Als een kerk (opnieuw) begint
Als een kerk opnieuw begint Handboek voor missionaire gemeenschapsvorming
Gerrit Noort, Stefan Paas Henk de Roest en Sake Stoppels
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel ISBN 978 90 239 2291 9 NUR 707 © 2008 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Woorden van aanbeveling
‘Dit is één van Nederlands eerste boeken over gemeentestichting in de 21ste eeuw. Dit boek legt de lat hoog voor vervolgpublicaties over dit onderwerp. Het bevat een boeiende mix van goed doorgedachte theorie en inspirerende praktijkverhalen. Het is een aanrader voor een ieder die gemeentestichting, missionair gemeente-zijn en de vernieuwing van de kerk hoog in het vaandel heeft staan.’ Matthijs & Lindsey Vlaardingerbroek - gemeentestichters betrokken bij Urban Expression ‘Door de zorgvuldige balans tussen theologie en praktijk is dit boek een krachtige katalysator in het gesprek tussen kerkplanters en kerkbestuurders.’ Bram Dingemanse, christelijk-gereformeerd gemeentestichter in Rotterdam ‘Een historische én eigentijdse documentatie op het gebied van gemeentestichting, volledig en doordacht. Een klassieker!’ Peter B. Sleebos, voorzitter Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten (vpe). ‘Gemeentestichting wordt hét thema voor de komende decennia. Iedere predikant en kerkelijk werker zou dit boek ter hand moeten nemen om met andere ogen naar ons vertrouwde kerk-zijn te leren kijken. Het boek neemt je bij de hand om valkuilen en mogelijkheden te zien. Het geeft de kans om te leren van de fouten en te ontdekken in welke richting de beweging van Christus gaat. Het is een uitnodiging tot gesprek met tientallen mensen in heden en verleden, om zelf een verantwoorde keus te maken.’ Dr. Bas Plaisier
Woord vooraf
Gemeentestichting krijgt de laatste jaren steeds meer aandacht in Nederland. Was het eerst vooral een aangelegenheid van de evangelische beweging en van migrantengemeenten, recent zijn ook kleinere ‘traditionele’ kerken begonnen met kerkplanting. Bepaalde organisaties binnen de Protestantse Kerk in Nederland raakten vervolgens geïnteresseerd en onlangs zijn binnen de pkn belangrijke stappen genomen in de richting van gemeentestichting. Zo is een verschijnsel dat zich eerst voor veel Nederlandse kerken en christenen ver weg afspeelde en grotendeels onbekend was, ineens dichtbij gekomen. Wat is de reden voor al die aandacht? Gemeentestichting is tenslotte nog altijd een marginale praktijk. Afgezien van de enorme groei van migrantenkerken (zie 6.3), gaat het alles bij elkaar waarschijnlijk om niet meer dan enkele tienduizenden mensen die hierbij betrokken zijn. Dat is minder dan alleen al de pkn jaarlijks verliest, door ontkerkelijking en sterfteoverschot. Ondanks alle aandacht die het verschijnsel krijgt in de (christelijke) pers, is het dus niet moeilijk er schouderophalend aan voorbij te gaan. Dat velen toch benieuwd zijn naar voorbeelden van gemeentestichting heeft te maken met het verlangen naar vernieuwing van de kerk, dat steeds breder begint door te dringen onder christenen in Nederland. Dit verlangen heeft een sterke missionaire inspiratie. Het gaat velen aan het hart dat het christelijk geloof voor de moderne Nederlander vaak niets meer betekent. Ook is duidelijk dat de bestaande kerken meestal moeilijk in staat zijn om interesse te wekken voor de christelijke traditie en dat nieuwe gelovigen vaak moeite hebben om aansluiting te vinden in lang bestaande gemeenten. Het overgrote deel van de gemeentestichtingen in Nederland gaat uit van een sterke missionaire motivatie (in elk geval op papier) en een aantal van hen is doelbewust uit op theologische en liturgische vernieuwing. Dat maakt het de moeite waard om serieuze aandacht te geven aan recente gemeentestichting in Nederland. Voor de aansluiting van de kerk op vragen van nu en voor de vernieuwing van de christelijke traditie in Nederland zouden nieuwe christelijke gemeenschappen immers heel belangrijk kunnen zijn. Het centrum van dit boek wordt gevormd door tien uitgebreide gevalbeschrijvingen van recente gemeentestichtingen uit verschillende kerkelijke tradities. Daaraan voorafgaand beschrijven we in het kort de historie van missionaire gemeenschapsvorming. Het gaat hier namelijk niet om iets nieuws, maar om een eeuwenoud onderdeel van christelijke zending. De gevalbeschrijvingen worden gevolgd door een aantal missiologische en ecclesiologische analyses. Daarin geven we aandacht aan zaken als individualisme en gemeenschapsvorming, leiderschap en missionaire ecclesiologie. We eindigen dit boek met een beschrijving van randvoorwaarden voor gemeentestichting: kerkrecht, beleidsvorming en opleidingen.
8
Woord vooraf
Als een kerk (opnieuw) begint is geschreven met sympathie voor het verschijnsel gemeentestichting in Nederland. Als schrijvers hopen we dat het stimulerend mag werken voor kerken en theologische instellingen. We zouden graag zien dat ze missionaire gemeenschapsvorming serieus nemen en opnemen in hun denken en handelen. Ook actieve kerkplanters of mensen die kerkplanter willen worden, kunnen veel plezier beleven aan dit boek. Het staat vol met ervaringen van actieve kerkplanters en door de uitgebreide analyses nodigt het uit om goed na te denken over motieven, strategieën en doelen van kerkplanting. Er zijn namelijk ook wel kritische vragen te stellen bij wat er gebeurt op dit gebied. Door het stellen van zulke vragen is het mogelijk de bestaande praktijk te verbeteren en dat is nodig om op zoek te gaan naar Gods missie in Nederland en om die missie te dienen. De auteurs komen uit verschillende kerken en hebben verschillende theologische achtergronden. Tijdens het schrijven van dit boek kwam dit soms ook tot uiting. Tegelijk hebben zij hun geraaktheid door Jezus Christus, hun verbondenheid met de christelijke kerk en hun fascinatie voor het onderwerp gemeentestichting met elkaar gemeen. Iedere auteur heeft een aantal hoofdstukken geschreven. Die zijn vervolgens in verschillende sessies door alle schrijvers besproken, herschreven en opnieuw besproken. Het eindresultaat is een gezamenlijk product, zonder dat daarmee de verschillende stijlen en interesses van de auteurs zijn verdoezeld. De onderlinge verdeling van de hoofdstukken is als volgt: • Gerrit Noort: hoofdstukken 3, 4, 15, 23 en 24; • Stefan Paas: hoofdstukken 1, 5, 7, 8, 9, 13, 14, 19 (minus 19.3.6 en 19.3.7), 20, 22 en 25, en paragraaf 18.5; • Henk de Roest: hoofdstukken 2, 16, 18 (minus 18.5) en 21; • Sake Stoppels: hoofdstukken 6, 10, 11, 12 en 17, en paragraaf 19.3.6 en 19.3.7. De schrijvers zijn op verschillende manieren geboeid door het onderwerp. Gerrit Noort raakte tijdens zijn theologiestudie geïnteresseerd in de wijze waarop christelijke gemeenschappen in Noordwest-Europa tot stand kwamen. Het fascineerde hem dat in het proces van gemeente- en kerkvorming een wisselwerking van evangelie en cultuur plaatsvond die leidde tot nieuwe theologische accenten. Tijdens de jaren waarin hij als zendingspredikant in Midden-Sulawesi (Indonesië) woonde en werkte, deed hij uitvoerig onderzoek naar het ontstaan van de christelijke gemeenten die aan het begin van de twintigste eeuw uit het hervormde zendingswerk ontstonden. Hij raakte daarbij onder de indruk van de verhalen over deze eerste christelijke gemeenschappen en de aantrekkingskracht die zij hadden. Interviews met hoogbejaarde ‘eerstegeneratiechristenen’ brachten hem tot de overtuiging dat missionaire gemeenschapsvorming veel meer is dan het overplanten van kerkstructuur en westerse theologie. Er gebeurde namelijk iets nieuws: mensen eigenden zich het evangelie toe en het werd in de betrokkenheid op Christus verstaan en geleefd vanuit de eigen cultuur. Het verraste hem dat de nieuwe christelijke gemeenschappen in staat bleken
Woord vooraf
9
om – in een tijd van grote maatschappelijke omwentelingen en sociale ontwrichting – op nieuwe wijze verbinding van mensen tot stand te brengen en richtinggevend te zijn. Gemeentevorming in Nederland boeit hem vanwege de expliciet missionaire identiteit en inzet van de betrokkenen, en vanwege de zoektocht naar relevante verkondiging en vormen van kerk-zijn. Als docent missiologie aan het Hendrik Kraemer Instituut te Utrecht is hij sterk geïnteresseerd in de vraag hoe de ontwikkelingen rondom gemeentestichting in Nederland, niet in de laatste plaats in migrantenkerken, relevant kunnen zijn voor de breedte van de pluriforme pkn. Stefan Paas werkte onder andere als missionair consulent voor de Christelijke Gereformeerde Kerken. In die hoedanigheid kreeg hij veel te maken met missionaire gemeenschapsvorming. Samen met zijn vrouw en een aantal vrienden stichtte hij in de jaren negentig een kleine gemeenschap van mensen uit de onderkant van de samenleving, die bij elkaar kwamen voor gesprek en ontmoeting rondom de Bijbel. Momenteel maakt hij deel uit van het leidinggevend team van Via Nova, een nieuwe gemeente in Amsterdam. Zending en evangelisatie hebben altijd zijn hart gehad, omdat hij ervan overtuigd is dat het leven, sterven en opstaan van Jezus Christus hoop kunnen geven die nergens anders te vinden is. Zijn interesse in gemeentestichting komt daaruit voort en ook uit een verlangen naar vernieuwing in de Nederlandse kerken. Het ontstaan van allerlei nieuwe en vaak missionaire gemeenschappen in Nederland fascineert hem daarom buitengewoon. Als lector gemeenteopbouw aan de Christelijke Hogeschool in Ede en als docent missiologie aan het Center for Evangelical and Reformation Theology van de Vrije Universiteit in Amsterdam is hij op allerlei manieren betrokken bij gemeentevorming en gemeentevernieuwing. Henk de Roest is geboeid door nieuwe, creatieve vertolkingen van het evangelie en is vanwege het onderzoek van zijn leerstoel praktische theologie (Protestantse Theologische Universiteit) vooral geïnteresseerd in de relatie tussen geloofscommunicatie en gemeenschapsvorming. Hoe vormt zich een groep mensen rondom de Schrift en hoe komt vanuit een individueel ‘aangesproken-zijn’ een verbinding met anderen tot stand die eenzelfde weg willen gaan? Omgekeerd, welke betekenis heeft een christelijke geloofsgemeenschap voor individuen en voor de samenleving (wijk, buurt) om haar heen? Juist nu het christelijk geloof alle vanzelfsprekendheid heeft verloren en velen de kerk als instituut verlaten, is het nodig om toekomstmogelijkheden te verkennen, deze te beproeven op hun mogelijke consequenties en te ontdekken wat begaanbare wegen zijn. Hij is ervan overtuigd dat Jezus’ radicale grensverleggende handelen, zijn scherpe oordeel over het kwade, zijn vergevende optreden en zijn lessen aangaande Gods Koninkrijk heilzaam zijn voor mens en wereld. Inclusieve geloofsgemeenschappen, waarin ruimte is voor experiment en vernieuwing en waarin mensen zich gekend en gewaardeerd weten, vormen een belangrijke bedding voor nieuwe ontdekkingen van de werkzame kracht van het evangelie. Een gemeente is hiertoe volgens hem per definitie missionair. Ook als er reden is tot zorg over de toekomst van de kerken in Nederland, ziet hij niettemin hoopvolle tekenen. Sake Stoppels, universitair docent kerkopbouw en diaconiek aan de Amsterdamse Vrije Universiteit en voormalig predikant, is ervan overtuigd dat juist in onze tijd
10
Woord vooraf
christelijke geloofsgemeenschappen hard nodig zijn. Die overtuiging is de afgelopen jaren alleen maar sterker geworden. Een cynicus zou dat kunnen uitleggen als de behoefte aan lijfsbehoud voor een docent kerkopbouw. Dat zal ongetwijfeld een rol spelen (niets is zonder ruis…), maar belangrijker is zijn geloof en zijn ervaring dat het heilzaam is voor mensen te kiezen voor een leven in het spoor van Jezus Christus en zich te laten raken en vernieuwen door zijn Geest. Tegelijk voelt hij ambivalentie in de betrokkenheid bij dit boek. Nieuwe gemeenschappen ontstaan vooral in theologische kringen waarbinnen hij zich niet altijd thuis voelt. In zijn eigen theologische ‘biotoop’ komt gemeentestichting juist weinig voor en is er ook scepsis. Hij deelt in de verlegenheid binnen zijn eigen kringen om mensen uit te nodigen het met Christus te gaan wagen, terwijl hij weet heeft van de vernieuwende kracht van het evangelie voor mens en samenleving. In dat spanningsveld heeft hij zijn weg gezocht binnen dit boek. Dat geldt misschien wel in het bijzonder voor hoofdstuk 17. Hij hoopt dan ook dat dit boek bruggen zal slaan tussen theologische stromingen en circuits omwille van de voortgang van het evangelie in onze Nederlandse samenleving. Als een kerk (opnieuw) begint is een handboek. Met het oog daarop is het voorzien van een uitgebreide verdeling in hoofdstukken en paragrafen. In de tekst wordt geregeld verwezen naar paragrafen waar meer over het betreffende onderwerp te vinden is. Met behulp van de inhoudsopgave kunnen lezers gemakkelijk hun weg vinden in het boek. Het register van namen en zaken achterin is daarom bewust beperkt gehouden. Alleen namen die in de hoofdtekst voorkomen en begrippen die in meer hoofdstukken te vinden zijn, zijn opgenomen in het register. Hanna Blom-Yoo danken we hartelijk, omdat zij zoveel mogelijk fouten en onzorgvuldigheden uit het boek heeft gehaald. Ook heeft zij gezorgd voor het naam- en zaakregister. Omdat vier mensen meer fouten kunnen maken dan één persoon kan verbeteren, zullen er vast en zeker nog onvolkomenheden in het boek zitten. Die zijn uiteraard geheel voor de rekening van de auteurs. De publicatie van dit boek is mede mogelijk gemaakt door het Locherfonds.
Verkorte inhoud
Zie pagina 385 voor de uitgebreide inhoudsopgave
1. Definitie en verheldering
13
Deel 1 Historische perspectieven
21
2. 3. 4. 5.
Gemeentevorming in de beginjaren van de christelijke beweging: verbinding en conf lict Gemeentestichting in en vanuit Noordwest-Europa: van oudsher aandachtsveld Een drietal kerkplantingen in het verleden nader beschouwd: vasthouden en loslaten Nederland zendingsland: naoorlogse gemeentestichting
23 41 65 84
Deel 2 Gemeentestichting in Nederland
111
6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.
113
Omvang en aard van gemeentestichting in Nederland ‘In de Praktijk’ in Den Haag: gemeenschapsvorming in een achterstandswijk Via Nova in Amsterdam: gemeentestichting voor hoger opgeleide jonge stedelingen International Christian Fellowship in Rotterdam: een multiculturele kerk De Tronk op IJburg: kerk zijn in de vinex (1) RijnWaarde: kerk-zijn in de vinex (2) Thugz Church: een boevenkerk in Rotterdam Lichtenvoorde: gemeente in oprichting Kerk van de Nazarener in Breda: protestantse gemeentevorming in een katholieke context Rafaëlgemeente Amersfoort: een doelgerichte gemeente. Oase in Soest: een post-evangelicale emerging church
124 136 147 157 167 173 180 187 195 205
Deel 3: Reflectie en analyse
213
17. Waarom eigenlijk? Motieven voor gemeentestichting 18. Kerkplanting in context
215 235
Verkorte inhoud
12 19. 20. 21. 22.
De kerk in de 21e eeuw: lessen uit gemeentestichting Leiderschap bij een kerkplanting De marge als vindplaats van creativiteit: ‘emerging churches’, ‘fresh expressions’ Praktische adviezen voor kerkplanters
254 284 312 326
Deel 4: Beleid en randvoorwaarden
333
23. Kerkordelijke overwegingen bij gemeentevorming 24. Gemeentestichting en beleidsvorming 25. Het opleiden van gemeentestichters
335 360 370
Register van namen en trefwoorden
379
