Az emberi emlékezet BME- 2008/2009; Tavaszi félév
Albu Mónika
[email protected] KKognití o g n itívívTTudomá u d o m á náyinyi Kognit Tudom Tansz KTanszé ö z p o nétk
B u d a p e s ti M ű s z a ki é s G a z d a s á g tu d o m á n yi E g ye te m
A prospektív emlékezet működése avagy Miért zárjuk be másodszor is az ajtót?
Mi a prospektív emlékezet? Az emlékezet értelme: kapcsolat a múlt- jelen-jövő között (Marcel Proust: Az eltűnt idő nyomában)
Retrospektív emlékezet: kapcsolat a múlt és jelen közöttMIRE? Prospektív emlékezet (Meacham és Singer, 1977): kapcsolat a jövő és a jelen között; jövőbeli teendők felidézése– MIKOR? - feledékenység; „szórakozott-professzor” hatás Fontossága: emlékezet megbízhatatlansága vs. az ember megbízhatatlansága hívóinger szerepe Kapcsolat a személy életének szociális hálózatával
A prospektív (PM) és a retrospektív (RM) viszonya
Miért fontos a PM kutatása?
Crowder (1996): „jobb lenne az emlékezet kutatóknak ha elhagynák a prospektív memória fogalmát” Roediger (1996): „miért lelkesít bennünket ennyire az epizodikus emlékezet egy újabb kutatási módja?” Az első átfogó könyv a PM-ről 1996-ban jelent meg: Brandimonte, M., Einstein, G. O., & McDaniel, M. A. (Eds.). Prospective memory: Theory and applications.
Mert: Újabb adatokat kapunk az emberi emlékezet működéséről Része a mindennapi életünknek Gyakorlati alkalmazás: találkozók; gyógyszerszedés; légi irányítók stb. Technológiák: PDA, mobilok, ébresztők-emlékeztetők Erkölcs/Interperszonális kapcsolatok Öregedés
A PM szakaszai
Kódolás: a jövőre vonatkozó szándék megfogalmazása (valamit később tennem kell)
Megőrzés: a megfogalmazott szándék és a végrehajtás közti késleltetés (egy másik feladat végzése - ongoing task)
Előhívás: a viselkedési szándék adott időben és kontextusban való felidézése - Prospektív komponens - Retrospektív komponens
•Végrehajtás: a szándékos viselkedés kivitelezése
Különböző szakaszok a késleltetett szándék kivitelezésében
Prospektív emlékezet formái
-
-
Eseményalapú: egy bizonyos esemény előfordulásakor elvégzendő feladat felidézése Időalapú: egy meghatározott jövőbeni időpontban elvégzendő feladat felidézése Az időalapú prospektív memória érzékenyebb az elterelő ingerekre Prospektív feladatok jellemzői (Ellis, 1988): Szándékok (bizonyos időpontban-bizonyos dolog) Lépések (valamit elintézni)- kevésbé tartjuk fontosnak
Prospektív emlékezet formái
Önindított (Self generated): a szándékot saját magunk fogalmazzuk meg pl. hazafele menet megállok kabátot vásárolni X üzletben; amikor találkozok Istvánnál elmondom neki amit X-től hallottam Mások által generált: a szándékot más személyek fogalmazzák meg pl. megkérnek, hogy egy adott találkozón adjak át egy üzenetet; megkérnek, hogy vegyem fel X-et délután a reptérről
Prospektív emlékezet formái
Epizodikus (On-Off): a szándékot egyetlen egyszer kell kivitelezni pl. ezen a vasárnap találkozom a barátommal Szokásalapú (Habitual): a szándékot többször kell végrehajtani pl. gyógyszerek szedése; nyelvórára járás hetente 3-szor; fogmosás Az említett típusok kombinálódnak pl. mások által generált, epizodikus és eseményalapú PM – adj át egy üzenetet a főnökkel való találkozáskor amire X kért meg stb.
A PM-ban szerepet játszó folyamatok Akaratlagos, stratégiai folyamatok: a SAS (Supervisory Attention System) rendszer végzi a környezet monitorozását és amennyiben megjelenik a hívóinger leállítja az éppen folyamatban levő feladatvégzést és elindítja a szándékos cselekvés kivitelezését Két lehetőség: - a) folyamatos monitorozás - b) a szándék időnkénti frissítése
Automatikus, nem-akaratlagos folyamatok: a hívóinger megjelenésekor az asszociatív memória rendszer automatikusan, kevés kognitív erőforrást felhasználva elhívja a hivóingerrel társított információt
Multiprocess Framework (McDaniel, M.A. és Einstein, G.O., 2000): - mindkét folyamatnak szerepe van
Hogyan mérjük a PM-t?
Egyszerű, laborban végzett feladatok - a feladat elvégzése után kapcsold le a villanyt; adj ide egy golyóstollat miután elraktam a tesztet Élethelyzetek - hívjál fel szombaton délben; vegyél fel pénteken munkából jövet Számítógépes feladatok Naplóvizsgálatok - írd össze a jövő heti teendőidet (mit sikerült kivitelezni és mit nem? Miért?) Tesztek: Cambridge Prospective Memory Test (CPMT), Rivermead Emlékezeti Teszt egyes részfeladatai Kérdőívek - Prospective and Restrospective MemoryQuestionnaire (PRMQ); - Prospective Memory Questionnaire (PMQ)
Laboratóriumi kísérletben használt eseményalapú PM feladatok
Neuropszichológiai adatok
Kérdések: - Valószínű, hogy súlyos RM deficitet mutató betegek a PM feladatokban is gyengén fognak teljesíteni. -Lehetséges, hogy a PM nehézségek mellett viszonylag ép RM teljesítményt találjunk???
Bizonyítékok: Shallice és Burgess (1991) 3 koponyasérült betege (fokális frontális sérülés): ép intellektus, végrehajtó funkciók viszonylag sértetlenek, ép RM, sérült PM Pácienseknek akiknek sérült a RM, deficitet mutatnak a PM feladatokban is (szignifikáns összefüggés a RM képességek és a terv követési magatartás között) Az RM képességek előfeltételei a PM-nek viszont ez fordítva már nem érvényes!!!
Szórakozottság
Példák: Egy nő néhány másodperccel azután, hogy kifizette a kávéját és letette az asztalára, elindul egy újabb kávét venni, megfeledkezve arról, hogy már egy van az asztalán
Egy férfi a feje tetejére tolja, majd néhány perccel később sehol sem találja a szemüvegét, és fél órát tölt a keresésével
Egy férfi az elindulás előtt az autója tetejére teszi a hegedűjét, majd fogja magát, beül az autóba és elhajt
PM és kérgi aktivitás (PET)
Ongoing Task: a fekete nyíl írányának megfelelő billentyű (bal, jobb)lenyomása PM: ha a 2 téglalap azonos szín egy 3. billentyűt kell lenyomni
3 kondició: - alaphelyzet (nincs PM inger) - elvárás (megjelenhet PM inger, de nem jelenik meg) - végrehajtás (megjelenhet PM inger és meg is jelenik)
Az A, B és C ábrán jobb oldali parietális, bilaterális orbitofrontális és jobb laterális prefrontális aktivitás látható – a szándék fenntartásakor A D ábrán: a szándék végrehajtása a thalamus aktivitásával volt kapcsolatban
Az Öregedés és a PM
Elméletileg azzal számolt a legtöbb kutató, hogy az öregedés egyértelműen rontani fogja a PM-át, mivel csökken a figyelmi kapacitás (Craik,2000) Laborban végzett PM feladatokban csökken az idősek teljesítménye. Főleg az időalapú PM feladatokban teljesítenek szignikánsan gyengébben, mint a fiatalok Természetes környezetben – élethelyzetekben: nem tapasztaltak csökkenést sőt még telj. javulásról is beszámoltak (személyiségbeli vonások, emlékeztetők hatékonyabb használata)
Szándék és emlékezés viszonya -
Oka: a „megosztott figyelem”
-
Figyelem szerepe az emléknyomok korai kódolásában: a figyelem elterelése vagy megosztása megakadályozza a kidolgozott emlékezeti kódolást
-
Figyelem megosztása a feldolgozásra fordítható kognitív kapacitást csökkenti
-
Kontrollált vs. automatikus cselekvések (automatikus vagy felületes feldolgozás)
-
Különbség az előhívás és az ismerősség érzése között: a figyelem megosztása az emlék előhívását károsítja, az ismerősség érzést nem (a figyelem megosztása elsősorban azoknak a részleteknek a kidolgozását gátolja, amelyek a visszahíváshoz szükségesek)
Figyelemmegosztásos vizsgálatok -
„változásvakság” jelensége Levin és Simons vizsgálatai: két kísérletvezető helycseréje egy beszélgetés során (7/15 vette észre a cserét!) Filmes demonstrálás: sz.k a labdára figyelnek és nem veszik észre a kör közepén megjelenő gorillát Következtetés: az általánosság szintjét nem meghaladó szegényes kódolás részletek gyenge felidézése, változásvakság
A prospektív emlékezet kudarca -
Okok: Motivációs tényezők- szándék, érdektelenség Megosztott figyelem Stressz Öregedés (főként az időalapúnál) Önvédelem („memóriám sajnos rossz”- kellemetlen feladatok, magyarázkodások elkerülése)
-
Organikus okok: agysérülések (főként frontális), Alzheimer-kor, Korsakov- szindróma stb)
Hogyan javítható a prospektív emlékezet? Megfelelő jelzőingerek kiválasztása - jellegzetesek (kevésbé kapcsolódnak más információkhoz) Informatívak
Az időalapú prospektív feladatok átalakítása eseményalapúvá Külső memóriasegítők: csomó a zsebkendőn, tennivaló-listák, határidőnaplók, fütyülő teafőző, menedzserkalkulátor, mobilok emlékeztetője, elektronikus növényfigyelők stb)
Összefoglalás
Crowder és Roediger kritikus álláspontjára visszautalva, remélhetőleg a jelenlegi kutatások meggyőző bizonyítékokkal szolgálnak a PM-ről,vagyis meggyőznek bennünket arról hogy az epizodikus emlékezettől különálló rendszerrel van dolgunk