Emancipatiestrijd, racisme en homofobie: losse discussies of overkoepelend debat? Vandaag de dag wordt er nog steeds een uitgebreid debat gevoerd over verschillende vormen van discriminatie. Zo is de positie van vrouwen altijd iets geweest wat centraal heeft gestaan in dergelijke discussies, maar er zijn nog veel meer voorbeelden te noemen. Racisme is een veelbesproken verschijnsel en hetzelfde kan gezegd worden voor homofobie. In dergelijke discussies staat de acceptatie van zogenaamde ‘andersdenkenden’ centraal. Zogenaamde conservatieven roepen vaak dat “buitenlanders maar terug moeten naar hun eigen land” en dat “homo’s niet horen te trouwen”. Deze mensen weigeren anderen te accepteren zoals ze zijn. Waar in dit soort discussies de een er niks van moet weten probeert de ander juist voor zijn rechten op te komen. Waarom zou een donkere man niet hetzelfde werk kunnen doen als een blanke? En waarom zouden homo’s niet mogen trouwens terwijl ze wel zielsveel van elkaar houden? Dit zijn voorbeelden van vragen die hierbij vaak centraal staan. De discussie omtrent acceptatie van bijvoorbeeld vrouwen, homo’s en buitenlanders kan geschaard worden onder het bredere verschijnsel dat we de emancipatiestrijd noemen. Maar wat houdt dit begrip eigenlijk in? In dit essay zal ik proberen een duidelijke definitie te geven van dit begrip. Vervolgens zal ik ook een duidelijker beeld scheppen van begrippen als racisme en homofobie. Wat betekent het nu eigenlijk precies? Wanneer de definities duidelijk zijn zal ik een volgende stap zetten door uit te leggen waarom deze begrippen niet los van elkaar kunnen worden gezien. Om mijn visie kracht bij te zetten zal ik daarbij onder andere gebruik maken van de bestaande denkwijze over intersectionaliteit, een begrip dat hierop betrekking kan hebben. Emancipatiestrijd, racisme en homofobie uitgelegd
Zoals gezegd zal ik allereerst een duidelijker beeld scheppen van emancipatiestrijd.
Wat houdt dit nu precies in? Om het woord inzichtelijk te maken dient het opgesplitst te worden. Het is immers een samenvoeging van twee woorden, respectievelijk emancipatie en strijd.
De website van het Van Dale-‐woordenboek geeft een zeer beknopte definitie van
emancipatie, namelijk ‘het toestaan van gelijke rechten’.1 Daarbij wordt als voorbeeld de emancipatie van de vrouw genoemd, iets wat ook veelvuldig terugkomt in het boek van
1 “Emancipatie.” In Van Dale: gratis woordenboek. 18-‐12-‐13. http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=emancipatie&lang=nn#.UrHNsmTuJIh
Rosemarie Buikema en Iris van der Tuin.2 Wanneer er sprake is van vrouwenemancipatie betekent dit dat de vrouw dezelfde rechten heeft als de man, waarbij je overduidelijke voorbeelden kunt noemen als het stemrecht voor vrouwen of de gelijke behandeling op de werkvloer. Ook in andere gevallen gaat dit natuurlijk op. Hierbij kan gedacht worden aan de emancipatie van gehandicapten of allochtonen.
Het tweede deel van het samengevoegde woord ‘emancipatiestrijd’ is wat simpeler
uit te leggen. De strijd is het leveren van een gevecht. In die zin kan emancipatiestrijd dus beschreven worden als een gevecht voor gelijke rechten voor bepaalde benadeelde groepen, maar idealiter natuurlijk voor iedereen. Een goed voorbeeld van een heftige emancipatiestrijd uit de afgelopen jaren is de Arabische Lente. Bevolkingen en minderheden in verschillende Arabische landen zijn de afgelopen jaren in opstand gekomen tegen de zittende politiek. Zij eisten meer inspraak en gelijke rechten, oftewel ze eisten emancipatie voor zichzelf, zo legt Robby Veders in een opiniestuk op Sargasso.nl uit.3 In datzelfde artikel doet Veders ook een wat subtielere emancipatiestrijd uit de doeken, namelijk eentje in ons eigen land. Zo legt de auteur uit dat vrouwen op papier gelijke rechten hebben als mannen, maar dat dit in de praktijk nog lang niet altijd het geval is. Een simpel, maar doeltreffend voorbeeld hiervan is het Nederlandse kabinet. Zowel in Rutte I als in Rutte II zetelde een ruime meerderheid van mannen, terwijl in theorie vrouwen hetzelfde werk zouden moeten kunnen doen.4 5
Een strijd voor gelijke rechten volgt wanneer een bepaalde groep niet tevreden is
met de manier waarop zij ongelijk behandeld wordt. Deze ongelijke behandeling vloeit vaak, maar niet in alle gevallen, voort uit racisme. Racisme is een veelgebruikt woord, dat op verschillende manieren en door verschillende mensen wordt gebruikt, maar over het algemeen komt het er op neer dat het slaat op een bepaalde categorisering van mensen. Deze categorisering houdt in dat er onderscheid wordt gemaakt tussen verschillende mensen op basis van zogenaamde ‘rassen’.6 De daaropvolgende stap is dat volgens sommige 2 Rosemarie Buikema en Iris van der Tuin, red., Gender in media, kunst en cultuur (Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2007), 3 “Emancipatiestrijd.” In Sargasso. 18-‐12-‐13. http://sargasso.nl/emancipatiestrijd/
4 “Kabinet Rutte-‐Verhagen.” In Rijksoverheid. 18-‐12-‐13. http://www.rijksoverheid.nl/regering/over-‐de-‐regering/kabinetten-‐sinds-‐ 1945/kabinet-‐rutte-‐verhagen 5 “Kabinet Rutte-‐Asscher.” In Rijksoverheid. 18-‐12-‐13. http://www.rijksoverheid.nl/regering/over-‐de-‐regering/kabinetten-‐sinds-‐ 1945/kabinet-‐rutte-‐asscher 6 “Racisme.” In Wikipedia: de vrije encyclopedie. 18-‐12-‐13. http://nl.wikipedia.org/wiki/Racisme
mensen van mening zijn dat het ene ras beter is dan het andere en dat het daarom ook noodzakelijk is om daarin een onderscheid te maken. Het meest gruwelijke en voor de hand liggende voorbeeld is dat van de holocaust in Nazi-‐Duitsland. De Nationaal-‐Socialisten, onder leiding van Adolf Hitler, beschouwden het zogenaamde ‘Arische ras’ als het beste en puurste ras op aarde. Alle andere rassen zouden ondergeschikt moeten worden gesteld aan deze Ariërs. Dit uitte zich op verschillende wijzen, variërend van het weren van bepaalde mensen op publieke plekken tot het uiteindelijke deporteren en op grote schaal vermoorden van deze ‘minderwaardige minderheden’.7 Hoewel dit een van de meest gruwelijke voorbeelden is kunnen er nog veel meer genoemd worden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Apartheid in Zuid-‐Afrika, maar ook aan de zogenaamde raciale verschillen tussen verschillende bevolkingsgroepen in de Arabische wereld. Voor hen was racisme ook een van de redenen om de straat op te gaan. Puur vanwege de achtergrond van bepaalde bevolkingsgroepen werden zij onderdrukt en hadden zij niet het recht zich te mengen in de politiek en het landsbestuur.
Een emancipatiestrijd kan gevoerd worden omdat mensen bijvoorbeeld menen dat
zij racistisch worden behandeld, maar discriminatie kan ook op basis van andere zaken plaatsvinden. Niet alleen iemands afkomst, maar ook iemands geloofsovertuiging of seksuele geaardheid kan leiden tot uitsluiting van gelijke rechten. Dit laatste, het discrimineren van bijvoorbeeld homoseksuele mensen, wordt vaak homofobie genoemd. Letterlijk betekent homofobie een vrees voor homo’s. De Van Dale omschrijft een fobie als een ongemotiveerde vrees.8 Dit zou betekenen dat homofobie eigenlijk nergens op gebaseerd is en het iets is wat iemand inherent met zich meedraagt. Deze definitie is echter enigszins problematisch. Mensen worden niet geboren met een angst voor homoseksuele mensen, maar worden zo opgevoed. Tegelijkertijd kan er niet zomaar een eenduidige definitie van dit begrip gevonden worden, die een bepaalde motivatie aan de definitie geeft. Om die reden hanteer ik dan ook de definitie die normaal gesproken in de ‘volksmond’ wordt gebruikt, namelijk de definitie die ik zojuist ook al noemde, die van angst jegens homoseksuelen.
7 “The Holocaust: A Learning Site for Students.” In United States Holocaust Memorial Museum. 18-‐12-‐13. http://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007679 8 “Fobie.” In Van Dale: gratis woordenboek. 18-‐12-‐13. http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=fobie&lang=nn#.UrITNGTuJIg
Deze angst voor homo’s uit zich vaak in haat, afkeer en discriminatie en daarom staat het woord dan ook symbool voor een hoop problemen. Mannen worden gediscrimineerd omdat ze niet zoals ‘de norm’ voorschrijft op vrouwen vallen, maar juist op andere mannen, en vice versa voor geldt hetzelfde voor lesbische vrouwen. In de praktijk uit zich dit in bijvoorbeeld het feit dat in veel landen homoseksuele stellen niet mogen trouwen voor de wet. Dat is iets dat daar alleen is weggelegd voor heteroseksuele koppels. In veel landen wordt actie gevoerd voor gelijke rechten voor homoseksuelen en probeert men bewustzijn te creëren met betrekking tot homoseksualiteit en homofobie in de hoop op meer begrip van tegenstanders van homoseksualiteit. Intersectionaliteit Voordat ik duidelijk maak waarom de drie zojuist genoemde begrippen nauw met elkaar samenhangen zal ik eerst nog het begrip intersectionaliteit uitleggen. Deze term werd in 1989 voor het eerst genoemd door Kimberlé Crenshaw, zo schrijft Gloria Wekker in hoofdstuk vier van Gender in media, kunst en cultuur.9 Crenshaw duidde daarmee een manier van denken aan waarin verschillende assen van betekenisgeving, zoals leeftijd, etniciteit, klasse enzovoort, elkaar construeren en daarnaast ook tegelijkertijd werkzaam zijn.10 Met andere woorden, bij deze manier van denken dient alles samen te hangen en kunnen verschillende aspecten niet los van elkaar gezien worden. Alles hangt samen en geeft elkaar betekenis. In hetzelfde hoofdstuk uit het boek van Buikema en Van der Tuin wordt Gloria Anzaldúa als voorbeeld van deze manier van denken gebruikt.11 Deze wetenschapster groeide op in Zuid-‐Texas, in het gebied grenzend aan Mexico, waar zij als jong kind al moest werken om het gezin rond te kunnen laten komen. Als zogenaamde Chicana had zij een multiculturele achtergrond, maar eigenlijk geen thuis. Door haar achtergrond, maar bijvoorbeeld ook haar seksuele geaardheid (ze was lesbisch), kon ze niet op alle vlakken dezelfde rechten verwerven als andere mensen. In haar ogen was het dan niet ook niet een bepaald aspect dat ervoor zorgde dat zij op bepaalde punten gediscrimeerd werd, maar juist de samenhang van religie, afkomst, klasse enzovoort. Uiteindelijk begon zij vanuit dat
9 Rosemarie Buikema en Iris van der Tuin, red., Gender in media, kunst en cultuur (Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2007), p. 72. 10 ibidem. 11 Ibidem p. 61.
perspectief te schrijven over de wetenschap en pleitte zij voor nieuwe grensoverschrijdende paradigma’s. Zaken dienden vanuit een multidisciplinair perspectief onderzocht te worden en niet telkens vanuit slechts één bepaald oogpunt. Zeker in het kader van emancipatie is intersectionaliteit een interessant begrip. Vaak is het niet slechts iemands huidskleur of geloofsovertuiging dat ervoor zorgt dat hij of zij niet wordt geaccepteerd in de maatschappij, maar spelen er meer factoren mee. Intersectionaliteit kan daarbij helpen door mensen kritischer te laten kijken naar de redenen waarom iemand buitengesloten wordt. Emancipatiestrijd: geen losse slagvelden, maar één overkoepelende oorlog Inmiddels heb ik een aantal begrippen genoemd, maar hoe hangen deze nu precies samen? En kun je de emancipatiestrijd enerzijds en het bestrijden van racisme en homofobie anderzijds wel los van elkaar zien? Met de theorie van intersectionaliteit is dit antwoord eigenlijk snel gegeven: Nee, want alles hangt samen!
Zoals ik zojuist heb uitgelegd hangt volgens de theorie van intersectionaliteit, zoals
dit is toegelicht door Kimberlé Crenshaw en Gloria Wekker, alles met elkaar samen. Etniciteit, afkomst en geloofsovertuiging. Deze, en alle andere perspectieven, dienen allemaal meegenomen te worden wanneer je een specifieke casus bekijkt. Wanneer een groepje jongeren uit een supermarkt wordt geweerd, komt dit dan alleen door de kleding die ze dragen? Of heeft hun manier van praten en het feit dat ze van allochtone afkomst zijn hier ook mee te maken? Dit soort dingen moet je jezelf altijd afvragen. Vrijwel altijd spelen er meerdere factoren mee en kun je iets niet zomaar afschrijven op een enkel verschijnsel. Het antwoord ligt juist vaak in de samenhang tussen die verschijnselen.
Een ander voorbeeld van deze intersectionele benadering van verschijnselen wordt in
het eerste hoofdstuk van Gender in media, kunst en cultuur gegeven. Iris van der Tuin legt in dit hoofdstuk uit dat het voor het feminisme ook noodzakelijk is dat er meerdere perspectieven en benaderingswijzen bestaan.12 Hoe kan het feminisme immers opkomen voor alle vrouwen in de wereld als het slechts welgestelde blanken vrouwen zijn die het woord voeren? Om die reden pleit Van der Tuin dan ook voor een bredere basis van het feminisme. 12 Ibidem p. 30.
Om terug te komen op racisme en homofobie en de bestrijding daarvan is het
duidelijk dat dit nauw samenhangt met de zogenaamde emancipatiestrijd in Nederland. De emancipatiestrijd dient als een overkoepelende ‘oorlog’ te worden gezien, waarbinnen kleinere ‘gevechten’ worden gevoerd. Iedereen probeert voor zichzelf gelijke rechten te verwerven en doet daarmee dus eigenlijk precies hetzelfde als een ander. Emancipatie staat voor gelijkheid voor iedereen, dus ook voor vrouwen, maar zeker ook voor allochtonen en homoseksuelen. Om die reden kunnen de verschillende debatten dan ook niet los van elkaar worden gezien, maar wordt goed duidelijk dat iedereen eigenlijk dezelfde strijd voor gelijkheid levert, maar dan alleen op verschillende fronten. En hoe nu verder? Zoals gezegd hangen de bestrijding van racisme en homofobie nauw samen met de emancipatiestrijd die in Nederland wordt geleverd. Hoewel ik van mening ben dat het goed is dat er aandacht wordt geschonken aan het overkoepelende geheel denk ik ook dat het verstandig is om op het gebied van de verschillende deelproblemen strijd te blijven leveren. Iedere stap naar gelijkheid kan als een kleine overwinning worden beschouwd en bijdragen aan een volledig geëmancipeerde maatschappij. De acceptatie van allochtonen kan wellicht op een dag ook leiden tot volledige emancipatie van homo’s. En wie weet zijn we dan op een dag allemaal een stuk toleranter en beschouwen we elkaar allemaal als gelijke, ongeacht onze overtuigingen of achtergronden. Bronvermelding Buikema, Rosemarie, en Iris van der Tuin, red. Gender in media, kunst en cultuur. Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2007.
“Emancipatie.” In Van Dale: gratis woordenboek. 18-‐12-‐13. http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=emancipatie&lang=nn#.UrHNsmTuJIh “Emancipatiestrijd.” In Sargasso. 18-‐12-‐13. http://sargasso.nl/emancipatiestrijd/ “Fobie.” In Van Dale: gratis woordenboek. 18-‐12-‐13. http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=fobie&lang=nn#.UrITNGTuJIg “Kabinet Rutte-‐Asscher.” In Rijksoverheid. 18-‐12-‐13. http://www.rijksoverheid.nl/regering/over-‐de-‐regering/kabinetten-‐sinds-‐1945/kabinet-‐ rutte-‐asscher “Kabinet Rutte-‐Verhagen.” In Rijksoverheid. 18-‐12-‐13. http://www.rijksoverheid.nl/regering/over-‐de-‐regering/kabinetten-‐sinds-‐1945/kabinet-‐ rutte-‐verhagen “Racisme.” In Wikipedia: de vrije encyclopedie. 18-‐12-‐13. http://nl.wikipedia.org/wiki/Racisme “The Holocaust: A Learning Site for Students.” In United States Holocaust Memorial Museum. 18-‐12-‐13. http://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007679
