Colofon Dit project is ontwikkeld door Natuuractiviteitencentrum ‘de Huusker’ en Museum Freriks. De Tijdreis is gemaakt door Hank Brouwer en Jacquelien Kiwitz van NME Doetinchem. De spellen op de website door Impreza; interactieve media. Vormgeving en lay-out in samenwerking met Femke van Wijk. Tekeningen van Steven van de Brand. Met dank aan geologen van de Nederlandse Geologische vereniging afdeling Winterswijk. Het project ‘Winterswijk onder de grond’ is mede mogelijk gemaakt door subsidie van het Prins Bernhard fonds.
En door een cultuursubsidie van de provincie Gelderland.
Postadres: Postbus 243 7100 AE Winterswijk Bezoekadres: Frerikshof 9 7103 CD Winterswijk Telefoon: 0543-523369
2
Docentenhandleiding Inleiding De les ‘Winterswijk onder de grond’ is ontwikkeld voor de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs. Het idee is ontstaan bij een aantal Winterswijkse scholen die meegedaan hebben aan het project Verzamelen. Vervolgens werden er lessen ontwikkeld voor deze scholen i.s.m. EDU-ART Gelderland en het Gelders erfgoed. Centraal stond de geologische collectie van Museum Freriks. De les die in deze handleiding beschreven wordt, borduurt hierop verder. De leerlingen bezoeken Museum Freriks. Ervaren de duur van de verschillende perioden waarin de tijdbalk is opgebouwd. Ze gaan aan de slag met geologische vondsten uit de bodem. Ook leren ze meer over sauriërs en andere levende wezens uit de geologie. Achtergrondinformatie Er is geen gemeente in Nederland waar afzettingen uit zoveel verschillende geologische perioden aan de oppervlakte komen als juist in Winterswijk. Men spreekt daarom wel van de geologische mozaïekvloer van Nederland. In veel van deze afzettingen zijn mineralen en fossielen gevonden. Alle vondsten die in de geologische afdeling van Museum Freriks zijn geëxposeerd, zijn in Winterswijk of directe omgeving gevonden. Zij zijn afkomstig uit verschillende geologische perioden, waarvan de afzettingen gedurende vele miljoenen, zelfs honderden miljoenen jaren geleden zijn ontstaan. Door tektonische bewegingen werden aardlagen scheefgesteld of zijn delen van de aardkorst naar boven gekomen, waarna de bovenliggende jongere afzettingen zijn weggesleten. Hierdoor komen oudere afzettingen aan de oppervlakte. Door de hiervoor al genoemde scheefstelling van de lagen en de breuken met verschuivingen, is ook de ondergrond een soort mozaïek, maar dan driedimensionaal. Op de volgende website: www.geologievannederland.nl, is veel interessante informatie te vinden. Over de verschillende geologische tijdvakken, maar ook kunt U klikken op de stip op de kaart waar Winterswijk ligt, vervolgens op ‘Fossielvondsten’. Ga naar ‘vindplaatsen’ en klik op Winterswijk. Verder is in verschillende boeken geschreven over dit onderwerp. Een tip om meer te lezen is het boek: Ontdek de Achterhoek. Een uitgave van IVN in samenwerking met VARA en de WOG. De illustraties in dit boek zijn van Chiel, Rein en Taco Westra. Dit boek is te leen bij de plaatselijke bibliotheken. De informatie voor deze les bestaat uit: -de handleiding voor de docent; -onderzoeksboek voor de leerling; -ouderbrief; -evaluatieformulier;
Doelstelling -Leerlingen bekend maken met de begrippen geologie, fossielen en sauriër. -Leerlingen kennis laten maken met de vondsten die gedaan zijn in de bodem van Winterswijk en omgeving. -Leerlingen inzicht geven in de tijdbalk.
3
Nevendoel Leerlingen een museumervaring meegeven.
Didactische opzet De les die gegeven wordt in museum Freriks is geen op zichzelf staande les. Met hulp van uw methode en/of tips in deze handleiding kunt u op school vooraf aandacht besteden aan dit onderwerp. Verder is er na afloop op school nog de mogelijkheid het onderwerp verder uit te diepen. Hiervoor zijn in deze handleiding ideeën opgenomen. De didactische opzet ziet er als volgt uit: Inleidende les op school De les in museum Freriks Vervolgles op school Evaluatie
Nothosaurus
4
Overzichttabel: cursief gedrukte tekst zijn onderdelen die als extra gezien kunnen worden.
Wat te doen:
Wat te verzamelen:
Werkvorm
Tijdsinveste ring
Stroken papier, liniaal.
Klassikaal Groepswerk
15 min. 20 min. op school, rest thuis. 15 min. 20 min.
Ouders inschakelen en ouderbrief en onderzoeksboekje geven Onderzoeksboekjes kopiëren voor de leerlingen Inleidende les op school *klassengesprek *tijdlijn maken
*interview vragen maken *zelf een afdruk maken
Klei, gips, water, bakje om in te mengen, roller
*www.dehuusker.nl Vervolgles op school *filosoferen *opstel *stripverhaal *www.dehuusker.nl
Groepswerk Groepswerk Individueel of in tweetallen
10 min.
klassikaal Individueel Individueel Individueel of in tweetallen
10 min. tot…. 20 min.tot…. 15 min. 10 min.
Evaluatie *richting Natuuractiviteitencentrum en museum *richting leerling: gesprek over de les, eventueel a.d.h.v. het onderzoeksboek ansichtkaart maken
Zie evaluatieformulier
Stevig papier in afmeting ansichtkaart
5 min.
klassikaal
15 min.
Individueel
15-20 min.
Mocht de les om welke reden dan ook niet door kunnen gaan, dan ontvangen we hier graag ruim op tijd bericht van. Het telefoonnummer van museum Freriks: 0543-533533. Telefoonnummer Natuuractiviteitencentrum 0543-523369.
Haaientand
5
Inleidende les(sen) Klassengesprek Als leerkracht kunt u de volgende vragen stellen; Museum: We zullen naar een museum gaan; wat is een museum eigenlijk? Woordenboek: een gebouw waarin voorwerpen van kunst of wetenschap zijn tentoongesteld.
Wie is er al eens naar een museum geweest? Welke soorten musea zijn er? Bijvoorbeeld: Rijksmuseum in Amsterdam waar schilderijen hangen van oude meesters. Openluchtmuseum in Arnhem waar je kunt zien hoe mensen vroeger leefden. Naturalis: Museum waar meer dan 10.000 dieren, planten, stenen en fossielen uit de hele wereld je het verhaal van onze planeet vertellen.
Wat is een streekmuseum? Museum Freriks is een streekmuseum. In dit museum zijn vooral dingen te vinden uit Winterswijk en omgeving. Er hangt werk (schilderijen) van vader, zoon en oom Mondriaan; inwoners van Winterswijk. Museum Freriks heeft een archeologie afdeling met vondsten uit Winterswijk (pijpen, potten, urnen etc.) en omgeving. Verder vind je er een keuken, winkel, kapsalon en textiel uit vroegere tijden. En een geologische afdeling.
Geologie en archeologie: Wat weten jullie over geologie en archeologie? Geologie Woordenboek: aardkunde: wetenschap die tracht na te gaan hoe de aardkorst is en hoe zij is ontstaan.
In museum Freriks zijn vondsten te bewonderen uit verschillende geologische tijdperken. Alles afkomstig uit Winterswijk of directe omgeving. Bijvoorbeeld afkomstig uit de steengroeve en de kleigroeve bij steenfabriek ‘de Vlijt’. Archeologie Woordenboek: oudheidkunde;wetenschap van oude historie (en kunst) op grond van bodemvondsten en opgravingen.
In museum Freriks zijn archeologische vondsten te bewonderen zoals speer- en pijlpunten en standvoetbekers van ongeveer 3000 jaar voor Christus. Een houten waterput uit de 11e eeuw en huisnijverheid van later datum. Fossiel: Wie weet wat een fossiel is? Waarom is het belangrijk dat we fossielen vinden? Alles wat bekend is over de fossielen weten we door wat we vinden tijdens opgravingen. Fossielen zijn overblijfselen van dieren en planten die nadat ze dood gingen op een speciale manier bewaard zijn gebleven. Bijvoorbeeld doordat ze meteen bedolven werden onder een laag klei of as. In zee heeft een skelet meer kans om bewaard te blijven omdat het sneller onder een laag zal verdwijnen waardoor er geen zuurstof bij kan komen. Aan land vinden we meestal alleen de harde delen van een plant of dier omdat de rest door de tijd heen weg rot. Verschuivingen in de aardkorst brengen oude aardlagen naar boven waardoor heel oude fossielen dichter bij de oppervlakte komen te liggen. In Winterswijk zijn ook veel fossielen en oude aardlagen gevonden. In de steengroeve van Winterswijk zijn allerlei mineralen, fossielen
6
en loopsporen van sauriërs ontdekt. Veel van deze ontdekkingen zijn in Museum Freriks tentoongesteld. Door deze fossielen kunnen we ons een beeld vormen van het landschap. Of er zee of land was en welk klimaat er heerste.
Mammoetkies Sauriër: Let op het volgende: De Winterswijkse sauriërs zijn geen dinosauriërs. Het zijn hagedisachtige dieren waarvan in de steengroeve verschillende sporen zijn gevonden. Sleepsporen, loopsporen, botten. Van de Nothosaurus is een model gemaakt. Verschil is er in het bijzonder bij het voortbewegen. Sauriërs lopen als hagedissen, de poten staan als het ware naast het lichaam. Dinosauriërs hebben poten onder zich staan. Sommige dinosauriërs liepen rechtop. Interview Bij opdracht 6 gaan leerlingen een geoloog interviewen. Het is verstandig om de vragen vooraf in de les op school al op papier te hebben. Een tijdlijn maken Om tijd te ervaren gaan de leerlingen een tijdlijn maken. Tijdens de museumles komen ze in aanraking met de verschillende tijdperken. Tijdperken die miljoenen jaren in beslag namen. In een dergelijk tijdperk waren er opvallende gebeurtenissen zoals de ontwikkeling van een plantensoort of diergroep. De leerlingen krijgen vervolgens de opdracht zelf een tijdlijn te maken. Hierin komt de eigen historie te staan. U kunt kiezen om een tijdlijn te laten maken dat de leeftijd van het kind beslaat. Of een tijdlijn van het kind met de ouders, of zelfs tot en met grootouders. (Een mogelijkheid is verder nog een stamboom te maken. Je hebt geen lijn maar een boomvorm waarin familieleden komen te staan. Hierin verwerk je echter geen belangrijke gebeurtenissen in het leven van de verschillende personen.) Nodig: stroken papier, liniaal.
7
Werkwijze: Knip een strook papier. Voor de tijdlijn van een kinderleeftijd 10 cm per jaar. Voor een tijdlijn die een langere periode beslaat een cm per jaar. Zet op de strook een aantal jaartallen die opvallen. Overleg met elkaar welke. Vervolgens nemen de leerlingen de tijdlijn mee naar huis en vullen het verder in. Voor de eigen tijdlijn is het leuk te achterhalen wanneer het kind ging kruipen, lopen, fietsen of praten. Wanneer ging je naar school, bij een sport of gebeurde er iets bijzonders. Bij de tijdlijn die een grotere periode beslaat kan ingevuld worden: geboorte, huwelijk, overlijden van familieleden. De tijdlijn uit de les:
Zelf een afdruk maken Planten en dieren die vroeger geleefd hebben en waar we nu wat van terug vinden noemen we fossielen. Dat kan van alles zijn. Zaden, schelpen, botten maar ook voetsporen, kruip- en graafgangen. Om te ervaren hoe fossielen ontstaan, maken de leerlingen een afdruk. Leerlingen maken met klei en gips een afdruk van een klein voorwerp. Dit kan van alles zijn; een natuurlijk voorwerp zoals blad, schelp, takje, vrucht van eik, beuk of den. Het kan ook iets zijn dat bij de kinderen in hun laatje ligt. De afdruk die ze in de klei gemaakt hebben noemen we het positief. De opvulling, in ons geval het gips, laat ook een afbeelding zien. Dit noemen we het negatief. Nodig: Klei, gips, water, bakje om water en gips te mengen, roller, voorwerp. Werkwijze: Rol een stuk klei uit tot een plak van ongeveer 3 cm. Maak een gipspapje. Kies een voorwerp waarmee je een duidelijke afdruk kunt maken. Maak die afdruk en vul op met het gipspapje. 8
Laat het gips goed drogen en haal de vulling voorzichtig uit de klei. Interactief: www.dehuusker.nl Via deze site kunnen een aantal interactieve spelletjes gespeeld worden die aansluiten bij de les ‘Winterswijk onder de grond’. Ga je naar www.dehuusker.nl dan klik je ‘kidsspel’ aan, vervolgens op de button ‘Winterswijk onder de grond’ waarna je verder kunt met; -Memory; zoek het juiste fossiel bij een dier. -Aan de hand van afbeeldingen van verschillende planten en dieren maken leerlingen de afweging of ze; nog bestaan/ nooit hebben bestaan/ hebben bestaan, maar nu zijn uitgestorven -Namen van dinosauriërs; wat is de betekenis? Organisatie Voor de les in museum Freriks moet u de klas in een aantal groepen (maximaal 7, liefst maximaal 5 leerlingen per groep) verdelen. Elke leerling ontvangt van u een onderzoeksboek. Graag zelf zorgen voor voldoende kopieën. Ouders die meekomen, geeft u een ouderbrief en een onderzoeksboekje. De start van de les is bij het Natuuractiviteitencentrum ‘de Huusker’. In groepjes lopen de leerlingen met een opdracht naar het museum. Op de deel van museum Freriks wordt een inleiding gehouden. Hierna gaan de leerlingen in groepjes aan de slag. In het museum zal een geoloog aanwezig zijn die een rol speelt bij de opdracht: ‘de Steengroeve’. Aan het eind van de les zal de lesbegeleider kort afronden. Als leerkracht bent u verantwoordelijk voor de orde. De les in museum Freriks De leerlingen verzamelen zich bij Natuuractiviteitencentrum ‘de Huusker’. Vanaf de Huusker is er een touwtijdlijn gespannen richting museum Freriks. Elke meter stelt 20 miljoen jaar voor. De 230 meter touw stelt dan een periode van 4.6 miljard jaar voor; 230 maal 20 miljoen jaar. De aarde was er al, maar er is inmiddels eenvoudig leven (sporen van algen, oerdiertjes). Tijdens de wandeling naar het museum volgen ze de tijdperken en de ontwikkelingen op onze planeet. De leerlingen doen dit in groepjes van maximaal vijf kinderen. Onderweg noteren ze de namen van de grote tijdperken; Precambrium, Paleozoicum, Mezozoicum en Kenozoicum. Als de leerlingen bij museum Freriks aankomen, zullen ze zich eerst op de deel verzamelen. Hier wordt met behulp van een geschilderde tijdlijn op een rol het ontstaan van de aarde verteld door de lesbegeleider.Vervolgens worden in de groepjes de verschillende opdrachten uitgevoerd. De afronding van de les gebeurt centraal op de deel van het museum. Ervaringen worden uitgewisseld en eventuele vragen kunnen nog beantwoord worden.
Steengroeve
9
Een korte beschrijving van alle opdrachten; Opdracht 1
De tijdlijn
Leerlingen bestuderen de tijdlijn en kleuren onderdelen in.
Opdracht 2
Op verschillende plaatsen in Winterswijk zijn fossielen gevonden. Waar precies? Hoe oud zijn ze?
Winterswijk onder de grond Opdracht 3
De Mammoet Opdracht 3
Winterswijk in zee Opdracht 4
Nothosaurus Opdracht 5
De Steengroeve Opdracht 6
Als fossiel-oloog aan de slag
De mammoet staat centraal. In het museum liggen mammoet botten gevonden in het Hilgelo. Welke botten het precies zijn moet uitgezocht worden. In Miste, een buurtschap van Winterswijk is een laag ontdekt met fossielen. Ze liggen hier om uitgezocht te worden door de leerlingen. Ze mogen opgeplakt worden op karton en mee naar huis worden genomen. In de steengroeve zijn sporen gevonden van de Nothosaurus. Een model staat bij deze les. Leerlingen beantwoorden vragen over dit reptiel. In de steengroeve kunnen (amateur)geologen aan de slag op eerste zaterdagen van de maanden april tot en met november. In het museum is een (amateur)geoloog te gast. De leerlingen kunnen vragen afvuren op deze persoon. In deze opdracht gaan leerlingen verschillende fossielen nader onderzoeken. Meten, wegen, ruiken, voelen en goed kijken.
Vervolgles(sen) Tijdens de museumles liepen de leerlingen via de ‘touwtijdlijn’ van de Huusker naar museum Freriks. Van Precambrium naar Paleozoicum, via Mesozoicum naar Kenozoicum. Aangekomen bij het museum zien de leerlingen zichzelf, ze zijn aangekomen in de 21-ste eeuw. Aan de hand van de touwtijdlijn en de klos met touw aan het begin kunt u met de leerlingen filosoferen over de klos touw. Dus over het ontstaan van de aarde. U kunt ook kiezen om stil te staan bij wat er nog komt. We zijn beland in de 21-ste eeuw, hoe ziet de toekomst eruit? Wat is de invloed van de mensen op die toekomst? Hoe zou de wereld eruit gaan zien zonder mensen? Opdracht: maak een opstel. De titel zou kunnen zijn: ‘Op bezoek in het jaar 3000’ of ‘Op bezoek in het jaar 30.000’. Hoe is het met de mens in dat jaar? Wonen we nog zoals nu? Ziet de school er nog zo uit? Met pen en papier en de meester voor de klas? Hebben we hier nog hetzelfde klimaat? Zijn er nog Elfstedentochten of hittegolven? Zullen er planten en dieren uitgestorven zijn tegen die tijd of zijn er nieuwe soorten? Of; ‘Mijn toekomst ziet er zo uit….’ Opdracht: maak het verhaal bij het stripverhaal over de mammoet.
10
‘Hoe word ik een fossiel’? Schrijf een spannend, maar waar gebeurd verhaal over de mammoet. Het volgende moet je daarbij weten:
Ongeveer 10.000 jaar geleden, in de laatste ijstijd, leefden hier zoogdieren; mammoet, wolharige neushoorn, steppenwisent, edelhert, reuzenhert en rendier. Ze waren aangepast aan het leven in koude omstandigheden. Door klimaatsverandering werd het leefgebied steeds kleiner. Ook jaagden onze voorouders op deze dieren.
11
Evaluatie Terug op school neemt u met de leerlingen het onderzoeksboek door. Een creatieve mogelijkheid tot evalueren is de volgende; Geef de leerlingen de opdracht een ansichtkaart te maken. Ze hebben als het ware een reis in de tijd gemaakt en sturen een kaartje naar huis. Welke periode sprak het meest aan? Wordt het ‘groeten uit het Precambrium’. Of toch een ander tijdperk? De ansichtkaart geeft een beeld van die periode. Op de adreszijde komt een stukje tekst over hoe het op de bewuste plek was. Methodeverwijzing
Natuurlijk groep 7
2.1: Leven uit het verleden. Hierin een interessant stukje over strand Westerschelde: vloedmerk. Fossielen die je kunt vinden tussen schelpen en hoe je het verschil kunt zien tussen fossiel of dode kokkel. Blz. 87 handleiding.
Leefwereld jaargroep 8 (oud)
Wijzer door de natuur 6
2.4: Onder de grond 1: Van kei tot klei 2: De bodem bekeken 6; Monsters uit het verleden 6: Sporen van vroeger
Handige adressen www.dehuusker.nl www.freriks.nl www.geologievannederland.nl www.naturalis.nl www.nhmmaastricht.nl www.ecodrome.nl www.kristalmuseum.nl www.naturadocet.nl www.oertijdmuseum.nl www.bodemschat.nl
12
