- praktische adviezen- Diana Stassen MSc

   

 

     

De  meest  voorkomende  klachten  in  de  terminale  fase   uitgelicht.     -­‐praktische  adviezen-­‐   Diana  Stassen  MSc.    

  Dit  is  het  E-­‐book  van  Ster  in  Zorg  uit  de  online  cursus;  waardig  sterven.       Ik  hoop  van  harte  dat  deze  informatie  ondersteunt  in  het  leven  voor  de  dood.   Februari  2016                                                              

1  

Inhoud                   Ten  geleide                 Hoe  gebruikt  u  dit  boek?                                 Hoofdstuk  1  Obstipatie               §  1.1  Wat  is  obstipatie?           §  1.2  Voorkomen  van  obstipatie         §  1.3  Klachten  van  obstipatie         §  1.4  Oorzaken  van  obstipatie         §  1.5  Behandelen  van  obstipatie         §  1.6  Extra  aandachtspunten         §  1.7  Bijlagen               §  1.8  Tips               §  1.9  Aktiepunten                 Hoofdstuk  2    Misselijkheid,  braken  en  kokhalzen                 §  2.1  Wat  is  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen?     §  2.2  Voorkomen  van  obstipatie           §  2.3  Oorzaken  van  obstipatie         §  2.4  Behandelen  van  obstipatie         §  2.5    Extra  aandachtspunten         §  2.6  Bijlagen               §  2.7  Tips               §  2.8  Aktiepunten                           Hoofdstuk  3  Vermoeidheid                         §  3.1  Wat  is  vermoeidheid?           §  3.2  Voorkomen  van  vermoeidheid       §  3.3  Klachten  van  vermoeidheid         §  3.4  Oorzaken  van  vermoeidheid         §  3.5  Behandelen  van  vermoeidheid       §  3.6  Extra  aandachtspunten         §  3.7  Bijlagen               §  3.8  Tips  bij  vermoeidheid             Hoofdstuk  4  Pijn                 §  4.1  Wat  is  pijn?             §  4.2  Voorkomen  van  pijn           §  4.3    Klachten  van  pijn            

 

 

pagina  2  

       

   

pagina  4   Pagina  5  

 

 

                 

                 

Pagina  6   pagina  6   pagina  6   pagina  7   pagina  7   pagina  7   pagina  7   pagina  8   pagina  9  

 

 

 

               

               

Pagina  10   pagina  10   pagina  11   pagina  11   pagina  11   pagina  12   pagina  12   pagina  14  

               

               

pagina    15   pagina  15   pagina  15   pagina  16   pagina  16   pagina  16   pagina  17   pagina  17  

 

 

 

     

     

Pagina  21   pagina  22   pagina  22  

 

2  

§  4.4  Oorzaken  van  pijn               §  4.5  Behandelen  van  pijn               §  4.6  Extra  aandachtspunten             §  4.7  Bijlagen                   §  4.8  Tips                   §  4.9  Aktiepunten                     Hoofdstuk  5  Verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies         §  5.1  Wat  is  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies       §  5.2  Voorkomen  van  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     §  5.3  Oorzaken  van  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     §  5.4  Behandelen  van  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     §  5.5  Extra  aandachtspunten             §  5.6  Bijlagen                   §  5.7  Tips                   §  5.9  Aktiepunten                                 Hoofdstuk  6  Angst                     §  5.1  Wat  is  angst?                 §  6.2    Wat  is  normaal?               §  6.3  Voorkomen  van  angst               §  6.4  Klachten  van  angst               §  6.5  Oorzaken  van  angst               §  6.6  Behandelen  van  angst               §  6.7  Extra  aandachtspunten             §  6.8  Tips  bij  angst                 §  6.9  Aktiepunten  bij  angst                   Bijlagen                     Bijlage  1  Scorelijst  Eten  en  drinken             Bijlage  2  Scorelijst  ontlastingspatroon  &  braken         Bijlage  3  Scorelijst  misselijkheid             Bijlage  4  Prioriteiten  lijst               Bijlage  5  Scorelijst  pijn                   Bronvermelding                              

pagina  22   pagina  23   pagina  23   pagina  24   pagina  24   pagina  24    

 

pagina  27   pagina  27   pagina  28   pagina  29   pagina  29   pagina    31   pagina    31   pagina    34     Pagina  35   Pagina  36   pagina  36   pagina  37   pagina  37   pagina  38   pagina  38   pagina  38   pagina  40     pagina  42   pagina  43   pagina  44   pagina  45   pagina  46   pagina  47  

3  

Ten  geleide     Om  met  de  deur  in  huis  te  vallen:  dit  boek  gaat  over  sterven.     Als  u  dit  boek  in  handen  heeft  dan  bent  u  met  de  dood  bezig.  Misschien  bent  u  ongeneeslijk   ziek,  misschien  is  uw  dierbare  ongeneeslijk  ziek.  We  gaan  allemaal  dood.  De  dood  is   onvermijdbaar.  We  hebben  echter  een  keuze,  een  keuze  hoe  we  ermee  omgaan.       Hoe  leeft  u,  uw  leven  in  de  laatste  fase?     Als  u  weet  dat  u  of  uw  naaste  binnenkort  gaat  overlijden  gaat  u  een  ingrijpende  tijd   tegenmoet.  Het  is  goed  om  voorbereidingen  te  treffen,  het  zal  u  helpen  om  een  mooi   afscheid  te  realiseren.     Het  stervensproces  is  een  aftakelingsproces  van  het  lichaam.  Iedereen  snapt  dat  daar   achteruitgang  van  het  lichaam  een  onvermijdelijk  gevolg  van  is.  Het  klopt,  dat  niet  alle   klachten  vermijdbaar  zijn.  Echter,  het  is  zonde  dat  klachten  die  wel  vermijdbaar  zijn,  niet   voorkomen  worden!     Ik  heb  in  de  praktijk  gemerkt  dat  soms  klachten  makkelijk  verlicht  kunnen  worden.  Helaas   door  gebrek  aan  kennis,    te  weinig  informatie  en  het  taboe  om  zaken  te  bespreken  zorgt   voor  onbenutte  mogelijkheden.  Zonde!     Een  goede  voorbereiding  verhoogt  de  kans  op  een  mooi  afscheid.    Vanuit  mijn  ervaring  als   verpleegkundige  kom  ik  veel  te  vaak  bij  cliënten  thuis,  waar  problemen,  klachten  en   angsten  een  rol  spelen.  Een  rol  waarvan  ik  overtuigd  ben  dat  deze  kunnen  worden  verlicht.   Door  voorlichting  en  het  delen  van  informatie  wil  ik  ondersteunen  in  kwaliteit  in  de  laatste   levensfase.     Het  zijn  vaak  klachten  zoals  misselijkheid,  vermoeidheid  en  obstipatie  die  iemand  zich  flink   ziek  kunnen  laten  voelen.  De  angst  voor  het  onbekende  en  te  weinig  communicatie  staan   een  mooi  afscheid  in  de  weg.     Dit  boek  is  geschreven  om  te  steunen  bij  kwaliteit  van  leven  in  de  laatste  fase.       Het  boek  is  niet  bedoelt  als  medisch  naslag  werk.  De  behandeld  arts  en/of   verpleegkundige(n)  maken  afwegingen  die  bij  een  individuele  situatie  passen.  Dit  boek  kunt   u  gebruiken  om  voorbereidingen  te  treffen  in  gesprek  met  uw  medici.  Daarnaast  staan  er   praktische  handvaten,  tips  en  adviezen  in  die  een  verschil  maken  in  de  praktijk.       Ik  hoop  van  harte  dat  dit  boek  u  ondersteunt  in  een  waardig  afscheid.     Diana  Stassen  MSc.  

 

 

4  

Hoe  gebruikt  u  dit  boek?     U  kunt  dit  boek  gebruiken  door  het  in  zijn  geheel  door  te  lezen.  U  kunt  dit  boek  ook   gebruiken  door  de  klachten  op  te  zoeken,  waar  u  hinder  van  heeft.  In  dit  E-­‐book  zijn   klachten  opgesomd  die  regelmatig  tot  zeer  vaak  voorkomen  rondom  het  sterfbed.         U  kunt  desbetreffende  klacht  opzoeken  en  op  deze  manier  uw  voorbereidingen  treffen  met     het  gesprek  met  uw  arts.  Daarnaast  vindt  u  er  bruikbare  tips,  bijlagen  en  adviezen,  die   mogelijk  verlichting  in  de  klachten  brengen.     In  ieder  hoofdstuk  staat  een  klacht  of  een  groepering  van  klachten  centraal.     De  hoofdstukken  hebben  ongeveer  dezelfde  opbouw,  om  u  structuur  aan  te  bieden.       In  het  begin  van  de  hoofdstukken  vindt  u  achtergrond  informatie  met  uitleg  over  de   klachten  en  symptomen.  U  vindt  daar  hoe  vaak  de  klachten  voorkomen.     In  de  bijlagen  vindt  u  tabellen  zodat  u  makkelijk  en  overzichtelijk  belangrijke  zaken  kunt   noteren.  Dit  is  een  prima  ondersteuning  bij  een  gesprek  met  uw  arts  en/of   verpleegkundigen.       Bij  de  actiepunten  staan  punten  beschreven  waar  u  beslist  aandacht  aan  dient  te  besteden.       De  ‘tip  lijst’  geeft  u  verschillende  mogelijkheden  en  opties  weer.  Er  zullen  tips  bijstaan  die  u   in  meer  of  mindere  mate  aanspreken.  U  kunt  kiezen  uit  de  tips  indien  ze  bij  u  en  uw  situatie   passen.                  

     

 

 

5  

Hoofdstuk  1   Obstipatie     §  1.1  Wat  is  obstipatie?     Hier  volgt  de  uitleg  over  het  begrip  obstipatie:     Obstipatie  wordt  het  weinig  frequent  en  met  moeite  produceren  van  ontlasting  verstaan.       Ter  verduidelijking;  met  weinig  en  met  moeite,  verstaan  we  het  volgende  onder:      Minder  dan  drie  keer  in  de  week  ontlasting  hebben    Hier  langer  dan  10  minuten  over  doen       Iedereen  heeft  een  persoonlijk  en  ander  ontlastingspatroon  als  hij  of  zij  gezond  is.  Dit   verschilt  van  persoon  tot  persoon.     Sommige  mensen  gaan  drie  keer  per  dag  naar  het  toilet  voor  ontlasting,  sommige  mensen   een  keer  per  twee  dagen.  Dit  wordt  beide  als  normaal  gezien.   Belangrijk  is  waar  u  zichzelf  goed  bij  voelt.     §  1.2  Voorkomen  van  obstipatie     Hoe  vaak  komt  obstipatie  voor?      Bij  10  %  van  de  gezonde  bevolking    Bij  ruim  33  %  van  patiënten  met  kanker  en  hartfalen.    Bij  meer  dan  33  %  bij  patiënten  in  de  palliatieve  fase  (laatste  levensfase).    Het  komt  het  meest  voor  bij  oudere  mensen  en  bij  vrouwen.     §  1.3    klachten  en  symptomen  van  obstipatie     Wat  zijn  de  klachten  en  symptomen  die  u  kunt  opmerken?      De  noodzaak  tot  hard  persen    Het  gevoel  van  onvolledige  lediging  (het  gevoel  dat  ontlasting  achterblijft  in  de   darmen)    Het  gevoel  een  blokkade  te  hebben    De  noodzaak  tot  handmatige  verwijdering  van  ontlasting    Harde  ontlasting  of  ‘konijnen  keutels’  poepen    Buikpijn    Harde  of  opgezette  buik    Misselijkheid  en  eventueel  braken    Geen  eetlust  hebben    Winderigheid  

 

6  

   

 Pijn  aan  de  anus,  aambeien  en  scheurtjes  in  de  kringspier    Onrust  en  verwardheid    Loze  aandrang;  het  gevoel  ontlasting  te  moeten  maken  terwijl  er  niks  komt   §  1.4  Oorzaken  van  obstipatie  

  Er  kunnen  verschillende  oorzaken  zijn  voor  obstipatie.  De  meest  voorkomende  in  de   palliatieve  fase  worden  hier  opgesomd.      Er  wordt  minder  gegeten.  Omdat  iemand  zich  ziek  voelt  of  omdat  iemand  minder   behoefte  aan  voeding  heeft.  Dit  geeft  vaak  minder  vezels  in  de  voeding,  waardoor  de   kans  op  obstipatie  toeneemt.    Minder  lichaamsbeweging.  Omdat  lichaamsbeweging  zorgt  voor  een  betere   stoelgang;  een  gebrek  aan  lichaamsbeweging  kan  voor  obstipatie  zorgen.    Minder  vochtinname.  Omdat  er  voldoende  vocht  nodig  is  om  de  darmen  optimaal  te   laten  werken.    Blokkades  in  de  darm  door  bijvoorbeeld  een  tumor  in  de  darm  of  het  opzetten  van   de  darm  of  door  een  ‘poepstop’.    Veel  pijnstillers  en  met  name  opiaten  (zoals  morfinepleisters,(fentanyl  pleisters)   morfinetabletten,  tramadol  en  soortgenoten)  kunnen  zorgen  voor  obstipatie.     §  1.5    Behandelen  van  obstipatie     Obstipatie  wordt  afhankelijk  van  de  oorzaak  op  verschillende  manier  behandeld.  Hieronder   vind  je  een  opsomming  van  de  meest  voorkomende  behandelingen.      De  arts  behandelt  de  klachten  door  de  oorzaak  op  te  heffen  of  door  bijvoorbeeld  het   geven  van  laxeermiddelen.       §  1.6    Extra  aandachtspunten  bij  obstipatie     Sommige  mensen  kunnen  ook  last  krijgen  van  overloop  diarree.  Dunne  ontlasting  loopt  dan   langs  een  ‘dikke  poepstop’  in  de  darm.  Ook  dit  is  obstipatie,  en  zal    zo  behandeld  dienen  te   worden.     Tijdig  maatregelen  treffen  is  belangrijk  om  ernstige  klachten  te  voorkomen.       Obstipatie  kan  vervelende  klachten  geven;  u  kunt  zich  er  flink  beroerd  door  voelen.              

7  

§  1.7    Bijlagen  bij  obstipatie     Zie  de  volgende  bijlagen  die  u  kunt  gebruiken  om  uw  situatie  in  kaart  te  brengen.     Bijlage  1:  Scorelijst  eten  en  drinken   Bijlage  2:  Scorelijst  ontlasting     §  1.8  Tips  bij  obstipatie     In  deze  lijst  vindt  u  een  samenvatting  van  tips  die  u  zou  kunnen  gebruiken.  Kies  de  tips  die   bij  u  en  uw  situatie  passen.       Tips:     Voeding       -­‐ Eet  vezels  indien  dat  mogelijk  is;   grove  graanproducten  zoals   volkorenbrood,  roggebrood,   havermout,  muesli,  zilverrijst,   groenten,  noten  en  fruit  (behalve   bananen).  Vezels  zijn  vooral  goed   wanneer  iemand  ook  voldoende   vocht  binnen  krijgt.   -­‐ Drink  voldoende;  indien  mogelijk   1,5  liter  per  dag.   -­‐ Start  de  dag  met  een  glas  lauw   warm  water,  dat  stimuleert  de   stoelgang.   -­‐ Gebruik  als  natuurlijk  laxeermiddel   verse  of  gedroogde  pruimen.     Omgeving       -­‐ Zorg  voor  privacy  om  naar  het   toilet  te  gaan,  dat  helpt  om  meer  te   ontspannen.   -­‐ Een  postoel  voorkomt  dat  iemand   een  lange  weg  naar  het  toilet  moet   afleggen,  als  de  conditie  dit   moeilijk  toelaat.   -­‐ Een  postoel  is  te  verkrijgen  bij   thuiszorgwinkels,  en  tegenwoordig   ook  gewoon  online  te  bestellen.   -­‐ Een  postoel  heeft  de  voorkeur   boven  een  ondersteek  op  bed,   omdat  iemand  kan  zitten  op  een   postoel.    

8  

Overige  tips    

-­‐

-­‐

-­‐

-­‐ -­‐

-­‐ -­‐

  Is  er  sprake  van  een  stoma?  Dan  is   er  extra  voorzichtigheid  geboden.   Informeer  bij  de   stomaverpleegkundige  voor  advies.   Er  zijn  medicijnen  die  mogelijk   kunnen  helpen  tegen  de  klachten.   Vraag  uw  arts  of  specialist  om   advies.   Neem  laxeer  middelen  op   voorschrift  van  de  arts  in.   Regelmaat  is  hierin  belangrijk.   Bijvoorbeeld  iedere  dag  of  om  de   dag,  volgens  voorschrift.   Schakel  een  diëtiste  in,  om   voedingsgewoonten  aan  te  passen.   Beweging  is  nodig  voor  een  goede   stoelgang.  Indien  mogelijk  zorg   voor  beweging.  Is  bewegen  beperkt   of  bemoeilijkt  door  pijn  of  ziekte,   schakel  dan  een  fysiotherapeut  in.   Indien  iemand  verward  is,  kan  het   ondersteunen  om  op  vaste   tijdstippen  naar  het  toilet  te  gaan.   Morfine  en  andere  opiaten  staan   bekend  om  hun  verstoppende   werking.  Overleg  met  de  arts  voor   een  passend  laxeer  middel  indien   nodig.  

      §  1.9      Aktiepunten  bij  obstipatie     In  onderstaande  tabellen  staan  actiepunten.  Deze  punten  vragen  u  om  actie  te  ondernemen.       Aktiepunten   Voltooid   Laat  een  arts/specialist  de  mogelijke       oorzaak  van  de  obstipatie  vaststellen.   Houdt  iedere  dag  een  scorelijst  bij  wat       gegeten  en  gedronken  wordt   Zie  bijlage  1.   Houdt  iedere  dag  een  scorelijst  bij       wanneer  er  ontlasting  is  geweest     Zie  bijlage  2.    

9  

   

   

 

Misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     §  2.1  Wat  is  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen?     Hier  volgt  de  uitleg  over  de  begrippen  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen.   Er  wordt  onderscheid  gemaakt  tussen  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen.   Deze  klachten  kunnen  samen  voorkomen  of  ieder  apart.     Misselijkheid:     Misselijkheid  is  moeilijk  aan  te  tonen,  of  te  ‘meten’.  Het  is  een  onaangenaam  gevoel  wat   iemand  ervaart  in  de  buik.  Meestal  heeft  iemand  dan  geen  honger  en  vaak  moet  iemand  dan   braken  of  kokhalzen,  maar  dat  hoeft  niet  altijd.  In  het  algemeen  geeft  het  een  ‘ziek’  gevoel.     Kokhalzen:   Kokhalzen  geeft  oprispingen  die  soms  voorafgaan  aan  braken.  Het  wordt  meestal  als  zeer   vermoeiend  ervaren.  Kokhalzen  is  vaker  het  voorstadium  van  braken.  Het  is  zeer  uitputtend   omdat  allerlei  spieren  in  lichaam  samen  trekken.     Braken:     Braken  wordt  ook  wel  overgeven  genoemd.  Het  is  een:  ‘niet-­‐tegen-­‐te-­‐houden-­‐  gevoel’  van   het  krachtig  leegstorten  van  de  maaginhoud.  Sommige  mensen  vinden  het  heel  vervelend,   echter,  vaak  geeft  het  een  opluchting.     §  2.2    Voorkomen  van  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     Hoe  vaak  komen  deze  klachten  voor?     • Misselijkheid  en  braken  komt  bij  ongeveer  1/3  van  de  patiënten  voor  in  de  laatste   levensfase.      

 

10  

§  2.3    Oorzaken  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     Er  kunnen  verschillende  oorzaken  zijn  voor  deze  klachten.  De  meest  voorkomende  in  de   palliatieve  fase  worden  hier  opgesomd.      Moeite  met  slikken      Maagklachten    Slechte  of  geen  maaglediging    Obstipatie  (niet  kunnen  poepen)  of  blokkades  in  de  darm    Door  medicatie  zoals  morfine  (vooral  in  de  eerste  week)    Door  behandeling  zoals  radiotherapie  of  chemo  therapie    Het  slechter  werken  van  bepaalde  organen  zoals:  de  darmen,  de  nieren  en  de  lever    Ervaren  van  pijn    Ervaren  van  angst         §  2.4  Behandelen  van  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     Misselijkheid,  kokhalzen  en  braken  worden  afhankelijk  van  de  oorzaak  op  verschillende   manieren  behandeld.  Vaak  schrijft  een  arts  medicijnen  voor.  Een  maagsonde  (om  de  maag   te  hevelen,  vaak  met  een  slangetje  in  de  neus  ingebracht)  kan  een  oplossing  bij  veelvuldig   braken  zijn.       §  2.5  Extra  aandachtspunten  bij  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     Zijn  medicijnen  de  oorzaak  van  de  klachten  zoals  bijvoorbeeld  pijnstillers  (opiaten,   morfine)?   Dan  is  de  misselijkheid  meestal  tijdelijk  en  verdwijnt  deze  meestal  na  1  week.  In  deze   gevallen  kan  medicatie  verlichting  geven,  vraag  uw  arts  om  advies.     Misselijkheid  en  braken  kunnen    een  teken  zijn  dat  bepaalde  processen  inhet  lichaam  niet   meer  werken.  Het  lichaam  gaat  achteruit  en  daardoor  worden  bepaalde  processen;  ‘de   huishouding’  van  het  lichaam  verstoord.  In  deze  gevallen  zou  misselijkheid  en  braken   kunnen  optreden.       Klachten  kunnen  tijdelijk  van  aard  zijn  en  weer  verdwijnen,  gedurende  het  stervensproces.     Als  er  geen  maaginhoud  meer  is,  komt  galbraken  voor.  Er  wordt  dan  geen  etensresten   uitgespuugd,  maar  galsappen  uit  het  spijsverteringskanaal.  Soms  is  het  dan  prettig  om  juist   iets  in  de  maag  te  hebben;  een  biscuitje,  een  cracker  of  iets  waar  trek  in  is.            

11  

§  2.6    Bijlagen  bij  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     Zie  de  volgende  bijlagen     Bijlage  1:  Scorelijst  eten  en  drinken   Bijlage  2:  Scorelijst  ontlasting  &  braken       §  2.7  Tips  bij  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     In  deze  lijst  vindt  u  een  samenvatting  van  tips  die  u  zou  kunnen  gebruiken.  Kies  de  tips  die   bij  u  en  uw  situatie  het  best  passen.       Tips:     Geuren       -­‐ Etenslucht  kan  misselijkheid   versterken;  houd  hier  rekening   mee.   -­‐ Sterke  geuren  zoals  parfum,  geuren   van  bloemen  en  zeep  kunnen   misselijkheid  veroorzaken,  houdt   hier  rekening  mee.   -­‐ Het  gebruik  van  wierook  kan   misselijkheid  veroorzaken,   neutrale  wierook  kan  echter   gebruikt  worden  om  andere   geuren  te  neutraliseren.     -­‐ Het  gebruik  van  geurkaarsen  of   luchtverfrissers  werkt  meestal   averechts  omdat  zij  geuren   maskeren  i.p.v.  neutraliseren.   -­‐ Etherische  oliën  kunnen   ondersteunend  werken.  Met  een   aromalamp  kunt  u  etherische  oliën   laten  verdampen.  Vul  het  lampje   met  water  en  voeg  5-­‐10  druppels   etherische  olie  toe.  Het   waxinelichtje  eronder  zorgt  voor   verwarming  waardoor  de  olie   verdampt.   -­‐ Je  kunt  ook  de  olie  verdampen  in   waterbakjes  van  CV  of  in  een   keteltje  op  de  kachel.     -­‐ Gember,  venkel  en  pepermunt  zijn   populaire  bestanddelen  voor  een    

12  

Voeding    

-­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐

-­‐ Afleiding  &  ontspanning    

-­‐

-­‐

-­‐

-­‐ Overige  tips  

 

etherische  olie  bij  misselijkheid  en   braken.  De  effectiviteit  van  deze   etherische  oliën  lijkt  voort  te   komen  uit  de  pijnstillende  en   antibraak  eigenschappen  van  de   stoffen.     Eet  licht  verteerbare   voedingsmiddelen,  die  niet  zwaar   op  de  maag  liggen.   Blijf  rechtop  zitten  na  het  eten  van   voedsel  (30-­‐45  min)   Eet  kleinere  maaltijden,  eventueel   vaker  aanreiken  van  maaltijden.   Verander  van  voeding   Het  inschakelen  van  een  diëtist  kan   helpen.  Deze  professional  is   gespecialiseerd  in  het  zoeken    naar   voedingsmiddelen  die  bijvoorbeeld   licht  verteerbaar  zijn.   Drink  cola  zonder  prik    (de  prik   kan  voor  oprispingen  zorgen.  Zorg   ervoor  dat  de  cola  niet  te  koud  is.)     Afleiding  helpt  omdat  het  de   aandacht  legt  op  iets  anders  dan   ‘ziek  voelen’.  Welke  dingen  vind  je   leuk?  /Wat  doet  je  dierbare  graag?   Wees  creatief!   Meestal  is  spanning  en  angst  van   invloed  op  de   misselijkheidsklachten;   ontspannen  helpt.  Voer  een   massage  uit  of  laat  een   massagetherapeut  komen   (fysiotherapeut).   Ontspanningsoefeningen  zoals   meditatie,  yoga  of  mindfulness   werken  klachten  verlagend.  Vraag   aan  professionele  leraar  of  lerares   om  oefeningen  op  maat.   Afleiding  kan  worden  bewerk  stelt   door  het  beluisteren  van  favoriete   of  ontspannende  muziek.    

13  

 

-­‐ -­‐

-­‐

-­‐

Schakel  een  acupuncturist  in;  deze   kan  eventuele  verlichting  brengen.   Zorg  voor  een  goede   mondverzorging.  Denk  aan   tandenpoetsen,  spoelen  met   mondwater.  Lukt  dit  niet  meer?   Vraag  de  verpleegkundige/huisarts   dan  om  advies.   Voorkom  obstipatie  of  constipatie   (niet  of  moeilijk  kunnen  poepen),   dit  verergert  of  kan  een  oorzaak   zijn  van  misselijkheid.  Een  goede   stoelgang  is  belangrijk.  Zijn  er   problemen  met  de  stoelgang,  meld   deze  dan  bij  de  (huis)arts.     Er  zijn  medicijnen  die  mogelijk   kunnen  helpen  tegen  uw  klachten.   Vraag  uw  arts  of  specialist  om   advies.  

    §2.8    Aktiepunten  bij  misselijkheid,  braken  en  kokhalzen     In  onderstaande  tabellen  staan  actiepunten.  Deze  punten  vragen  u  om  actie  te  ondernemen.       Aktiepunten   Voltooid   Laat  een  arts/specialist  de  mogelijke       oorzaak  van  de   misselijk/braken/kokhalzen  vaststellen.   Houd  iedere  dag  een  scorelijst  bij  uit  de       bijlage  die  de  ernst  van  je  klachten   weergeeft.   Zie  Bijlage  1   Houd  iedere  dag  een  scorelijst  bij  wat       gegeten  en  gedronken  wordt   Zie  bijlage  2.   Houd  iedere  dag  een  scorelijst  bij       wanneer  er  ontlasting  is  geweest     Zie  bijlage  3.          

 

14  

 

 

Hoofdstuk  3   Vermoeidheid     §  3.1    Wat  is  vermoeidheid?     Veel  mensen  die  kanker  hebben,  ervaren  vermoeidheid.  Deze  vermoeidheid  is  uitputtend   en  aanhoudend.  Het  belemmert  in  het  dagelijks  functioneren.  Deze  vermoeidheid  gaat  niet   over  na  een  goede  nachtrust.    Deze  vermoeidheid  herken  je  vaak  in  de  hevigheid  ervan.  Het   lichaam  vraagt  duidelijk  om  rust  en  slaap.  De  lichamelijke  vermoeidheid  zorgt  ervoor  dat   bepaalde  activiteiten  niet  meer  ondernomen  kunnen  worden.  Activiteiten  die  voorheen   makkelijk  gingen.  Er  is  gebrek  aan  energie.  Naast  de  lichamelijke  vermoeidheid  kan  er   sprake  zijn  van  geestelijke  vermoeidheid.  Deze  vermoeidheid  kenmerkt  zich  door  gebrek   aan  concentratievermogen  en  geheugenstoornissen  en  moeite  met  beslissingen  nemen.     §  3.2    Voorkomen  van  vermoeidheid     Vermoeidheid  kan  in  alle  stadiums  van  de  palliatieve  zorg  voor  komen.  Het  wordt  vaak   gezien  bij  mensen  waar  kanker  is  gediagnosticeerd.  Vermoeidheid  is  de  meest  vaak   voorkomende  klacht.     • Bij  40  tot  100  %  van  de  patiënten  met  uitgezaaide  kanker  komt  vermoeidheid  voor.   • Bij  andere  ongeneeslijke  ziektes  komt  vermoeidheid  in  hoge  aantallen  voor.     §  3.3  Klachten  bij  vermoeidheid     Er  is  onderscheid  tussen  lichamelijk  en  emotionele/cognitieve  vermoeidheid.   Andere  klachten  en  symptomen  zoals  kortademigheid  en  pijn  kunnen  klachten  van   vermoeidheid  vergrootten.  Men  kan  sneller  geïrriteerd  reageren  en  de  (lichamelijke)   prestaties  nemen  af.  Lusteloze  gevoelens  kunnen  hierbij  voorkomen.                  

15  

§  3.4  Oorzaken  van  vermoeidheid     De  precieze  oorzaak  van  vermoeidheid  is  onbekend.  Meestal  is  een  samenhang  van   verschillende  factoren  toe  te  wijzen  waarom  vermoeidheid  wordt  ervaren.     • Er  zijn  soorten  kanker  waarbij  bekend  is  dat  ze  meer  vermoeidheid  geven  dan   andere  soorten.     • Het  stadium  van  de  ziekte  maakt  verschil.       • Patiënten  met  uitzaaiingen  hebben  vaker  meer  last  van  vermoeidheid  dan  diegene   waarbij  kanker  niet  is  uitgezaaid.   • Behandelingen  kosten  energie.  Je  mag  denken  aan:  chemotherapie,  bestraling  of   bepaalde  medicijnen.     • Kanker  kan  verschillende  processen  in  het  lichaam  verstoren.  Er  kan  dan   bijvoorbeeld  bloedarmoede,  vochtverlies,  trombose,  koorts  bij  infecties,  hartfalen,   nierfalen  en  leverfalen  voorkomen,  waardoor  het  lichaam  vermoeid  wordt.     • Emoties  kosten  ook  energie.  Wanneer  iemand  angstig  en  verdrietig  is  kost  deze   energie.     • Een  emotie  kan  leiden  tot  bijvoorbeeld  slaapstoornissen,  dat  werkt  averechts  op  je   energieniveau.         §  3.5  Behandelen  van  vermoeidheid     Het  ligt  aan  de  oorzaak  van  de  vermoeidheid,  in  hoeverre  deze  klachten  kunnen  worden   behandeld.  Afhankelijk  van  de  oorzaak  kan  er  iets  gedaan  worden  om  de  vermoeidheid  op   te  heffen  of  te  verminderen.    Dit  is  mede  afhankelijk  van  het  stadium  waar  de  ziekte  zich   bevind.     In  sommige  gevallen  kan  bepaalde  medicatie  helpen.  Soms  kan  juist  het  stoppen  van  een   bepaalde  behandeling  het  overwegen  waard  zijn,  zodat  het  energie  niveau  stijgt.     Sommige  oorzaken  kunnen  worden  opgelost,  anderen  oorzaken  niet.  In  de  praktijk  is  het   vaak  moeilijk  om  vermoeidheid  te  behandelen.     Vaak  zal  de  behandeling  bestaan  uit  nevenklachten  die  de  symptomen  van  vermoeidheid   vergrootten  te  verminderen.  Het  behandelen  van;  pijn  of  van  benauwdheid  om  een   voorbeeld  te  noemen.   Een  manier  van  behandelen  is  gericht  op  reguleren  van  de  energie.  Zuinig  met  energie   omgaan  en  de  energie  beter  verdelen,  is  de  doelstelling.   Er  zal  dan  een  manier  gevonden  moeten  worden  hoe  men  met  de  vermoeidheid  om  gaat  en   de  energie  wordt  verdeeld.                

16  

 §  3.6  Extra  aandachtspunten  bij  vermoeidheid     Stel  realistische  doelen!  Sommige  zaken  gaan  niet  meer  indien  iemand  ongeneeslijk  ziek   bent.  Wees  realistisch  en  laat  u  niet  uitputten  vanwege  zaken  die  misschien  niet  eens  zo   belangrijk  voor  u  zijn.             Het  probleem  zelf  is  vaak  niet  op  te  lossen,  echter  wel  hoe  u  met  de  situatie  omgaat.  Een   balans  vinden  tussen  rust  en  inspanning,  kan  een  opgave  zijn,  echter  zeker  de  moeite   waard.  Doordat  de  focus  ligt  op  zaken  die  u  wel    kan  i.p.v.  zaken  die  niet  meer  lukken,  kunt   u  zich  makkelijker  aanpassen  aan  de  omstandigheden.         Er  zijn  medicijnen  die  vermoeidheid  als  bijwerking  hebben.  Vooral  sterke  pijnstillers  en   kalmerende  tabletten  kunnen  mensen  vermoeid  en  suf  maken.  Afhankelijk  van  welke   medicijnen  u  gebruikt,  kan  deze  sufheid  en  vermoeidheid  van  tijdelijke  aard  zijn.  Het   lichaam  dient  aan  de  medicijnstoffen  te  wennen.  Bijwerkingen  kunnen  van  tijdelijke  aard   zijn,  terwijl  het  werkzame  bestand  blijvend  zijn  werk  kan  doen.     §  3.7  Bijlagen  bij  vermoeidheid       Zie  de  volgende  bijlage     Bijlage  4;  prioriteiten  lijst       §  3.8  Tips  bij  vermoeidheid     In  deze  lijst  vindt  u  een  samenvatting  van  tips  die  u  zou  kunnen  gebruiken.  Kies  de  tips  die   bij  u  en  uw  situatie  passen.       Tips:     Energie  besparen         -­‐ Werk  energie  zuinig;  waar   besteed  je  energie  aan  en   waar  niet   -­‐ Stel  prioriteiten  wat   belangrijk  voor  je  is.   -­‐ Een  maaltijdvoorziening  kan   ondersteunen,  zodat  energie   bij  maaltijd  bereiden  kan   worden  bespaard.     -­‐ Gezond  voedsel  geeft  energie.   -­‐ Stress  en  conflicten  vragen   veel  energie,  probeer  ze  op  te    

17  

-­‐ -­‐

-­‐   Energie  op  laden    

lossen  of  te  beperken   Taken  die  u  zelf  niet  hoeft  uit   te  voeren,  kan  door  een  ander   worden  overgenomen.   Overleg  met  mantelzorgers,   vrienden  en  familie,  geef  aan   dat  er  rust  momenten  nodig   zijn  en  bouw  deze  consequent   in.   Stel  eventueel  een   bezoekschema  in    

  -­‐ -­‐

-­‐

-­‐

Zorg  voor  een  goede   nachtrust  en  voldoende   ontspanning.   kruidenthee,  welterusten  thee   helpt  op  een  natuurlijke   manier  de  nachtrust  te   bevorderen   Blijf  aan  uw  conditie  werken   indien  mogelijk.  Ook  indien  u   veel  op  bed  ligt;  probeer   bijvoorbeeld  regelmatig  van   houding  te  wisselen  door  op   een  stoel  te  gaan  zitten.  Als   dat  niet  meer  lukt,  gaat  u   regelmatig  rechtop  in  bed  te   zitten.   Bouw  een  vast  slaap  en  rust   ritme  in  

  Afleiding  &  ontspanning    

-­‐ -­‐

-­‐ -­‐

 

  neem  deel  aan  ontspannings   oefeningen   Gebruik  een  hypnose  sessie   (audio  downloaden   www.praktijkmindboost.nl)   om  te  ontspannen.   massage  en   ontspanningstechnieken   kunnen  energie  geven.   Er  goed  uitziet  doet  ook  beter   voelen.  Schenk  aandacht  aan  

18  

-­‐

kleding  (als  het  even  kan;   overdag  uit  de  pyjama,  om   een  dag  en  nacht  ritme  te   bewaken).  Aandacht  van  de   kapper  of  de   schoonheidsspecialist  kan   ondersteunen  om  fitter  te   voelen.   luisteren  naar  muziek  werkt   ontspannend.  Het  is  een   activiteit  die  altijd  kan,   ongeacht  iemands  fysieke  of   mentale  gesteldheid.  

   Overige  tips    

-­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐

-­‐

-­‐

-­‐

-­‐

 

  vermijd  cafeïne  houdende   dranken  zoals  koffie  laat  op   de  avond   wees  zuinig  met  alcohol   overweeg  met  de  arts   slaapmedicatie     accepteer  de  vermoeidheid   door  op  tijd  rust  te  nemen   schakel  een  fysiotherapeut  in   die  ondersteunt  om  uw   conditie  op  te  bouwen  of  op   peil  te  houden   wellicht  kan  een  diëtist   helpen  om  de  mogelijkheden   van  energierijke  voeding  te   bespreken.  Wellicht  is   bijvoeding  een  optie.   Hulpmiddelen  ter   ondersteuning  kunnen  handig   zijn;  zoals  een  rolstoel  of   rollator   Inzetten  van  thuiszorg  om  te   ondersteunen  in  de   huishouding  kan  de  druk  van   de  taken  wegnemen  (ook  bij   de  mantelzorg).   Thuiszorg  kan  ondersteunen   in  de  persoonlijke  verzorging.   Zo  kunt  u  energie  kunt   besparen,  en  deze  in  andere  

19  

-­‐

activiteiten  besteden,  of  u   raakt  minder  uitgeput.     Informeer  naar  goed   opgeleide  vrijwilligers  via   mantelzorgpunt  of  via  VPTZ  .   Zij  hebben  ervaringen  en   kunnen  praktische   ondersteuning  geven.  

      §  3.9  Aktiepunten  bij  vermoeidheid     In  onderstaande  tabellen  staan  actiepunten.  Deze  punten  vragen  u  om  actie  te  ondernemen.       Aktiepunten   Voltooid   Bespreek  de  vermoeidheid  met  uw  arts.       Is  er  een  behandeling  van  de  oorzaak   mogelijk?   Zijn  er  mogelijk  bijwerkingen  van       medicamenten  en  behandelingen  die   voorkomen  kunnen  worden?   Bespreek  deze  met  uw  arts                                

 

20  

 

       

 Pijn     §  4.1  Wat  is  pijn?     Pijn  is  een  sensatie  van  prikkels  in  het  centrale  zenuwstelsel.  Deze  prikkels  geven  aan  dat  er   ergens  in  het  lichaam  ‘iets’  aan  de  hand  is.     Er  bestaan  allerlei  moeilijke  definities  over  pijn.  De  geleerden  zijn  het  niet  hellemaal  eens   over  een  eenduidige  definitie  van  pijn.   Samengevat  gaat  het  om  de  pijnbeleving;  als  jij  zegt  dat  je  pijn  voelt,  dan  is  er  pijn!       Pijn  is  een  subjectief  gegeven.     Er  zijn  meerdere  onderverdelingen  te  maken  in  pijn.  Hieronder  heb  ik  een  aantal  genoemd.   Afhankelijk  van  het  soort  pijn,  kunnen  er  verschillende  behandeling  worden  toegepast.   Onderstaand  zijn  de  meest  belangrijke  soorten  pijn  opgesomd.       • Acute  pijn   Acute  pijn  kan  heel  hevig  zijn.  Deze  pijn  is  tijdelijk  van  aard.  Deze  pijn  verdwijnt  als   er  genezing  plaats  vindt  of  bij  het  nemen  van  medicatie.   Acute  pijn  krijg  je  doordat  je  lichaam  je  waarschuwt,    een  teken  geeft;  ‘let  op’.   Bijvoorbeeld  wanneer  je,  je  stoot  ,  in  je  vinger  snijd  of  je  verbrand.   • Chronische  pijn.     Chronische  pijn  is  voortdurende  pijn.  Pijn  waarvan  verwacht  wordt  dat  deze  niet   meer  overgaat.     Soms  is  er  een  oorzaak  bekend,  soms  ook  niet.  De  pijn  houdt  al  langere  tijd  aan   (gedurende  maanden).  Behandelingen,  operaties  en  medicijnen  kunnen  de  klachten   verlichten  of  verdoezelen,  echter  de  pijn  zelf  verdwijnt  niet.     Daarnaast  wordt  er  onderscheid  gemaakt  tussen     • Nociceptieve  pijn  (veroorzaakt  door  weefselbeschadiging)   • Neuropathische  pijn  (veroorzaakt  door  pijn  aan  de  zenuwen  of  zenuwstelsel)  

 

21  

•

•

Doorbraakpijn:  Het  plotseling  hevig  optreden  van  pijn,  wanneer  je  aan  chronische   pijn  lijd.  Het  is  een  piekmoment  van  pijn,  die  een  minuut  of  dertig  kan  duren  (langer   of  korter  kan  ook).    Dit  kan  een  aantal  keer  per  dag  voorkomen.   End  of  dose  pijn;  De  pijn  die  optreedt  vlak  voordat  de  volgende  dosering  van   pijnmedicatie  dient  te  worden  gegeven.  

  §  4.2  Voorkomen  van  pijn     Pijn  komt  vaak  voor.    Bijna  ¾  van    de  mensen  die  kanker  hebben,  ervaren  pijn.  Pijn  is   subjectief  en  iedereen  ervaart  pijn  anders.   Het  kan  van  per  persoon  verschillen.  Wat  de  een  pijnlijk  vind,  vindt  de  ander  dragelijk.       Het  kan  voorkomen  dat  iemand  pijn  ervaart  op  een  plek  of  op  meerdere  plekken.  Behalve   mensen  die  kanker  hebben,  kunnen  andere  ongeneeslijke  ziektes  ook  pijnklachten  met  zich   meebrengen;  zoals  aids,  ALS  en  COPD.     Het  stadium  van  de  ziekte  kan  verschil  maken  in  uw  pijn  (beleving).     §  4.3  Klachten  bij  pijn     Pijn  is  een  ervaring.  Er  wordt  gesproken  van  pijnbeleving.  Meer  dan  de  helft  van  de  pijn   wordt  door  een  psychische  factor  gevormd  !       Pijn  hangt  samen  met  verschillende  factoren,  hoe  je  je  voelt,  bijvoorbeeld.  Indien  je  angstig   bent,  of  je  depressief  voelt  zal  pijn  moeilijker  te  verdragen  zijn.       Je  zult  begrijpen  dat  angst  voor  pijn  en  spanning  in  je  lichaam  de  pijn  ervaring  heviger   maken.  Andersom  kunnen  pijn  gevoelens,  spanning  en  boosheid  vergrootten.       Daarentegen  geldt  ook  indien  je  blij  bent,  je  goed  voelt,  of  geconcentreerd  bent,  dat  je  de   pijn  minder  hevig  ervaart.  Als  je  rustig  en  ontspannen  bent  dan  kan  pijn  niet  in  hevige  mate   aanwezig  zijn!  (zie  het  programma  pijnvrij,  meer  informatie  www.sterinzorg.nl)     Lichamelijke  klachten  zoals  hoest,  hik  en  overgeven  zullen  pijn  verergeren.       §  4.4  Oorzaken  van  pijn     Er  kunnen  verschillende  oorzaken  van  pijn  zijn.  Hieronder  lees  je  de  meest  voorkomende.      Weefselbeschadiging  aan  de  buiten  kant  van  het  lichaam,  door  bijvoorbeeld   drukplekken  of  open  wonden.    Beschadigingen  aan  de  binnenkant  van  het  lichaam,  door  bijvoorbeeld  een  tumor  of   een  gezwel  dat  drukt  op  organen  of  zenuwen.  Ook  uitzaaiingen  kunnen  pijnklachten   geven.  

 

22  

 Sommige  aandoeningen  zoals  AIDS    en  ALS  kunnen  zenuwen  aantasten,  welke   pijnklachten  kunnen  geven.    Behandelingen  kunnen  pijn  geven;  operaties,  onderzoeken,  chemo  therapie.    Bijkomende  klachten  zoals  spierspasmen,  obstipatie  en  veelvuldig  braken.       §  4.5  Behandelen  van  pijn     De  behandeling  van  pijn  is  afhankelijk  van  de  oorzaak  van  pijn.  Aangezien  pijnklachten   grote  invloed  hebben  op  de  kwaliteit  van  leven  is  het  belangrijk  de  klachten  met  een   professional  te  bespreken.  Zodat  deze  een  plan  van  aanpak  kan  opstellen.       Onderstaand  is  een  samenvatting  gegeven  welke  mogelijke  behandelingen  er  zijn  ter   pijnbestrijding:      Behandeling  van  het  symptoom  met  medicatie,  dat  kunnen  bijvoorbeeld  tabletten   zijn,  drankjes,  infuus  of  zetpillen,    Behandeling  van  de  oorzaak  door  bijvoorbeeld  chemotherapie,  radiotherapie,   chirurgische  ingrijpen,    Door  massage  (ontspanning)    Toepassen  van  warmte  en  koude,     TENS  (transcutaneous  electrical  nerve  stimulation),    Ontspanningsoefeningen,    Cognitieve  gedragstherapie,    Afleiding,    hypnotherapie     §  4.6  Extra  aandachtspunten  bij  pijn     Er  bestaan  veel  taboes  en  verkeerde  overtuigingen  over  pijnmedicatie.  Zeker  over   toedienen  van  morfine  bestaan  nogal  wat  onjuistheden.    Morfine  zou  een  bijdrage  leveren   aan  het  vroegtijdig  overlijden.    Dit  is  bij    adequate  pijnbehandeling  niet  het  geval!     Een  andere  taboe  of  angst  die  vaker  voorkomt  is  de  angst  voor  verslavingsverschijnselen   aan  zware  pijnstillers.    Indien  de  adequate  pijnstilling  is  afgesteld  dan  ervaart  de  patiënt   geen  psychische  afhankelijk  van  het  medicijn.  Lichamelijke  gewenning  maakt  geen   verslaving!       Ik  maak  vaak  mee  dat  mensen  medicatie  nemen  zolang  mogelijk  uit  stellen.  ‘Als  ik  straks   ‘echt’  pijn  heb  dan  is  er  geen  behandeling  meer  mogelijk,  omdat  ik  gewend  ben  aan  de   medicijnen’.  Dit  is  niet  waar!   Het  is  beter  om  de  pijnstilling  op  te  bouwen  op  geleide  van  pijn.    Zodat  medicijnen  rustig   kunnen  worden  opgebouwd.  Het  is  moeilijker  pijn  te  bestrijden  als  deze  in  een   vergevorderd  stadium  is.  Medicatie  kan  indien  nodig,  ontelbare  keren  worden  opgehoogd   als  de  pijnklachten  toenemen.    

 

23  

Bespreek  met  de  voorschrijver  van  uw  medicijnen  wat  u  mag  verwachten  en  laat  eventuele   taboes  ontkrachten.       §  4.7  Bijlagen  bij  pijn     Zie  de  volgende  bijlagen     Bijlage  5:  pijnscore  lijst     §  4.8  Tips  bij  pijn       Tips:     Medicatie       -­‐ Houdt  u  aan  de  voorgeschreven   medicatie  dosering.  Het  is  goed  om   medicatie  op  vaste  tijden  in  te   nemen.  Er  ontstaat  dan  een  spiegel   in  het  bloed  zodat  de  pijn  continue   wordt  onderdrukt.   -­‐ Sommige  medicatie  werkt  snel,   andere  medicatie  heeft  enkele   dagen  of  zelfs  meerdere  dagen   nodig  om  zijn  pijnstillende  werking   te  laten  ervaren.   -­‐ Sommige  bijwerkingen  zoals   misselijkheid  en  obstipatie  kunnen   voorkomen  worden  met  medicatie.   -­‐ Meestal  zijn  misselijkheidsklachten   bij  morfine  achtige  medicatie   behandelbaar  met  medicijnen.   Meestal  zijn  deze  klachten   verdwenen  na  de  eerste  week.   -­‐ Er  kunnen  op  verschillende   manieren  pijnstilling  worden   toegediend.  Als  slikken  moeizamer   gaat  kan  er  bijvoorbeeld  een   drankje,  een  zetpil  of  via  een  infuus   pijnmedicatie  worden  gegeven.     -­‐ Soms  schrijft  een  arts  een   combinatie  van  lichte  en  zware     pijnstillers  voor.  Deze  kunnen   elkaars    werking  versterken!     -­‐ Er  zijn  lang  en  kortwerkende   pijnstillers    

24  

-­‐

Morfine  en  andere  opiaten  staan   bekend  om  hun  verstoppende   werking.  Overleg  met  de  arts  voor   een  passend  laxeer  middel  indien   nodig.  

  verwachtingen    

-­‐

-­‐ Overige  tips    

-­‐

-­‐

-­‐ -­‐ -­‐ -­‐

-­‐ -­‐

-­‐

 

  Er  wordt  vaak  gezegd:  ‘pijn  hoeft   tegenwoordig  niet  meer’.  In  de   praktijk  blijkt  dat  er  toch  veel   mensen  zijn  die  pijn  ervaren.   Bespreek  wat  je  wel  en  niet  mag   verwachten  van  een  behandeling.   Er  wordt  onderscheid  gemaakt   tussen  pijn  en  dragelijke  pijn     Rust  is  belangrijk.  Indien  u  moe   bent,  kunt  u  minder  pijn   verdragen.  Het  tegenovergesteld  is   ook  waar:  heeft  u  meer  energie  dan   kunt  u  beter  de  verdragen   Het  kan  handig  zijn  een   fysiotherapeut  of  ergotherapeut  in   te  schakelen  die  kan  ondersteunen   indien  uw  houding  veranderd,  of   om  te  ondersteunen  bij  beweging.   Massage  werkt  pijnstillend   Ontspanning  helpt  tegen  pijn,  doe   ontspanningsoefeningen   Hypnose  brengt  verlichting  voor   pijn  (www.sterinzorg.nl)   Toedienen  van  warmte  of  koude   kan  pijnstillende  zijn.  Vraag  uw   arts  om  advies.  In  sommige   gevallen  is  koud  beter  dan  warmte,   of  net  andersom.   Door  begrip  en  kennis  kunt  u   wellicht  anders  omgaan  met  u  pijn   Indien  u  pijn  ervaart  bij  een   bepaalde  behandeling  of   bijvoorbeeld  voor  de  verzorging,   bespreek  de  mogelijkheden  om   pijnstilling  toe  te  dienen  vlak  voor   deze  behandeling  of  activiteit.   Indien  mogelijk  zorg  voor  

25  

beweging.  Is  bewegen  beperkt  of   bemoeilijkt  door  pijn  of  ziekte,   schakel  dan  een  fysiotherapeut  in.       §  4.9  Aktiepunten  bij  pijn       Aktiepunten   Bespreek  behandeling  van  medicatie  met   uw  behandeld  arts.     Heeft  u  overtuigingen  over  het  negatieve   effect  van  de  medicatie  zoals  angst  voor   verslaving  en  vroegtijdig  overlijden  ?   Bespreek  deze  met  de  arts.   Bespreek  uw  verwachtingen  met  de   behandelend  arts?.   Wat  kunt  u  verwachten  van  de   pijnbehandeling?  Wat  is  hierin  reëel?   Houdt  een  pijnscorelijst  bij   Zie  bijlage  5.                                              

 

 

Voltooid    

 

 

 

 

 

 

26  

 

 

Verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     §  5.1  Wat  is  een  verminderde  eetlust?     Een  verminderde  eetlust  is  een  beleving  van  de  patiënt.  Deze  heeft  geen  of  weinig  trek  in   voeding.  Met  beleving  bedoelen  we  dat  het  moeilijk  te  meten  is,  de  patiënt  voelt  dat  hij  of  zij   geen  honger  heeft  of  ervaart  een  vol  gevoel.  Klachten  van  misselijkheid  en  braken  kunnen   hierin  ook  een  rol  spelen  (zie  het  betreffende  hoofdstuk).     We  spreken  van  ondervoeding  als  iemand  een  tekort  heeft  aan  energie  en  voedingsstoffen   die  nodig  zijn  voor  een  gezond  lichaam.       Ernstig  gewichtsverlies  komt  vaak  in  de  laatste  levensfase  voor,  door  een  complexe   combinatie  van  symptomen  die  door  de  onderliggende  ziekte  worden  veroorzaakt.  Er  is  dan   verlies  van  spiermassa    en  verlies  van  vetweefsel  te  zien.  Dit  ernstig  gewichtsverlies  kan  in   de  laatste  levensfase  erg  snel  gaan.  Soms  schrikken  hier  mensen  van,  omdat  dit   gewichtsverlies  confronterend  kan  zijn.    Wanneer  vermagering  snel  optreed,  ziet  iemand  er     ‘ziek’  uit.     §  5.2  Voorkomen  van  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     Afhankelijk  van  het  stadium  van  de  ziekte  is  er  vaak  sprake  van  een  verminderde  eetlust  en   van  gewichtsverlies.     Soms  komt  gewichtsverlies  voor  zonder  dat  de  voedingsgewoonten  veranderd  zijn.  Het   lichaam  verbruikt  meer  energie  door  de  ziekteprocessen.       Bij  bijna  alle  personen  met  kanker  komt  gewichtsverlies  voor  (85%),  zeker  in  de  laatste   levensfase.  Verschillende  soorten  kanker  zorgen  ervoor  dat  iemand  gewicht  verliest.   Sommige  soorten  kanker  zoals  maagkanker  en  alvleesklierkanker  brengen  vaak  ernstig   gewichtsverlies  met  zich  mee.          

 

27  

§  5.3  Oorzaken  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     Er  zijn  verschillende  oorzaken  voor  gewichtsverlies.  Enerzijds  komt  het  doordat  de   energiehuishouding  van  het  lichaam  verandert.  Verschillende  lichamelijke  processen   worden  verstoord  en  dit  kan  zich  uitten  in  gewichtsverlies.  Hieronder  staan  de  meest   voorkomende  opgesomd:      Moeite  met  slikken      Maagklachten  (zoals  een  maagzweer)    Obstipatie  (niet  kunnen  poepen)  of  blokkades  in  de  darm    Het  gevoel  snel  verzadigd  te  zijn    Een  complexe  combinatie  die  het  energieverbruik  van  iemand  ernstig  verstoren    Vaak  een  combinatie  van  verschillende  onderliggende  symptomen    Verhoogd  verbruik  van  voedingstoffen  door  extra  energieverbruik  die  de   kankercellen  nodig  hebben    Klachten  van  het  spijsverteringskanaal    Slecht  passend  gebit  (door  gewichtsverlies  kan  een  gebit  te  groot  worden  en  niet   meer  passend  zijn)    Droge  mond    Verandering  van  smaak  en  geur  (ten  gevolge  van  behandelingen;  zoals  chemo)    Ontstekingen  in  de  mond  (ten  gevolge  van  behandelingen;  zoals  chemo)    Misselijkheid  en  braken  (zie  ander  hoofdstuk  in  dit  boek)    Iemand  heeft  hulp  en  ondersteuning  nodig  bij  het  eten,  en  vindt  dit  moeilijk  te   vragen      Wonden  (operatie  wonden,  doorligwonden  andere  letsels;  kosten  extra  energie)    Bijwerking  van  behandelingen  (zoals  chemo  of  radiotherapie)    Bijwerking  van  medicijnen    Braken      Diarree    Koorts    suikerziekte    Vermoeidheid,  eten  kost  teveel  energie    Pijn,  wie  pijn  heeft,  heeft  vaak  geen  trek  om  te  eten    Depressie,  de  eetlust  is  afwezig    Kortademigheid,  eten  kost  te  veel  energie    Bezorgdheid  over  de  situatie,  iemands  kan  in  de  ban  van  emoties  zijn,  waardoor  er   minder/  geen  eetlust  is.                  

 

28  

§  5.4  Behandelen  van  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     Afhankelijk  van  de  oorzaak  zijn  er  verschillende  behandelingsmogelijkheden.  Deze   bespreekt  u  met  uw  behandeld  arts  of  specialist.  In  sommige  gevallen  kunnen  er  medicijnen   worden  gegeven.  Als  de  maag  zich  niet  snel  genoeg  ledigt,  waardoor  mensen  het  gevoel   hebben  dat  ze  vol  blijven  zitten,  kan  hiervan  een  voorbeeld  zijn.     Soms  wordt  er  bijvoeding  gegeven  in  vorm  van  speciale  puddinkjes  of  drankjes  (ook  wel   ‘astronauten’  voeding  genoemd).     In  zeer  uitzonderlijke  gevallen  wordt  er  gestart  met  een  vocht  of  voedingsinfuus.  De  arts  zal   afwegen  of  dit  in  het  voordeel  van  de  patiënt  is.  In  de  laatste  levensfase  is  kwaliteit  van   leven  het  doel,  niet  om  het  gewicht  stabiel  te  houden.     In  de  praktijk  kunnen  mensen  klachten  ervaren  van  extra  bijvoeding  (zoals  misselijkheid  en   braken).  Vaak  is  gewichtsverlies  niet  te  mijden  in  de  palliatieve  fase  omdat  dit  hoort  bij  het   ziekteproces.  In  de  praktijk  betekent  dit  vaak  verwachtingen  bijstellen.  Door  het   gewichtsverlies  wordt  het  soms  pijnlijk  zichtbaar  dat  het  lichaam  (snel)  achteruit  gaat.  De   aanblik  van  ernstig  gewichtsverlies  is  confronterend  met  de  werkelijkheid.       §  5.5  Extra  aandachtspunten  bij  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     Vermindering  van  eetlust    en  gewichtsafname  zijn  meestal  symptomen  van  de  ziekte.  Als   iemand  stervende  is  kun  je  verwachten  dat  er  gewichtsverlies  is.  Hoe    verder  het  beloop   van  de  ziekte,  hoe  minder  aan  het  gewichtsverlies  te  doen  is.       Als  iemand  dood  gaat,  zal  iemand  minder  gaan  eten  en  tenslotte  geen  honger  meer  hebben.   Dit  is  een  onderdeel  van  het  stervensproces.  Je  eet  minder  omdat  je  dood  gaat.   Dat  gebeurt  in  deze  volgorde,  en  niet  andersom!     Het  kan  een  ontzettende  druk  geven  om  te  moeten  eten,  terwijl  het  lichaam  aangeeft  geen   voeding  meer  te  willen.  Houd  hierbij  de  kwaliteit  van  leven  in  het  oog.     Drinkvoeding   Drinkvoeding  is  er  in  verschillende  smaken.  Naast  drinkvoeding  bestaan  er  yoghurtjes,   fruitsapjes  en  pudding.  In  de  meeste  gevallen  wordt  dit  vergoedt  door  de  zorgverzekeraar;   indien  de  arts  of  diëtist  dit  voorschrijft.  De  arts  of  diëtist  zal  afwegen  per  patient  of  er   noodzaak  toe  is.     In  drinkvoeding  zijn  verschillende  soorten  verkrijgbaar,  waaronder:  met  extra  vezels,  met   extra  eiwitten  en  met  extra  calorieën.  Het  kan  een  nadeel  zijn  dat  iemand  zich  snel   verzadigd  voelt.  Persoonlijk  vind  ik  deze  speciale  (dure)  voeding  niet  smakelijk,  en  ik  zou  er   eerder  voor  kiezen  om  voedingsmiddelen  te  nemen  die  lekkerder  smaken.  Dat  is  natuurlijk   een  kwestie  van  smaak.        

 

29  

Sondevoeding   Sondevoeding  is  voeding  dat  via  een  slangetje  het  lichaam  wordt  binnen    gebracht  (via  een   sonde).  De  meeste  slangetjes  (sondes)  worden  via  de  neus  in  de  maag  gebracht  (door  een   arts  of  verpleegkundige).  Een  andere  optie  is  Peg-­‐  sonde,  een  dat  slangetje  rechtstreeks  in   de  maag  wordt  ‘geprikt’  .  Dit  gebeurt  door  een  arts  en  is  een  kleine  chirurgische  ingreep.       Sondevoeding  kan  continue  worden  toegediend  via  een  infuus  systeem.  Dat  kan  een  kastje   zijn,  welke  in  een  rugzak  geplaatst  kan  worden.  Zodat  iemand  mobiel  kan  zijn.       Soms  kan  sondevoeding  s’nachts  worden  gegeven,  tijdens  de  slaap.  Dan  hoeft  iemand   overdag  geen  rugzak  mee  te  slepen.  Echter,  voeding  kan  bij  sommige  mensen  nachts  zwaar   op  de  maag  vallen.  De  spijsvertering  werkt  niet  optimaal  tijdens  de  nachtelijk  uren.       Sondevoeding  kan  toegediend  worden  in  zogenoemde  bolussen.  Een  bolus  is  het  toedienen   van  sondevoeding,  enkel  malen  per  dag  een  grotere  hoeveelheid  per  keer.  Vergelijkbaar   met    tijdstippen  waarop  je  normaliter  een  maaltijd  zou  nuttigen.     De  thuiszorg  kan  sondevoeding  toedienen.  Zelf  aanleren  van  een  toediening  kan  een  optie   zijn  om  niet  afhankelijk  te  zijn  van  de  thuiszorg.       Het  uiteindelijk  doel  van  sondevoeding  dient  goed  voor  ogen  te  worden  gehouden.  Houdt  er   rekening  mee  dat  voeden  op  deze  manier  belastend  kan  zijn.   Is  er  een  levensverwachting  van  maanden/jaren  en  is  de  voedingstoestand  zo  slecht  dan  is   het  overwegen  van  voeding  het  zeker  waard.     Heeft  iemand  een  korte  levensverwachting,  dan  streeft  misschien  het  middel  het  doel   voorbij.     Sondevoeding  hoeft  dan  niet  bij  te  dragen  aan  de  kwaliteit  van  leven,  en  wordt  dan  soms  als   een  belasting  ervaren.  Afhankelijk  van  de  levensverwachting,  de  wens  van  de  patiënt  en  de   oorzaak  van  het  gewichtsverlies  dient  beslissing  te  worden  gemaakt.  Het  dient  geen  doel,   om  het  lijden  te  verlengen.     Alternatieve  voeding  en  diëten     Er  zijn  een  aantal  diëten  zoals  het  bekende  Moerman  dieet.  Het  wetenschappelijk  bewijs   van  deze  diëten  is  wisselend.  Tegenwoordig  gebruiken  steeds  meer  mensen   voedingssupplementen  zoals  vitamines,  antioxidanten  en  mineralen.  Goede  voorlichting   door  een  deskundige  helpt  om  verantwoorde  keuzes  te  maken.  Het  kan  prettig  zijn  om   voedingsmiddelen  en  supplementen  te  kiezen  waardoor  u  zich  beter  en/of  fitter  voelt.   Overleg  met  de  arts,  want  er  zijn  (homeopathische)  middelen  die  van  invloed  kunnen  zijn   op  de  ‘gewone’  medicijnen.                  

30  

§  5.6    Bijlagen  bij  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies     Zie  de  volgende  bijlagen     Bijlage  1:  Scorelijst  eten  en  drinken   Bijlage  2:  Scorelijst  ontlasting  &  braken       §  5.7  Tips  bij  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies       Tips:     Voeding  en  inspanning       -­‐ Houdt  rekening  met   verpleegkundige/medische   handelingen  voordat  iemand   doet  eten  (pijnlijke   handelingen  kunnen  de   eetlust  laten  verdwijnen).   Maak  een  planning.   -­‐ Eten  kan  erg  inspannend  zijn   voor  iemand  die  weinig   energie  heeft.     Plan  eten  niet,  vlak  na  de   verzorging  (plan  een  rust   moment  in,  indien  er  gebrek   aan  energie  is).   -­‐ Indien  iemand  te  moe  is  om  te   koken  kunnen   maaltijdvoorzieningen  helpen   of  kant  en  klaar  maaltijden  bij   de  supermarkt.   -­‐ Laat  iemand  voor  je  koken   Voeding  en  kwaliteit  van  leven       -­‐ Meestal  vinden  de  naasten  het   moeilijker  dan  de  patiënt  zelf   dat  deze  minder  eet  of  niks   meer  eet.  Omdat  niet-­‐eten   vaak  wordt  geassocieerd  met   doodgaan.  Begrijp  dat  niet-­‐ eten  niet  de  oorzaak  van   doodgaan  is,  maar  een  gevolg   van  de  onderliggende  ziekte.   Indien  iemand  stervende  is   het  een  natuurlijk  proces  van    

31  

-­‐

-­‐

-­‐

Voeding  algemeen    

-­‐

-­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐

 

het  lichaam  dat  de  behoefte   van  eten  en  drinken   verminderend  of  helemaal   achterwege  blijft.   de  druk  wegnemen  om  te   moeten  eten,  het  ‘moeten’   eten  loslaten,  kan  een   opluchting  zijn.   Eten  als  iemand  misselijk  is  of   geen  honger  heeft  kan   belastend  zijn  voor  de   persoon  zijn.  Houdt  rekening   wat  kwaliteit  van  leven  is  en   het  doel  van  eten.  Wat  is  het   streven?    Indien  dit  kwaliteit   van  leven  is,  kan  aandringen   van  voeding  averechts   werken.   Voeding  wordt  vaak  gebruikt   om  iemand  te  verwennen  en   om  aandacht    te  geven.  Indien   iemand  geen  honger  meer   heeft  is  het  geven  van   aandacht  door  een   (hand)massage)  vaak  een   goede  vervanging.       Zorg  voor  een  goede   mondhygiëne,  denk  aan   flossen  en  tandenpoetsen   (ook  indien  iemand  weinig  of   niet  meer  eet!)   Bied  kleine  hapjes  aan   gedurende  de  dag   zout  voedsel  aanreiken  indien   dit  is  toegestaan  van  de  arts   vermijd  zwaar  voedsel,  zoals   bijvoorbeeld  vet  voedsel   geef  heldere,  frisse  dranken   groente  en  fruit  sapjes  zijn   een  goed  alternatief  bij  slik   problemen.  Tegenwoordig  in   de  supermarkt  zijn  veel   versgeperste  sapjes  te  

32  

-­‐

-­‐ -­‐

-­‐ -­‐ -­‐

-­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐

 

verkrijgen.   Voedingsmiddelen  die   makkelijk  ‘glijden’  kost   minder  inspanning.  Doordat   er  niet  gekauwd  hoeft  te   worden.  Denk  aan  yoghurt,   pudding  en  soep.   Eet  kleinere  maaltijden,   eventueel  vaker  aanreiken   van  de  maaltijden.   Het  inschakelen  van  een   diëtist  kan  helpen.  Deze   professional  is   gespecialiseerd  in  het  zoeken     naar  voedingsmiddelen  die   bijvoorbeeld  licht  verteerbaar   zijn.   Informeer  naar  speciale   bijvoedingsmiddelen  bij  uw   arts.   Erg  scherp  erg  zuur  of  zoet   eten  kun  je  beter  mijden    ‘droog’  voedsel  vlak  na  het   opstaan,  kan  helpen  omdat  dit   licht  verteerbaar  is.  Denk  aan   toast,  rijstwafels  of  crackers   Zorg  tijdens  het  eten  voor  een   prettige  en  ontspannen  sfeer   Zorg  dat  er  geen   misselijkmakende  geuren  zijn   voor  etenstijd   Als  iemand  last  heeft  van   misselijkmakende  geuren;   kies  voor  koud  eten   Geef  voedingsmiddelen  waar   iemand  trek  in  heeft.   Een  kopje  mager  bouillon  een   half  uurtje  voor  het  eten  wekt   eetlust  op   Vocht  is  belangrijk,  drink  wat   iemand  lekker  vindt   Dien  eten  aantrekkelijk  op.   Maak  er  een  versiering  van,   werk  met  verschillende   kleuren  ingrediënten,  werkt   stimulerend.   33  

-­‐

-­‐

Gebruik  kruiden  om  te   ondersteunen  zo  werkt   knoflook  ontstekend   remmend   Kamille  thee  werkt   verzachtend  (bij  ontstekingen   en  aften  in  de  mond)  

  Overige  tips    

-­‐

-­‐

-­‐

  Zorg  voor  een  goede   mondverzorging.  Denk  aan   tandenpoetsen,  spoelen  met   mondwater.  Als  dat  niet  lukt   vraag  je  verpleegkundige/   huisarts  dan  om  advies.   Voorkom  obstipatie  of   constipatie  (niet  of  moeilijk   kunnen  poepen),  dit  verergert   of  kan  een  oorzaak  zijn  van   misselijkheid.  Een  goede   stoelgang  is  belangrijk.  Zijn  er   problemen  met  de  stoelgang,   meld  deze  dan  bij  de   (huis)arts.     Er  zijn  medicijnen  die   mogelijk  kunnen  helpen  tegen   uw  klachten.  Vraag  uw  arts  of   specialist  om  advies.  

    §  5.8  Aktiepunten  bij  verminderde  eetlust  en  gewichtsverlies       Aktiepunten   Denk  na  wat  de  verwachtingen  zijn  ten   opzichte  van  voeding.     Wat  wil  je  bereiken  en  is  dat  haalbaar?   Bespreek  met  de  art  sof  het  zinvol  is  om   een  discipline  erbij  te  betrekken?         Zoals  een  logopedist  (problemen  met   slikken),  fysiotherapeut  (bij   kortademigheid)  of  een  diëtist  (voor   advies)      

 

Voltooid    

 

 

34  

   

   

 

 

 Module  Angst  gevoelens    

  §  6.1  Wat  is  angst?  

  Angst  is  een  normale  reactie  op  dreigend  gevaar.  Dat  is  gezonde  reactie,  want  dat  spoort   ons  aan  te  reageren;  we  gaan  over  tot  handelen.     Een  ongeneeslijke  ziekte  kan  als  een  dreigend  gevaar  gevoelt  worden.     Angst  in  combinatie  met  spanning  en  stress  komen  vaak  voor  in  nieuwe  situaties.    Bezorgd,   eng,  zenuwachtig  en  gespannen  zijn  andere  termen  die  worden  gebruikt  om  angst  te   beschrijven.   Als  iemand  ernstig  ziek  is  komen  er  regelmatig  situaties  voor  die  nieuw  zijn.  Een  nieuw   toekomstbeeld  en  een  veranderd  lichaam  zijn  hier  onderdelen  van.  Onzekerheden  over  het   aanslaan  van  de  behandelingen,  vragen  over  de  toekomst  zorgen  ervoor  dat  er  minder   houvast  is.     Angst  kan  voorkomen,  tijdens  of  voor,  een  bepaald  onderzoek,  een  behandeling,  voor  een   uitslag  of  voor  veranderingen  die  de  toekomst  met  de  ziekte  met  zich  meebrengt.       We  spreken  van  een  angst  of  paniekstoornis  als  de  angst  zo  de  overhand  neemt  dat   dagelijks  functioneren  niet  meer  lukt.     Indien  iemand  ‘normale’  angstklachten  ervaart  kan  door  een  goed  gesprek,   ontspanningsoefeningen  of  door  informatie  in  te  winnen,  een  manier  gevonden  worden  om   de  angst  te  verminderen  of  er  mee  leren  om  te  gaan.     Is  er  sprake  van  een  angst  stoornis  of  paniek  stoornis  dan  is  het  raadzaam  om  professionele   hulp  in  te  schakelen.     In  de  laatste  levensfase  is  het  geheel  normaal  dat  er  gevoelens  zijn  van  angst,  verdriet,   machteloosheid  en  het  gevoel  van  hopeloosheid.  

 

35  

De  angst  voor  het  lijden,  de  onzekerheid  en  niet  weten  wat  er  te  wachten  staat  kan  mensen   angstig  maken.     Angst  kenmerkt  zich  door  angstige  gedachten  en  kan  lichamelijk  aanwezig  zijn:  deze  staan     beschreven  onder  ‘klachten’  in  deze  module.     Er  kan  verschil  gemaakt  worden  tussen  angst  gevoelens  die  veroorzaakt  worden  door   gedachtes  en  angst  die  voortkomt  uit  een  behandeling  en  lichamelijke  oorzaken  kan   hebben.  Zo  kan  angst  een  bijwerking  van  een  medicijn  of  van  een  ontregelt  lichaam  zijn.       §  6.2  Wat  is  normaal?     Wanneer  iemand  met  kanker  wordt  geconfronteerd  begrijp  je  dat  het  leven  eindig  is.       Iedereen  weet,  de  dood  is  onvermijdelijk.  Echter  zolang  we  niet  direct  geconfronteerd   worden  met  de  dood,  ‘vergeten’  we  hierover  na  te  denken.  Kanker  of  het  stervensproces   maakt  bewust  dat  het  leven  eindig  is.  Het  verlies  van  controle,  geen  houvast  meer  hebben   het  gevoel  afhankelijk  te  zijn  van  de  ziekte  of  het  stervensproces  kan  angst  veroorzaken.     Belangrijke  spirituele  vragen  en/of  zingevingsvragen  komen  naar  voren.  Wat  is  de  zin  van   het  leven  als  je  dood  gaat?  Wat  kan  ik  nu  doen,  nu  mijn  toekomstplannen  vervallen?  Hoe   kan  ik  alles  wat  mij  dierbaar  is  loslaten?     Vaak  komen  mensen  in  een  rouwproces.  In  dit  rouwproces  blijken  de  meeste  mensen   sterker  te  zijn  dan  ze  in  eerste  instantie  zouden  verwachten.     Veel  mensen  kunnen  in  deze  ervaring  rust  en  troost  vinden,  als  de  ziekte  onder  ogen  wordt   gezien.     Geloof  kan  troost  bieden.  Bezig  zijn  met  het  hier  en  nu  geeft  rust.       Het  is  normaal  dat  gevoelens  zich  afwisselen.  Vertrouwen,  verbondenheid,  rust  en   bezinning  worden  vaak  afgewisseld  met  gevoelens  van  angst  en  boosheid.     §  6.3  Voorkomen  van  angst     Angst  komt  vaak  voor,  ook  bij  gezonde  mensen.  Er  kan  angst  zijn  voor  verschillende   elementen  van  ziek  zijn  zoals:  angst  voor  pijn,  angst  voor  afhankelijk  te  worden,  angst  voor   behandelingen,  angst  voor  de  dood  etc.     Toch  blijkt  dat  veel  patiënten  die  ziek  zijn,  zeer  goed  kunnen  omgaan  met  de  veranderingen   die  er  zijn.  Wat  een  positief  effect  heeft  op  de  angstklachten.     Angst  stoornissen  komen  bij  zieken  of  stervenden  niet  vaker  voor  dan  onder  niet-­‐ stervenden.  Als  iemand  niet  bekend  is  met  angststoornissen  uit  het  verleden,  dan  is  de  kans   niet  groter  om  een  angststoornis  te  ontwikkelen  in  de  laatste  levensfase.    

 

36  

  Sommige  factoren  kunnen  angst  beïnvloeden.   Pijn  en  beperkingen  lijden  tot  meer  angst  klachten.  Vrouwen  zijn  iets  gevoeliger  voor  angst   klachten  dan  mannen.  Mensen  die  sociale  steun  hebben  kunnen  vaak  beter  met   angstklachten  omgaan,  en  hebben  er  zodoende  minder  last  van.  Oudere  mensen  hebben   minder  last  van  angst  voor  de  dood  dan  jongere  mensen.       §  6.4  Klachten  bij  angst      Rusteloosheid  prikkelbaarheid    Spierspanning      Slaapstoornis    Gevoelens  van  angst,  bezorgdheid  en  stress     In  ernstige  gevallen  (paniekaanval)    Rillingen    Hartkloppingen      Moeheid    Spanning    Zweten,  transpireren    Benauwdheid    Duizeligheid    Verhoogde  prikkelbaarheid    Slaapproblemen.     §  6.5  Oorzaken  van  angst       Naast  de  onzekerheid  die  de  ziekte  met  zich  meebrengt,  kan  angst  een  oorzaak  zijn  van  de   behandelingen  of  van  de  ziekte  zelf.    Er  zijn  medicijnen  die  angstklachten  versterken.     Bepaalde  ziekte  gerelateerde  symptomen  kunnen  angst  klachten  veroorzaken.  Mensen  die   pijn,  benauwdheid  en  slaapproblemen  hebben  ervaren  meer  angst.  Angst  klachten  nemen   toe,  wanneer  deze  klachten  toenemen.  Iemand  die  benauwd  is  zou  bang  kunnen  zijn  om  te   stikken.       Veel  mensen  zijn  bang  voor  het  lijden  zelf  en  zijn  angstig  om  afhankelijk  te  worden  van   anderen  doordat  hun  lichamelijke  conditie  achteruit  gaat.  De  behoefte  aan  zorg  kan  hierin   een  rol  spelen.     Doordat  de  dood  nadert  of  dichterbij  komt,  kunnen  zingevingsvragen  over  het  leven   actueler  zijn.  Er  zijn  geen  kant  en  klare  antwoorden  op  deze  vragen.    Deze  vragen  kan   iemand  alleen  zelf  beantwoorden.  Dit  kan  voor  angst  en  onrust  zorgen,  als  iemand  deze   vragen  niet  (meteen)  kan  beantwoorden.  

 

37  

  Andere  oorzaken  van  angst:   • Door  stoornissen  in  het  lichaam  kan  angst  optreden  doordat  er  bepaalde  hormonen   of  bepaalde  stoffen  in  het  bloed  overmatig  vrijkomen,  of  juist  door  een  gebrek   hieraan   • hersentumoren     • Bijwerkingen  van  medicijnen  zoals  cortison,  prednison,  opiaten  (waaronder   morfine),  antidepressiva,  rustgevende  medicijnen,  anti-­‐Parkinsonmiddelen  (angst   voor  hallucinaties)  en  sommige  medicijnen  tegen  misselijkheid.   • Verstoring  van  een  eerdere  verslaving  (ontwenningsverschijnsel);  bij  nicotine   gebrek,  alcoholgebrek  of  het  stopzetten  van  sterke  pijnstillers  zoals  morfine   • Koorts   • Delier  (ernstig  syndroom  van  acute  verwardheid,  waarbij  onder  andere  hallucinaties   kunnen  optreden)       §  6.6  Behandelen  van  angst     Het  is  begrijpelijk  dat  mensen  angst  ervaren  in  de  laatste  fase,  dat  wil  niet  zeggen  dat  er   niets  aan  gedaan  kan  worden.  Het  is  juist  verkeerd  om  te  denken  dat  angst  niet  behandelt   kan  worden  in  de  laatste  levensfase.     Door  angst  bespreekbaar  te  maken,    kan  verlichting  van  angstgevoelens  plaats  vinden.   In  sommige  gevallen  kan  de  arts  kalmerende  medicijnen  voorschrijven.   Een  gesprek  met  een  psycholoog,  psychiater  of  spiritueel  werker  kan  ondersteunen.  Deze   hulp  is  noodzakelijk  wanneer  de  angst  zich  ontwikkeld  naar  een  paniek  of  angststoornis.       §  6.7  Extra  aandachtspunten  bij  angst     Mensen  die  angst  hebben,  hebben  vaak  een  kokervisie.     Ze  zien  alleen  angst,  voelen  alleen  angst  en  denken  alleen  in  angst.       Het  bewust  worden  dat  ze  meer  aankunnen  dan  ze  in  eerste  instantie  denken  geeft  ruimte   en  meer  draagkracht.       §  6.8  Tips  bij  angst     Tips:     controle       -­‐ Het  gevoel  machteloos  te  zijn,  geen   houvast  te  hebben  vergroot  angst.   Zorg  voor  houvast,  structuur  en     onderneem  (door  dingen    

38  

-­‐ -­‐ -­‐ Omgeving  en  naasten    

-­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐

Overige  tips    

-­‐

-­‐

-­‐

 

daadwerkelijk  te  doen  (actie!),   verminder  de  angst.)  Voorbeeld:   voorbereidingen  treffen  op  het   naderend  einde;  zoals  het  regelen   van  een  uitvaart.  Dat  is   confronterend;  het  geeft  het  gevoel   de  touwtjes  in  handen  te  hebben.     Doe  meditatie  oefeningen  en   ademhalingsoefeningen  als  dit  bij   diegene  past   Luister  naar  de  bijgeleverde   hypnose  sessie  voor  ontspanning   Luister  muziek  die  u  doet   ontspannen     Het  kan  prettig  zijn  om  iemand  in   de  buurt  te  hebben,  om  niet  alleen   te  zijn.     Schakel  hulp  in  van  familie,   vrienden  en  vrijwilligs.   Bespreek  uw  zorgen  met  uw   naasten   Een  luisterend  oor  geeft  vaak  al   lucht,  net  als  tijd  en  aandacht   besteden  aan  diegene  die  angstig  is   Samen  mediteren  of   ontspanningsoefening  doen  werkt   krachtiger!       Heeft  iemand  negatieve   ervaring(en)  opgedaan  met  het   overlijden  van  een  dierbare  of  met   het  ziekteproces?  Dan  is  het  goed   om  dit  te  bespreken  en  de  eigen   verwachtingen  te  testen  aan  de   realiteit.   Zoek  uit  waar  iemand  steun  aan   vind?  (  Familie,   geloof/levensbeschouwing,   muziek?)   Een  geestelijke  verzorger  hoeft  niet   altijd  gebonden  te  zijn  aan  een   religie.  Door  hun  opleiding  en   ervaring  kunnen  ze  voor  

39  

-­‐

-­‐

-­‐

 

verschillende  religieuze   achtergronden  een  steun  zijn  in   zingevingsvragen  en  het  vinden   van  antwoorden.   Het  kan  nieuwe  inspiratie  geven   om  te  praten  met  iemand  die  een   andere  levensvisie  heeft,  uiteraard   met  respect  voor  uw  levensvisie.   Schaam  niet  voor  het  inschakelen   van  hulp,  deze  professionals  zijn  er   omdat  ze  kunnen  ondersteunen  in   uw  proces.   Er  zijn  medicijnen  die  mogelijk   kunnen  helpen  tegen  uw  klachten.   Vraag  uw  arts  of  specialist  om   advies.  

  §  6.9  Aktiepunten  bij  angst         Aktiepunten   Is  er  de  wens  om  professionele  hulp  in  te     schakelen?     Zoals  een  psycholoog,  maatschappelijk   werker  of  een  geestelijk  verzorger?                  

   

Voltooid    

 

40  

Bijlagen     Bijlage  1     Scorelijst  Eten  en  drinken       Datum   Vast  voedsel     Drinken/vocht            

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

 

   

 

     

   

Hoeveelheid  in  ml.   Braken:  j/n                                                                                                

   

 

       

 

 

41  

Bijlagen     Bijlage  2     Scorelijst  ontlastingspatroon  &  braken     Maand:  ________________________________________________________________________________________________     Gebruik  laxeer  middelen:   _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________     Datum  

Ontlasting   j/n  

Bijzonderheden;  kleur,  diarree,   harde  ontlasting  

Braken   j/n      

1     2     3     4     5     6     7     8   9   10   11   12   13   14   15   16   17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30   31  

                                                             

                                                             

                                                             

Bijzonderheden;   kleur.                                                                      

     

42  

Bijlagen       Bijlage  3     Scorelijst  misselijkheid     0  =       Ik  ben  niet  misselijk.   5  =     Ik  ben  redelijk  misselijk,  en  voel  me  niet  lekker  hierdoor.   10  =     Ik  ben  ondragelijk  misselijk,  en  voel  me  erg  ziek  hierdoor.         N.B.       • Indien  u  weinig  of  vrijwel  niet  eet,  houdt  dan  de  tijdstippen  aan  wanneer  u  dat  wel   zou  doen.   • Neem  voor  iedere  dag  een  nieuwe  scorelijst  om  te  kunnen  vergelijken.     Toegepaste  veranderingen:  medicatie,  eetgewoonten,  andere  tips:   _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________     Bij  opstaan     0             Na  ontbijt    (30  –  45  min)     0                     Lunchtijd      0                                                                                                               In  de  namiddag      0             Na  avondeten    (30  –  45  min)      0             Voor  het  slapen  gaan     0                                      

 

 

 

 

 

10  

 

 

 

10  

 

 

 

     10  

 

 

 

10  

 

 

 

10  

 

 

 

10  

 

43  

Bijlagen       Bijlage  4     Prioriteiten  lijst     1. Wat  wil  ik  absoluut  zelf  doen?     (energie  hebben  om  te  praten  met  bezoek,  boek  lezen  etc)   _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________    

  2. Wat  moet  er  gedaan  worden,  maar  kan  een  ander  mij  ondersteunen  of  taken   overnemen?   (voorbeelden;  maaltijd  bereiden,  huishoudelijke  taken,  aankleden,  persoonlijke   verzorging)   _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________     3. Wat  vind  ik  minder  belangrijk?   (voorbeelden:  huishoudelijke  taken,  contact  met  mensen  die  kennissen  zijn  etc.)   _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________    

           

 

44  

Bijlagen       Bijlage  5    

Scorelijst  pijn  

  0  =       Ik  heb  geen  pijn   10  =     Ik  heb  ondragelijke  pijn.       Meet  deze  score  2    keer  per  dag  op  een  vast  tijdstip.   Noteer  de  resultaten.            

 

0  

 

 

 

 

 

 

 

 

10  

  Datum/  maand   1     2     3     4     5     6     7     8   9   10   11   12   13   14   15   16   17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30   31  

Score   Tijd:                                                                

Score   Tijd:                                                                  

   

 

 

45  

 

 

Bronvermelding   • Palliatieve  zorg,  richtlijnen  voor  de  praktijk:  A.de  Graeff,  J.M.P.  van  Bommel,  R.   Van  Deijck,  B.  Van  den  Eynden,  R.  Krol,  W.  Oldenmenger,  E.  Vollaard.  ISBN:  978   90  72175397.  Vereniging  integrale  kankercentra.   • Richtlijn  Misselijkheid  en  braken  bij  patiënten  met  kanker  in  de  palliatieve  fase.   Landelijke  expertise  centrum  verpleging  &  verzorging,  universiteit  Maastricht,   vereniging  van  integrale  kankercentra,  verpleegkundigen  &  verzorgenden   (Nederland  oncologie  Vvoc),  verpleegkundigen  &  verzorgende  Nerdeland   Palliatieve  Verpleegkunde  (V&VN)   • Stel,  je  gaat  dood.  Hoe  regel  je  dan  je  leven?  Pauline  van  Munster.  ISBN  978  90   6963  8096  Uitgeverij  Altamira-­‐  becht  BV.  

46