteitsbesef hebben van de arbeidsmarkt. De studenten zelf geven hun mening weer in tabel 31:
Valid
nooit weinig af en toe vaak Total
Frequency 3 3 18 59 83
Percent 3,6 3,6 21,7 71,1 100,0
Valid Percent 3,6 3,6 21,7 71,1 100,0
Cumulative Percent 3,6 7,2 28,9 100,0
Tabel 31: VERW5: Dacht je tijdens je opleiding na over wat je wou doen na je studies?
Het is niet zo dat de antwoorden samenhangen met het departement waarbinnen ze studeerden of de afstudeerrichting. Dat de afgestudeerden tijdens hun studies nadachten over hun toekomst is een gegeven, of ze daarbij ook een realistische arbeidsmarkt in het achterhoofd hadden, kan hier niet worden afgeleid.
De volgende resultaten geven weer dat 52 respondenten (63%) al werkloos is geweest.
Valid
ja nee Total
Frequency 52 31 83
Percent 62,7 37,3 100,0
Valid Percent 62,7 37,3 100,0
Cumulative Percent 62,7 100,0
Tabel 32: WERKL: “ Bent u reeds werkloos geweest”.
Nochtans zijn 60 respondenten (72%) zich direct gaan inschrijven in de VDAB, wanneer ze de schoolbanken verlieten (tabel 33).
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 60 72,3 23 27,7 83 100,0
Valid Percent 72,3 27,7 100,0
Cumulative Percent 72,3 100,0
Tabel 33: VDAB: “Bent u zich direct gaan inschrijven in de VDAB, toen u de schoolbanken verliet?”
81
Drieënzestig respondenten (76%) hebben al niet-artistiek werk gedaan (tabel 30). Dit aantal zegt natuurlijk niets over de mate waarin ze reeds artistiek werk hebben verricht. Om dit te weten te komen, kan men kijken naar het percentage van de afgestudeerden dat is betaald voor artistiek werk via één of meerder manieren.
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 30 36,1 53 63,9 83 100,0
Valid Percent 36,1 63,9 100,0
Cumulative Percent 36,1 100,0
Tabel 34: GELD1: Vergoed via een vrijwilligersvergoeding
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 44 53,0 39 47,0 83 100,0
Valid Percent 53,0 47,0 100,0
Cumulative Percent 53,0 100,0
Tabel 35: GELD2: Vergoed via de kleine vergoedingsregeling voor kunstenaars
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 53 63,9 30 36,1 83 100,0
Valid Percent 63,9 36,1 100,0
Cumulative Percent 63,9 100,0
Tabel 36: GELD3: Vergoed via een loon (werknemer)
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 14 16,9 69 83,1 83 100,0
Valid Percent 16,9 83,1 100,0
Cumulative Percent 16,9 100,0
Tabel 37: GELD4: Vergoed via een honorarium (zelfstandige)
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 9 10,8 74 89,2 83 100,0
Valid Percent 10,8 89,2 100,0
Cumulative Percent 10,8 100,0
Tabel 38: GELD5: Vergoed voor auteursrechten/naburige rechten
82
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 48 57,8 35 42,2 83 100,0
Valid Percent 57,8 42,2 100,0
Cumulative Percent 57,8 100,0
Valid Percent 55,4 44,6 100,0
Cumulative Percent 55,4 100,0
Tabel 39: GELD6: Vergoed in het zwart
Valid
ja nee Total
Frequency Percent 46 55,4 37 44,6 83 100,0
Tabel 40: GELD7: Zonder vergoeding
Uit tabel 34 tot 40 kan worden afgeleid via welke weg de grootste groep van respondenten werd betaald voor zijn/haar artistiek werk en dat is via een loon. Vierenveertig van de respondenten (53%) werd al betaald via de kleine vergoedingsregeling voor kunstenaars, in het zwart of zonder een geldelijke vergoeding.
Slechts vier mensen vulden in dat ze momenteel nog op geen enkele manier werden vergoed voor hun artistiek werk. Er moet hier wel bij worden vermeld dat één van de antwoordmogelijkheden zwart werk inhield. Toch werd geen enkele respondent enkel en alleen vergoed voor zwart werk. Dus diegene die via zwart geld voor artistiek werk werden vergoed, ontvingen ook al geld op een andere manier voor hun artistieke werk.
Om dit onderdeel over de arbeidssituatie van de afgestudeerden te beëindigen, wordt de samenhang tussen het verrichten van niet-artistiek werk en werkloos zijn, onder de loep genomen. Count
NART 1 Total
ja nee
WERKL ja nee 39 24 13 7 52 31
Total 63 20 83
Tabel 41: Kruistabel NART1*WERKL
Kruistabel 42 geeft weer dat maar dertig respondenten (36%) nog niet werkloos zijn geweest en dat slechts twintig mensen (24%) nog geen niet-artistiek werk hebben uitgevoerd.
83
Value
df
Asymp. Sig. (2sided)
Exact Sig. (2-sided)
Exact Sig. (1-sided)
Pearson Chi,062(b) 1 ,803 Square Continuity ,000 1 1,000 Correction(a) Likelihood Ratio ,063 1 ,803 Fisher's Exact Test 1,000 ,511 Linear-by-Linear ,061 1 ,804 Association N of Valid Cases 83 a Computed only for a 2x2 table b 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 7,47. Tabel 42: Chi-kwadraat NART1*WERKL
Deze Chi-kwadraat geeft weer dat er geen samenhang bestaat tussen de variabelen NART1 en WERKL. Men mag dus niet stellen dat respondenten bijvoorbeeld niet-artistiek werk doen omdat ze reeds werkloos zijn geweest of omgekeerd.
Uit tabel 34 tot 41 kan afgeleid worden dat veel respondenten een combinatie doen van nietartistiek werk, artistiek werk en periodes van werkloosheid.
84
6.3.4 Enkele stellingen Op de vraag “Wordt een kunstenaar geconfronteerd met een zakelijk gebrek gedurende zijn/haar loopbaan” werd nog geen antwoord gegeven binnen de weergave van de enquêteresultaten. Voor de resultaten verder worden bekeken, moet de definitie van een kunstenaar die aan het begin van deze verhandeling werd meegegeven worden herhaald.
“Een professioneel kunstenaar is iemand die een artistieke activiteit beoefent, waarbij twee soorten artistieke activiteiten worden onderscheiden. Ofwel een activiteit die een artistieke schepping tot doel heeft, ofwel een activiteit die een artistieke vertolking tot doel heeft.”
Elke respondent gaf aan reeds op één of meerdere manieren geld te hebben ontvangen voor artistieke prestaties, dus hier kan men er van uit gaan dat alle respondenten binnen deze definitie van een kunstenaar vallen.
In de vragenlijst werd niet rechtstreeks gevraagd naar het gebrek dat de respondenten reeds ervaren hebben op het vlak van zakelijke vorming. Wel ging men hun houding na tegenover de zakelijke vraagstukken.
6.3.4.1 Interesse in zakelijke kennis In wat volgt bekijken we per zakelijk aspect de interesse van de respondent. Alle zakelijke aspecten (uitgezonderd BTW en mening over Kunstenloket) worden in de enquête opgesplitst in twee of meerdere stellingen. Omdat deze stellingen samen over één aspect handelen, wordt telkens de optelsom gemaakt van de antwoorden op de verschillende stellingen. Bijvoorbeeld wanneer een zakelijk aspect wordt opgesplitst in twee stellingen, zal de optelsom variëren van minimum twee tot maximum acht. Wanneer de respondenten als totaalscore twee, drie of vier halen, betekent dit dat ze het zakelijk aspect niet belangrijk vinden. Als de totaalscore van de respondenten vijf bedraagt, geeft dit een neutrale houding weer. Een totaalscore van zes, zeven of acht betekent dat de respondenten wel interesse hebben voor het zakelijke aspect. Voor elk zakelijk aspect wordt het aantal stellingen alsook de neutrale totaalscore vermeld.
85
Sociale zekerheid aantal respondenten
21 15 11 6
10
6
6
5
3
score score score score score score score score score 8 9 10 11 12 13 14 15 16 totaalscore
Grafiek 4: Sociale zekerheid
In de vragenlijst gingen vier stellingen de houding van de afgestudeerden ten opzichte van de sociale zekerheid na. De scores bevinden zich dus steeds tussen vier en zestien, waardoor de neutrale score tien bedraagt. Vanaf score elf vindt men een positieve score terug. Er zijn met andere woorden twaalf respondenten (14%) die geen interesse tonen, elf respondenten (13%) die neutraal antwoorden en zestig respondenten (72%) die een positief antwoord geven.
Inkomstenbelasting aantal respondenten
25 21 17 10 3
5
2
score 2 score 3 score 4 score 5 score 6 score 7 score 8 totaalscore
Grafiek 5: Inkomstenbelasting
De stellingen ‘Ik weet ongeveer hoeveel belastingen ik moet betalen op mijn inkomsten’ en ‘Ik probeer mijn belastingaangifte te optimaliseren en vraag desnoods advies’ gaan de houding van de respondenten tegenover informatie over de inkomstenbelasting na. De scores bevinden zich tussen twee en acht met een neutrale score van vijf. Er zijn 25 respondenten (30%) die het niet belangrijk vinden, 21 (25%) respondenten nemen een
86
neutrale houding aan en 37 respondenten (44%) tonen wel hun interesse. Er is dus slechts een licht positief resultaat.
aantal respondenten
BTW 30 23
20
10
score 1
score 2
score 3
score 4
Grafiek 6: BTW
Uit grafiek 6 kan worden afgeleid dat meer dan de helft van de respondenten geen interesse toont voor de BTW-regelgeving. Er zijn slechts veertig personen (48%) die wel interesse tonen voor de BTW-regelgeving.
Uitkeringen aantal respondenten
27 22 13 9
8 2
2
score 2 score 3 score 4 score 5 score 6 score 7 score 8 totaalscore
Grafiek 7: Uitkeringen
Twee stelingen gingen de houding van de respondenten omtrent uitkeringen na. De neutrale score is vijf. Achtenvijftig respondenten (70%) hechten belang aan informatie over de werkloosheidsvergoeding en andere uitkeringen.
87
Auteursrechten/naburige rechten aantal respondenten
18 13
11
8
1
8 or sc e 9 or e sc 10 or e sc 11 or e sc 12 or e sc 1 3 or e sc 1 4 or e 16
7
5
sc
or e sc
sc
sc
8
2
or e
6
2
or e
4
or e sc
or e sc
2
5
2
11
totaalscore
Grafiek 8: Auteursrechten/naburige rechten
Grafiek 8 geeft het resultaat weer van vier stellingen over auteursrechten/naburige rechten, waardoor de neutrale score op tien neerkomt. Achttien respondenten (22%) staan neutraal tegenover het belang van auteursrechten/naburige rechten en 36 van de respondenten (43%) vinden het wel belangrijk.
Financieel beheer aantal respondenten
35 16
14 1
3
score 6 score 7 score 8 score 9
score 10
7
7
score 11
score 12
totaalscore
Grafiek 9: Financieel beheer
Drie stellingen bevragen de respondenten over het belang dat ze hechten aan informatie over financieel beheer, wat neerkomt op een neutrale score van zeven en een half. Negenenzeventig respondenten (95%) besteden aandacht aan hun financieel beheer.
88
aantal respondenten
Organisatievormen 20
18 14
12 6
3
2
score 3
score 4
score 5
score 6
score 7
score 8
score 9
3
score 10
totaalscore
Grafiek 10: Organisatievormen
De interesse in informatie over organisatievormen wordt nagegaan via drie stellingen. De range ligt hier tussen drie en twaalf met een neutrale score van zeven en een half. Slechts 21 respondenten (27%) vinden informatie over de organisatievormen belangrijk. Zes respondenten antwoordden niet op deze stellingen.
Kunst en management aantal respondenten
23 17
17
10 7
6
3
score 2 score 3 score 4 score 5 score 6 score 7 score 8 totaalscore
Grafiek 11: Kunst en management
De aandacht die de respondenten geven aan kunst en management ligt zeer verspreid. Twee stellingen gingen de interesse na van de respondenten voor kunst en management, waardoor de neutrale score op vijf komt te liggen. Het aantal respondenten dat wel of niet belang hecht aan kunst en management is gelijk verdeeld, namelijk dertig respondenten (36%) wel en dertig respondenten (36%) niet. Wat ook uit de gegevens, maar niet rechtstreeks uit deze tabel, kan worden afgeleid, is dat 36 respondenten (43%) ofwel aandacht besteden aan hun positionering ofwel aan hun promotie.
89
Mening over Kunstenloket aantal respondenten
44
16 5
2 score 1
score 2
score 3
score 4
Grafiek 12: Mening Kunstenloket
Op de stelling ‘Het Kunstenloket biedt voldoende antwoorden op mijn vragen over de zakelijke en juridische aspecten van mijn artistieke activiteit’ antwoordden 49 respondenten (73%) positief, waarvan vijf mensen zeer positief. Zestien mensen (24%) gaven geen antwoord op deze vraag.
Als overzicht worden alle aspecten van zakelijke kennis in een tabel geplaatst zodat de negatieve, neutrale en positieve scores naast mekaar kunnen worden bekeken.
negatief
neutraal
positief
Sociale zekerheid
14%
13%
72%
Inkomstenbelasting
30%
25%
44%
BTW
52%
0%
48%
Uitkeringen
14%
15%
70%
Auteursrechten/naburige 35%
22%
43%
rechten Financieel beheer
5%
0%
95%
Organisatievormen
73%
0%
27%
Kunst en management
36%
28%
36%
Mening over
27%
0%
73%
Kunstenloket Tabel 43: Overzicht zakelijke aspecten
Uit deze tabel kan worden afgeleid dat er een grote tot zeer grote interesse is bij de respondenten voor informatie over financieel beheer, sociale zekerheid en de uitkeringen. Daarnaast is men zeer tevreden over de antwoorden die men krijgt van het Kunstenloket op zijn/haar vragen. De laagste interesse gaat uit naar kunst en management. Met deze
90
volgorde kan rekening gehouden worden, bij het invullen van de zakelijke vorming binnen de departementen.
6.3.4.2 Samenhang opleiding en zakelijke interesse Met de gegevens van de enquêtes werden verschillende verbanden onderzocht. Ook werd geprobeerd om bepaalde profielen van respondenten te kunnen opstellen door het combineren van verschillende variabelen. Door de lage responsratio kunnen dergelijke statistische verbanden niet worden bewezen. Daarnaast bleken heel wat zaken niet samen te hangen, daar waar men dat wel had verwacht.
In wat volgt wordt onderzocht in hoeverre de mening van afgestudeerden ten opzichte van zakelijke aspecten samenhangt met de mate waarin het tijdens hun opleiding aan bod kwam. Dus er wordt nagegaan of mensen die een zakelijk aspect in hun opleiding kregen ook meer interesse zullen tonen voor dat zakelijke aspect achteraf. Bijvoorbeeld: In OPL1 worden de afgestudeerden gevraagd of ze binnen hun opleiding vakken kregen die informatie gaven over de sociale bijdragen die u moet betalen wanneer u geld verdient. In STEL1 moesten de afgestudeerden hun mening geven over de stelling “Ik vind het belangrijk om in orde te zijn met mijn sociaal statuut”. Wanneer een kruistabel wordt gemaakt en de Chi-kwadraat wordt berekend, blijkt het volgende: Count OPL1 ja STEL1
Total
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens
Total
nee 0 0 10
1 5 20
1 5 30
12
35
47
22
61
83
Tabel 44: Kruistabel STEL1*OPL1 = de sociale zekerheid
91
Value Pearson ChiSquare Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases
Asymp. Sig. (2sided)
df
2,905(a)
3
,407
4,402
3
,221
,270
1
,603
83
a 4 cells (50,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is ,27. Tabel 45: Chi-kwadraat STEL1*OPL1
Zoals tabel 45 weergeeft, is het niet mogelijk om de samenhang bij deze vraagstelling te bekijken omdat niet is voldaan aan de eisen van een Chi-kwadraat. Vijftig percent van de cellen heeft namelijk een verwachte celfrequentie van minder dan vijf, terwijl dit maximum 20% van de cellen mogen zijn. Daarnaast mag geen enkele cel een waarde hebben van minder dan één (De Vocht, 2005, blz.163-168). Toch kan uit tabel 45 worden afgeleid dat de respondenten die informatie over de sociale zekerheid meekregen, positiever zullen staan tegenover het belang van deze informatie twee jaar nadat ze zijn afgestudeerd. Dit kan niet statistisch worden bevestigd, dus blijft louter en alleen een vermoeden.
De samenhang tussen de aanwezigheid van de andere zakelijke aspecten en de interesse van de afgestudeerden ten opzichte van de zakelijke aspecten wordt ook via een kruistabel bekeken. Soms wordt de score van twee stellingen samen geteld omwille van het feit dat ze samen één zakelijk aspect weergeven. Count OPL2 ja STEL8
Total
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens
Total
nee 1 3 5
11 11 36
12 14 41
2
14
16
11
72
83
Tabel 46: Kruistabel STEL8*OPL2 = de uitkeringen
92
Count OPL3 ja STEL9
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens
Total
Total
nee 0 2 7
2 8 31
2 10 38
6
27
33
15
68
83
Tabel 47: Kruistabel STEL9*OPL3 = de cumulregeling bij werkloosheid
Count OPL4 ja STEL5
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens
Total
Total
nee 3 4 12
17 25 19
20 29 31
0
3
3
19
64
83
Tabel 48: Kruistabel STEL5*OPL4 = de belastingen (a)
Count OPL4 ja STEL6
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens
Total
Total
nee 0 4 11
3 11 35
3 15 46
4
15
19
19
64
83
Tabel 49: Kruistabel STEL6*OPL4 = de belastingen (b)
Uit al deze kruistabellen is af te leiden dat wanneer het betreffende zakelijke aspect gedurende zijn/haar opleiding aan bod kwam, de respondenten op dit moment meer belang hechten aan het desbetreffende aspect.
Count OPL5 ja STEL7
Total
volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens
Total
nee 3 8 9
17 15 21
20 23 30
3
7
10
23
60
83
Tabel 50: Kruistabel STEL7*OPL5 = BTW-plicht
93
Value Pearson ChiSquare Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases
Asymp. Sig. (2sided)
df
2,292(a)
3
,514
2,476
3
,480
,847
1
,357
83
a 1 cells (12,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 2,77. Tabel 51: Chi-kwadraat STEL7*OPL5
Count OPL6 ja STEL10 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Total
nee 1 4 16
8 18 19
9 22 35
8
9
17
29
54
83
Tabel 52: Kruistabel STEL10*OPL6 = auteursrecht/naburige rechten
Value Pearson ChiSquare Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases
Asymp. Sig. (2sided)
df
7,852(a)
3
,049
8,502
3
,037
6,379
1
,012
83
a 1 cells (12,5%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 3,14. Tabel 53: Chi-kwadraat STEL10*OPL6
De kruistabellen van STEL7*OPL5 en STEL10*OPL6 voldoen wel aan de voorwaarden voor de berekening van de Chi-kwadraat. Met een zekerheid van 50% is hier sprake van een significant verband tussen de variabelen STEL7 en OPL5. En met een zekerheid van 95% is hier sprake van een significant verband tussen de variabelen STEL10 en OPL6. Hier wordt dus statistisch bevestigd dat er een verband bestaat tussen het al dan niet meegeven van informatie over BTW-plicht en vooral over auteursrechten/naburige rechten tijdens de opleiding en de interesse die men achteraf heeft met betrekking tot het belang van deze informatie.
94
Ook de andere zakelijke aspecten worden aan deze statistische toets onderworpen, waarbij enkel die Chi-kwadraten worden weergegeven die statistisch correct zijn. Count OPL7 ja
Total
nee
STEL16 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
0 3 2
4 8 46
4 11 48
2
16
18
7
74
81
Tabel 54: Kruistabel STEL16*OPL7 = de begroting
Count OPL8 ja STEL15 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Total
nee 0 1 11
1 4 50
1 5 61
4
12
16
16
67
83
Tabel 55: Kruistabel STEL15*OPL8 = de boekhouding
Count OPL9 ja RSTEL Volledig oneens 17 Oneens Mee eens Volledig mee eens Total
Total nee 1
2
3
0 9
6 31
6 40
8
25
33
18
64
82
Tabel 56: Kruistabel RSTEL17*OPL9 = de subsidiëring
Count OPL10 ja TOTSTEL18EN 20
Total
2 3 4 5 6 7
Total
nee 6 5 5 1 1 0 18
21 8 17 9 4 1 60
27 13 22 10 5 1 78
Tabel 57: Kruistabel TOTSTEL18EN20*OPL10 = de VZW
95
Count OPL11 ja STEL21 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Total
nee 2 1 13
5 5 34
7 6 47
4
19
23
20
63
83
Tabel 58: Kruistabel STEL21*OPL11 = vennootschappen
Count OPL13 ja STEL22 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Total
nee 4 8 3
21 19 22
25 27 25
1
5
6
16
67
83
Tabel 59: Kruistabel STEL22*OPL13 = positionering (a)
Count OPL13 ja STEL23 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Total
nee 0 6 4
4 16 32
4 22 36
6
15
21
16
67
83
Tabel 60: Kruistabel STEL23*OPL13 = positionering (b)
Count OPL14 ja STEL24 volledig oneens oneens mee eens volledig mee eens Total
Total
nee 0 0 15
2 16 29
2 16 44
2
3
5
17
50
67
Tabel 61: Kruistabel STEL24*OPL14 = werking Kunstenloket
Bij tabel 54 tot 61 is het, net als bij tabel 46 tot 50, niet mogelijk om de Chi-kwadraat te berekenen. Toch kan uit de kruistabellen worden afgeleid dat mensen die het desbetreffende
96
zakelijke aspect niet in de opleiding hebben meegekregen, het belang van het zakelijke aspect lager zullen schatten. Er kan dus geconcludeerd worden dat er hier een vermoeden bestaat dat wanneer je zakelijkheid aan bod laat komen binnen de opleiding, de interesse ervoor ook groter zal zijn eens de studenten de schoolbanken verlaten dan wanneer het niet aan bod komt.
97
6.3.5 Conclusies 1.
Zakelijke
vorming
binnen
de
opleiding
volgens
de
afgestudeerden
en
de
departementshoofden: -
Het KASK A scoort zeer slecht en is zich daar grotendeels van bewust.
-
SL A komt vrij goed uit de resultaten en vindt dat ze het zelf voldoende aanbieden. Toch zijn er een aantal zaken waarop ze zeer slecht scoren (= begroting, subsidies, verzekeringen, positionering en de werking van het Kunstenloket). Het departement moet nadenken over het meegeven van deze informatie met de studenten.
-
De resultaten van SL G zijn overwegend licht positief en het departementshoofd beseft dat ze er meer werk van moeten maken. Indien ze dit besef ook in de praktijk omzetten, ligt een louter positief resultaat in de toekomst binnen bereik.
-
Het Cons A scoort slecht al bieden ze veel zakelijke vorming aan de studenten aan. Het departementshoofd denkt dat ze er genoeg aandacht aan besteden, maar dit reflecteert zich niet in de resultaten van de afgestudeerden.
-
Binnen het Cons G zijn de resultaten ook slecht, al wordt zakelijke kennis wel aangeboden binnen de opleiding. Er is dus een verschil tussen wat ze in theorie aanbieden en wat de studenten achteraf ervaren.
-
Cons Bxl scoort slecht en is zich hiervan bewust. Ze vinden het niet hun opdracht om daar aan te werken en zullen zakelijke kennis dus ook niet aanbieden aan hun studenten.
-
HTI en HID scoren niet goed en men is zich binnen de departementen hiervan bewust. Men zal proberen er in de toekomst meer aandacht aan te besteden al weet men niet direct hoe.
-
De resultaten van het Lemmens stemmen niet overeen met wat de woordvoerster van het departement zegt. De informatie wordt aangeboden maar komt niet op een goede manier bij de studenten terecht.
-
Het Rits scoort slechts op enkele zaken goed. Ze geven nochtans twee verplichte vakken omtrent zakelijkheid. Ook hier gebeurt de informatie- en kennisoverdracht niet goed.
-
Van SL B en KASK G werden geen gegevens verkregen van afgestudeerden, zodat naar hen geen enquête werd verstuurd en ze bijgevolg niet werden opgenomen in dit hoofdstuk.
In de conclusies aan het einde van deel vier wordt de bedenking gemaakt of de zaken die de departementshoofden meegaven gedurende de interviews ook in de praktijk worden omgezet.
Na
deze
vergelijking
tussen
de
zakelijke
vorming
die
volgens
de
departementshoofden wordt aangeboden en de zakelijke vorming die volgens de
98
afgestudeerden wordt meegegeven tijdens de opleiding, komt er een duidelijk verschil naar voor tussen de zakelijke kennis die volgens de departementshoofden wordt weergegeven en de zakelijke vorming die afgestudeerden hebben ervaren gedurende hun opleiding. Uit deze resultaten kan geconcludeerd worden dat het aanbieden van zakelijke kennis via infosessies en zelfs via verplichte vakken niet altijd een kennisoverdracht van zakelijke kennis tot gevolg heeft.
2. Uit de enquêtes blijkt dat, wanneer we de mening bekijken van de respondenten over de gehele lijn, 88% van de respondenten vindt dat zakelijke kennis aan bod moet komen binnen de opleiding. Dit is een zeer hoog percentage dat de nood aan zakelijkheid weergeeft bij de respondenten in hun huidige situatie. Deze resultaten moeten bekeken worden als een duidelijk signaal naar de departementshoofden toe.
Daarnaast geven 72.3% van de
respondenten aan dat zakelijke vorming dient te gebeuren na de opleiding. Dit komt overeen met wat Nikol Wellens meegaf in haar interview. Zakelijke aspecten veranderen doorheen de jaren, dus het is ook haar mening dat men blijvend aandacht moet besteden aan de overdracht van zakelijke kennis naar studenten en afgestudeerden toe.
3. Er wordt vooral onder de studenten gesproken over de arbeidsmarkt. De docenten besteden er niet veel aandacht aan, nochtans spelen ze een belangrijke rol in het voorbereiden van de studenten op de arbeidsmarkt. Uit de resultaten kan niet worden afgeleid of de studenten een realistisch beeld hebben van de arbeidsmarkt. Maar meer dan 90% van de respondenten geeft wel aan reeds nagedacht te hebben over hun toekomst in de sector tijdens het verloop van hun studies, wat kan wijzen op een bepaald bewustzijn.
4. Dat er door afgestudeerden uit kunstopleidingen geen vast carrièrepad wordt afgelegd, kwam naar boven in deel 5 en wordt hier nogmaals bevestigd. Drie kwart van de respondenten heeft reeds niet-artistiek werk gedaan, 62.3% is reeds werkloos geweest en 63% heeft reeds een loon gekregen voor zijn/haar artistiek werk. Een tekenende opmerking hierbij is dat slechts zeven respondenten (8%) tot hiertoe steeds hebben kunnen werken binnen de artistieke sector. Ze zijn namelijk nog niet werkloos geweest en hebben nog geen niet-artistiek werk verricht.
5. De interesse voor zakelijkheid bij afgestudeerden varieert naargelang het aspect dat wordt bevraagd. Het grootste belang hechten ze aan informatie over het financieel beheer, de sociale zekerheid en de uitkeringen. Deze zaken zouden dan ook zeker aan bod moeten komen tijdens de opleiding. Het belang dat afgestudeerden hechten aan bepaalde zakelijke
99
aspecten kan voor een deel samenhangen met hun afstudeerrichting. Door de lage respons kan deze hypothese niet worden getoetst via dit onderzoek.
6. Als laatste werd gezocht naar een verband tussen de zakelijke aspecten die in de opleiding aan bod kwamen en het belang dat men er na het afstuderen aan hecht. Enkel voor het zakelijk aspect auteursrechten/naburige rechten kan met 95% zekerheid worden gesteld dat wanneer het in de opleiding aan bod komt, de interesse er voor achteraf ook groter zal zijn. Bij informatie over de BTW-wetgeving is er 50% kans dat er een verband bestaat tussen de huidige interesse en de zakelijke vorming die men kreeg in de opleiding. Voor de andere zakelijke aspecten is het niet mogelijk om een statistisch verband te achterhalen. Hier kan wel gesteld worden dat er een ‘vermoeden’ is omtrent een gelijkaardige samenhang.
100
7. Algemeen besluit Dit besluit wordt geformuleerd aan de hand van de onderzoeksvragen die aan het begin van deze verhandeling werden opgesteld.
7.1 Zakelijke vorming binnen de kunsthogescholen 8 7F
De departementshoofden van de opleidingen die deelnamen aan dit onderzoek, denken allen na over de manier waarop en de mate waarin zij zakelijke kennis moeten aanbieden aan de studenten. Enkel het Conservatorium Brussel gaf duidelijk aan dat ze lezingen organiseren omdat er ‘iets’ moet zijn, maar dat ze dit niet doen vanuit hun overtuiging dat het nuttig zou zijn. Een bedenking die hier moet worden opgeworpen, is in hoeverre de departementen hun toekomstvisie in de praktijk zullen omzetten. In ‘6.3.2.1 De huidige situatie van zakelijke vorming in de opleiding’ kwam naar voor dat er in bijna alle opleidingen een verschil bestaat tussen de zakelijke kennis die wordt aangeboden volgens de departementshoofden en de zakelijke
vorming
die
volgens
de
afgestudeerden
wordt
meegegeven.
De
informatieoverdracht van zakelijke kennis gebeurt daar niet op een goede manier want in theorie hebben de studenten de informatie meegekregen via een verplicht vak of via lezingen, maar in de praktijk menen ze, twee jaar na hun afstuderen, dat ze dergelijke zakelijke vorming niet hebben gehad tijdens de opleiding. Van de zes departementen die menen dat ze genoeg zakelijke kennis meegeven (SL A, Cons A, Cons G, Cons B, Lemmens en Rits) scoort slechts één departement (SL A) behoorlijk. Dit wil zeggen dat bij SL A de afgestudeerden aangeven een groot deel van de zakelijke aspecten te hebben meegekregen in de opleiding.
Acht van de twaalf departementshoofden antwoordden op de vraag naar de achterliggende redenen met betrekking tot het al dan niet aanbieden van zakelijke vorming binnen de opleiding, dat het gebrek aan interesse bij de studenten de belangrijkste reden is om het niet aan te bieden. Hier kan de vraag gesteld worden waarom het gebrek aan interesse bij de studenten zo een groot probleem vormt binnen het kunstonderwijs?
8
In welke mate is zakelijke vorming aanwezig binnen de Vlaamse kunsthogescholen? + Welke visie houden de
Vlaamse kunsthogescholen er op na over zakelijke vorming van kunstenaars?
101
Hier kan men in de eerste plaats opmerken dat in elke hogeschool- of universiteitsopleiding er wel eens een vak in het curriculum zit dat een groot aantal studenten niet interessant vindt. Toch doceert men dergelijke vakken omdat men vanuit de opleiding vindt dat die kennis noodzakelijk is. In de tweede plaats gaat het hier om een perceptie van de departementshoofden. Enerzijds kan deze desinteresse als een evidentie worden bekeken, omdat creativiteit en zakelijkheid vaak als twee ver uiteenliggende competenties worden beschouwd. Anderzijds is het mogelijk dat de departementshoofden té snel uitgaan van deze evidentie, zonder het bij de studenten zelf te bevragen. Ten derde kan ook aangegeven worden dat de studenten geen interesse tonen omdat ze daartoe niet worden gemotiveerd door de docenten. Dat de mentaliteit van de docenten een belangrijk element is binnen het zakelijkheidthema in de kunstopleidingen wordt verschillende keren aangehaald doorheen deze verhandeling. En ook hier kunnen ze een belangrijke rol spelen. Wanneer de docenten eensgezind aan de studenten melden dat zakelijkheid belangrijk is voor kunstenaars, zullen de studenten ook meer interesse krijgen in de zakelijke aspecten die worden aangeboden vanuit de opleiding.
Alle departementen geven weer dat ze hun studenten niet voorbereiden op de niet-artistieke arbeidsmarkt, wat normaal is gezien ze een kunstopleiding geven. Anderzijds gaan ze er van uit dat hun afgestudeerden wel ‘ergens’ terecht zullen komen in de arbeidsmarkt. Men gaat er dus vanuit dat geen afgestudeerden in de werkloosheid terecht komen. Op basis waarvan kunnen deze departementshoofden verkondigen dat alle studenten ‘wel werk vinden’? Van een georganiseerde alumniwerking is geen sprake en men heeft geen zicht op de plaats waar hun afgestudeerden terecht komen. Daarnaast zullen de studenten die geen job hebben die gelinkt is aan de artistieke sector, zich waarschijnlijk niet vertonen op een reünie of schoolfeest. Bovendien blijkt uit de resultaten van de enquêtes dat 63% van de respondenten werkloos is geweest en 76% van de respondenten niet-artistiek werk heeft gedaan. De departementshoofden hebben dus geen correct beeld op de arbeidssituatie van hun afgestudeerden.
Alle departementen vinden het bijbrengen van een realiteitsbesef bij de studenten ten opzichte van de arbeidsmarkt een moeilijk verhaal. In de interviews werd aangegeven dat de docenten hierin een belangrijke rol spelen en dus de mentaliteit van de docenten belangrijk is. De scholen die de verscheidenheid aan meningen binnen het docentencorps aanhaalden als reden voor deze moeilijke opdracht, vermeldden alleen dat er verschillende meningen zijn. Zij zien blijkbaar geen mogelijkheid in het veranderen van die mentaliteit minstens in een gestructureerd overleg met de docenten. Eén van de deskundigen haalde hier aan dat men
102
binnen de departementen in een overgangsfase zit, waarbij de oudere generatie vaak, minder interesse toont voor zakelijkheid dan de jongere. Waardoor de toekomstige docenten voor een andere kijk zullen zorgen op zakelijke vorming binnen de departementen.
7.2 De mening van afgestudeerden 9 en zakelijk gebrek bij beginnende kunstenaars 10 8F
9F
De
enquêtes
binnen
dit
onderzoek
werden
afgenomen
van
pas-afgestudeerden
(afgestudeerd in het academiejaar 2004-2005) uit de Vlaamse kunsthogescholen. De grote meerderheid (88%) van de respondenten vindt dat zakelijke kennis aan bod moet komen binnen de kunstopleidingen. Dit geeft aan dat een groot deel van de respondenten waarschijnlijk al werd geconfronteerd met een gebrek aan zakelijkheid. Dit resultaat is een duidelijk signaal van de afgestudeerden voor de departementen.
Daarnaast stelt 72,3% van de afgestudeerden dat zakelijke kennis ook na de opleiding moet worden aangeboden. Een deskundige deelt deze mening ook in het interview. Zakelijke aspecten veranderen doorheen de jaren, waardoor men blijvend aandacht moet besteden aan de overdracht van zakelijke kennis naar studenten én afgestudeerden.
De arbeidssituatie werd bekeken aan de hand van de percentages werkloosheid, artistiek werk en niet-artistiek werk dat door de afgestudeerden werd verricht. Deze arbeidssituatie hangt niet samen met de artistieke opleiding die de respondenten genoten. Het is bijvoorbeeld niet zo dat beeldende kunstenaars meer werkloos zijn geweest dan muzikanten. Het enige opmerkelijke, is dat het Lemmensinstituut op de aspecten werkloosheid en nietartistiek werk het laagste scoort, wat uiteraard positief is.
7.3 Aanbevelingen omtrent mogelijke oplossingen voor deze problematiek Informatie over zakelijkheid moet niet óf in de kunstopleidingen worden gegeven óf via navorming. Het dient op beide momenten plaats te vinden.
9
Wat is de mening van pas-afgestudeerden over zakelijke vorming binnen de opleiding? Wordt een kunstenaar geconfronteerd met een zakelijk gebrek gedurende zijn haar loopbaan?
10
103
7.3.1 De opleiding In de opleidingen zitten zeer veel jonge, toekomstige kunstenaars, dus de opleiding vormt het ideale moment om zakelijke kennis mee te geven. Drie zaken zijn hier van belang, ten eerste het moment binnen de opleiding waarop zakelijkheid moet worden gegeven, ten tweede de manier waarop zakelijke vorming de studenten bereikt en ten derde de mentaliteit van de docenten en het departementshoofd. 1) Wanneer zakelijke vorming facultatief gebeurt in het laatste semester van het laatste jaar, volgen dit slechts enkele (om niet te zeggen geen) studenten. Het moment waarop zakelijke vorming wordt gegeven aan de studenten zou dus beter moeten worden gekozen. Dit is op een moment dat de studenten meer tijd ter beschikking hebben en energie kunnen steken in het verwerken van de gegeven informatie. 2) Zakelijke vorming zou een verplicht vak moeten zijn binnen het curriculum zodat ze beseffen dat zakelijke kennis belangrijk is. Daarnaast moet een specifieke formule worden bedacht waarop de informatie de studenten moet bereiken. Een louter theoretische weergave van de zakelijke aspecten mag niet de hoofdmoot vormen van de inhoud van een dergelijk vak. Per afstudeerrichting dienen de lessen te worden samengesteld waarbij er voor een evenwicht wordt gezorgd tussen de theorie en de praktijk. De link met de praktische kant van zakelijkheid zou als een rode draad in de lessen aanwezig moeten zijn. 3) Vanuit de top van het departement dient men het belang van zakelijkheid voor kunstenaars te onderkennen. In het begin van dit besluit wordt aangegeven dat de departementshoofden niet altijd een juiste kijk hebben op de zaken. Voor men de studenten probeert te sensibiliseren met betrekking tot zakelijkheid, zouden eerst het departementshoofd en de docenten bewust moeten worden van de problematiek. Een positieve mentaliteitsverandering over zakelijkheid kan niet worden gerealiseerd zonder de ondersteuning van docenten, het departementshoofd en andere medewerkers binnen de opleiding. De visie van de opleiding moet ook door alle docenten gedragen worden, zodat een coherent verhaal wordt gebracht naar de studenten toe. Wanneer infosessies of lezingen worden gedaan door het Kunstenloket binnen een school, is het de opdracht van de docenten om de communicatie te verzorgen naar de studenten toe. De docenten hebben het meeste contact met de studenten en wanneer de docenten het belang van de lezing niet inzien, zullen de studenten er niet naartoe komen. Momenteel vormen de verschillende meningen van de docenten een groot probleem in het gehele zakelijkheidthema binnen de kunstopleidingen door het gebrek aan éénvormigheid naar de studenten toe.
104
7.3.2 Navorming De mogelijkheden tot navorming zijn zeer uitgebreid. Er worden tal van infosessie gegeven omtrent zakelijkheid, onder andere door het Kunstenloket en Syntra (binnenkort start een nieuwe opleiding georganiseerd door Syntra in samenwerking met het Kunstenloket). Er zijn ook een groot aantal postgraduaatopleidingen waarin ‘kunstenaars en zakelijkheid’ een onderdeel vormt van de opleidingen. Deze mogelijkheden van navormig breiden alsmaar meer uit. Dit wijst op een groeiende vraag naar zakelijke kennis vanuit de kunstensector.
Deze navorming is minstens even belangrijk als de zakelijke vorming binnen de kunsthogescholen. Ten eerste veranderen zakelijke aspecten doorheen de jaren, dus iedereen moet zijn/haar kennis up-to-date houden. Ten tweede hebben veel (beginnende) kunstenaars geen kunstopleiding gevolgd. Zij hebben dus geen kennis van zakelijkheid meegekregen vanuit de opleiding.
7.4 Aanbevelingen voor het Kunstenloket Het Kunstenloket is dagelijks bezig met het verspreiden van zakelijke kennis onder de kunstenaars en in de hele kunstensector. Uit dit onderzoek kan voor het Kunstenloket het volgende worden besloten:
Jan Timmermans, de directeur van het Kunstenloket, geeft in zijn interview weer dat het Kunstenloket als opdracht zich ‘zo misbaar mogelijk’ moet maken. Hiermee bedoelt hij dat het Kunstenloket zoveel mogelijk de basisinformatie over zakelijkheid moet verspreiden, zodat niet telkens dezelfde vragen aan hen worden gesteld. Eens de zakelijke kennis is doorgedrongen in de sector, is het Kunstenloket in theorie niet meer nodig. Dit willen ze verwezenlijken door o.a. naar plekken te gaan waar jonge mensen die met kunst bezig zijn zich verenigen. Dat zijn de scholen bij uitstek. Vanuit deze filosofie geven ze momenteel infosessies in scholen aan studenten. In een volgende fase zouden ze infosessies willen geven aan docenten. Op die manier wordt de kennis gegeven binnen de opleiding, waardoor er meer aandacht en tijd aan zakelijkheid kan worden gespendeerd door de docenten zelf.
Het Kunstenloket geeft sinds 2005 in alle kunsthogescholen infosessies, nochtans heeft slechts 25,3% van de respondenten gedurende zijn/haar opleiding informatie gekregen over het bestaan en/of de werking van het Kunstenloket. Daarnaast heeft 19% van de respondenten de stelling ‘Het Kunstenloket biedt voldoende antwoorden op mijn vragen over de zakelijke en juridische aspecten van mijn artistieke
105
activiteit’ niet beantwoord. Dat kan erop wijzen dat ze het Kunstenloket pas via de enquête leerden kennen. Daartegenover staan wel 67 (80%) respondenten die de vraag wel invulden, dus die wel kennis hebben van de werking van het Kunstenloket. Zo kunnen we een evolutie zien van 21 (25%) respondenten die het Kunstenloket leerden kennen tijdens hun opleiding, naar 67 (80%) respondenten die het Kunstenloket na de opleiding kennen. Er zijn dus een groot aantal respondenten, die het Kunstenloket hebben leren kennen na hun opleiding. De kans is vrij groot dat dit gebeurde doordat ze in de problemen kwamen met één of meerdere zakelijke aspecten en de hulp van het Kunstenloket vroegen.
Van de respondenten die aangaven het Kunstenloket te kennen, stelden 73% van de respondenten voldoende antwoorden te krijgen op hun zakelijke vragen. Daaruit blijkt dat het verspreiden van informatie door het Kunstenloket op een doordachte en goede manier gebeurt.
De resultaten van de enquêtes geven weer dat de aandacht van de meeste respondenten in de eerste plaats gaat naar informatie over financieel beheer, in de tweede plaats naar informatie over de sociale zekerheid en op de derde plaats naar informatie over de uitkeringen. De infosessie over het sociaal en fiscaal statuut die op regelmatige basis gratis wordt georganiseerd door het Kunstenloket, geeft informatie over de sociale zekerheid en de uitkeringen. Recent werden ook een aantal studiedagen en themanamiddagen georganiseerd over financieel beheer. De informatieverspreiding over financieel beheer is een jaar geleden van start gegaan. Ze dient nog te worden uitgebreid, gezien het belang dat de respondenten eraan hechten. In ‘3.3 Definitie zakelijkheid’ wordt vermeld dat de definitie van zakelijkheid recent is uitgebreid met kunst en management. Dit ‘containerbegrip’, zoals het binnen het Kunstenloket wordt genoemd, zal nog sterk worden uitgebreid. Uit de resultaten van de enquêtes blijkt evenwel dat slechts 36% van de respondenten het zakelijke aspect kunst en management belangrijk vinden. Binnen het Kunstenloket moet men zich de vraag stellen of een uitbreiding van het aspect ‘Kunst en management’ wel gewenst is.
Met de stelling ‘We kunnen altijd bij het Kunstenloket terecht, dus het is niet nodig dat we dat zelf kennen’ is 95% van de respondenten het oneens. Het is niet duidelijk hoe we dit cijfer kunnen verklaren, maar er zijn een aantal mogelijkheden: de meeste respondenten kennen het Kunstenloket niet voldoende (dus weten ook niet goed waarvoor ze er terecht kunnen),
106
de respondenten vinden dat ze zelf ook de kennis moeten vergaren, men heeft het gevoel dat het Kunstenloket geen bevredigende antwoorden kan geven op hun vragen,...
Jan Timmermans vertelde tijdens het interview dat hij meent dat het kunstonderwijs op het vlak van zakelijke vorming zich op een scharniermoment bevindt. De toekomstige, jonge docenten zullen naar zijn mening veel meer interesse hebben voor zakelijkheid, dus zullen het ook meer aan bod laten komen in hun lessen en zullen er meer aandacht aan besteden. Wanneer de interesse van de docenten in die richting evolueert, zal het Kunstenloket in de toekomst zich eerder bezig houden met het samenstellen van lespakketten in scholen en het up-to-date houden van die lespakketten.
De individuele consultaties en infosessies buiten de scholen zullen altijd zeer belangrijk blijven door het steeds veranderende klimaat binnen de kunsten. Jan Timmermans gaf in het interview mee dat het Kunstenloket zelf de vraag bepaalt, met andere woorden dat hoe meer het Kunstenloket aanbiedt, hoe meer vraag er is. Ze zouden dus nog meer moeten aanbieden, zodat de honger wordt gewekt en de kennis zich verspreidt over de hele sector van de kunsten. Vermits de medewerkers van het Kunstenloket momenteel op de limiet van hun mogelijkheden zitten, kan men daar momenteel niet aan tegemoet komen.
7.5 Aanbevelingen voor verder onderzoek De studenten zouden tijdens hun opleiding moeten worden bevraagd over hun interesse voor zakelijke kennis. In de eerste plaats zou hun algemene interesse ten opzichte van zakelijkheid moeten worden nagegaan. Ten tweede zou het interessant zijn indien de departementshoofden te weten komen aan welke zakelijke aspecten de studenten binnen elke afstudeerrichting het meeste belang hechten. Zo kan zakelijke vorming op maat worden gegeven. Uit de resultaten van de enquêtes blijkt dat de meeste respondenten amper zakelijke vorming hebben gekregen tijdens hun kunstopleiding. Nochtans geven acht van de twaalf departementen een verplicht vak over zakelijkheid. Waarom komt die informatieoverdracht niet tot stand? Vanuit het departement onderwijs dient een onderzoek te gebeuren naar de manier van doceren over zakelijkheid binnen de kunstopleidingen. Wat vormt de exacte inhoud van deze vakken? Welke lesmethodes worden gehanteerd? De beroepssituatie van afgestudeerden uit de verschillende kunsthogescholen moet dringend worden bevraagd. Het onderzoek mag zich niet beperken tot de eerste vijf jaren na het afstuderen. De eerste tien tot vijftien jaar moeten worden bevraagd omdat ook daar,
107
volgens enkele departementshoofden en deskundigen, nog een grote selectie gebeurt onder de ‘kunstenaars’ en een daarmee samenhangende uitstroom uit de artistieke sector wordt gerealiseerd. Binnen afzienbare tijd zou opnieuw een onderzoek moeten gebeuren naar de curricula van de Vlaamse kunsthogescholen. Zo kan men gaan kijken in hoeverre de toekomstplannen van de departementshoofden, die worden gepresenteerd in dit onderzoek, zijn gerealiseerd.
108
8. Bibliografie Boeken/publicaties Abbing, H. (1989), Een economie van de kunsten: Beschouwingen over kunst en kunstbeleid, Groningen, Historische uitgeverij, 273 blz.
Abbing, H. (2002), Why Are Artists Poor?: The exceptional Economy of the Arts, Amsterdam, University Press, 367 blz.
Baarda, D.B. & de Goede, M.P.M. (2001), Basisboek Methoden en Technieken: Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van onderzoek, Groningen, Stenfert Kroese, 399 blz.
Baarda, D.B., de Goede, M.P.M. & van der Meer – Middelburg, A.G.E. (1996), Basisboek Open interviewen: Praktische handleiding voor het voorbereiden en afnemen van open interviews, Groningen, Stenfert Kroese, 165 blz.
Baarda, D.B., de Goede, M.P.M. & Teunissen, J. (2005), Basisboek Kwalitatief onderzoek: Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek, Groningen, Stenfert Kroese, 369 blz.
Bijnens, A., Devos, D. & Declerck, L. (2005), Zelfpromotie van de kunstenaar en professionalisering, Antwerpen, NICC, 63 blz.
Boeije, H, t’Hart, H. & Hox, J. (2005), Onderzoeksmehtoden, Amsterdam, Boomonderwijs, 384 blz.
De Vocht, A. (2005), Basishandboek SPSS 13 voor Windows, Utrecht, Bijleveld Press, 255 blz.
Elias, W., De Mayer, S., Van Leeuw, A. & Van Petegem, P. (2005), Studieloopbanen in het kunstgericht onderwijs: In-, door-, en uitstroom in het secundair en hoger onderwijs, Mechelen, Wolters Plantyn, 313 blz.
Elias, W., Verté, D. Van Leeuw, A.& Van Moer, E. (2002), Onderzoek naar alternatieve kunstopleidingen, Vrije Universiteit Brussel, Faculteit Psychologie en Opvoedkunde, 77 blz.
109
Emans, B. (2002), Interviewen: theorie, techniek en training. Stenfort Kroese, Groningen, 236 blz.
Gielen P. (2004), Kunst in netwerken, artistieke selecties in hedendaagse dans en beeldende kunst, Lannoo, Tielt, 262 blz.
Jansen, E.P.W.A., Joostens, Th.H. & Kemper, D.R. (2004), Enquêteren: Het opstellen en gebruiken van vragenlijsten, Groningen, Wolters-Noordhoff, 131 blz.
Jansen, I. (2004), A portrait of the artist in 2015: artistic careers and higher arts education in Europe, Amsterdam, Boekmanstudies, 131 blz.
Kunstenloket vzw (2004), Het kunstenaarsstatuut. Een evaluatie na twee jaar, Antwerpen, Kunstenloket vzw, Antwerpen, 28 blz, on-line beschikbaar op: http://www.podiumkunsten.be/_X3/podiumkunsten/documents/evaluatierapport%20Kunstena arsstatuut.pdf.
Lamberts, M. & Loos, M. (2006), Kunst en kunde: aanzet tot een monitoringinstrument voor de artistieke sector, Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, Hoger Instituut voor de arbeid, 254 blz.
Muziekcentrum Vlaanderen vzw (2005), Wegwijzerbrochure wegwijs in de zakelijke aspecten van de muzieksector, Brussel, Lithos Printing, 101 blz.
Muziekzaken (2005), Wegwijzerbrochure: Wegwijs in de zakelijke aspecten van de muzieksector, Brussel, Muziekcentrum Vlaanderen vzw, 101 blz.
Peacock, A. & Rizzo, I. (1994), Cultural Economics and Cultural policies, Dordrecht, Kluwer Academic, 184 blz.
Ruyters, M. (2007), Kunstenaars en ondernemers: een nieuwe relatie, Leuven, Lannoo Campus, 138 blz.
Van Klink, P. (2005), Kunsteconomie in nieuw perspectief, Groningen, K’S Concern, 295 blz.
110
Eindverhandelingen Bijnens, A. (2004), De sociaal-economische situatie van de beeldende kunstenaar ouder dan 45 jaar. Een voorstel voor beleidsoplossingen, Onuitgegeven eindverhandeling, Universiteit Antwerpen, Faculteit Toegepaste en Economische Wetenschappen, 172 blz.
Campens, A. (2004), De instroom van jonge beeldende kunstenaars op de kunstmarkt, Onuitgegeven eindverhandeling, Universiteit Antwerpen, Faculteit Toegepaste en Economische wetenschappen, 84 blz.
Espeel, A. (2006), Zakelijke ondersteuning voor kunstenaars: managementbureaus voor beeldende kunst, Onuitgegeven eindverhandeling, Universiteit Antwerpen, Management School, 82 blz.
Hesters, D. (2004), De choreografie van de danscarrière. Kwalitatief onderzoek naar de carrières van hedendaagse dansers in de Vlaams-Brusselse context, Onuitgegeven licentieverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Sociale Wetenschappen, 177 blz.
Moeremans, L. (2005), Loopbaanontwikkeling. Onderzoek naar de carrière van acteurs en theatermakers afgestudeerd tussen 1999 en 2004, Onuitgegeven eindverhandeling, Universiteit Antwerpen, Management School, 104 blz.
Valgaeren, R. (2004), Doorstroming van muziekhogescholen naar professionele symfonische orkesten, Onuitgegeven eindverhandeling, Universiteit Antwerpen, Faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen, 146 blz.
Artikels D’hooge, R. & Soete, M. (2007), Voor het leven? Een gesprek met Rosa Vandervorst, Courant#80, februari-april 2007, blz. 20-23.
Eetezonne, W., “Sector verwaarloost zakelijk aspect van projecten”, verschenen in De Morgen op 05/02/2003.
111
Forrier, A. (2007), “De ongebonden loopbaan van de podiumkunstenaar: een zegen of een vloek?”, Courant#80, februari-april 2007, blz 13-17.
Hagoort, G. (2006), “De artistieke opdracht van commercialiteit: Naar een theorie van het Strategisch Artistiek Calculeren”, Boekman 68: Kunst en commercie, jaargang 2006, blz. 1623.
Jongenelen, S. (2006), Te huur: een bevroren muur, Boekman 68: Kunst en commercie, jaargang 2006, blz. 36-41.
Naânaï, J., “Agalev pleit voor Vlaams Instituut voor Zakelijk en Artistiek Ondernemen”, verschenen in De Morgen op 02/04/2001.
Overheidsdocumenten Anciaux, B., (2004), Beleidsnota cultuur 2004-2009, Brussel, 55 blz, on-line beschikbaar op: http:// www.wvc.vlaanderen.be/cultuurbeleid/download/beleidsnota_cultuur_2004-2009.pdf.
Interviews Interview met Eric Ubben op 8 maart 2007
Interview met Siebe Dumon en Tom Van Der Elst op 12 maart 2007
Interview met Pascale De Groote op 13 maart 2007
Interview met Fran Devos op 14 maart 2007
Interview met Ria Vandecapelle op 15 maart 2007
Interview met Kurt Lannoye op 15 maart 2007
Interview met Frans Aerts op 15 maart 2007
Interview met Wim De Temmerman op 19 maart 2007
112
Interview met Arne Van Petegem op 20 maart 2007
Interview met Nikol Wellens op 20 maart 2007
Interview met Lucien Posman op 21 maart 2007
Interview met Sam Eggermont op 21 maart 2007
Interview met Jan Cools op 22 maart 2007
Interview met Mark De Belder op 23 maart 2007
Interview met Rafaël D’Haene op 26 maart 2007
Interview met Bert Beyens op 2 april 2007
Interview met Jan Timmermans op 22 mei 2007
Andere Kunstenloket vzw (2007), Verslag: Kunstenaars en ondernemers: een debat, georganiseerd op 3 april 2007 in de Beursschouwburg in Brussel, 3blz. Vander Stichelen, A. (13/12/2005), Workshop kwalitatief publieksonderzoek, op de 3e Dag van de Cultuurcommunicatie, Vooruit in Gent, 45 slides.
Vlaams Theater Instituut (2005), Verslag: salon loopbaanontwikkeling, Arca te Gent, 14 blz.
Multimedia KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN: www.academieantwerpen.ha.be
113
KONINKLIJK VLAAMS CONSERVATORIUM ANTWERPEN: www.conservatorium.be/muziek
HERMAN TEIRLINCK INSTITUUT: www.conservatorium.be/drama
HOGER INSTITUUT VOOR DE DANS: www.conservatorium.be/dans
CONSERVATORIUM GENT: www.cons.hogent.be 0H
HOGESCHOOL GENT, POSTHOGESCHOOLOPLEIDING CULTUUR- EN KUNSTMANAGEMENT: www.habe.hogent.be/ckm
HOGESCHOOL KORTRIJK, EVENT- en vrijetijdsmanagement: www.katho.be/hantal
KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR SCHONE KUNST GENT: www.kask.be
KONINKLIJK CONSERVATORIUM BRUSSEL: www.kcb.be
HOGESCHOOL BRUGGE-OOSTENDE, SPORT- EN CULTUURMANAGEMENT: www.khbo.be
HOGESCHOOL MECHELEN, EVENTMANAGEMENT: www.khm.be
SINT-LUCAS GENT: www.kunst.sintlucas.wenk.be
LEMMENSINSTITUUT: www.lemmens.be
PROVINCIALE HOGESCHOOL LIMBURG: www.phlimburg.be
RITS: www.rits.be
SINT LUKAS BRUSSEL: www.sintlukas.be
SINT LUCAS ANTWERPEN: www.sintlucasantwerpen.be
UNIVERSITEIT ANTWERPEN: www.ua.ac.be
114
9.Lijst met tabellen en grafieken 9.1 Lijst met tabellen Tabel 1: Zakelijke vorming binnen de opleidingen ................................................................. 36 8H
Tabel 2: Voorbereiding artistieke arbeidsmarkt...................................................................... 47 89H
Tabel 3: Weergave aantal respondenten (=n)........................................................................ 61 90H
Tabel 4: Weergave respons ................................................................................................... 62 91H
Tabel 5: Hoeveelheid zakelijke kennis in opleiding ................................................................ 65 92H
Tabel 6: Zakelijke vorming bij KASK A................................................................................... 66 93H
Tabel 7: Zakelijke vorming bij SL A ........................................................................................ 67 94H
Tabel 8: Zakelijke vorming bij SL G........................................................................................ 68 95H
Tabel 9: Zakelijke vorming bij Cons A .................................................................................... 69 96H
Tabel 10: zakelijke vorming bij Cons G .................................................................................. 70 97H
Tabel 11: Zakelijke vorming bij Cons Bxl ............................................................................... 71 98H
Tabel 12: Zakelijke vorming bij HTI ........................................................................................ 72 9H
Tabel 13: Zakelijke vorming bij HID........................................................................................ 73 10H
Tabel 14: Zakelijke vorming bij Lemmens .............................................................................. 74 10H
Tabel 15: Zakelijke vorming bij Rits........................................................................................ 75 102H
Tabel 16: MOPL1: “Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want zonder zakelijke kennis kan je niet doorbreken als kunstenaar”. ....................................................... 76 103H
Tabel 17: MOPL2: “ Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want je komt anders later in de problemen op het vlak van statuut, belastingen en administratie”............. 76 104H
Tabel 18: MOPL3: “Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want een kunstenaar = een ondernemer”. ............................................................................................. 76 105H
Tabel 19: MOPL4: “Zakelijke kennis moet aan bod komen binnen de opleiding, want je kan deze kennis ook gebruiken om aan een job te geraken buiten de artistieke sector”.............. 77 106H
Tabel 20: MOPL5: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want tijdens je opleiding moet je je enkel concentreren op het artistieke”. ..................................... 77 107H
Tabel 21: MOPL6: ”Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want als kunstenaar heb je informatie omtrent zakelijkheid niet nodig”. .............................................. 77 108H
Tabel 22: MOPL7: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want als kunstenaar heb je geen tijd om je met dergelijke zaken bezig te houden, dus je besteedt het beter uit”. ................................................................................................................................ 77 109H
Tabel 23: MOPL8: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want als student heb je er toch geen interesse voor, dus je onthoudt daar toch niets van”. ................ 78 10H
115
Tabel 24: MOPL9: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want zakelijke kennis moet aangeboden worden na de opleiding, aan beginnende kunstenaars”. 78 1H
Tabel 25: MOPL10: “Zakelijke kennis moet niet aan bod komen binnen de opleiding, want we kunnen altijd bij het Kunstenloket terecht, dus het is niet nodig dat we dat zelf kennen”....... 78 12H
Tabel 26: VERW1:”Er werd tijdens je opleiding onder de studenten gepraat over de artistieke arbeidsmarkt"…………………………………………………….. ...............................................80 Tabel 27: VERW2: “Er werd tijdens je op leiding onder de studenten gepraat over de nietartistieke arbeidsmarkt………………………………………….. ............................................... 80 13H
Tabel 28: VERW3: “Hadden de docenten het in de les over als kunstenaar werkzaam zijn op de artistieke arbeidsmarkt?"………………………………………………………………………..80 Tabel 29: VERW4: “Hadden de docenten het in de les over als kunstenaar werkzaam zijn op de niet-artistieke arbeidsmarkt?"………………………………… ............................................. 80 14H
Tabel 30: NART1: “Ik heb reeds niet-artistiek werk uitgevoerd”............................................. 81 15H
Tabel 31: VERW5: Dacht je tijdens je opleiding na over wat je wou doen na je studies?...... 81 16H
Tabel 32: WERKL: “ Bent u reeds werkloos geweest”. .......................................................... 81 17H
Tabel 33: VDAB: “Bent u zich direct gaan inschrijven in de VDAB, toen u de schoolbanken verliet?”................................................................................................................................... 81 18H
Tabel 34: GELD1: Vergoed via een vrijwilligersvergoeding ................................................... 82 19H
Tabel 35: GELD2: Vergoed via de kleine vergoedingsregeling voor kunstenaars ................. 82 120H
Tabel 36: GELD3: Vergoed via een loon (werknemer) .......................................................... 82 12H
Tabel 37: GELD4: Vergoed via een honorarium (zelfstandige).............................................. 82 12H
Tabel 38: GELD5: Vergoed voor auteursrechten/naburige rechten ....................................... 82 123H
Tabel 39: GELD6: Vergoed in het zwart................................................................................. 83 124H
Tabel 40: GELD7: Zonder vergoeding ................................................................................... 83 125H
Tabel 41: Kruistabel NART1*WERKL .................................................................................... 83 126H
Tabel 42: Chi-kwadraat NART1*WERKL ............................................................................... 84 127H
Tabel 43: Overzicht zakelijke aspecten.................................................................................. 90 128H
Tabel 44: Kruistabel STEL1*OPL1 = de sociale zekerheid .................................................... 91 129H
Tabel 45: Chi-kwadraat STEL1*OPL1.................................................................................... 92 130H
Tabel 46: Kruistabel STEL8*OPL2 = de uitkeringen .............................................................. 92 13H
Tabel 47: Kruistabel STEL9*OPL3 = de cumulregeling bij werkloosheid............................... 93 132H
Tabel 48: Kruistabel STEL5*OPL4 = de belastingen (a) ........................................................ 93 13H
Tabel 49: Kruistabel STEL6*OPL4 = de belastingen (b) ........................................................ 93 134H
Tabel 50: Kruistabel STEL7*OPL5 = BTW-plicht ................................................................... 93 135H
Tabel 51: Chi-kwadraat STEL7*OPL5.................................................................................... 94 136H
Tabel 52: Kruistabel STEL10*OPL6 = auteursrecht/naburige rechten................................... 94 137H
Tabel 53: Chi-kwadraat STEL10*OPL6.................................................................................. 94 138H
116
Tabel 54: Kruistabel STEL16*OPL7 = de begroting............................................................... 95 139H
Tabel 55: Kruistabel STEL15*OPL8 = de boekhouding ......................................................... 95 140H
Tabel 56: Kruistabel RSTEL17*OPL9 = de subsidiëring ........................................................ 95 14H
Tabel 57: Kruistabel TOTSTEL18EN20*OPL10 = de VZW.................................................... 95 142H
Tabel 58: Kruistabel STEL21*OPL11 = vennootschappen .................................................... 96 143H
Tabel 59: Kruistabel STEL22*OPL13 = positionering (a) ....................................................... 96 14H
Tabel 60: Kruistabel STEL23*OPL13 = positionering (b) ....................................................... 96 145H
Tabel 61: Kruistabel STEL24*OPL14 = werking Kunstenloket............................................... 96 146H
9.2 Lijst met grafieken Grafiek 1: Respons per school ............................................................................................... 64 147H
Grafiek 2: Zakelijke vorming binnen opleiding........................................................................ 65 148H
Grafiek 3: Mening afgestudeerden m.b.t. zakelijke vorming binnen de opleiding .................. 79 149H
Grafiek 4: Sociale zekerheid .................................................................................................. 86 150H
Grafiek 5: Inkomstenbelasting................................................................................................ 86 15H
Grafiek 6: BTW....................................................................................................................... 87 152H
Grafiek 7: Uitkeringen............................................................................................................. 87 153H
Grafiek 8: Auteursrechten/naburige rechten .......................................................................... 88 154H
Grafiek 9: Financieel beheer .................................................................................................. 88 15H
Grafiek 10: Organisatievormen .............................................................................................. 89 156H
Grafiek 11: Kunst en management......................................................................................... 89 157H
Grafiek 12: Mening Kunstenloket ........................................................................................... 90 158H
117
10.Bijlagen Bijlage 1: Topicguide departementshoofden Bijlage 2: Topicguide deskundigen Bijlage 3: Departementen binnen het onderzoek Bijlage 4: Voorstelling deskundigen Bijlage 5: De introductiebrief Bijlage 6: De Introductiemail Bijlage 7: De enquête Bijlage 8: De herinneringsmail Bijlage 9: Definitie zakelijkheid Bijlage 10: Indeling departementen Bijlage 11: Visie kunsthogescholen Bijlage 12: Visie masteropleidingen kunst/cultuur en management Bijlage 13: Lijst met afkortingen Bijlage 14: Interviews departementshoofden of hun woordvoerders Bijlage 15: Interviews deskundigen Bijlage 16: Codeerschema Bijlage 17: Opmerkingen bij de enquêtes
118
