De economische crisis, de morele en spirituele aspecten - mede in het licht van de Encycliek Caritas in Veritate, 2009 Coreferaat Arnold Schilder tbv Bijeenkomst Werkgroep Kerk en Werk van de Haagse Gemeenschap van Kerken, 20 april 2010, in rk spiritueel centrum De Boskant, Den Haag
1 Waarheid, liefde en vrijheid Eerste keer dat ik een encycliek volledig las. Eerste indruk: saai. Tweede: bevat paar bruikbare citaten over rentmeesterschap. Derde: eigenlijk best goed stuk. Vierde: een schatkist van opstappunten! Bijv para 3. Wat is waarheid eigenlijk? “Een licht dat de liefde zin en waarde verleent. “ En para 9: “Daarom zoekt de Kerk de waarheid, verkondigt zij die onvermoeibaar en erkent zij die waar die zich ook openbaart. “ Hele open uitspraken: wat je zoekt bezit je dus niet; je kunt alleen verkondigen wat je gevonden hebt – en: dat kan overal zijn. Een licht, een knipperlicht eigenlijk, een vuurtoren. De liefde weet dus niet bij voorbaat wanneer het licht van de waarheid ‘aan’ gaat. De waarheid is ook niet hetzelfde als de objectief vaststaande werkelijkheid. Concreet voorbeeld: de uitbarsting van de IJslandse vulkaan is een werkelijkheid – maar of het verantwoord is te vliegen is een waarheidsvraag. Waarbij je keuzes moet maken. Ook in para 9: “ Waarheid bevrijdt “. Om goede keuzes te maken. Ik voeg toe: Vrijheid ‘be-waar-t’: door het goede te kiezen ontdek je wat waar(de-vol) is (met dank aan Rüdiger Safranski, Hoeveel waarheid heeft de mens nodig? 2004, p. 193-208). Levenskansendriehoek: waarheid – liefde – vrijheid. Dat is nog maar de Inleiding! Hoop en geloof staan te trappelen om mee te doen…
2 De kern van de crisis
Rob Riemen, Nexus Instituut (in: ‘ What’s Next for the West? Superman meets Beethoven’, Nexus-conferentie 2010) vat de crisis in zijn bredere betekenis kernachtig samen: “ De hoge verwachtingen die we ten aanzien van dit beschavingsideaal hebben, zijn echter aan steeds meer twijfel onderhevig. Meer democratie bracht niet meer menselijke broederschap; de economische groei bracht ook een mondiale milieucrisis; meer techniek geeft geen antwoorden op existentiële vragen; de financiële crisis vernietigt de sociale cohesie; de welvaart heeft de agressie niet verminderd; en veel vertrouwen hebben we niet meer in de maatschappelijke elites. Amerika is in verval en Europa is machteloos, en alle spoken van de jaren dertig keren terug: nationalisme, populisme, extremisme, racisme, antisemitisme. “ Te somber? Encycliek para 33: globalisering is een ‘explosie van wereldwijde wederzijdse afhankelijkheid’; en para 35: “Zonder interne handelwijzen, die worden gekenmerkt door solidariteit en wederzijds vertrouwen, kan de markt de eigen economische functie niet volkomen vervullen. Dit vertrouwen is vandaag de dag verloren gegaan en verlies van vertrouwen is een zwaar verlies.” Geen vrijheid maar afhankelijkheid; geen liefde maar gebrek aan solidariteit; geen waarheid – maar vertrouwensverlies. Niks levenskansendriehoek. Hoe kan dat nou? Zoem in op 1775-1800: a) 1776 Adam Smith, Wealth of Nations, eigenbelang nastreven onder regulering door de ‘onzichtbare hand’ b) 1785, Immanuel Kant, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, ‘Categorische Imperatief’: doe datgene waarvan het goed is als iedereen het zou doen (en dat bepaal ik zelf) c) 1795 Marquis de Condorcet, boek over de menselijke vooruitgang: Door de onderwerping van de natuur wordt de met rede begiftigde mens volledig mens d) 1795 Franse Revolutie: vrijheid , gelijkheid en broederschap….
Waarheid is dan verworden tot : de vrijheid van het zelf-liefhebbende individu. Met daarboven een hand die inderdaad onzichtbaar is gebleken….
3 Een ‘nieuw ontwerp’ : is dat maakbaar? De encycliek zag onze sombere bui al hangen. De eerste crocussen steken de kopjes reeds op in para 21: “ Toch moeten we (ja, dat krachtige ‘en toch’ ! AS) met realisme, vertrouwen en hoop de nieuwe verantwoordelijkheden op ons nemen, waartoe we geroepen worden door het scenario van een wereld die behoefte heeft aan een ingrijpende culturele vernieuwing en de herontdekking van fundamentele waarden, waarop een betere toekomst gebouwd kan worden. De crisis verplicht ons onze weg opnieuw te ontwerpen, onszelf nieuwe regels te stellen en nieuwe vormen van inzet te vinden, aan te sturen op positieve ervaringen en de negatieve te verwerpen. Zo wordt de crisis aanleiding tot inzicht en een nieuw ontwerp. In deze grondhouding van vertrouwen – eerder dan berusting – moeten de moeilijkheden van het heden aangepakt worden. “ De levenskansendriehoek revisited: waarheid –liefde – vrijheid met frisse moed aan de slag! Para 32: vind ’nieuwe oplossingen’; geef ‘een nieuwe en creatieve inzet’; ‘beziel de nieuwe dynamiek met de cultuur van de liefde’. Geweldig. Maar is dat nu reëel? Wat kunnen we nu helemaal, juist in deze wereld met zijn grote onderlinge afhankelijkheid? Mozes riep het al: stuur mijn broer maar, die kan tenminste praten. Zouden we nu juist niet moeten zeggen: wees bescheiden, de wereld is niet maakbaar, en de zwakheden van de wouldbe en should-be makers kennen we nu wel? Een nieuw ontwerp – dat kan niet waar zijn. En toen las ik over het nieuwe boek van Cordula Rooijendijk, ‘Waterwolven’. Ik luisterde naar haar videoclip. Ze beschrijft de Nederlandse ‘visionaire waterbouwkundigen’ door de eeuwen heen, zoals Leeghwater en Lely. Zelf woon ik 200 meter achter een Flevolandse dijk, dus dat sprak wel aan. “ Een ijzersterk geloof in de maakbaarheid hadden deze mannen met elkaar gemeen. Maar in de 20e eeuw werd deze maakbaarheidsgedachte door de
postmodernisten opzij gezet. Sindsdien is er te weinig aandacht voor veiligheid en te veel voor ‘natuurbeleving’”, aldus Rooijendijk. Eerst een nieuwe ramp? Ze heeft een punt. Juist wij Nederlanders leven letterlijk en fysiek op ‘een nieuw ontwerp’. Dus het kan, en het kan ook moeten.
4 Verbeter de wereld, begin bij jezelf maar stop daar niet Ik heb iets uit de eerste helft van de encycliek geciteerd. In de tweede helft wordt veel nader uitgewerkt. Hier wil ik slechts drie punten benoemen, gewoon omdat die in mijn persoonlijke zeef blijven hangen. Ten eerste: Geld en de zin van het leven. Het is de titel van een boek van de Amerikaanse filosoof Jacob Needleman. Ik las het voor het eerst in 1993, en regelmatig pak ik het weer uit de kast, zowel in het Engels als het Nederlands. Het is evenzeer een thema dat de encycliek van diverse zijden belicht. De kern van Needleman’s betoog is: We hebben geld nodig als een middel om in de samenleving te kunnen functioneren. Maar tegelijk moet het ons brengen tot besef van de diepere krachten in onszelf en de mensheid als geheel – wat geld met ons kan doen. En we moeten het verschil leren zien tussen geld en krediet enerzijds, en wat we echt nodig hebben anderzijds. We hadden het eerder over water. Water is iets prachtigs en heerlijks. Het kan ook verkeren in een vreselijke vernietiging. Wij Nederlanders hebben veel studie gemaakt van die vernietigende krachten – om er voor op onze hoede te zijn en ze in te dammen. Doen we dat jegens de krachten van het geld ook? Mijn kleinkinderen halen jong een zwemdiploma, om een andere dreiging van het water aan te kunnen. Moeten ze niet even dringend een geld-diploma verwerven? Om te begrijpen wat zij met geld kunnen doen – maar ook wat geld met hen kan doen? In dit verband verdient eervolle vermelding het wereldwijde pionierswerk van de Stichting Aflatoun, in Nederland samen met Plan Nederland (www.aflatoun.nl) . Ten tweede: we hoeven niet op anderen te wachten. In een New Yorkse boekhandel kocht ik een boekje waardoor Barack Obama sterk is geïnspireerd:
‘Yes, we can!’ Het bevat citaten uit preken van de 19e eeuwse theoloog Ralph Wando Emerson. Een paar zinnen uit het hoofdstuk “Self-Reliance”: “Durf je uit te spreken, wacht niet tot een ander gezegd heeft wat jij al dacht, maak die stap. Thrust thyself. Accept the place the divine providence has found for you. The man is clapped into jail by his consciousness. As soon as he has once acted or spoken with éclat, he is a committed person. What I must do is all that concerns me, not what the people think. In the midst of crowds keep the independence of solitude. Vertrouw je Intuitie. We must go alone. I must be myself. “ (bron: Self-Reliance – The Wisdom of Ralph Waldo Emerson as Inspiration for Daily Living, Ed. Richard Whelan, 1991, p. 73-88).
Een prachtig voorbeeld van de waarheid die bevrijdt – en de vrijheid die tot waarheid brengt. Het raakte me. Ook ik wacht vaak met een conclusie, ik wil eerst nog meer weten, analyseren – maar vertrouw jezelf eens wat meer, zegt Emerson. Durf gerust. Spring maar. Thrust thyself! Ziet U Obama groeien? Mijn vrouw en ik zaten zondagmiddag in de tuin te praten over dit verhaal-inwording. Ze zei daarin: ‘Ik vind het belangrijk om om me heen te kijken. Je verbaast je vaak – in positieve zin. Hoe snel de natuur nu opbloeit. Hoe sluipwespen holletjes zoeken voor hun eitjes in onze tuinstoelen. Hoe er heel veel gebeurt dat je niet ziet. ‘ Para 77 van de encycliek: “Ieder inzicht, zelfs het meest eenvoudige, is altijd een klein wonder. “ Ten derde: waar blijft een G-20 encycliek? In para 67 gaat de encycliek in op het belang van ‘ een hogere instantie van internationale orde’ . We hebben met de G-20 goede stappen vooruit gezien om deze crisis van ‘wereldwijde wederzijdse afhankelijkheid’ ook op dat niveau aan te pakken. Je kunt er van alles van zeggen, en het tij is ook wisselend, maar toch zijn hier onomkeerbare stappen gezet. Maar hoe is dat op geestelijk terrein? Waar zien we de geestelijke G-20? Hier zou ik tegen de Paus willen zeggen : U hebt een indrukwekkende encycliek geschreven. Maar moet U, net als Obama, nu niet verder gaan, en samen met Uw wereldwijde collega’s tot iets gezamenlijks komen? Een
gemeenschappelijke boodschap voor de hele wereldbevolking die eenzelfde oproep tot vertrouwen, tot waarheid en liefde doet? Zo vreemd is die gedachte niet. We weten hoe ook deze Paus overleg heeft gezocht met andere religieuze leiders. En we herkennen gemeenschappelijke waarden in andere religies of levensfilosofieën. Uit een Engelstalig boek over het Confucianisme (Shiu L.Kong, Confucian Wisdom for the 21st Century, 2009, p.20) een zin: ‘The three virtues are wisdom, benevolence and courage – to be combined into one single force of action’. En dat tegen de achtergrond van Confucius’ diepe grondhouding van balans en respect tussen mensen. De Chinese premier Wen Jiabao, sprekend over het zogenoemde ‘new capitalism’ na de crisis, beklemtoonde dat daaraan een visie ten grondslag moet liggen waarin bovenmatige speculatie wordt tegengegaan. Andere grondwaarden dan winst zijn wezenlijk, zoals wederzijds vertrouwen. We behoeven een ‘fundamenteel hernieuwde moraliteit’, concludeert HSBC Chairman Green. (bron: Stephen Green, Good Value –Reflections on Money, Morality and an Uncertain World, 2009, p. 146). Het zou geen moeite kosten om een appèl op vergelijkbare grondwaarden in andere religies of levensbeschouwingen terug te vinden. Zijn die nu ver weg van de indringendheid van Liefde in Waarheid? Integendeel, meen ik. De hele bewoonde wereld is geschokt – en deze oecumene zoekt zijn levenskansendriehoek. Liefde – in waarheid- in vrijheid. In de slotwoorden van de encycliek: “de integrale ontwikkeling van de mens en van alle mensen verwezenlijken”. Elke crisis krijgt ook zijn perspectief!
Almere, 20 April 2010
[email protected]
