Abstract workshop symposium ‘De handen in één’ vrijdag 10 april 2015 Versterking Jeugdgezondheidszorg op en met scholen Het RIVM -Centrum Gezond Leven (CGL) deed voorjaar 2014 onder het motto Versterking Jeugdgezondheidszorg (JGZ) op en met scholen een oproep om inspirerende projecten aan te dragen gericht op versterken van de samenwerking tussen JGZ, scholen, gezondheidsbevordering, jongeren en hun ouders. Met als einddoel een gezondere leefstijl en gezondere kinderen en jongeren. Achtergrond jeugdgezondheidszorg en het onderwijs De Jeugdgezondheidszorg heeft een unieke positie Nederland. Ze is toegankelijk voor iedereen; ouders, kinderen en professionals die met kinderen en jeugdigen te maken hebben. De JGZ kijkt met een brede blik (lichamelijk, sociaal, psychisch en cognitief) naar de ontwikkeling van alle kinderen en jeugdigen. Er zijn verschillende contactmomenten. Bijna alle kinderen van 0-4 jaar en hun ouders bezoeken het consultatiebureau. Ouders kunnen hier terecht met al hun vragen over opgroeien en opvoeden. Daarna komt de JGZ op de basisschool en in het voortgezet onderwijs. Indien tijdens deze contactmomenten signalen zijn die de ontwikkeling van het kind of de jeugdige bedreigen, zorgt de JGZ er voor dat passende hulp wordt aangeboden. De leefwereld van kinderen, jongeren en hun gezinnen verandert continu. De maatschappij wordt complexer, een ongezonde leefstijl en psychosociale problematiek vraagt een innovatieve houding van de JGZ. De JGZ is dan ook volop in beweging. Het standaard actief aanbieden van alle contactmomenten, wat soms alleen via het afnemen van vragenlijsten gebeurt, lijkt niet meer afdoende. Ouders en jongeren zelf, maar ook JGZ professionals voelen de behoefte om de JGZ zorg krachtiger en flexibeler neer te zetten. Om dan beter in te kunnen spelen op nieuwe gezondheidsvraagstukken en maatwerk te leveren. Het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ) ondersteunt de JGZ in deze ontwikkeling en heeft aanbevelingen opgesteld voor een meer toekomstbestendige en krachtige JGZ. Samenwerking met partners is hierbij van groot belang en een hele belangrijke partner voor de JGZ zijn de scholen. Ook leerkrachten signaleren immers mogelijke opvoed- en opgroeirisico’s, en andersom kan de JGZ zaken signaleren die voor de school van belang zijn, bijvoorbeeld rond de veiligheid van het schoolklimaat. De JGZ kan een eerste aanspreekpunt zijn als een scholier of student vragen heeft over gezond opgroeien en gezonde leefstijl. Toch is de samenwerking tussen onderwijs en JGZ niet altijd optimaal en is het nog niet altijd vanzelfsprekend dat JGZ en onderwijs samen optrekken in de zorg voor kinderen en jongeren. Eén van de speerpunten van de oproep van het CGL is dan ook om een betere samenwerking tussen scholen en JGZ te bevorderen.
De oproep De oproep 'Versterking JGZ op en met scholen' past in de bovenstaande geschetste ontwikkelingen en richt zich actief op het stimuleren van de samenwerking tussen JGZ en onderwijs. Bij elk project was nauwe betrokkenheid van JGZ en onderwijs vereist. De projecten moesten aansluiten bij één of meerdere aanbevelingen voor een toekomstbestendige en krachtige JGZ vanuit het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ). Enkele van deze aanbevelingen zijn: ‘doe het samen met jongeren, ouders en
partners’, ‘richt de aandacht meer op acceptatie en eigen kracht’, ‘betrek sociale netwerken rondom jongeren’, ’neem een rol in het ontwikkelen van schoolgezondheidsbeleid’ en ‘werk samen met lokale partijen’. (bron: ’Het vertrouwen krijgen van jongeren’ en ‘Handreiking JGZ in beeld bij adolescenten’). Het ging om plannen waarbij veel enthousiasme en commitment aanwezig is bij onderwijs, jongeren en JGZ. Inspirerende projecten, die met een financieel zetje bijdragen aan gezondere leerlingen en studenten. Het gaat hierbij om de gezondheid en de leefstijl in brede zin, zoals op het gebied van roken, alcohol- en drugsgebruik, gewicht, voeding of sociaal-emotionele ontwikkeling.
Uitvoering in schooljaar 2014 - 2015 In totaal zijn in het schooljaar 2014-2015 twaalf organisaties van start gegaan met een project waarbij scholen, JGZ-instellingen en diverse andere partners samenwerken. Er zijn projecten voor het primair onderwijs (po), voortgezet onderwijs (vo) en het middelbaar beroepsonderwijs (mbo). De 12 projecten zijn inspirerend, hebben grote potentie en zijn overdraagbaar naar andere organisaties. Ieder project is sterk op ten minste één van de aanbevelingen van het NCJ. In deze folder staan de gekozen projecten beschreven. ‘Versterking JGZ’ is een onderdeel van het programma #Jeugdimpuls. Met het programma geven het CGL en partners een impuls aan de gezonde leefstijl van jongeren via scholen en sociale media.
Een van de geselecteerde projecten: Vroegsignalering bij depressieve klachten Het project Vroeg tijdige opsporing door JGZ van depressieve klachten bij 12-14 jarige VOscholieren presenteren we tijdens de workshop van het symposium. Bijgaand ontvangt u achtergrondinformatie. Depressie is één van de meest voorkomende psychische aandoeningen. Tevens is het een stoornis met hoge economische kosten, als gevolg van zorgkosten en verminderde productiviteit. Tijdens de adolescentie is er een sterke toename in depressieve klachten. Daarom is dit een periode waarin preventie van depressie van belang is. Onderzoek heeft aangetoond dat preventieprogramma’s op middelbare scholen depressieve symptomen van jongeren kunnen verminderen. Er is echter grootschalig longitudinaal onderzoek nodig om het preventieve effect van deze programma’s onder een grote groep jongeren te kunnen onderzoeken. Op die manier kunnen middelbare scholen in de toekomst mogelijk een grote rol gaan spelen in zowel de verbetering van de emotionele weerbaarheid van hun leerlingen als in de landelijke preventie van depressie. 1. Depressie: definitie, prognose en prevalentie Definitie Volgens de DSM-IV is er sprake van een depressieve stoornis als iemand minimaal vijf van de onderstaande symptomen heeft, waaronder één of beide kernsymptomen, gedurende tenminste twee weken. Kernsymptomen: • Een neerslachtige stemming • Een duidelijk verlies aan interesse in (bijna) alle activiteiten
Aanvullende symptomen: • Eetproblemen (heel veel of heel weinig eten) of verandering in het gewicht • Slaapgebrek of juist te veel slapen • Geagiteerd en rusteloos zijn of juist geremd (bij jongeren is dit vaak agitatie of zelfs risicovol gedrag) • Vermoeidheid en verlies aan energie • Gevoelens van waardeloosheid of overmatige schuldgevoelens • Concentratieproblemen, vertraagd denken en besluiteloosheid • Terugkerende gedachten aan de dood of zelfdoding Prognose Depressie heeft een grote en negatieve impact op iemands leven en biedt momenteel een ongunstige prognose wat betreft beloop en behandeluitkomsten: • Gemiddeld duurt een depressieve episode zes maanden. Bij 20% van de gevallen duurt een depressie echter langer dan twee jaar. • Na herstel van de eerste depressieve episode is de kans 40% dat de stoornis binnen twee jaar terugkeert. Elke bijkomende episode verhoogt vervolgens de kans op een volgende episode: De kans op een derde episode is 70%, de kans op een vierde is 90%. Mensen met een depressie brengen op die manier gemiddeld circa 20% van hun leven door in depressieve episodes. In 15 tot 20% van de gevallen krijgt de depressie zelfs een chronisch beloop. • Mensen met een depressie lopen een hoger risico op voortijdig overlijden. Dit risico is een factor 1.65 hoger ten opzichte van mensen die nooit een depressieve episode hebben gehad. Prevalentie: jaarlijks 797.000 mensen waarvan 37.400 jongeren In Nederland kampen jaarlijks 797.000 mensen (vanaf 13 jaar) met een depressie. Bij jongeren (13-17 jaar) is de 1-jaarsprevalentie van depressie 3,8%, dit betekent dat ongeveer 37.400 jongeren jaarlijks lijden aan een depressie. Voor het achttiende levensjaar heeft ongeveer 15% van de jongeren een depressieve episode meegemaakt. Bovendien heeft 21,4% van de jongeren last van subklinische depressieve symptomen. Dit betekent dat jongeren wel enkele depressieve symptomen ervaren, maar niet voldoen aan de criteria van een klinische depressie. Vanuit preventieperspectief zijn deze subklinische symptomen van belang, omdat zij vaak als voorloper optreden van een klinische depressie. 2. Depressie: kosten, (school)verzuim en ziektelast Economische kosten: jaarlijks 1,5 miljard Volgens een conservatieve schatting bedragen de economische kosten van depressie in de leeftijdsgroep 18-65 jaarlijks 1,5 miljard euro. Deze kosten worden deels gemaakt in de gezondheidszorg en hoofdzakelijk in de arbeidproductieve sfeer. In deze berekening zijn jongeren niet meegenomen, dus de daadwerkelijke economische kosten zijn nog aanzienlijk hoger. Bekend is dat ongeveer 3% van de zorgkosten samenhangend met depressie naar kinderen en jongeren tussen de 0 en 19 jaar gaat (ongeveer 20 miljoen euro), waarvan veruit het grootste deel besteed wordt aan jongeren tussen de 15 en 19 jaar (ruim 16 miljoen euro). (School)verzuim door depressie Depressie verklaart 8,2% van de verzuimdagen van de werkende bevolking. Daarmee is het de grootste oorzaak van verzuim. Mensen met een depressie blijken gemiddeld 35,3 dagen verzuim te hebben, wat gemiddeld 22,8 dagen meer is dan mensen zonder depressieve stoornis. Jongeren nemen nog geen deel aan de arbeidsmarkt, maar ondervinden ook grote gevolgen van depressie in het dagelijks leven. (Subklinische) depressie kan leiden tot leerproblemen, verminderde schoolprestaties en schoolverzuim. Op die manier worden de
mogelijkheden voor een vervolgopleiding beperkter en zijn de uiteindelijke kansen op de arbeidsmarkt geringer. Ziektelast: gemiddeld 158.000 ziektejaren Depressie is zowel in Nederland als in andere landen een van de meest invaliderende ziektes. De 797.000 mensen die jaarlijks in Nederland een depressie hebben vertegenwoordigen samen ongeveer 158.000 ziektejaren (Disability Adjusted Life Years, DALY’s). De 37.400 jongeren die jaarlijks depressief zijn vertegenwoordigen samen ongeveer 7900 ziektejaren. Er gaan dus veel gezonde levensjaren verloren door depressie, wat kan worden verklaard door de hoge prevalentie, de grote individuele ziektelast, de slechte prognose en de relatief hoge associatie met voortijdig overlijden. 3. Preventie van depressie onder adolescenten: een noodzaak Incidentie depressie Er wordt geschat dat er jaarlijks 365.000 nieuwe gevallen van depressie bijkomen in Nederland. Dit staat gelijk aan 48% van de bestaande gevallen, wat betekent dat één op de twee personen met een depressie een nieuw geval is. Een depressie leidt niet alleen tot grote emotionele stress, maar hangt ook sterk samen met drugsgebruik, sociale afwijzing en isolatie, academische en arbeid gerelateerde problemen en suïcide. Dit impliceert dat het verstandig is om er alles aan te doen om de grote jaarlijkse instroom in te dammen. Om dit te kunnen realiseren is effectievere preventie nodig. Adolescentie: belangrijke periode in preventie De adolescentie blijkt een risicovolle periode te zijn als het gaat om het ontstaan van een depressie. Uit onderzoek blijkt dat 75% van de volwassenen lijdend aan een depressieve stoornis zijn/haar eerste episode voor het 18e levensjaar kreeg. Naar schatting krijgen er in Nederland jaarlijks 50.900 jongeren een eerste depressieve episode. Zoals al eerder genoemd heeft bovendien 21,4% van de jongeren last van subklinische depressieve klachten, welke kunnen leiden tot een verstoring van het dagelijks leven en de persoonlijke ontwikkeling (o.a. door schoolverzuim, verslechterde schoolprestaties en sociale isolatie). Deze subklinische klachten komen vaak in de vroege adolescentie voor en worden dan meestal niet op tijd gesignaleerd. Hierdoor zijn deze subklinische klachten een sterke voorspeller van een latere klinische depressie. Om depressie te kunnen voorkomen, is het dus van belang dat preventiemaatregelen gericht zijn op de vroege adolescentie. Uit onderzoek is al gebleken dat depressie preventie onder jongeren kosteneffectief is en dat preventieve interventies tegen acceptabele kosten geïmplementeerd kunnen worden. Depressie preventie programma’s: school als vindplaats Er zijn de afgelopen jaren verschillende depressie preventie programma’s ontwikkeld die kunnen worden ingezet bij jonge adolescenten met depressieve klachten. In Nederland is de effectiviteit van deze programma’s echter vaak nog niet voldoende vastgesteld. Bovendien blijkt uit eerder onderzoek dat depressieve klachten bij jongeren vaak moeilijk te signaleren zijn, omdat zij weinig open zijn over hun klachten. Middelbare scholen blijken de aangewezen plaats om deze jongeren door middel van een screening op te sporen en om deze programma’s op effectiviteit te onderzoeken. Wanneer preventie programma’s op grote schaal effectief blijken, zouden middelbare scholen hierdoor een belangrijke rol kunnen spelen in het signaleren en preventief behandelen van jongeren met depressieve klachten. Op die manier kan de incidentie van klinische depressies in de toekomst mogelijk worden verminderd. 4. Project Het project, waarop dit financieringsverzoek Jeugdimpuls betrekking heeft, beoogt de medewerking van meerdere VO-scholen in de regio’s Maasland/Uden/Veghel te verkrijgen.
Het is de bedoeling om in alle 2e klassen van deelnemende scholen een screeningslijst op depressieve kenmerken af te nemen. Tevens zal onderzocht worden of deze vragenlijst gekoppeld kan worden aan de standaardvragenlijst die de JGZ standaard afneemt bij alle onderbouwleerlingen in het VO in het kader van het contactmoment 13/14 jarigen. Afhankelijk van de score vult de leerling na een maand nogmaals een vragenlijst in. Dit om te voorkomen dat “even niet lekker in je vel zitten” de score beïnvloedt. Afhankelijk van de score ontvangt de leerling een uitnodiging voor de interventie of een gesprek.
Januari 2015 Farina Oprins - van Liempd Tactisch adviseur Jeugd/arts M&G/MPH Jeugdgezondheidszorg GGD Hart voor Brabant Monique Römkens Projectcoördinator RIVM #Jeugdimpuls Versterking Jeugdgezondheidszorg op en met scholen
