Klee+ Cobra Het begint als kind A Childs Play
Klee+ Cobra Klee en Cobra. Het begint als kind K l e e e n C o b r a. H e t b e g i n t a l s k i n d o n d e r z o e k t d e re l a t i e t u s s e n P a u l K l e e e n d e i n t e r n at i o n a l e C o b r a g r o e p . D a t v e r b a n d i s m i s s c h i e n n i et m e t e en du i d el i j k d o o r e e n v e r s c h i l i n t i j d e n t e m p e ra m e n t . E n e r z i j d s i s e r d e ge v o e l i g e , l i c h t i r o n i s c h e e n be d a c h t z a m e P a u l K l e e 1 8 7 9 - 1 9 4 0 . A n de r z i j d s C o b r a 1 9 4 8 - 19 5 1 , d e n a o o r l o g s e b e w e g i n g v a n e x p e r i m e n t e l e k u n s t e n a ar s m e t e e n r a d i c a a l v e rn i e u w e n d e k u n s t d i e v r i j e n s p o n t a a n i s . M a a r e r z i j n v e rr a s s e n d v e e l r a ak v l a k k e n . K l ee e n C o b r a
Voor Asger Jorn, Carl-Henning Pedersen, Karel Appel, Constant, Corneille, Euge`ne Brands en anderen wijst Klee na de oorlog de weg voorwaarts. Vanaf de jaren dertig komen de Cobra kunstenaars KleeFs werk tegen in publicaties. In die tijd vinden ook zijn eerste internationale tentoonstellingen plaats. Nederland maakt in 1948 op grote schaal kennis met het werk van Paul Klee. Acht jaar na zijn dood toont het Stedelijk Museum Amsterdam een expositie met ruim 300 werken. Pers en publiek raken betoverd door Ede wereld van KleeF. Onder hen de jonge leden van de Experimentele Groep in Holland, die later zullen overstappen naar Cobra. K l ee e n E K u n s t e n k i n d F
In 1948, hetzelfde jaar van de Klee tentoonstelling, wijdt museumdirecteur Willem Sandberg een omvangrijke presentatie aan de kindertekening: Kunst en Kind. SandbergFs interesse in het creatieve potentieel van kinderen sluit aan bij de belangstelling die in moderne kunstkringen bestaat voor een veelzijdig EprimitivismeF. De ontdekking van uitingen van kinderen en van andere EongevormdenF, zoals makers van niet-westerse
kunst, opent de deur naar nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden. Het kind en de kindertijd biedt Klee en tijdgenoten Pablo Picasso, Wassily Kandinsky, Joan Miro´ de mogelijkheid zich te bevrijden van artistieke conventies en tradities. C o b r a en h e t k i n d
De expressie van kinderen is een belangrijke bron van inspiratie voor Paul Klee en voor Cobra. Cobra ontstaat acht jaar na de dood van Klee vanuit een protest tegen de heersende orde. In navolging van de moderne meester leidt hun ontdekking van de kindertekening tot de bevrijding van creativiteit. Het kind markeert voor de Deense, Belgische en Nederlandse Cobra kunstenaars een nieuwe koers. Maar wel tegen een geheel andere historische achtergrond. Waar het kind voor Klee de weg is tot het krijgen van inzicht in de eigen artistieke ontwikkeling, heeft het kind voor Cobra vooral een collectieve en politieke dimensie. D e f a s c i n a t i e di e K l ee e n C o b r a d e l e n v o o r d e o e r k r a ch t o m k u n s t t e cr e e¨ e¨rr en , m an i fe s t e e r t z i c h i n v e r ra s s e n d e p ar a l l e l l e n e n r a ak v l a k k en . M e t v er g e l i j k i n g en e n c o n t r a s t e n b e l i c h t de z e t en t o o n s t el l i n g v i j f t h e m a F s D m as k e r s , v e rb e e l d i n g v a n h e t k i n d , a c r o b a t i e k , ag r e s s i e e n f a n t as i e d i e r e n D d i e k e n m e r k e n d z i j n v o o r z o w el P a u l K l e e a l s d e C o b r a k u n s t e n a a rs .
EKlee en CobraF kwam tot stand in samenwerking met het Zentrum Paul Klee in Bern en het Louisiana Museum of Modern Art in Humlebaek
Het begint als kind
A ChildFs Play
Klee and Cobra. A ChildFs Play K le e a nd Co b r a . A C hild F s P la y in ve st ig a t e s t h e r e l a t i o n s h i p s b e t w e e n P au l K l e e , an d t h e i n t e r n at i o n a l C o b r a a r t i s t s . D u e t o d i f f e r en c e s i n t i m e a n d t e m pe r a m e n t , t h a t c o nne c t io n is p e r ha p s no t im m e d ia t e ly c l e ar . O n t h e o n e h a n d , w e h a v e t h e s e n s i t i v e , l i g h t l y i r o n i c a n d d e l i b e r at e P a u l K l e e 1 8 7 9 - 1 9 40 , a n d o n t h e o t h e r , t h e p o s t - wa r C o b r a m o v e m e n t 1 9 4 8 - 1 9 5 1 o f ex p er i m e n t a l a r t i s t s , w i t h t h e i r r a d i c a l n ew , f r e e a n d s p o n t a n eo u s a r t . N o n e t h e l e s s , K l e e a n d C o b r a h a d a g r ea t d ea l i n c o m m o n . K le e a nd Co b r a
For Asger Jorn, Carl-Henning Pedersen, Karel Appel, Constant, Corneille, Euge`ne Brands and others, after the war ended, Paul Klee seemed to point the way forward. Cobra artists had come across Paul KleeFs work in publications since the 1930s, and exhibitions of KleeFs work had been held in different countries. In 1948, the Netherlands became acquainted with the work of Paul Klee on a major scale. Eight years after Klee died, the Stedelijk Museum in Amsterdam held an exhibition with over 300 works. Critics, the press and the public were all enchanted by Ethe world of KleeF. Amongst them were the young members of the Experimental Group in Holland, who would later become Cobra artists. K le e a nd Ar t a nd C hild
In 1948, the same year as the Paul Klee exhibition, Stedelijk Museum director Willem Sandberg devoted another major exhibition to childrenFs drawings: Art and Child. SandbergFs interest in the creative expressions of children was consistent with the interest being shown in modern art circles for multisided EprimitivismF. The discovery of artistic expressions by children, as well as other EunformedF art,
including non-Western art, opened the door to new possibilities. For Paul Klee and his contemporaries Pablo Picasso, Wassily Kandinsky, Joan Miro´, the child and childhood offered an opportunity to free themselves from artistic conventions and traditions. C o br a a n d t h e C h i l d
The creative expressions of children were an important source of inspiration for Paul Klee, and for the Cobra artists. The Cobra group joined forces in protest against the prevailing order, eight years after Paul Klee had died. Consistent with the achievements of the modern master, their discovery of childrenFs drawings led to a liberation of creativity. For the Danish, Belgian and Dutch Cobra artists, the child marked a new direction. This was, however, against a completely different historical background: where for Klee, the child pointed the way to insight into his own artistic development, for Cobra, the child had a collective and political dimension.
T h e f a s c i n at i o n t h a t P a u l K l e e an d t h e C o b r a a r t i s t s s h a r e d f o r t h e p r i m a l p ow e r t o c r e a t e a r t i s m a n i f e s t e d i n s u rp r i s i n g p a r a l l e l s a n d s i m i l a r i t i e s . B y us i ng co m p a r i so n s a nd c o nt r a st s , t hi s e x hi b i t i o n i l l um i na t e s fi v e d i s t i n c t t h e m e s D M a s k s , T h e r e p r e s e n t a ti o n o f t h e C h i l d , A c r o b at i c s , A g g r e s s i o n a n d F a n t a s t i c A n i m a l s D al l c h a r a c t e r i s t i c o f b o t h P a u l K l e e a n d t h e C o b r a ar t i s t s .
EKlee and Cobra. A ChildFs PlayF is the result of a collaboration with the Zentrum Paul Klee in Bern and the Louisiana Museum of Modern Art in Humlebaek, Denmark.
COLOFON / COLOPHON Deze tentoonstelling en de catalogus werden mede mogelijk gemaakt door / This exhibition and catalogue were made possible by: Hoofdbegunstigers / Principal supporters
Mondriaan Fonds
Turing Foundation
Business Club Cobra Museum
Begunstigers / Supporters
Prins Bernhard Cultuurfonds met een bijdrage uit het Straver Fonds SNS Fonds
Stichting Zabawas Dong Energy
BankGiro Loterij
Catalogus / Publication Ludion
Cobra Museum voor Moderne Kunst
Met dank aan / Special thanks to All public and private lenders
Agressie
De opvattingen van K l e e over de kindertijd verschillen sterk van de gangbare ideee¨n over onschuld en oprechtheid. Hij was gei¨nteresseerd in de ondoorgrondelijke en complexe
gedragspatronen van kinderen. En in hun onderlinge relaties.
Voor Klee vormt de analyse van de kinderjaren de sleutel tot
zijn eigen identiteit en het diepste wezen van de mens. Dit
geldt in het bijzonder voor zijn werken uit de periode 1932-@33 en 1939-@40, waarin zijn leven ingrijpend verandert. Begin
jaren dertig wordt zijn artistieke bestaan bedreigd door de
gespannen politieke situatie in Duitsland en de machtsgreep
van de nazi@s. Na zijn emigratie naar Zwitserland in 1933 wordt hij getroffen door een ernstige ziekte. Tegen de
achtergrond van de politieke onrust in Duitsland worden
Klee@s voorstellingen van de jeugd visioenen van rampspoed
en destructie.
C o br a wordt gekenmerkt door optimisme en geloof in een
betere wereld. De kunstenaars zijn echter niet nai¨ef. Hun
artistieke ontwikkeling is onlosmakelijk verbonden met de
periode 1940-1945. De ervaringen opgedaan tijdens en na
deze grimmige jaren vormen zowel in politiek als artistiek opzicht een voedingsbodem voor de Deense, Belgische en
Nederlandse leden van de groep. Vooral Asger Jorn en
Constant, die ook actief zijn als theoretici, houden zich bezig met geweld en agressie. Er komt een duistere, beklemmende laag in hun werken die gaan over de schaduwkanten van de
mensheid. De kinderlijke spontaniteit die zo typerend is voor de Cobra stijl, wordt ook toegepast in meer politieke en
sombere werken.
Agression
K l e e @ s ideas about childhood differ strongly from notions of
innocence and sincerity. He was interested in the incompre-
hensible and complex patterns of behaviour in children, and in their relationships amongst themselves. For Klee, the
analysis of childhood formed a key to his own identity and to the deepest nature of mankind. This is especially true of the
works he completed in 1932-1933 and 1939-1940, periods in which his own life was fundamentally altered. In the early
1930s, his existence as the artist was under threat from the political situation in Germany and the Nazi rise to power.
After he emigrated to Switzerland in 1933, he fell seriously ill.
Against the background of the political unrest in Germany,
Paul Klee@s representations of youth became visions of
disaster and destruction.
C o br a was characterized by optimism and belief in a better
world. The artists, however, were not nai¨ve. Their artistic development is inextricably linked to the war years, from
1940 to 1945. Both politically and artistically, the experiences during and after these gruesome years formed seed-bed for
the Danish, Belgian and Dutch members of the group. In
particular, Asger Jorn and Constant, who were also active
theorists, concerned themselves with violence and aggression.
A layer of darkness and claustrophobia appeared in their
work, which was about the shadowy sides of humanity. The childlike spontaneity that is so characteristic of the Cobra style was consequently also applied to more political and sombre works.
Fantasiedieren
Dieren, in alle mogelijke soorten en maten, vormen een rode
draad door de gehele artistieke ontwikkeling van K l e e . Het zijn sympathieke, komische wezens ? monsters die we niet
serieus hoeven te nemen. Met hun eigenaardigheden spelen deze denkbeeldige dieren een ironisch spel met menselijke
gedragspatronen. Ze tonen gevoelens en zijn onderhevig aan stemmingen en emoties. Ze zijn blij en speels, soms ontevreden of verdrietig. In zijn latere werk toont Klee ook de
ondoorgrondelijke, mysterieuze aspecten van het dierlijke
instinct.
Opzettelijk nai¨eve en gestileerde fantasiedieren, waaronder
vogels, katten, honden en paarden behoren tot het repertoire
aan motieven dat zo kenmerkend is voor de C o b r a kunste-
naars. De mythische wezens in deze fabelwereld vertonen
menselijke trekken. Soms is het onderscheid tussen mens of dier zelfs niet meer te maken. Alle soorten vermenging zijn
mogelijk: vissen worden vogels en veel schilderijen worden
bevolkt door wonderlijke hybride creaties. In hun zoektocht
naar persoonlijke vormen van expressie en een oorspronke-
lijke beeldtaal gebruiken de Cobra kunstenaars dieren als
symbolen voor menselijke eigenschappen of als dragers van meerdere betekenissen.
Fantastic Animals
Animals, in all imaginable shapes and sizes, form a consistent thread throughout K le e @ s entire artistic development. They are sympathetic, comical beings ? monsters we need not take too seriously. With their particular idiosyncrasies, these imaginary creatures toy with human patterns of behaviour. They express feelings, are subject to moods and emotions. They are happy and playful, sometimes unsatisfied and sad. In his later work, Klee also investigated the unfathomable, mysterious aspects of animal instincts. Intentionally nai¨ve and stylized fantasy animals, including birds, cats, dogs and horses, make up part of the repertoire of motifs that are so characteristic of the C ob r a artists. The mythical creatures in this imaginary world have human traits. It is sometimes no longer possible to distinguish between man and animal. All kinds of combinations are possible: fish turn into birds; many paintings are populated by wondrous, hybrid creations. In their search for personal forms of expression and an original visual language, the Cobra artists used animals as symbols for human characteristics, or as the bearers of multiple meanings.
Maskers
Met hun expressieve kracht roepen de maskers en groteske gezichten van K l e e onmiddellijk associaties op met kindertekeningen. Bij nadere beschouwing tonen de maskers en menselijke koppen dat Klee op zoek was naar een primitieve esthetiek. Maskers verbergen en vertekenen het menselijk gezicht. De vervorming geeft uiting aan wat onder het oppervlak verscholen gaat: de dwangmatige en irrationele kanten van het onderbewuste. Op het eerste gezicht zijn de maskers van Klee speels en ironisch. Maar de koppen refereren ook aan een naderend noodlot. Net als spelende kinderen die makkelijk van rol verwisselen, vernieuwt en transformeert Klee zichzelf voortdurend in zijn werk. Hij is zowel gefascineerd door de veelzijdige aard van het masker, als door de verontrustende andere identiteit die het verbergt. Vooral de Deense leden van C ob r a ontwikkelen een nieuwe beeldtaal waarin het masker een belangrijke rol speelt: het masker als drager van complexe betekenissen en mythische verwijzingen. De Cobra kunstenaars zijn overtuigd van de fundamentele menselijke behoefte om begrijpelijke beelden en symbolen te cree¨ren. Ze zijn meer gei¨nteresseerd in de magische, psychologische betekenis van het masker, dan in de formele mogelijkheden ervan. Het masker wijst hen de weg naar een nieuwe, vrije speelruimte voor artistieke verbeelding. Tegelijkertijd biedt het masker de mogelijkheid om een universele taal te ontwikkelen waarmee deze ervaring kan worden doorgegeven.
Masks
With their expressive powers, the masks and grotesque faces of K le e immediately evoke associations with children@s drawings. On closer observation, these masks and human heads show that Klee was in search of a primitive aesthetic. Masks hide and distort the human face. This distortion gives expression to what lies beneath the surface: the compulsive and emotional sides of our subconscious. At first glance, Klee@s masks and heads seem playful and ironic. But these heads also refer to an approaching and terrible fate. Just as children at play can easily switch roles, Paul Klee was constantly renewing and transforming himself in his work. He was fascinated both by the multifaceted character of the mask and by the secret identity that it concealed. Amongst the C ob r a artists, it was primarily the Danish artists who developed a new visual language in which the mask plays an important role: the mask as a vehicle of complex meanings and mythical references. The Cobra artists were convinced of the fundamental human need to create understandable images and symbols. They were more interested in the magical, psychological meanings of the mask than in its formal possibilities. For them, the mask pointed the way to a new, free playground for artistic imagination. At the same time, masks offered an opportunity to develop a universal language through which this experience could be passed on.
Acrobatiek
Acrobaten, circusartiesten, jongleurs en dansers zijn een veelvuldig terugkerend motief voor K le e. In hun speelse verkenning van de wereld ontdekt en bedenkt de kunstenaar beelden van beweging en evenwicht. Tegelijkertijd maken de artiesten deel uit van een andere wereld en vormen ze een scherp contrast met de burgerlijke samenleving. In dat opzicht vertonen deze figuren verwantschap met de directheid en vrijheid die zo kenmerkend zijn voor het kind. Ziek, gei¨soleerd, door nazi@s in ballingschap gedreven en bedreigd in zijn fysieke en artistieke bestaan, herkent Klee in de artiesten verwante zielen. Met hun gedurfde, zorgeloze trucs slagen ze erin de zwaartekracht en de werkelijkheid te overwinnen en ons een glimp van de eeuwigheid te tonen. C o br a kunstenaars maken vaak gebruik van de symboliek van het circus en acrobatiek. Volgens Karel Appel kunnen circusartiesten het onmogelijke mogelijk te maken. Veelvuldige circusbezoeken tijdens zijn jeugd leiden tot een levenslange liefde voor kleur en beweging. Ook voor Jan Nieuwenhuys is het circus een directe bron van inspiratie. Corneille cree¨ert, onder meer gei¨nspireerd door Klee, een universum van speelse vormen. Het werk van Anton Rooskens kenmerkt zich door mysterieuze ruimtes waarin vormen lijken te zweven tussen hemel en aarde. De fantasiewezens van Cobra zijn niet alleen een verwijzing naar de spelende mens, ze vormen ook een brug naar een andere wereld ? een wereld buiten de tastbare werkelijkheid.
Acrobatics
Acrobats, circus performers, jugglers and dancers were a frequently recurring motif for K le e. In a playful reconnaissance of the world, the artist discovered and invented images of motion and balance. At the same time, these performers made up part of a very different world and formed a sharp contrast to conventional society. In this context, these figures demonstrate a relationship to the directness and the freedom that is so characteristic of children. In poor health, isolated, driven into exile by the Nazis and threatened in his physical and artistic survival, Klee recognized kindred spirits in these performers. With very daring, seemingly careless tricks, they succeeded in conquering gravity and reality, in order to give us a glimpse of eternity. The C o b r a artists often made use of the symbolism of the circus and acrobats. According to Karel Appel, circus performers can make the impossible possible. Many visits to the circus when he was young led to a lifelong love of colour and movement. For Jan Nieuwenhuys, the circus was a direct source of inspiration. Corneille, in part inspired by Paul Klee, created a universe of playful forms. The work of Anton Rooskens is characterized by mysterious spaces in which forms seem to float between heaven and earth. The fantastic creatures of the Cobra artists are not only a reference to mankind at play, but also form a bridge to a wholly different world ? a world beyond tangible reality.
Verbeelding van het kind
K l e e kijkt naar het kind met de ogen van een schilder. Kinderen vervullen
de hoofdrol in zijn werk. Hij geeft uitdrukking aan tederheid en bescher-
mingsdrang bij voorstellingen van moeder en kind. Hij verdiept zich in de droomwereld van kinderen. Zijn werken gaan zowel over de kinderlijke
manier van denken, als over de drang tot spelen en bewegen. Ook de
ernst, nieuwsgierigheid en terughoudendheid die kinderen kenmerken
komen aan bod. Klee zoekt naar een verband tussen het innerlijk van het kind en de wijze waarop hij die kan verbeelden in zijn schilderijen, werken op papier; zelfs in handpoppen en beeldjes.
C o b r a is niet alleen een oproep tot een radicale breuk met bestaande
stromingen in de kunst, de beweging is ook een protest tegen de moderne
maatschappij en de heersende orde. Het kind vormt nog geen onderdeel
van deze samenleving en wordt daarom voor de Cobra kunstenaars de ultieme belichaming van het vrije, onafhankelijke individu. Er is een verschil tussen de wijze waarop de Deense en de Nederlandse Cobra
kunstenaars het kind verbeelden. De rijke Scandinavische traditie van pre-
historische bronnen en mythologie heeft geleid tot een meer gevarieerde
verbeelding van kinderen. Door de Nederlandse leden wordt het kind
hoofdzakelijk teruggebracht tot een simpele en primaire vorm.
The representation of the Child K l e e saw children through the eyes of a painter. In his work, children are
the principal protagonists. In works depicting mothers and children, Klee
expressed tenderness and our instinct to protect. He immersed himself in
the world of children and their dreams. His works are as much about a childlike way of thinking as about our need to play and be in motion.
The seriousness, curiosity and reticence that are characteristic of children are also found in his work. Klee sought a connection between the inner child and the way in which he could express this in his paintings and
works on paper, as well as in hand puppets and small sculptures.
C o b r a was not only a call for a radical break with existing movements in
art. It was also a protest against modern society and the prevailing order. Children did not yet form part of that society and were for this reason
seen by the Cobra artists as the ultimate embodiment of the free and
independent individual. There are differences in the way in which the Danish and the Dutch members of Cobra represented children. The
wealth of Scandinavian tradition in prehistoric sources and mythology
generated more varied images of children. For the Dutch Cobra artists, the child was primarily reduced to simple, primary forms.
