1. Een energieneutrale Weteringbuurt

1. Een energieneutrale Weteringbuurt In de Weteringbuurt in Amsterdam is een interessante beweging van en voor bewoners gaande waar u deelgenoot aan bent; Wetering Duurzaam. Inmiddels zijn vele bewoners in de buurt geïnteresseerd geraakt, om samen te streven naar het energieneutraal maken van de buurt en hun woningen. Uw onderstaande energieadvies is in dat kader gemaakt. Voordat uw advies in dit rapport ter sprake komt geven we u een korte inleiding in de thematiek van Energieneutraal wonen. Allereerst back to basic; waarom hebben we behoefte aan energie, hoe kunnen we het slim gebruiken en wat betekent dat begrip “energieneutraal” nou precies? Energiebehoefte In een modern en comfortabel huis hebben we behoefte aan warmte, licht en kracht. In die behoefte wordt nu nog vooral met fossiele brandstoffen voorzien, maar dat kan natuurlijk anders, beter, op den duur goedkoper en beter voor het milieu. En… het kan energieneutraal, hetgeen betekent dat je net zoveel energie gebruikt als je zelf (lokaal en duurzaam) opwekt. Het streven naar energieneutraliteit gaat meestal in verschillende stappen: !

!

Stap 1: Verklein de energievraag zoveel mogelijk. Voor nieuwbouw geldt dat de oriëntatie van het huis op de zon belangrijk is. Een zonnig huis bijvoorbeeld verkleint de vraag naar extra verlichting en verwarming; er wordt al voor een deel op natuurlijke wijze in voorzien (passieve energie). Voor bestaande bouw gaat het vooral om energiebesparende maatregelen. Want ook door energiebesparende maatregelen, zoals dak-, gevel- en vloerisolatie, vermindert de vraag naar extra toegevoegde warmte. Stap 2: Wek de energie voor de resterende energiebehoefte zelf, lokaal en duurzaam op.

Woning- en gedragsgebonden energiegebruik Het daadwerkelijke energiegebruik is deels gerelateerd aan de fysieke eigenschappen van uw huis, deels gerelateerd aan het gedrag van haar bewoners en het aantal bewoners. Daarbij kun je een splitsing maken tussen energie voor verwarming en elektriciteit voor verlichting en apparaten. Energiegebruik voor verwarming is voor een belangrijk deel gebouwgebonden, maar deels vanzelfsprekend ook afhankelijk van het stookgedrag van bewoners en hun warm watergebruik (hoe hoog staat de thermostaat, hoeveel kamers verwarmt men, is men de hele dag thuis of grotendeels afwezig, hoe vaak en hoe lang wordt er gedoucht, etc.).

Wetering Duurzaam, energieadvies bovenwoning Prinsengracht 642

3/ 16

Het elektriciteitsverbruik daarentegen is voor het grootste deel gedrags gebonden. Daarbij is te denken aan de manier waarop en de frequentie waarmee men kamers verlicht, de soorten apparaten die men gebruikt, de kwaliteit daarvan en de mate waarin en de manier waarop zij gebruikt worden. Dit advies gaat over de verbetering van de fysieke eigenschappen van uw huis door fysieke maatregelen aan uw woning, waarmee u uw energiegebruik aanzienlijk kunt verminderen, en over maatregelen om, zo mogelijk, zelf duurzame energie op te wekken. Daarnaast besteden we aandacht aan mogelijkheden om door uw “woongedrag” uw energiegebruik terug te dringen.

2. Een energieneutraal huis, wat is dat en hoe kom je er? De definitie van een energieneutraal huis is: een huis dat over het jaar heen genomen net zoveel energie gebruikt als het opwekt. Dat wil niet zeggen dat het om een volledig zelfvoorzienend, autarkisch huis hoeft te gaan, los van het net. We nemen een fictief voorbeeld om te laten zien hoe het kan: Stel bewoners van een pand in de Weteringbuurt hebben zonnepanelen (PVpanelen) op de aanbouw in de tuin geplaatst die elektriciteit opwekken. Het kan zijn, in donkere winterdagen, dat de behoefte aan elektriciteit hoger is dan hetgeen de geïnstalleerde zonnepanelen op dat moment kunnen leveren. De meer gevraagde elektriciteit kan dan van het algemene elektriciteitsnet betrokken worden. Op een ander moment, op een zonnige zomerdag, wekken de zonnepanelen meer elektriciteit op dan de bewoners nodig hebben. Op zo’n moment levert men de elektriciteit terug aan het net. Men verkoopt dan de zelf opgewekte elektriciteit. Over het jaar heen kan deze uitwisseling neutraal uitkomen. Of dat zo is, is uiteraard afhankelijk van het elektriciteitsverbruik van de bewoners in verhouding tot de opbrengst van de geïnstalleerde PV panelen. Maar lang niet alle woningen in de Weteringbuurt hebben een eigen dak. En zelfs met een dak kan het zijn, dat het pand helemaal geen of te weinig mogelijkheden biedt om voldoende PV-panelen te plaatsen. Dit kan zijn omdat PV panelen op beeldbepalende panden en monumenten vaak niet worden toegestaan als zij vanaf de openbare weg kunnen worden gezien. Maar ook omdat de hoek van het dak niet goed is, de oriëntatie op zon onvoldoende is, of omdat naburige panden en andere schaduwwerpers “spelbrekers” zijn. In dat geval heeft de bewoner twee keuzes om toch energieneutraal te worden: !

!

Hij past zijn gedrag zodanig aan, dat het beetje dat hijzelf opwekt voldoende is voor zijn jaarlijkse elektriciteitsbehoefte (in extremo zou dat bijvoorbeeld betekenen: kaarsen aan in plaats van lampen, wassen op de hand, geen afwasmachine of droger, de computer op eigen zonnecellen etc.). De bewoner gaat samen met andere buurtbewoners lokaal en duurzaam energie opwekken via collectieve maatregelen. Dat kan


4/ 16

bijvoorbeeld via windturbines of PV-panelen die op daarvoor geschikte plaatsen geïnstalleerd worden. Ook wat betreft de warmtevoorziening (ruimteverwarming en warm water) van een energieneutraal huis zal een duurzaam alternatief nodig zijn voor de nu gebruikte fossiele brandstof. Aardgas wek je nu eenmaal niet lokaal en duurzaam op en hoort dus principieel niet thuis in een energieneutraal concept. Om ook op het gebied van warmte energieneutraal te worden zijn dezelfde stappen aan de orde: !

!

Stap 1: maak de vraag zo klein mogelijk, door aanpassingen in gedrag (In extremo betekent dat bijvoorbeeld extra dikke truien en flinke pantoffels aan in de winter),door ’s winters alleen de hoogst noodzakelijke ruimtes te verwarmen en de rest onverwarmd te laten, of door aanpassingen (isolatie) aan de “schil” van het huis. Stap 2: gebruik voor de resterende energievraag alleen zelf lokaal en duurzame opgewekte energie.

Lang niet voor iedereen vormen een dikke trui, dito pantoffels en sobere kaarsverlichting het lonkende perspectief waarop men met dit advies hoopte. Veel mensen prefereren een behaaglijke temperatuur in alle kamers en sowieso een comfortniveau van deze tijd. En dat dan toch energieneutraal… Technisch kan inmiddels vrijwel alles. Maar hoe je het aanpakt hangt helemaal af van de wensen en mogelijkheden van de bewoners, van de fysieke omstandigheden van de woning en de omgeving, en van de “randvoorwaarden” (bijvoorbeeld de normen en regels van het Bureau Monumenten en Archeologie). In monumentale en beeldbepalende panden zijn de mogelijkheden voor isolatie en installaties beperkter, waardoor er wat verder buiten de bekende banen voor isolatie en installaties moet worden gekeken en soms iets meer van bewoners wordt verwacht (al is het maar de acceptatie van voorzetramen). Ondanks die inspanningen blijft er na maatregelen, t.o.v standaard woningen, waarschijnlijk een grotere restvraag naar warmtevoorziening en elektriciteit over. Voor die resterende energievraag zullen collectieve oplossingen moeten worden gevonden. Dat de restvraag groter is dan bij conventionele woningen is voor de bewoners natuurlijk jammer, maar kan een collectief duurzaam systeem voor warmteopwekking wel eerder rendabel maken: Als de vraag in de buurt groter is, kan er meer geïnvesteerd worden in de opwekking en de aansluiting op de woningen, tegen een redelijke vergoeding voor de energie door de bewoners. Naast aandacht voor energie is aandacht voor duurzaamheid in brede zin van belang bij restauratie en renovatiewerkzaamheden. Dat betekent ook, dat er de nodige aandacht is voor duurzaam materiaalgebruik. Als het zover is dat u maatregelen gaat nemen, zullen we in het kader van dit project daar graag meer over vertellen. Wetering Duurzaam, energieadvies bovenwoning Prinsengracht 642

5/ 16

3. Energiemaatregelen in monumenten / beeldbepalende panden Dit advies hebben we ook voorgelegd aan Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) van de gemeente Amsterdam. Het heeft getoetst of de omschreven adviezen voldoende rekening houden met eventuele beeldbepalende en/of cultuurhistorische elementen van uw woning. Door BMA vroeg inde adviesfase bij het ontwikkelingsproces te betrekken voorkomen we dat er maatregelen geadviseerd worden die weliswaar uit energietechnisch oogpunt wenselijk zijn, maar de monumentale waarde onomkeerbaar zouden aantasten, en dus niet voor vergunning van BMA in aanmerking kunnen komen. Bij monumenten, beeldbepalende panden en beschermde stadsgezichten draait een vergunning om de “mate van aanraakbaarheid” van de verschillende monumentale of beeldbepalende elementen. Het kan zijn dat een grachtenpand met een monumentale binnenwand met wandbekleding uit 1800 als onaanraakbaar geldt, dat betekent dat er niets aan gedaan mag worden en isolatie aan deze binnenzijde dus onmogelijk is. Een aanbouw in de tuin aan datzelfde pand uit 1960 is mogelijk volledig aanraakbaar en kan dus volledig worden geïsoleerd, inclusief de beglazing en het dak. Van geval tot geval moet dus worden bezien wat er kan en wat er niet kan, waarbij doorgaans de monumentale status leidend is en de energiebesparings mogelijkheden volgend. Het kan daarom zo zijn, dat in panden waarin veel elementen een hoge mate van onaanraakbaarheid hebben, men eerder moet kiezen voor installatietechnische maatregelen in huis of voor maatregelen buiten het eigen huis. Enkele algemene uitgangspunten voor monumenten / beschermde stadsgezichten: !

!

!

!

!

Zonnepanelen/collectoren zijn niet zonder meer mogelijk, alleen toepassing uit het zicht vanaf de openbare weg is vaak wel bespreekbaar. Dakisolatie aan de buitenzijde is mogelijk, maar de beperkingen ligt voornamelijk in de dikte van het pakket. Een dik pakket kan problemen met aansluitingen op goten, dakranden en dakopeningen geven. Gevelisolatie aan de straatkant-buitenzijde is niet mogelijk, aan binnenzijde moet voor en achter rekening worden gehouden met historische interieurs, lambrisering, wandbespanningen etc. Gevelisolatie aan de achtergevel-buitenzijde is soms wel een optie. Isoleren betekent ook altijd goed ventileren. Ventilatieroosters in ramen en op gevels zijn niet zonder meer mogelijk bij een monument. Als ramen en voornamelijk schuiframen niet worden aangepast, dan is er vaak al voldoende natuurlijke ventilatie. Regelmatig is er zelfs te veel ventilatie, die als tocht wordt ervaren. Ramen en deuren kunnen worden voorzien van tochtwering en modern dubbel en enkel glas kunnen worden vervangen door passende beter isolerende varianten. Bij monumentaal glas zijn voorzetramen aan de


6/ 16

!

binnenzijde mogelijk, maar ook vervanging door 'getrokken' maar isolerend enkel glas kan een optie zijn. En last but not least; maatregelen dienen reversibel te zijn zodat het pand c.q. het behandelde element weer in de oude staat kan worden hersteld. Dat geldt niet alleen voor energiemaatregelen, maar voor allerhande maatregelen aan het pand.

De in dit advies voorgestelde maatregelen zijn “goedgekeurd” door BMA. Veel maatregelen zijn desondanks vergunningsplichtig. Het is daarom raadzaam om tegen de tijd dat u maatregelen wilt nemen bij de gemeente daarover te rade te gaan.

4. Het advies: 3 pakketten In het onderstaande advies geven we vooral inzicht in de maatregelen die u nu in u eigen woning kunt laten nemen. We hebben in het gehele spectrum aan keuzen de in uw situatie optimale keuzen gemaakt, voor zover ze uw woning betreffen. Uw woning is nu zeer onzuinig en heeft label G. We onderscheiden drie maatregelenpakketten om dat te verbeteren:

1. het basispakket, dat bij u leidt tot label C 2. het optimale pakket, dat bij u leidt tot label A 3. het toekomstpakket, dat bij u leidt tot label A++ Alle pakketten bereiden voor op de stap naar helemaal energieneutraal. In de hierna volgende samenvatting van het advies leest u meer over de pakketten, wat ze kosten en wat ze in grote lijnen inhouden. In het technische advies daarna vindt u in tabellen alle maatregelen, verdeeld naar de verschillende pakketten. Hoewel een energieneutrale woning heel mooi klinkt, gaat het voor sommige bewoners misschien wat ver. Het is uiteraard aan de bewoners zelf een keuze te maken hoever men wil gaan en in welk tempo. Dit advies biedt u daarbij de nodige handvatten Ons advies is gebaseerd op gecertificeerde software, waarmee alle gebouwgebonden energiemaatregelen zijn doorgerekend. Korte beschrijving woning Het advies betreft een groot grachtenpand met twee appartementen: het ene omvat de iets beneden straatniveau gelegen begane grond (souterrain) en de


7/ 16

1e verdieping, het andere de 2e en 3e verdieping plus zolder. Het pand heeft een mansardekap met aan de voorzijde een geknikt schuin dakvlak met dakkapel. De nok loopt ongeveer noord - zuid zodat er geen dakoppervlak zuidgericht is waardoor gebruik van zonne-energie voor een zonneboiler of PVpanelen niet voor de hand ligt. Aan de achterzijde is een uitbouw met plat dak, een tuin met achterin een tuinhuis. Dit rapport betreft het bovenste appartement. In het technisch advies zijn de bouwkundige gegevens en maatregelen echter voor beide opgenomen waarbij de kosten voor het totale pand gelden. Dit gelet op de geplande gezamenlijke aanpak van het totale pand. De installatietechnische maatregelen zijn wel gesplitst. In 1997 is er een grote verbouwing geweest waarbij o.a. de fundering vernieuwd is (o.a. betonnen bak, ook voor de uitbouw), nieuwe dakbedekkingen is aangebracht en de achtergevel en uitbouw voorzien zijn van nieuwe kozijnen. Ook zijn stalen balkons toegevoegd op een staalconstructie tegen de achtergevel. Het pand heeft aan beide zijden een buurpand. Het pand is een monument (orde 1). Het boven-appartement heeft op de 2e en 3e verdieping grote vertrekken, in de uitbouw op de 2e is een werkhoek. De keuken bevindt zich op de 3e. Op de 2e en op zolder is een douche en toilet. Op het dak van de uitbouw is op de 3e verdieping een dakterras. Wensen/plannen van bewoners, eventuele klachten !

! !

hebben met name klachten over tocht via de ramen en deuren in de voorgevel; bij veel ramen liggen 'slangen' om tochthinder te verminderen zijn erg benieuwd naar mogelijkheden voor (vergaande) energiebesparing en comfortverbetering er zijn geen verbouwingsplannen

Korte beschrijving voor advies relevante onderdelen gevel- en dakconstructie en eventueel aanwezige isolatie, koudebruggen De buitengevels zijn steensmuren, ongeïsoleerd. Voorzijde bakstenen, achterzijde afgestuct zowel achtergevel 'hoofdgebouw' als alle gevels van de aanbouw. Het mansardedak op het 'hoofdgebouw' is aan de binnenzijde geïsoleerd met 7 cm minerale wol; er is geen dampremmende laag aan de woningzijde van de isolatie zichtbaar. Er is een kunststof dakbedekking. Er wordt navraag gedaan hoe deze constructie bouwfysisch werkt. Het platte bitumendak van de aanbouw is waarschijnlijk ook matig geïsoleerd (4 cm).

beglazing In de voorgevel zitten (schuif)ramen met enkel (voornamelijk historisch


8/ 16

getrokken) glas. De dakkapel aan de voorzijde heeft dubbel glas. Aan de achterzijde is overal dubbel glas (géén HR- of HR++) toegepast, het gaat hier om relatief nieuwe houten kozijnen (ca. 1997). Ramen en deuren in de voorgevel kieren. installaties ! ! ! ! !

Overal radiatorenverwarming met thermostatische radiatorknoppen; mobiele kamerthermostaat HR-combiketel (uit 2000) op vliering voor ruimte- en tapwaterverwarming. Deels (decentrale) mechanische afvoer ventilatielucht, deels via natuurlijke trek via schacht tegen linkerzijmuur. Natuurlijke toevoer ventilatielucht via kieren bij ramen en deuren. Geen zuinige douchekoppen aanwezig.

buitenzonwering Niet aanwezig. Energieprestaties Energielabel Pakket

Normverbruik

Voorspeld verbruik

gas

gas

Huidig

G (3,02)

3.446 m3

2.060 m3

Basis

C (1,58)

1.635 m3

980 m3

Optimaal

A (0,91)

813 m3

490 m3

Toekomst A++ (0,88) 781 m3 470 m3 Het normverbruik geeft aan wat een gemiddelde gebruiker in een gemiddeld jaar in deze woning aan gas zou verbruiken. Het voorspeld verbruik geeft aan wat u in een gemiddeld jaar zou gebruiken, nu en in een verbeterde woning als u dezelfde binnentemperatuur zou handhaven als nu. Bij de overstap van gaskachels naar CV en betere isolatie hebben mensen over het algemeen de neiging om een wat hogere binnentemperatuur te handhaven. Hierdoor kan het energieverbruik minder afnemen dan hierboven voorspeld. Normverbruik

Werkelijk verbruik

Elektriciteitsverbruik 2.317 kWh 1.281 kWh Het normverbruik geeft aan wat een gemiddeld huishouden met dezelfde gezinsgrootte aan elektriciteit verbruikt. Het werkelijk verbruik geeft aan wat u in een heel jaar verbruikt. Elektrische apparatuur met een hoog verbruik zijn ook geïnventariseerd en opgenomen in de technische rapportage. Het gebruik van energie voor apparatuur verschilt per bewoner en per apparaat. De verschillend zijn daardoor zo groot, dat geen reële voorspellingen zijn te doen over besparingen door aanschaf van zuiniger apparatuur.


9/ 16

Toelichting pakketten basispakket ! ! ! ! ! ! !

beperkte isolatie van voorgevel aan binnenzijde en overige gevels (ook aanbouw) aan buitenzijde ramen voorgevel: glas vervangen door beter isolerend historisch enkel glas (m.u.v. dakkapel) ramen/deuren achtergevel en aanbouw: dubbel glas vervangen door HR++ glas kierdichting bij ramen en deuren in voorgevel; te overwegen is om bij bovenzijde ramen kier (beperkt) te handhaven verbetering van de ventilatie door één hybride ventilatieunit met sturing op vocht en CO2 (te overwegen om met benedenappartement te delen) isoleren cv- en warmtapleidingen op vliering verbetering van de toevoer van ventilatielucht (= regelbaar maken, tochthinder voorkomen) via kleine sleufventilatieroosters in diverse kozijnen van de achtergevel

De totale bouwkundige kosten van dit basispakket bedragen ! 16.000, waarbij de kosten voor de hybride ventilatieunit voor de helft gerekend is. De maatregelen leveren op drie gebieden voordelen op: ! ! !

ecologie: energiebesparing economie: kostenbesparing en waardestijging van het huis comfort: beter binnenklimaat, vermindering van tocht en koudeval

optimale pakket ! ! !

!

! !

isolatie van voorgevel aan binnenzijde, ook zijwanden tot 1,2 meter vanuit voorgevel om koudebrug te minimaliseren isolatie overige gevels (ook aanbouw) aan buitenzijde (let op erfgrens bij isoleren zijgevel grenzend aan buurkavel) het platte dak van de aanbouw voorzien van isolatie (omgekeerd dakconstructie) (hoort bij bovenappartement, maar het dak zal onder Vereniging van Eigenaren vallen) ramen voorgevel: glas vervangen door beter isolerend historisch enkel glas (m.u.v. dakkapel); over het totale kozijn een achterzetraam met extra isolerend enkel glas en ventilatievoorziening ramen en deuren achtergevel en aanbouw: dubbel glas vervangen door HR++glas het hele appartement van goed regelbare lage temperatuurverwarming voorzien in vloer, wand of plafond

Dit pakket gaat op sommige onderdelen nog een flinke stap verder, levert relevante voordelen op, op energetisch en technisch gebied, en op het gebied Wetering Duurzaam, energieadvies bovenwoning Prinsengracht 642

10/ 16

van comfort, maar de maatregelen zullen moeilijker te realiseren zijn, zijn relatief duur en hebben een lange terugverdientijd. De totale bouwkundige kosten van dit optimale pakket bedragen ! 26.000, waarbij de kosten voor de hybride ventilatieunit voor de helft gerekend is. (gerekend vanaf huidige situatie). De extra voordelen zitten in de kwaliteit van de maatregelen, de waardestijging van het huis, extra comfort, een verbeterde luchtkwaliteit en de wetenschap dat alles wat redelijkerwijs mogelijk is om energie te besparen en op te wekken in de woning is gedaan. toekomstpakket !

!

het hellend dak aan de buitenzijde opnieuw isoleren, nu Rc = 4,0 (let op: kosten exclusief herplaatsen kunsstof dakbedekking) )(hoort bij bovenappartement, maar het dak zal onder Vereniging van Eigenaren vallen); alleen van toepassing wanneer bouwfysische kwaliteit niet voldoet warmteterugwinning uit het douchewater (gerekend met 1 douche)

In dit pakket zijn een aantal maatregelen opgenomen, die wij nu om verschillende redenen nog niet haalbaar achten, maar die in de toekomst wel interessant kunnen worden. Bijvoorbeeld als een collectief duurzaam verwarmingssysteem uiteindelijk geen doorgang vindt, of bepaalde onderdelen toch ingrijpend gerenoveerd moeten worden, zou u kunnen overwegen extra maatregelen in uw eigen woning te nemen. In het technisch energieadvies is per maatregel aangegeven wanneer deze interessant wordt, en wat deze kost en oplevert. Energieneutraal? Om een energieneutrale woning te realiseren adviseren wij te kiezen voor het optimale pakket. Voor de resterende vraag naar gas/warmwater en elektriciteit zal binnen (of eventueel) buiten de buurt een eigen collectieve duurzame voorziening moeten worden getroffen. Hiervoor verwijzen wij haar het advies dat door DWA wordt opgesteld.


11/ 16

Besparingstips (gebruikersmaatregelen) !

!

!

Let bij de aanschaf van nieuwe keukenapparatuur goed op het energielabel. Het is niet uitzonderlijk dat zuinige apparaten 50 tot 70% minder energie verbruiken dan een standaard apparaat. Op de huidige HR-ketels zit een comfortstand voor het warm tapwater. Als die aanstaat wordt continu een voorraad warm water aangehouden en verliest de ketel dus warmte. Als u het niet te lang vindt duren voor er warm water beschikbaar is kunt u deze comfortstand het best uitzetten. Als het temperatuurverschil tussen binnen en buiten gemiddeld over een jaar een graad kleiner is, kan jaarlijks 3% op verwarming worden bespaard. Daarvoor zijn verschillende mogelijkheden: !

!

! !

!

Verwarm geen ruimtes die niet worden gebruikt. Een kamerthermostaat met klokfunctie of CV-knoppen met klokschakeling kunnen dat eenvoudiger maken. Houd binnendeuren goed gesloten tussen verschillende ruimtes: Slaapkamers en keukens hoeven vaak minder warm te zijn dan woon- en werkkamers. Door deze koelere ruimtes niet meer dan noodzakelijk te verwarmen gaat daar minder warmte verloren naar buiten. Zet 's nachts en bij afwezigheid de verwarming lager. Een mobiele kamerthermostaat kan het onnodig verwarmen van de woonkamer voorkomen, als bijvoorbeeld alleen een werkruimte wordt gebruikt. Bij verwarming met radiatoren kan dit goed werken.

Als 's nachts gordijnen goed aansluiten op de vensterbank, dan isoleren ze het best. Overweeg bij de aanschaf van nieuwe gordijnen een vouwgordijn dat kan worden neergelaten met verschillende luchtlaagjes, deze isoleren erg goed

In het technisch energieadvies zijn gebruikersmaatregelen met specifieke toelichtingen voor uw woning opgenomen. Baten In de onderstaande grafieken zijn de energiekosten en het investeren in energiebesparende maatregelen inzichtelijk gemaakt. Voor de investeringskosten is uitgegaan van de kosten voor het basis- resp. het optimale maat regelenpakket uit uw advies. Daarbij is gerekend met het normverbruik (bovenste grafieken) en het voor u voorspeld gebruik (onderste grafieken). U kunt zien dat uw energiekosten aanmerkelijk dalen en dat het basispakket zich in 11 tot 19 jaar terugverdient 1. Het optimale pakket verdient zich in 12 tot 1

Als de netto contante waarde van een pakket maatregelen de nullijn snijdt, is de investering terugverdiend.


12/ 16

21 jaar terug. Als u 's winters meer ruimtes op een comfortabele temperatuur wilt houden of vooral wilt investeren in de ruimtes die u nu veel verwarmd, dan zult u uw investeringen sneller terugverdienen. Als u niet meer wilt verwarmen dan nu en in één keer het hele huis energetisch wilt optimaliseren, dan zal het wat langer duren voor u uw investering terugverdient. Ontwikkeling (contante) energiekosten referentie en verbeterpakketten

netto contante waarde verbeterpakketten !-

! 3.000,00

! 5.000-

! 2.500,00 ! 2.000,00 ! 1.500,00

huidig basis optimaal

! 1.000,00

netto contante waarde

jaarlijkse (contante) energiekosten [euro]

! 3.500,00

! 10.000-

! 20.000-

! 25.000-

! 500,00

! 30.000-

!-

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Ontwikkeling (contante) energiekosten referentie en verbeterpakketten

netto contante waarde verbeterpakketten

! 2.000,00

!-

! 1.800,00 ! 5.000-

! 1.600,00 ! 1.400,00 ! 1.200,00 ! 1.000,00 ! 800,00 ! 600,00

huidig basis optimaal

netto contante waarde

jaarlijkse (contante) energiekosten [euro]

basis optimaal

! 15.000-

! 400,00

! 10.000-

! 15.000-

basis optimaal

! 20.000-

! 25.000-

! 200,00 !-

! 30.0002012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Er is rekening gehouden met een energiekosten stijging van een conservatieve 5%. De afgelopen tien jaar zijn de prijzen echter veel sterker gestegen. Hoe de prijzen zich in de nabije toekomst zullen ontwikkelingen is uiteraard moeilijk te voorspellen. Behalve lagere energiekosten en rendement op uw investeringen daarin, zijn er nog vele andere voordelen die de doorslag kunnen geven in uw investeringsbeslissing... De voordelen op een rij Uit het rekenvoorbeeld wordt nog eens duidelijk, dat vergaande energie besparing en mee doen aan dit project loont. Naast de kosten zijn er meerdere voordelen. We zetten ze op een rij. Investeren in de energieprestatie van uw woning biedt: !

Vermindering van verspilling


13/ 16

! ! ! ! ! ! ! !

Vermindering van uw energiekosten Verbetering voor natuur en milieu Verhoging van de waarde van uw woning Verbetering van de luchtkwaliteit in uw woning Verhoging van uw comfort Bescherming van kwetsbare constructies in uw woning Interessante alternatief voor uw spaarrekening. Vermindering van de afhankelijkheid van onzekere energieprijzen

Meedoen in het kader van dit project betekent ook nog dat er veel voor u wordt uitgezocht: !

! !

Samen met u zoekt Wetering Duurzaam naar de optimale keuze, waarbij rekening wordt gehouden met kosten, financieringsmogelijkheden, overlast, juridische punten etc. Wetering Duurzaam selecteert kundige uitvoerende partijen Wetering Duurzaam zorgt voor goede onderlinge uitwisseling van uw ervaringen en de kennis die tijdens het project wordt opgedaan

5. Hoe nu verder? Informatieavond woensdag 4 juli a.s. Wilt u vooral een iets energiezuiniger huis of gaat uw voorkeur uit naar een energieneutraal huis? Dit advies geeft u een goede indicatie van kosten en baten bij elk ambitieniveau. Aan u de keuze! Maar u hoeft nog niet meteen te beslissen. Er is alle tijd om samen met Wetering Duurzaam goed na te denken over de volgende stappen en de optimale keuze. En die wordt niet alleen ingegeven door de mate van energiebesparing, maar bijvoorbeeld ook door kosten en financiering, door de mate van overlast en, in geval van collectieve maatregelen, financiële, organisatorische en juridische zaken. Om uw advies en de volgende stappen met u te bespreken nodigen we u graag uit voor de volgende informatieavond op woensdag 4 juli a.s. Tijdens deze avond worden de meeste vragen aan hand van een aantal voorbeeldadviezen besproken met alle deelnemende bewoners aan dit project. Ook hoort u daar wat de volgende stappen zijn voor het project. Op de avond zijn naast het projectteam ook adviseurs en monumentendeskundigen van BMA aanwezig om algemene vragen gezamenlijk en specifieke vragen met u individueel te bespreken. Ook zal het bestuur van de Stichting Wetering Duurzaam het Plan van Aanpak/Experimentenprogramma voor de volgende fase met u bespreken.


14/ 16

Bijlagen 1. Technisch rapport 2. Algemene toelichting op de geadviseerde maatregelen in de Weteringbuurt 3. Algemene toelichting op begrippen zoals LTV (met voor- en nadelen / aandachtspunten), Rc-waarde, U-waarden beglazing, dampremmende laag in constructie - condensatiegevaar, koudebrug, HR-ketel (107), noodzaak goed ventileren en toch kierdichting stimuleren, douche-wtw


15/ 16

Bijlage 1 Technisch rapport In het technisch rapport treft u een uitgebreide technische beschrijving van het energieadvies. Inleiding Het energieadvies beschrijft de huidige energetische kwaliteit van de woning en doet voorstellen over de verbetermogelijkheden. De energetische kwaliteit gaat uitdrukkelijk over de thermische eigenschappen van de woning. Het gaat dus over verwarming, warm tapwater en ventilatie. Elektrische apparatuur met een hoog verbruik zijn ook geïnventariseerd. Het gebruik van energie voor apparatuur verschilt per bewoner en per apparaat. De verschillend zijn daardoor zo groot, dat geen reële voorspellingen zijn te doen over besparingen door aanschaf van zuiniger apparatuur. Wel zijn voorbeelden opgenomen van de belangrijkste verbruikers en hun gemiddelde en zuinigste gemiddeld verbruik, op basis waarvan u een indicatie krijgt van de besparingsmogelijkheden. Leeswijzer In de rapportage wordt de plaats van een bouwkundig element of een installatie aangegeven alsof je voor de voordeur staat. Deze systematiek komt voort uit het rekenmodel waar isolatiewaarde van gevels, daken en ramen afhankelijk is van de stand t.o.v. de zon. Bij isolatie van gevels worden alleen de wanden bedoeld die grenzen aan de buitenlucht of een serre en dus niet de scheidingswanden met de buren. Bij ieder onderdeel van het advies (bijv. de voorgevel) wordt in principe een basisadvies gegeven. Als verdergaande maatregelen mogelijk zijn wordt ook een optimaal advies gegeven. Als die niet is vermeld, wordt de basismaatregel ook in het optimale pakket opgenomen. Als indicatie voor de besparingsmogelijkheden wordt bij iedere maatregel een besparingspercentage gegeven, deze geeft aan hoeveel op de energierekening kan worden bespaard, als nu alleen die maatregel zou worden toegepast. LEESTIP: de even pagina's horen links, de oneven pagina's rechts: het schema beslaat steeds 2 tegenover elkaar liggende pagina's (met uitzondering van de laatste pagina). Als u het dubbelzijdig uitprint, komen de pagina's vanzelf goed te staan.


16/ 16

algemeen Prinsengracht 642

bouwkundig Prinsengracht 642 woninggegevens

stand van zaken

boven

oriëntatie

windrichting noord 10º naar oost

vloeroppervlak (m2)

238

135

woonoppervlak (>1,50m)

233

130

onderzijde woning

houten vloer op betonplaat, houten vloer kan vervangen worden, grenst aan bodem

oppervlak (m2)

52

voorgevel

steensmuur ongeïsoleerd, souterrain afgewerkt met natuursteen

oppervlak (m2)

65

0

42

42

linkergevel

steensmuur, grenst gedeeltelijk aan linkerbuur

oppervlak (m2)

61

35 35

achtergevel

geheel afgestucte steensmuur

oppervlak (m2)

64

36

36

36

rechtergevel

uitbouw als achtergevel

oppervlak (m2)

84

39 39

schuin dak

schuin kunststof dak, ziet er uit als zink, nok loopt noord-zuid geörienteerd, geïsoleerd aan binnenzijde met 7cm minerale wol, geen damprem, wel gaten in gipsplaat aftimmering

oppervlak (m2)

78

plat dak

plat dak onder dakterras op aanbouw, isolatie wordt geschat op 4 cm

78

bouwkundig

pakket

advies

kosten

besparing

optimaal

Isoleren met 5 cm hoogwaardige isolatieplaat (R=2,5) op betonvloer. Dampdichte folie aan onderzijde i.v.m. optrekkend vocht. Afwerken met gewenste vloer. Met name interessant bij vloerverwarming, aangezien de temperatuur van de vloer t.o.v. de bodem dan relatief veel hoger wordt. De besparing wordt dan ook veel hoger dan hier aangegeven, maar is zeer afhankelijk v/d temperatuur vd vloerverwarming.

2,0%

basis

Isoleren met 2 cm hoogwaardige isolatieplaat (R=1,00) op betonvloer. Dampdichte folie aan onderzijde i.v.m. optrekkend vocht. Afwerken met gewenste vloer. Ook interessant om vochtigheid van het souterrain te verminderen. Isoleren met 1 cm (vergelijkbare dikte als egaliserende ondervloer) kan ook, maar halveert de besparing. Deze maatregel wordt met name interessant als toch een nieuwe bedekking op de vloer wordt gelegd. De vloer van de aanbouw kan in de kruipruimte geïsoleerd worden met 5 cm hootwaardige isolatieplaat (R=2,5).

1,0%

optimaal

Isoleren aan de binnenzijde met 5 cm hoogwaardige isolatieplaat (R=2,5), mits goed dampdicht afgewerkt, waardoor het kozijn in de muur valt. Wel controleren of tussen strijkbalken van vloeren en dak ook goed geïsoleerd kan worden. Goed ventileren zou moeten volstaan om neerslag van vocht op wanden te voorkomen. Het afwerken van de gevel en eventueel zijwanden met een vochtregulerend materiaal als leem(stuc) kan nog bijdragen om de luchtvochtigheid te nivelleren. Om de kans nog verder te minimaliseren kan de zijwand nabij de buitengevel (minimaal 1,2 m naar binnen) met een dunne isolatieplaat** (2 cm) worden afgewerkt. XPS isolatieplaat met minerale afwerking is dampdicht en eenvoudig af te werken.

! 2.989

7,5%

Isoleren aan de binnenzijde met 2 cm XPS isolatieplaat (R=0,67) met minerale afwerking. Deze platen zijn te stuccen, schilderen of betegelen als een stenen muur. Controleren of tussen strijkbalken van vloeren en dak ook geïsoleerd kan worden. Goed ventileren zou moeten volstaan om neerslag van vocht op wanden te voorkomen.

! 2.197

5,5%

optimaal

Zie achtergevel

! 3.522

zie achter

basis

Zie achtergevel

! 2.926

zie achter

basis

gebruiker

De uitbouw heeft net zoveel warmteverliezend oppervlak als de achterzijde van het 'hoofdgebouw'. Om warmteverlies te voorkomen adviseren wij om in het stookseizoen de deuren naar de uitbouw zoveel mogelijk gesloten te houden.

optimaal

Isoleren aan de buitenzijde met 10 cm hoogwaardige isolatieplaat (R=5,00). Dit pakket kan de kosten voor het afwerken van dakranden of overschrijden van erfgrenzen aanzienlijk beperken. Aandachtspunten zijn de dakranden (verbreden), aansluiting op kozijnen en aansluiting op staalconstructie van de balkons. (evt. plaatselijk het pakket dunner uitvoeren).

! 3.600

38,0%

Isoleren aan de buitenzijde met 1-2 cm hoogwaardige isolatieplaat (R=0,5-1). Dit dunne pakket kan de kosten voor het afwerken van dakranden of overschrijden van erfgrenzen aanzienlijk beperken. (gerekend met 1cm)

! 3.038

24,0%

optimaal

Zie achtergevel

! 4.001

zie achter

basis

Zie achtergevel

! 3.313

zie achter

Vraag staat uit naar bouwfysische kwaliteit v/d constructie. Als die goed is kan hierop weinig worden gewonnen. Als de kwaliteit niet goed is, moet het dak worden aangepakt en kan tegelijkertijd de isolatie worden geoptimaliseerd tot 15 cm houtvezelisolatieplaten (R=4). De kosten zijn excl. de meerkosten van het verwijderen en terugplaatsen van de huidige kunststof dakbedekking!

! 7.200

1,5%

basis

toekomst optie

bouwkundig oppervlak (m2)

9

ramen

voorzijde enkel glas, grotendeels zichtbaar oud glas, dakkapel dubbel glas achterzijde, aanbouw en tuinkamer standaard dubbel glas

voor (m2)

27

9

17

17 links (m2) achter (m2)

10

4

rechts (m2)

7

2

deuren

ongeïsoleerde deuren

voor (m2)

4

0

achter (m2)

20

10

rechts (m2)

8

2

serre (0,7m, ventilatie)

geen afscheiding van woonruimte, dus geen serre

balkon (50%, ventilatie)

geen afscheiding van meer dan 50% van geveloppervlak, dus geen isolerende werking

binnen de woning warmtevlucht

geen open trappenhuizen

temperatuurzonering

zoneren aanbouw kan interessant zijn

tocht

deuren en ramen aan voorzijde kieren, koudeval van steensgevels en enkelglas

vocht

problemen met wortels in (gemeentelijke) rioolbuis zorgt voor afvoerproblemen

bouwkundig optimaal

Eenvoudig alternatief is een omgekeerd dak constructie van 10 cm XPS isolatieplaten (R=3,5) met daktegels als ballast en bescherming tegen de zon. Hierbij opletten dat afvoer van regenwater goed mogelijk blijft. M.b.t. vocht blijft de houten dakconstructie warmer, waardoor de kans op vochtneerslag kleiner wordt.

! 400

<1%

optimaal

Oud enkel glas vervangen door warmtereflecterend getrokken glas. Vervolgens over het hele kozijn een warmtereflecterend achterzetraam plaatsen. Een verdrievoudiging van de isolatiewaarde. Een ventilatiespleet aan de bovenzijde voorkomt tocht, maar voorziet in voldoende ventilatiemogelijkheid.

! 3.995

7,5%

basis

Oud enkel glas vervangen door warmtereflecterend getrokken glas. Een verdubbeling van de isolatiewaarde en mooie afwerking aan binnenzijde.

! 1.669

5,5%

optimaal

Het huidig dubbel glas vervangen door HR++ glas. Bijna een verdrievoudiging van de isolatie waarde met dezelfde afwerking.

! 459

1,5%

optimaal


! 220

zie achter

gebruiker

Een gordijn voor de deur kan in de winter de tocht aanzienlijk verkleinen. De werking van het gordijn is optimaal als de onderzijde op de vloer rust en het achtergordijn warmtereflecterend en luchtdicht is uitgevoerd.

basis


! 955

4,0%

basis


! 181

zie achter

! 225

3,0%

gebruiker

Door het ontbreken van een afscheiding naar de verwarmde ruimte functioneert de glazen aanbouw nu niet als serre (warmtebuffer). Het idee om de huidige open balkons te vervangen of om te bouwen tot serre kan energetisch erg interessant zijn en enkele procenten energie besparen. zie serre

Vraagt niet om aanpassingen. gebruiker

De uitbouw heeft bijna twee keer zoveel warmteverliezend oppervlak als de achterzijde van het 'hoofdgebouw'. Om warmteverlies te voorkomen adviseren wij om de verwarming daar te beperken en de deur naar de uitbouw zoveel mogelijk gesloten te houden.

basis

Kieren in ramen en deuren kunnen met tochtstrips worden aangepakt. Indien gewenst voor de toevoer van ventilatielucht, kan de bovenzijde open worden gelaten. Isolatie kan koudeval beperken of zelfs minimaliseren. Wachten met souterrainvloer tot dit is opgelost.

installaties 2,3,z Prinsengracht 642 installaties

stand van zaken

stap

warmteleveringstype

HR 107 combi, Intergas combi-compact HR 28

basis

ouderdom

2000

warmtapwaterleveringstype

zie warmteleveringstype

CW-klasse

cw4

tapwater leidingen

vrij kort naar keuken

CV leidingen

leidingen op de vliering

zonneboiler

n.v.t.

douchewarmteterugwinning

geen ruimte voor verticale buis

ventilatie

natuurlijk, wel decentrale mechanische afvoer aanwezig

afvoer mogelijkheden

ramen en binnendeuren

basis

aanvoermogelijkheden

ramen

basis

warmteafgifte hoofdgebouw

radiatoren met thermostaatkranen, onder en tussen ramen/deuren is weinig ruimte voor LTV, ivm comfort biedt de vloer op de tweede de meeste ruimte voor LTV, maar als het verwijderen daarvan niet wenselijk is, biedt de rechter zijmuur mogelijkheden. Op de derde is het isoleren van zijwanden wenselijk en daarmee ook de meest kansrijke optie voor LTV.

optimaal

regeling warmteafgifte

mobiele kamerthermostaat

gebruiker

individueel

basis

basis

toekomst optie

raamverduistering

Zonnepanelen

gebruiker

schuin dak ligt ongunstig

Specifiek

Page 8

installaties 2,3,z

advies

kosten

besparing

!0

0,0%

! 25

<1%

Door het koude douchewater voor te verwarmen met het warme afvoerwater is relatief minder warm tapwater nodig om het douchewater op een aangename temperatuur te brengen. Er zijn douchebakken en douchegoot in de markt om het koude douchewater langs het warme afvoerwater te leiden. Met name interessant op het moment dat de badkamer onder handen wordt genomen.

! 1.250

1,0%

De afvoerventielen op de meeste verdiepingen lijken centraal te worden afgevoerd via de schacht linksachter in het hoofdgebouw. Deze afvoeren worden aangesloten op één hybride ventilatieunit op het dak. Deze beperkt de opening en daarmee het ventilatieverlies als het kan en schakelt een ventilator in als de natuurlijke trek onvoldoende binnenlucht af kan voeren. De ventilatieunit maakt daarbij gebruik van een vocht- en een CO 2 sensoren die respectievelijk op een relatief koude plek en een centrale plek in de te ventileren ruimte worden geplaatst. Kosten kunnen worden gedeeld met benedenwoning.

! 3.000

5,0%

! 180

zie afvoer

Lage temperatuur warmteafgifte biedt de meeste mogelijkheden voor een collectief duurzaam systeem en kan zuiniger, comfortabeler en gezonder zijn (zie toelichting). Daarvoor zijn goed isolerende ramen (zie optimale raammaatregelen) en goede tochtwering essentieel en is ook enige isolatie van de gevels zeer wenselijk. Vloerverwarming op de 2de, wandverwarming op de 3de en plafondverwarming onder het dakterras en de vlieringvloer (en een gedeelte van het schuine dak in de badkamer) op de zolderverdieping lijken de beste opties. Daarbij is het van belang om aan de constructiezijde van de LTV minimaal 2 cm isolatie toe te passen om te voorkomen dat warmte ongewenst weglekt.

! 4.050

2,5%

Om comfortabele en zuinige warmteafgifte mogelijk te maken is essentieel dat het temperatuurniveau in iedere afzonderlijke ruimte goed is in te stellen. Thermostaatknoppen met tijdschakelklok in de ruimtes zonder kamerthermostaat lijkt daarvoor de beste oplossing. Aangezien LTV een trager systeem is, verwachten we dat bij toepassing daarvan, het verplaatsen van de mobiele kamertermostaat niet snel genoeg zal werken.

! 600

In afwachting van een mogelijk collectief systeem adviseren wij om de HR-ketel te handhaven voor levering van CV- en warmtapwater. Op termijn kan de functie van de ketel worden overgenomen door een collectief systeem.

In afwachting van een mogelijk collectief systeem adviseren wij om de HR-ketels te handhaven. Op uw ketel zit een comfortstand waarbij altijd warm tapwater in voorraad wordt gehouden, waardoor u sneller warm water kunt tappen. De leidingen naar keukenkraan en douche zijn niet erg lang, dus als u het geen probleem vind om iets langer te moeten wachten, dan kunt u deze het beste uitzetten.

Vraagt niet om aanpassingen Isolatie van leidingen, voor zover zichtbaar, levert een snel terug te verdienen besparing op Ongunstige ligging van het dak

In principe kan vanuit spleten bij ramen en deuren aan de voorzijd meer dan voldoende verse lucht in de woning komen. Als een warmtereflecterend achterzetraam over het hele kozijn wordt toegepast, is een ventilatiespleet aan de bovenzijde van het achterzetraam noodzakelijk. Aan de achterzijde kunnen regelbare ventilatiesleuven, boven in de kozijnen van ramen en deuren worden aangebracht. Om voldoende aanvoer te krijgen is een ventilatiespleet onder binnendeuren van minimaal 2cm noodzakelijk.

Om de ramen 's nachts of bij afwezigheid extra te kunnen isoleren zijn verduisteringssytemen met een enkele of meerdere opgesloten luchtlaagjes in de markt. Als deze tot op de vensterbank zijn neergelaten hebben ze een aanzienlijk isolerend effect. Ook de deur bij de werkplek kan op deze wijze worden geïsoleerd. Een andere optie daarvoor is een bureau met een dichte achterkant. Het schuine dak op oosten en westen is te stijl voor een redelijk rendement van de zonnepanelen.

Page 9

apparatuur 2,3,z Prinsengracht 642 elektrische grootverbruikers

stand van zaken

energiebesparingsmogelijkheden t.o.v. een standaard nieuw apparaat

gemiddelde besparing/j

wasdroger

n.v.t.

Gemiddeld: 620 kWh/j, Zuinig: 210 kWh/j

! 80

wasmachine

aeg oko lavamat, c-label

Gemiddeld: 210 kWh/j, Zuinig: 110 kWh/j,besparing gedeeld met beneden

! 20

vaatwasser

aanwezig

Gemiddeld: 290 kWh/j, Zuinig: 210 kWh/j,

! 40

Aansluiting op warm tapwater kan vaak vrij eenvoudig en kan veel energie besparen (200kWh stroom tegen 25m3 gas).

! 50

close-in boiler / cooquer

n.v.t.

Gemiddeld: 700 kWh/j / 1500 kWh/j

elektrisch koken

n.v.t.

Conventioneel: 750 kWh/j, keramisch en halogeen: 530 kWh/j, quicktherm en inductie: 450 kWh/j

koelkast(en)

aanwezig, 15jr oud

1-deurs: Gemiddeld: 290 kWh/j, Zuinig: 100 kWh/j 2-deurs: Gemiddeld: 400 kWh/j, Zuinig: 180 kWh/j

! 40

vrieskast(en)

aanwezig, 15jr oud


! 30

elektrische vloerverwarming

n.v.t.

Voorbeeld Wetering: badkamer+slaapkamer 2500 kWh/j, straalkachel: PM

waterbed(den)

n.v.t.


aquarium

n.v.t.

Grote verschillen

sauna/jacuzzi

n.v.t.

Grote verschillen

andere verdachte apparaten

een enkele plafondstraler

Kan 500W verbruiken

Page 11

! 160

T o e l i c h t i n g Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam Mogelijkheden om energie te besparen Een woning verliest warmte als het buiten kouder is dan binnen. Hoe groter het temperatuurverschil, hoe groter het warmteverlies door ramen, deuren, daken, buitengevels en de bodem en ook door ventilatie en tocht. Is het binnen standaard 20ºC, dan is het warmteverlies bij een buitentemperatuur van 0ºC twee keer zo groot als bij 10ºC en zelfs vier keer zo groot als dat het bij 15ºC zou zijn. Ventilatie en tocht Ventilatie dient om vocht uit de woning af te voeren en frisse lucht toe te voeren. In een redelijk geïsoleerde en tochtvrije woning is de natuurlijke ventilatie voldoende om de luchtkwaliteit op pijl te houden. Bij intensief gebruik (koken, douchen) is extra (mechanische) ventilatie vaak wel gewenst. Wordt de woning minder intensief gebruikt, dan verdwijnt er door natuurlijke ventilatie echter onnodig veel warmte uit de woning. Eén oplossing hiervoor is om de ventilatielucht centraal af- en toe te voeren en daarbij de warmte zoveel mogelijk terug te winnen. Een andere oplossing, die vrijwel net zoveel energie bespaart is om minder te ventileren als de woning minder intensief wordt gebruikt op basis van metingen van de luchtkwaliteit. Deze oplossingen blijken in de praktijk bijna net zo zuinig. Ventileren kan nog zuiniger door in plaats van mechanische ventilatie, zoveel mogelijk gebruik te maken van natuurlijke trek. Pas als die onvoldoende is wordt de mechanische ventilatie bijgeschakeld, waardoor veel elektriciteitsverbruik en hinder door mechanische ventilatie wordt voorkomen. Is de luchtkwaliteit op peil, dan worden ventilatieopeningen (gedeeltelijk) dichtgedraaid, waardoor het warmteverlies door ventilatie zoveel mogelijk wordt beperkt. Dit is de wijze van ventileren die we in de Weteringbuurt willen introduceren. Bij centrale afvoer is dit systeem al in de markt. Als centrale afvoer niet mogelijk is, wordt het lastiger. De noodzakelijke onderdelen zijn al wel op de markt, maar het wordt nog niet als een systeem aangeboden op de markt en daarom voor een installateur een bijzondere opgave. Dit is een interessante onderzoeksopgave voor het vervolg van dit project. In de meeste woningen is voldoende ventilatieafvoer mogelijk via toiletten, badkamers en keuken of zijn die te creëren in ongebruikte schouwen of bestaande, maar afgetimmerde gevelopeningen. In iedere woning is bekeken en wordt aangegeven waar volgens ons de beste mogelijkheden liggen om binnenlucht af te voeren. Om dat goed mogelijk te maken is echter ook een goede toevoer van frisse lucht noodzakelijk. In veel woningen kan via kieren bij deuren en ramen nog meer dan voldoende binnenkomen. Het grootste probleem zijn vaak de binnendeuren die door ophoging van de vloer of om tocht tegen te gaan bijna geen ventilatiespleten hebben. Als ramen en deuren zijn vervangen door tochtwerende exemplaren, dan zijn boven in deze ramen vaak ventilatieroosters aangebracht. Deze roosters worden boven in de ramen geplaatst om deze koudere lucht de kans te geven om te mengen met de warmere binnenlucht, zodat deze ventilatielucht zo min mogelijk als koude tocht wordt ervaren. In iedere woning is bekeken of er voldoende frisse lucht kan binnenkomen en wat kan worden gedaan om dat te verbeteren.

T o e l i c h t i n g Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam Isolatie van daken, gevels, vloeren en gevelopeningen Een woning die goed is geventileerd, heeft een beperkte luchtvochtigheid en kan (mits goed uitgevoerd) goed geïsoleerd worden, zonder dat vochtproblemen op binnengevels of in de constructie ontstaan. ! ! ! ! !

! ! !

! ! ! ! !

! ! !

Isolatie van ramen Informeer bij monumenten altijd naar de monumentale status van kozijn, raam en glas en de mogelijkheden om deze te isoleren Voorzetramen altijd warmtereflecterend en zonder zichtbare verkleuring van buiten of randen die de huidige glasverdeling verstoren. Voorzetramen altijd verwijderbaar (dus licht en enkel i.v.m. gewicht) om schoon te kunnen maken. Voorzetramen voor glas-in-lood en ramen in houtsnijwerk aan de binnenzijde i.v.m. condensvorming. Voorzetramen kunnen aanvoer frisse lucht teveel belemmeren. Een luchtspleet aan de bovenzijde (conform roosters) minimaliseert tochtervaring, frisse lucht wordt bovendien deels opgewarmd in de spouw. Vervangen standaard dubbel door HR++ kan een factor 3 besparen. Bij vervanging dubbel glas kunnen eenvoudig boven in raam zelfregulerende of instelbare roosters worden toegepast. Vervangen van kleine ruitjes (<0,5m2) is duur en energetisch veel minder effectief. Het eerste komt door de minimumprijs van een dubbele ruit. De energetische prestatie wordt minder door de koudebrug van de afstandhouder tussen het glas. Bij een groot raam heb je daar veel minder last van. Zowel bij enkel als in dubbel glas kan getrokken (onregelmatig) en warmtereflecterend glas worden toegepast. Enkel glas vervangen door enkel warmtereflecterend glas is vergelijkbaar aan vervanging door standaard dubbel glas. Enkel warmtereflecterend glas kan worden gesneden en is bij kleine ruitjes daardoor vaak veel goedkoper. Drievoudig glas werkt vooral goed met grote luchtspouw(en). Dat past niet in huidige kozijnen ramen. Vervangen kozijnen en ramen kost veelvoud van de glasprijs, terwijl verbetering tov HR++ beperkt is. Om die reden alleen bij vervanging van het kozijn. Bij hoge geluidsbelasting kan een stevig enkel warmtereflecterend voorzetraam met een grote luchtspouw ook voor het isoleren van standaard dubbel glas een goede oplossing zijn. Oud glas met een oneffen oppervlak kan vervangen worden door nieuw 'getrokken' warmtereflecterend glas om de historische uitstraling van het glas te behouden 'Getrokken' warmtereflecterende glas is ongeveer twee keer zo duur als HR++ glas Onze inschatting is dat 'getrokken' warmtereflecterend glas veel langer mee zal gaan en een betere energieprestatie heeft dan het toepassen van een warmtereflecterende raamfolie op oneffen glas

T o e l i c h t i n g Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam

!

!

!

!

!

!

!

Isolatie van dakramen en dakkapellen (zijkant) Zijn nu vaak een groot warmtelek / oorzaak van koudeval in het dak. Voorkeur: In het kader van het project Wetering Duurzaam ontwikkelen van een standaard raam en kapel ontwerp qua afwerking, isolatie en ventilatie voor vervanging van alle niet monumentale dakramen en -kapellen. Isolatie van gevels Met gevelisolatie is veel energie te besparen (tientallen procenten). Als de ramen al enigszins of goed geïsoleerd zijn, is de isolatiewaarde van het glas vergelijkbaar of zelfs beter dan de veel voorkomende steensmuur. In dat geval is de mogelijke besparing in procentueel zelfs nog veel meer. Zowel aan de binnen- als aan de buitenzijde is het beperken van de dikte van het isolatiepakket i.v.m. detaillering en uitstraling van groot belang. Om die reden kiezen wij bijna altijd voor hoogwaardige isolatieplaten van Resol of PIR, omdat daarmee de hoogste isolatiewaarden zijn te halen. Voor dunne isolatie aan de binnenzijde kiezen wij voor XPS-plaat met een minerale afwerking. Voordeel van deze plaat is dat XPS de meest dampdichte isolatieplaat is en bovendien dampdichter dan de gemetselde muren in de Weteringbuurt. Daardoor kan het vocht zich niet in de constructie ophopen. Voordelen van buitenisolatie ! het temperatuurverschil tussen de binnen en buitenzijde van de bestaande gevel wordt aanzienlijk verkleind, waardoor de kans op vochtneerslag in de constructie wordt verkleind. ! het gevaar van een ondeugdelijke uitvoering en/of onopgemerkte problemen daardoor is veel kleiner ! koudebruggen naar met name binnenmuren worden opgeheven ! hinder naar de bewoners is veel kleiner, waarmee de kans op realisatie, zeker tijdens bewoning, aanzienlijk wordt verhoogd. ! de buitengevel is één veel groter oppervlak, dan alle aparte binnengevels, die stuk voor stuk moeten worden uitgevoerd en goed gedetailleerd. De kans op realisatie voor de hele binnengevel is daarmee veel kleiner. ! aan de binnenzijde is met name in de aanbouwen en ook de kleinere woningen veel minder ruimte voor een dik pakket isolatie ! aan de binnenzijde is een gedeelte van de gevel vaak erg slecht bereikbaar. Bijvoorbeeld achter ingebouwde keukens en ter hoogte van vloeren en plafonds, waardoor de kans op (goede) isolatie aanzienlijk wordt verkleind. Voor monumenten geldt nu de beleidsregel dat niet aan de buitenzijde mag worden geïsoleerd. Bij beschermde stadsgezichten is het (mits goed uitgevoerd) in principe wel mogelijk. Bij het vervangen van stucwerk zou volgens ons een één tot twee cm dunne isolatieplaat en een dunne laag stucwerk vrijwel identiek als het oorspronkelijke stucwerk kunnen worden uitgevoerd. Bij beschermde stadsgezichten is er wel grote voorkeur dat bij elkaar horende panden op dezelfde wijze worden uitgevoerd. Bij gestucte gevels adviseren wij basis een dun pakket en optimaal een dik pakket aan de buitenzijde. Bij bakstenen gevels als basis een dun pakket aan de binnenzijde, omdat buitenisolatie ook voor de eigenaren een grote ingreep is, maar optimaal een dik pakket aan de buitenzijde. Het lijkt ons goed om in overleg met gemeente en buitengevel isolatiebedrijven een aantal normen op te stellen voor detailleringen voor de randen bij dakranden, kozijnen en maaiveld.


!

!

Aan de voorzijde is isolatie aan de buitenzijde niet mogelijk. Met goede ventilatie, goede detaillering en uitvoering is isolatie aan de binnenzijde volgens ons een reëel alternatief. BMA verwacht bij de vergunningaanvraag voor binnenisolatie een onderbouwing dat de detaillering afdoende is om vochtproblemen in constructie of bij de randen tegen te gaan. De kans op vochtproblemen door isolatie aan de binnenzijde kan nog worden beperkt door toepassing van vochtregulerende materialen (bijvoorbeeld leemstuc) of door het actief op temperatuur houden van mogelijke koudebruggen. Als alternatief om de koudebrug van de binnenmuur en de kans op neerslag van vocht bij houten constructiedelen te beperken zou in het vervolg van het project onderzocht kunnen worden wat de mogelijkheden zijn van het actief op temperatuur houden van deze plekken.

Lage Temperatuur Verwarming Lage temperatuurverwarming (LTV) kan worden toegepast in vloeren, wanden en plafonds. Omdat via een heel groot oppervlak wordt verwarmd is een lage temperatuur voldoende om een ruimte op temperatuur te krijgen. Voordelen ! Voordeel van LTV is dat het veel mogelijkheden biedt voor collectieve duurzame bronnen. Deze kunnen vaak heel efficiënt warmte met een lage temperatuur opwekken. Daardoor kan LTV (indirect) veel energie besparen. ! Bovendien wordt deze manier van verwarmen vaak al bij een lagere kamertemperatuur als aangenaam ervaren, waardoor nog meer energie wordt bespaard. ! Een ander voordeel is dat er bij LTV geen circulatie van opgewarmde lucht ontstaat, waardoor de luchtkwaliteit (met name de hoeveelheid stof) aanzienlijk lager is. ! Tot slot wordt de ruimte uitgespaard die bijv. radiatoren in zouden nemen. Nadelen ! Is niet mogelijk in en bij historische vloeren, lambriseringen en plafonds ! Het is een hele zware ingreep om in een bestaande situatie door de hele woning LTV vloer, wand of plafondverwarming aan te leggen. Daardoor is de kans om voldoende vraag te realiseren voor een collectief systeem volgens ons erg laag. ! LTV is minder goed in het opvangen en compenseren van tocht of koude luchtstromen die van een ongeïsoleerde gevel of matig geïsoleerde ramen over de vloer lopen. Bij onvoldoende tochtwering of isolatie is het moeilijk om een aangename kamertemperatuur te halen en kost dat meer energie dan bij bijv. radiatoren. ! Bovendien duurt het bij LTV langer om een ruimte op temperatuur te krijgen. Als daardoor minder nacht- of afwezigheidsverlaging kan worden toegepast, gaat dat ten koste van de energiebesparing. ! Er moet voldoende oppervlak aanwezig en 'vrij' gehouden worden om goed te kunnen functioneren. ! Niet alle afwerking is geschikt (met name bij vloeren) in combinatie met LTV. Toepassing ! Om te voorkomen dat warmte ongewenst weglekt of ruimtes ongewenst worden verwarmd is van belang om aan de onderzijde minimaal 2 cm isolatie toe te passen. Bovendien kan dat de snelheid van het systeem ten goede komen, omdat niet de hele constructie daaronder mee opgewarmd hoeft te worden (met name bij beton kan dat zeer lang duren). ! Toepassing aan de binnenzijde van de buitengevel kan de meeste 'koudeval' opvangen en


!

!

kan bovendien koudebruggen beperkten, waardoor er minder snel vochtproblemen ontstaan bij isolatie aan de binnenzijde. Er is een systeem voor vloer, wand en plafondverwarming in de markt met dunnere verwarmingsbuisjes waardoor deze systemen sneller op temperatuur zijn. Interessant om de installateur deze optie te laten bekijken, goed voor comfort en energieverbruik, maar soms wat lastiger toe te passen. Als de ramen onvoldoende geïsoleerd kunnen worden of onvoldoende beschikbaar oppervlak is te vinden in vloeren, wanden en gevels of de investering te hoog wordt geacht zijn lage temperatuur radiatoren die door kleine ventilatoren worden 'aangejaagd' een optie. Deze vereisen echter een hogere temperatuur en hebben niet de voordelen van LTV in vloer, wand of plafond.

Collectieve maatregelen Afhankelijk van het collectieve systeem dat wordt gekozen, wordt er CV-water van een lage, midden of hoge temperatuur aangeboden of zelfs alleen een aansluiting op een warmte/koudebron: ! ! ! !

Bij aanbod van lage temperatuur CV-water is overal vloer, wand of plafondverwarming nodig of zou geaccepteerd worden dat de ruimten zonder deze verwarming in echt koude periodes slechts 'op temperatuur' zijn te houden met een LTV radiator. Bij aanbod van midden temperatuur CV-water, is ook gebruik te maken van LTV radiatoren, die echter een groot gedeelte v/d voordelen van LTV niet delen (zie LTV). Bij aanbod van hoge temperatuur CV-water kunnen ook gewone radiatoren worden aangesloten. Als alleen aansluiting op een warmte/koudebron wordt aangeboden, zal in de woning naast vloer, wand of plafondverwarming ook een geschikte ruimte moeten zijn voor een warmtepomp (deze kan trillingen en geluidsoverlast veroorzaken).

Mogelijkheden om energie op te wekken Zonnepanelen Zonnepanelen worden economisch en technisch steeds efficiënter in het opwekken van elektrische stroom. Technisch en economisch is het in de Weteringbuurt mogelijk en interessant op: ! Platte daken: Daken van aanbouwen zijn helaas niet zo interessant omdat die vaak onvoldoende bezonning hebben of last hebben van schaduwwerking van naburige panden of schoorstenen. Platte daken van kantoren of wooncomplexen in de Weteringbuurt kunnen wel heel interessant zijn. ! Schuine daken: De voornamelijk noord-zuid georiënteerde nokken van schuine daken zijn qua ligging niet optimaal. Op een schuin dak met een flauwe hellingshoek (maximaal 30º) gericht op het oosten of het westen is echter met zonnepanelen nog 80% van het rendement te halen t.o.v. een ideaal dak (36º op het zuiden). Aangezien de kostprijs van zonnepanelen blijft dalen en het elektrisch vermogen dat per m2 kan worden opgewekt blijft stijgen, worden zonnepanelen ook voor deze oost-west gerichte daken interessant. In de Weteringbuurt zijn het met name de mansarde daken (met knik) die aan bovenstaande (energetische) eisen kunnen voldoen. Daken kunnen echter ook interessant zijn om meer groen in de stad te brengen, kunnen een monumentale waarde hebben en hebben ook een bepaalde welstandelijke waarde (het 'daklandschap'). Er wordt daarom

T o e l i c h t i n g Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam aangeraden om plannen voor de plaatsing van zonnepanelen voor te leggen aan het stadsdeel en de welstandscommissie. ! Op monumentale daken kunnen in ieder geval geen PV-panelen of groene daken worden geplaatst. ! Ook als de plannen voor zonnepanelen strijdig met redelijke eisen van welstand zijn en er daarmee sprake is van een 'exces', kunnen de mogelijkheden voor zonnepanelen beperkt worden. In welke gevallen sprake is van een exces is door een recente verandering in de regelgeving nog niet helder. ! Mede daarom is het Stadsdeel Centrum op dit moment bezig om beleidsregels te ontwikkelen voor daklandschap en duurzaamheid. Daarin wordt in ieder geval beschreven welke daken vanuit welstandsoogpunt interessant kunnen zijn voor een groendak of voor PV en welke daken ze in de huidige staat willen behouden. Wellicht wordt dit beleid ondersteund met stimuleringsmaatregelen. ! Sinds 1-1-2012 mogen op monumentale panden (met een niet monumentaal dak) en welstandspanden onder voorwaarden zonnepanelen worden geplaatst. ! Het belangrijkste punt daarbij is de zichtbaarheid vanuit de openbare ruimte. Het project Wetering Duurzaam lijkt bij uitstek geschikt om een goede afweging te maken tussen opwekking van duurzame energie, realisatie van groene daken en het behoud van monumentale en welstandelijke waarden van daken.

Waterbesparing Eenvoudige investeringen in waterbesparing, zoals doorstroombegrenzers, waterbesparende douchekoppen en waterbesparende stortbakken verdienen zichzelf redelijk snel terug. Op de onderstaande site kunt u dit voor uzelf berekenen. De aanschaf en het installeren van ingewikkelder systemen is al snel een stuk duurder en verdienen zich veel moeilijker terug. Uit milieu, natuur, energetische en grondstoffen overwegingen is echter veel te zeggen voor extra waterbesparing en vooral ook het beperken van het lozen van afvalwater op het riool. Even zoeken op gespecialiseerde webwinkels op internet kan een hoop inspiratie opleveren. http://www.waterbewust.nl/waterbesparing.html

B e g r i p p e n l i j s t Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam dampremmende laag Constructies zoals gevels en daken moeten zodanig opgebouwd zijn dat er geen structurele inwendige condensatie kan optreden. Daarom moet in het algemeen de 'dampdichtheid' van een constructie vanaf binnen (= de warme zijde, tevens woningzijde) naar buiten afnemen. Een dampremmende laag (bijv. folie) aan de warme zijde kan hierbij noodzakelijk zijn. Er zijn rekenmodellen die kunnen bepalen of zo'n folie nodig is. douche-warmteterugwinning Tijdens het douchen wordt de warmte van het afvalwater overgedragen aan het koude toevoerwater. Er zijn drie typen douche-wtw-units verkrijgbaar: de verticale douche-wtw (of douchepijp-wtw), de douchebak-wtw en de douchegoot-wtw. De verticale douche-wtw is de goedkoopste versie en de meest gangbare. Globale besparing: 30 tot 40% op de verwarming voor het douchen. energieindex Is de berekende waarde van de energieprestatie van een woning of gebouw. Hoe lager de energie index, hoe beter. De energieindex wordt bepaald met behulp van een Energie Prestatie Advies (EPA), maatwerkadvies of een energielabel. energieprestatie Wordt vastgesteld door bouwkundige, energetische en installatietechnische eigenschappen van een gebouw te analyseren met behulp van gecertificeerde methodieken en software. HR 107-combiketel Een gasgestookte ketel voor centrale verwarming en warm water (combi). HR 107 staat voor 'hoogrendement met een rendement van groter of gelijk aan 107% (op onderwaarde). Dit is de hoogste rendementsklasse voor het leveren van warmte voor de ruimteverwarming. Bij de aanschaf van een nieuwe combiketel is het van belang om ook goed te letten op het rendement van de ketel voor het leveren van warm tapwater voor o.a. de douche. Kies altijd een ketel met het zg. Gaskeur HRww, het hoogste label. hybride ventilatie Een combinatie van geheel natuurlijke ventilatie (= zonder ventilatoren) en mechanische afzuiging; er wordt alleen mechanisch afgezogen wanneer dat nodig is. Dit hangt af van de binnenluchtkwaliteit, te meten met bijv. luchtvochtigheid- of CO 2-sensor. Belangrijk is dat het luchtafvoersysteem een lage luchtweerstand heeft (dus bijv. ruime luchtkanalen). koudebrug Een relatief klein deel van een constructie waarbij dit deel relatief slecht geïsoleerd is ten opzichte van de aangrenzende vlakken. Bij een koudebrug is de kans op plaatselijke condensatie het grootst. Langdurige condensatie levert problemen op zoals schimmel op de muur of houtrot. LTV - Lage Temperatuur Verwarming Een verwarmingssysteem voor de ruimteverwarming met een watertemperatuur van maximaal 55 °C. Het bekendste voorbeeld van een LTV is vloerverwarming. Andere mogelijkheden zijn wanden plafondverwarming, de laatste is ook in een schuin dak aan te brengen. Ook radiatoren kunnen met een lage temperatuur werken maar dan moeten de radiatoren relatief groot zijn. LTV-systemen zijn comfortabel, energiebesparend en bieden kansen voor duurzame warmtebronnen zoals bodemwarmte (via een warmtepomp) en zonnewarmte. Zie voor de voor- en nadelen van LTV de bijlage 'Toelichting op energiemaatregelen'. Ter info: Een 'normale' radiatorenverwarming werkt met een maximum watertemperatuur van globaal 80 °C.

B e g r i p p e n l i j s t Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam Netto Contante Waarde Om te berekenen wanneer een investering zich terugverdient, wordt gebruik gemaakt van een netto contante waarde berekening. Omdat u uw geld ook op een bankrekening kunt zetten en u de investering niet nu, maar pas over een aantal jaar terugverdient, wordt in deze berekening gecorrigeerd voor rente en inflatie. Op het moment dat u een investering doet en u nog niets heeft terugverdiend, heeft u een verlies dat gelijk is aan de grootte van de investering. Ieder daar opvolgend jaar wordt de winst (of verlies) op die investering verrekend, waardoor het verlies (bij een goede investering) in de loop van jaren steeds kleiner wordt en uiteindelijk omslaat in winst. Op dat moment is de investering terugverdiend (terugverdientijd) en wordt daadwerkelijk winst gemaakt. PV-panelen of zonnepanelen Panelen die elektriciteit opwekken uit zonne-energie. PV is de afkorting van 'Photo' (= licht) en 'Voltaic' (= elektriciteit). Rc-waarde Warmteweerstand van een constructie (gevel, dak, vloer). Hoe hoger de R c-waarde, hoe beter de constructie is geïsoleerd. Zie ook u-waarde.

B e g r i p p e n l i j s t Energieadviezen voor monumentale en beeldbepalende woningen in het project Wetering Duurzaam u-waarde Wordt gebruikt om de isolatiewaarde van glas aan te geven (inclusief de luchtlaagjes rondom het glas). Voor de u-waarde geldt precies het omgekeerde van wat voor de R c-waarde geldt: hoe kleiner de u-waarde, hoe beter het glas isoleert. Enkele globale cijfers: ! u-waarde (historisch) enkel glas: ca. 5,7 ! u-waarde (historisch) warmtereflecterend enkel glas (circa 4 mm) ca. 3,7 ! u-waarde dun HR++-glas met argon vulling spouw: ca 2,6 ! u-waarde HR++-glas: 1,2 à 1,0 (nu standaard in nieuwbouw) vergunningplichtig Voor kleinere of grotere veranderingen aan uw woning en bij monumenten vaak al voor zeer kleine wijzigingen zoals schilderwerk, vervanging van houtwerk of deuren, heeft u een omgevingsvergunning nodig. De onderstaande link is een goede start om uit te vinden of iets vergunningsplichtig is. http://www.amsterdam.nl/wonen-leefomgeving/bouwen-verbouwen/vergunningen/bouw/ en ook het Stadsdeel Centrum helpt u graag verder. warmtepomp Een toestel waarmee warmte van een lage temperatuur (bijv. grondwater van 10 °C) wordt opgewaardeerd naar een hogere temperatuur. In woningen worden elektrische warmtepompen gebruikt, voor grote(re) installaties zijn ook gaswarmtepompen verkrijgbaar. zonnecollector / zonneboiler Zet zonne-energie om in warmte voor warmwater; deze warmte wordt opgeslagen in een opslagvat, de zonneboiler. Er zijn diverse typen zonnecollectoren en zonneboilers. Let er op dat uw cvcombiketel geschikt moet zijn om gecombineerd te kunnen worden met een zonneboiler; de cv-ketel moet daarom het Gaskeur-NZ (naverwarming zonneboiler) hebben. Meer informatie over energiebesparing en duurzame energie: ! www.milieucentraal.nl ! EnergieVademecum - Energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen; uitgave Aeneas te Boxtel (veel informatie is ook voor de bestaande bouw te gebruiken)

1. Een energieneutrale Weteringbuurt

Recommend Documents