DIERENWELZIJN IN DE INTENSIEVE VEETEELT







Faculteit
Rechtsgeleerdheid
 Universiteit
Gent
 
 Academiejaar
2010‐2011
 
 



 
 
 DIERENWELZIJN
IN
DE
INTENSIEVE
VEETEELT
 
 
 
 





Masterproef
van
de
opleiding
 ‘Master
in
de
rechten’
 
 Ingediend
door
 
 De
Knibber
Sofie

 
 (studentennr.
00602054)
 (major:
Sociaal‐economisch
recht)
 
 
 
 


Promotor:
Prof.
G.
Van
Hoorick
 Commissaris:
Mevrouw
K.
Beké
 



 



 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 



 



 
 Voorwoord
 
 
 Hetgeen
voorligt
is
een
masterproef.
Het
vormt
het
werkstuk
waarmee
de
masteropleiding
in
de
 rechten
wordt
afgerond.
Het
is
de
kroon
op
het
werk
van
de
vijfjarige
rechtenopleiding.
 
 De
doelstelling
beoogt
door
deze
masterproef
is
het
bestuderen
van
de
juridische
aspecten
van
 het
 dierenwelzijn
 in
 de
 intensieve
 veeteelt.
 In
 deze
 studie
 wordt
 dieper
 ingegaan
 op
 verschillende
problemen
die
in
de
praktijk
tot
uiting
komen.
 
 Het
 onderwerp
 werd
 mij
 aangereikt
 door
 professor
 Geert
 Van
 Hoorick.
 Ik
 wens
 hem
 en
 mijn
 commissaris,
 mevrouw
 Beké,
 hierbij
 van
 harte
 te
 bedanken
 voor
 de
 steun,
 ideeën
 en
 kritische
 bemerkingen.
Zonder
hen
zou
dit
eindwerk
namelijk
niet
tot
stand
zijn
gekomen.
 
 Tot
 slot
 wil
 ik
 nog
 alle
 mensen
 bedanken
 die
 mij
 bij
 dit
 schrijven
 op
 één
 of
 andere
 wijze
 gesteund
hebben.
 
 Melle,
10
mei
2011
 
 Sofie
De
Knibber
 
 
 
 
 
 
 
 
 



 



 
 Samenvatting
 
 Deze
 masterproef
 heeft
 tot
 doelstelling
 het
 nader
 bestuderen
 van
 het
 dierenwelzijn
 binnen
 de
 intensieve
 veeteelt.
 Meer
 bepaald
 ligt
 de
 nadruk
 enerzijds
 op
 de
 juridische
 aspecten
 van
 het
 massaal
houden
van
dieren
voor
consumptie
en
productie.
Anderzijds
worden
ook
de
hiaten
en
 problemen
die
de
regelgeving
met
zich
mee
brengt
in
de
praktijk
bestudeerd.

 In
de
eerste
plaats
bekijk
ik
de
waarde
van
het
dier
in

onze
maatschappij.
Hoe
het
dier
bekeken
 wordt,

is
namelijk
sterk
afhankelijk
van
maatschappelijke
factoren.
De
opleving
van
de
ethische
 discussie
 over
 de
 behandeling
 van
 dieren
 bracht
 ook
 het
 wetenschappelijk
 onderzoek
 over
 de
 welzijnssituatie
van
dieren
in
de
veeteelt
op
het
voorplan.
 Vervolgens
 breng
 ik
 de
 geschiedenis
 van
 de
 veeteelt
 aan
 en
 licht
 ik
 de
 positie
 van
 de
 verschillende
actoren
en
dimensies
ervan
toe.

 In
 hoofdstuk
 drie
 gaat
 de
 aandacht
 naar
 het
 regulerend
 kader
 en
 de
 betrokken
 instanties,
 dit
 zowel
op
Europees
als
op
nationaal
vlak.

 Een
 volgend
 hoofdstuk
 handelt
 over
 de
 specifieke
 noden
 en
 problemen
 die
 de
 intensieve
 veeteelt
kent.
Hierbij
wordt
de
situatie
van
enkele
diersoorten
en
sectoren
binnen
de
intensieve
 veeteelt
breder
uitgelicht.
Aan
de
hand
van
wetenschappelijk
onderzoek
en
wetgeving
wordt
het
 welzijn
van
deze
dieren
nader
bekeken
en
wordt
nagegaan
waar
de
problemen
zich
situeren
en
 hoe
beter
dierenwelzijn
kan
worden
bekomen.

 Een
ander
deel
bespreekt
de
problemen
rond
het
houden
van
dieren
in
massa
in
het
algemeen.
 Hierbij
worden
in
de
eerste
plaats
de
dierziekten
en
de
gevolgen
van
die
ziekten
doorgenomen
 die
 sinds
 enkele
 decennia
 onze
 veestapel
 teisteren.
 Vervolgens
 belicht
 ik
 de
 grote
 schandalen
 met
smetstoffen
die
de
intensieve
veeteelt
kent.

 Daarnaast
 wordt
 als
 volgende
 onderwerp
 de
 mogelijkheden
 en
 alternatieven
 voor
 een
 ander
 soort
 veehouderij
 met
 meer
 dierenwelzijn
 aangesneden.
 Daarbij
 wordt
 duidelijk
 dat
 vooral
 de
 overheidsdiensten,
maar
ook
de
consumenten
veel
inbreng
hebben.

 Het
laatste
hoofdstuk
bestaat
uit
een
conclusie
getrokken
uit
het
huidige
landbouwbeleid
en
het
 welzijn
 van
 de
 dieren
 binnen
 de
 intensieve
 veeteelt
 en
 de
 rol
 van
 de
 verschillende
 actoren
 daarin.



 



 
 Inhoudstafel
 
 Voorwoord
 Samenvatting
 Inleiding


























1


Hoofdstuk
1:
Het
moreel
statuut
van
de
dieren

















3






Afdeling
1:
Inleiding
 























3






Afdeling
2:
Relevantie
























4






Afdeling
3:
Verschillende
benaderingen

















5










Paragraaf
1:
Dierenwelzijnbenadering














5









Paragraaf
2:
Dierenrechtenbenadering














6








Paragraaf
3:
Ecofeminisme


Hoofdstuk
2:
Intensieve
veeteelt





























6




















8






Afdeling
1:
Historiek
van
de
intensieve
veeteelt














8







Afdeling
2:
Dierenwelzijn
in
de
maatschappij















8









Paragraaf
1:
Dierenwelzijn




















8









Paragraaf
2:
De
maatschappij
 

















10


Hoofdstuk
3:
Regulerend
kader
en
instanties


















12







Afdeling
1:
Totstandkoming
van
wetgeving
 














12






Afdeling
2:
Europees
en
internationaal
vlak
 














14









Paragraaf
1:
Regulerende
instanties
 














14












A.
Raad
van
Europa














14












B.
World
Organisation
for
Animal
Heath











14













C.
Wereld
Handels
Organisatie











15









Paragraaf
2:
EU
basisregeling

dierenwelzijn
in
de
landbouw






15












A.
Besluit
78/923/EEG

















15












B.
Verdrag
van
Amsterdam

















16












C.
Kaderrichtlijn
98/58/EG

















17






Afdeling
3:
Algemeen
Belgisch
kader
 

















19


Hoofdstuk
4:
Enkele
pijnpunten
in
het
dierenwelzijnsrecht
 
























21




Afdeling
1:
Inleiding
 























21





Afdeling
2:
Varkenshouderij
 




















22



























22


Paragraaf
1:
Algemeen













 



 






Paragraaf
2:
Groepshuisvesting
van
zeugen
 











22












A.
Algemeen
 




















22












B.
Voedersystemen




















26















1.
Dropvoersysteem
 














26
















2.
Trogvoedering

















27















3.
Voederstations

















27
















4.
Voederligbox
met
uitloop
 











28















5.
Onbeperkte
voedering











29
















6.
Elektronische
voedersystemen











29
















7.
Gefaseerde
systemen














30












C.
Dierenwelzijn














30












D.
Knelpunten
in
de
groepshuisvesting











31
















1.
Kreupelheid/
klauwproblemen











31















2.
Huidbeschadigingen















31
















3.
Klingbijten
 

















31












E.
Op
weg
naar
meer
welzijn
 














32
















1.
Mestgedrag
sturen

 














32















2.
Afleidingsmateriaal
















32








Paragraaf
3:
Castreren
van
biggen

















34













A.
Algemeen
 




















34












B.
Wettelijk
kader




















35













C.
Alternatieven




















36
















1.
Chirurgische
castratie
met
inhalatie
verdoving





36
















2.
Chirurgische
castratie
met
pijnbestrijding
 





37
















3.
Immunocastratie














37















4.
Productie
van
intacte
beren












37
















5.
Managementmaatregelen
 











38






Afdeling
3:
Veehouderij














38









Paragraaf
1:
Algemeen
wetgevend
kader














38










Paragraaf
2:
Natuurlijk
gedrag
van
runderen
 











39









Paragraaf
3:
Melkvee
 




















41












A.
Algemeen
 




















41












B.
Huisvesting
 




















43















1.
Bindstallen
versus
ligstallen











44
















2.
De
bindstal:
korte
of
(half)lange
stands








45















3.
De
Bindstal:
stalonderdelen









45



























 



 


























4.
De
ligbox




















46


C.
De
toekomst





















46






Paragraaf
4:
Vleesvee
 




















47









Paragraaf
5:
Kalveren
 




















48













A.
Algemeen
 




















48












B.
Wetgeving
 




















48












C.
Huisvesting
 




















49















1.
Individuele
huisvesting














50















2.
Groepshuisvesting
 














50









Paragraaf
6:
Onderzoek





Afdeling
4:
Kippenhouderij































51




















52


Paragraaf
1:
Leghennen




















53








A.
Algemeen
 




















53












B.
Natuurlijk
gedrag
 

















53













C.
Wetgevend
kader
 

















54













D.
Huisvesting


















56
















1.
Verrijkte
kooien

















57
















2.
Alternatieve,
niet‐kooisystemen











58















3.
Uitloop












E.
Onderzoek
 





























59




















60





Paragraaf
2:
Eendagskuikens
 

















61













A.
Algemeen
 




















61












B.
Wettelijk
kader




















62












C.
Onderzoek

 




















63









Paragraaf
3:
Vleeskippen




















64












A.
Algemeen
 




















64












B.
Wetttelijk
kader




















65













C.
Onderzoek
 




















66





Afdeling
5:
Pelsdierhouderij
 




















67










Paragraaf
1:
Algemeen





















67









Paragraaf
2:
Wettelijk
kader
 

















68









Paragraaf
3:
Onderzoek




















69






Afdeling
6:
Paardenhouderij
 




















70










Paragraaf
1:
Algemeen





















70










Paragraaf
2:
Wettelijk
kader
 

















71










Paragraaf
3:
Onderzoek

















72






 



 



Afdeling
7:
Konijnenteelt























72









Paragraaf
1:
Algemeen





















72









Paragraaf
2:
Wettelijk
kader
 

















73










Paragraaf
3:
Onderzoek

















74


Hoofdstuk
5:
Gevolgen
van
het
houden
van
dieren
in
massa
 











75






Afdeling
1:
Dierziekten





























76





Paragraaf
1:
Inleiding
 




















76









Paragraaf
2:
Overzicht





















76












A.
Varkenspest





















76












B.
BSE
 




















79












C.
Mond‐en
Klauwzeer


















82













D.
Vogelgriep
 




















84












E.
Q‐Koorts























86












F.
Blauwtong
 




















87








Paragraaf
3:
Conclusie





















88





Afdeling
2:
Smetstoffen























88









Paragraaf
1:
Inleiding
 




















88









Paragraaf
2:
Overzicht





















89












A.
Dioxines
en
PBC





















89












B.
Hormonen
en
geneesmiddelen














90





Hoofdstuk
6:
Een
beter
dierenwelzijn





















92






Afdeling
1:
Inleiding
 




















92








Afdeling
2:
Subsidies
en
financiële
steun

















93







Afdeling
3:
Biologische
landbouw

















94







Afdeling
4:
Voedingslabels
en
keurmerken

















96


Hoofdstuk
7:
Conclusie


























98


Hoofdstuk
8:
Visie
van
de
schrijver

 




















100


Literatuurlijst
 



































102






Afdeling
1:
Wetgeving
























102





Afdeling
2:
boeken
























108






Afdeling
3:
Tijdschriften























112






Afdeling
4:
Internetpublicaties




















116













 
 
 



 
 
 







 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 



 



 
 Inleiding
 
 1.
Sinds
het
ontstaan
van
de
mensheid
heeft
de
mens
contact
met
dieren.
De
nomadische
mens
 gebruikte
het
dier
als
voedselbron
om
te
overleven
en
voor
het
maken
van
kledij.
Later
creëerde
 hij
 ook
 een
 symbolische
 relatie
 met
 dieren.
 Langzamerhand
 ontwikkelden
 al
 deze
 relaties
 zich
 verder
en
leidden
zij
tot
socialisatie.
Uit
deze
socialisatie
van,
met
name
jonge
dieren,
groeide
de
 echte
 domesticatie,
 die
 in
 de
 late
 prehistorie
 plaats
 vond.
 Dit
 proces
 vertoont
 een
 diepgewortelde
 samenhang
 met
 het
 ontstaan
 van
 de
 landbouw.
 In
 het
 domesticatieproces
 zijn
 dieren
meer
en
meer
geselecteerd
aan
de
hand
van
eigenschappen
die
voldoen
aan
de
specifieke
 noden
 van
 de
 mensen.
 In
 onze
 huidige
 maatschappij
 lijkt
 het
 dier
 te
 worden
 beschouwd
 als
 middel
 tot
 het
 doel
 van
 de
 mens.
 Je
 kan
 hierbij
 denken
 aan
 proefdieren
 die
 worden
 gehouden
 voor
het
onderzoeken
en
ontwikkelen
van
geneesmiddelen,
genetische
manipulatie,...
Maar
ook
 op
 vlak
 van
 menselijk
 vermaak
 worden
 dieren
 ingezet,
 denk
 maar
 eens
 aan
 het
 circus
 of
 de
 dierentuin.
Het
grootste
aantal
dieren
wordt
echter
ingezet
voor
de
voedselproductie.
Het
gaat
 hierbij
voornamelijk
over
varkens,
runderen,
kippen,
paarden,
schapen
en
een
aantal
vissoorten.
 Deze
 dieren
 staan
 niet
 enkel
 in
 voor
 onze
 eigen
 voedselbehoeften,
 een
 groot
 deel
 wordt
 geëxporteerd,
 vooral
 naar
 andere
 Europese
 Lidstaten.
 Het
 is
 duidelijk
 dat
 dieren
 een
 grote
 rol
 spelen
in
het
bestaan
van
mensen.
Mens
en
dier
zijn
van
elkaar
afhankelijk.
 2.
 Dit
 besef
 zorgt
 ervoor
 dat
 er
 tegenwoordig
 veel
 meer
 wordt
 stilgestaan
 bij
 de
 ethische
 aspecten
 van
 de
 omgang
 tussen
 mens
 en
 dier.
 Waar
 voorheen
 het
 dier
 enkel
 als
 gebruiksvoorwerp
 werd
 aanzien,
 gaan
 er
 de
 laatste
 jaren
 steeds
 meer
 stemmen
 op
 om
 ook
 rekening
te
houden
met
de
behoeftes
van
de
dieren.
 3.
 De
 morele
 status
 van
 de
 mens
 is
 reeds
 lange
 tijd
 filosofisch
 sterk
 onderbouwd,
 maar
 sinds
 halverwege
 de
 twintigste
 eeuw
 is
 ook
 de
 dierenethiek
 naar
 voren
 gekomen.
 Deze
 vormt
 het
 middelpunt
 van
 discussies
 omtrent
 het
 diergebruik.
 Komt
 het
 dier
 in
 aanmerking
 voor
 morele
 consideratie?
Hoever
moet
daarin
gegaan
worden?
Heeft
de
mens
plichten
ten
opzichte
van
de
 dieren?
 Voorgaande
 vragen
 ontstonden
 door
 sterke
 wetenschappelijke
 ontwikkelingen
 die
 aantonen
dat
de
mens
slechts
gradueel
van
het
dier
verschilt.
Net
als
de
mens
heeft
het
dier
een
 overlevingsdrang,
en
om
hieraan
te
kunnen
voldoen
moet
het
in
een
aantal
behoeftes
zoals
eten,
 drinken
en
beweging
kunnen
voorzien.
Wanneer
de
mens
het
gedomesticeerde
dier
gebruikt
om
 te
 voorzien
 in
 zijn
 eigen
 doeleinden,
 is
 het
 dier
 voor
 het
 voorzien
 van
 zijn
 behoeften
 volledig
 afhankelijk
van
de
mens.
De
mens
moet
zich
daarom
afvragen
of
bepaalde
belangen
van
het
dier


1
 



 opwegen
tegen
de
belangen
van
de
mens,
en
hierin
een
consensus
vinden,
in
verhouding
tot
de
 noden
van
zowel
mens
als
dier.
Eens
de
consensus
gevonden,
is
het
belangrijk
om
toe
te
zien
op
 de
 naleving
 ervan
 en
 deze
 te
 hanteren
 doormiddel
 van
 regulering.
 Dankzij
 wetenschappelijk
 onderzoek
kunnen
de
noden
van
dieren
achterhaald
worden.
Enkel
op
deze
manier
kunnen
deze
 noden
in
redelijke
verhouding
verplicht
worden
gerespecteerd
en
nageleefd
door
de
mens.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


2
 



 
 Hoofdstuk
1:
Het
moreel
statuut
van
de
dieren
 
 Afdeling
1:
Inleiding
 4.
Al
sinds
het
moment
dat
de
mens
kon
denken
en
nadenken
over
zijn
bestaan,
de
maatschappij
 en
zijn
plaats
in
de
maatschappij,
ging
hij
dat
ook
doen
voor
de
dieren1.
De
mens
denkt
na
over
 de
 plaats
 van
 de
 dieren
 hier
 op
 aarde,
 en
 de
 manier
 waarop
 ze
 behandeld
 moeten
 worden.
 Bezinnen
over
het
moreel
statuut
van
de
dieren
is
dus
niet
eigen
aan
dit
tijdperk,
het
gebeurde
 reeds
eeuwen
voordien.

 
5.
Zowel
in
de
Oudheid,
de
Middeleeuwen
als
in
de
Verlichting
wierpen
grote
denkers
hun
licht
 over
 het
 vraagstuk
 welke
 de
 plaats
 van
 de
 dieren
 is
 in
 het
 morele
 universum.
 Tot
 voor
 kort
 werden
dieren
aanzien
als
door
god
op
de
aarde
geplaatst
ten
gebruik
en
nutte
van
de
mens.
Het
 waren
 als
 het
 ware
 'geboren
 slaven'.
 Nochtans
 werden
 wreedheden
 tegen
 dieren
 sinds
 den
 beginne
 afgekeurd,
 niet
 vanuit
 het
 oogpunt
 dat
 de
 dieren
 zelf
 een
 intrinsieke
 waarden
 zouden
 hebben,
maar
wel
vanuit
de
optiek
dat
dit
schadelijk
zou
kunnen
zijn
voor
de
eigenaar
van
het
 dier
zelf2.


 6.
 Hoewel
 de
 mens
 dieren
 moreel
 irrelevant
 vond,
 deden
 de
 dierenprocessen
 in
 de
 Middeleeuwen
hun
intrede.
Dieren
die
misdaden
begingen
werden
geacht
helpers
van
de
duivel
 te
zijn.
Descartes
stelde
dat
als
dieren
geen
ziel
hebben,
zoals
het
Christendom
poneerde,
ze
ook
 geen
bewustzijn
hebben
en
geen
pijn
of
genot
kunnen
ervaren.
Bijgevolg
waren
dieren
volgens
 Descartes
niet
meer
dan
machines.

Onder
het
gedachtegoed
van
Immanuel
Kant
werd
de
mens
 opnieuw
 milder
 ten
 opzichte
 van
 de
 dieren
 en
 vond
 dat
 mensen
 die
 wreedheden
 tegen
 dieren
 pleegden,
 zelf
 ook
 wreed
 werden
 tegen
 de
 mensen3.
 Maar
 mensen
 hadden
 nog
 steeds
 geen
 directe
 plichten
 jegens
 dieren,
 wel
 de
 indirecte
 plicht
 om
 dieren
 die
 andermans
 eigendom
 waren,
niet
te
schaden.

 
7.
Pas
vanaf
de
18e
eeuw
komen
er
ook
andere
stemmen
aan
bod.
Jeremy
Bentham
bijvoorbeeld
 pleitte
 ervoor
 om
 ook
 aan
 dieren
 een
 ethisch
 en
 moreel
 belang
 toe
 te
 kennen4.
 Hij
 kantte
 zich
 sterk
tegen
de
opvatting
van
Descartes
dat
dieren
gevoelloze
'automaten'
zouden
zijn.

Nieuwe
 






























































1
http://www.dierenrecht.be/dierenrechten.htm.
 2
Thomas
van
Aquino
nam
de
theorie
van
Aristoteles,
die
inhield
dat
dieren
er
zijn
voor
de
mensen,
over


en
kaderde
die
in
het
Christendom
in:
T.
VAN
AQUINO,
Summa
Contra
Gentiles,
Book
III,
deel
II,
112.
 3
 K.
 IMMANUEL,
 “We
 have
 only
 indirect
 duties
 to
 animals”,
 in
 LOUIS
 P.
 POJMAN,
 ed.,
 Environmental
 Ethics
 Readings
in
Theory
and
Application,
Boston/London,
Jones
and
Bartlett
Publishers,
1994,
pp.
27‐28. 4
 J.
 BENTHAM,
 An
 Introduction
 to
 the
 Principles
 of
 Morals
 and
 Legislation,
 Edited
 by
 J.H.
 Burns
 and
 H.L.A.
 Hart,
Methuen,
London/New
York
1982,
p.
283
(Hierna
verkort
J.
BENTHAM,
introduction).


3
 



 wetenschappelijke
 bevindingen
 zoals
 de
 Evolutietheorie
 van
 Charles
 Darwin
 ondersteunden
 deze
 ethische
 opvattingen.
 Er
 werd
 ingezien
 dat
 de
 verschillen
 tussen
 mens
 en
 dier
 louter
 graduele
variaties
zijn
en
de
mens
niet
door
god
bovenaan
de
top
van
de
evolutieladder
is
gezet
 als
enige
rationeel
en
emotioneel
wezen.

 8.
Rond
de
19e
eeuw
ontstaan
de
eerste
dierenwetgevingverenigingen
in
een
aantal
landen.
De
 andere
 houding
 ten
 opzichte
 van
 dieren,
 geïntroduceerd
 door
 Bentham,
 werd
 vertaald
 in
 wetgeving.
 Opmerkelijk
 is
 dat
 deze
 wetgeving
 niet
 ingegeven
 is
 met
 het
 oog
 op
 het
 dierenwelzijn,
 maar
 terug
 grijpt
 naar
 de
 Kantiaanse
 opvattingen
 dat
 wreedheden
 tegen
 dieren
 het
lijden
van
mensen
kan
veroorzaken
en
dus
afgestraft
moeten
worden5.
 
9.
 Het
 duurt
 tot
 in
 de
 2e
 helft
 van
 de
 20e
 eeuw
 eer
 het
 gedachtegoed
 rond
 het
 statuut
 van
 de
 dieren
opnieuw
veranderd.
De
aandacht
die
opgewekt
wordt
door
de
negatieve
effecten
van
de
 industrialisatie
op
het
milieu
en
de
natuur
doet
de
mens
opnieuw
nadenken.
Anderzijds
hebben
 ook
 de
 praktijken
 in
 de
 intensieve
 veeteelt,
 die
 dieren
 herleidt
 tot
 productiemachines,
 mede
 bijgedragen
tot
vernieuwde
aandacht
voor
het
moreel
statuut
van
de
dieren6.

Grootschaligheid,
 intensivering
en
productiviteit
zijn,
net
als
in
andere
industrietakken,
kernbegrippen
geworden
 met
dat
verschil
dat
men
in
de
'bio‐industrie'
werkt
met
levende
en
voelende
wezens
als
product
 of
productiefactor.

 
10.
In
het
moderne
filosofisch
debat
rond
het
moreel
statuut
van
de
dieren
kunnen
er
3
grote
 stromingen
 onderscheiden
 worden:
 de
 dierenwelzijnbenadering,
 de
 rechtentheorie
 en
 het
 ecofeminisme7.

 
Afdeling
2:
Relevantie
 11.
Men
kan
zich
afvragen
wat
de
relevantie
van
een
ethische
discussie
rond
dieren
wel
mag
zijn
 in
 het
 kader
 van
 de
 intensieve
 veelteelt.
 Het
 antwoord
 is
 simpel,
 het
 is
 de
 eerste
 keten
 in
 een
 lange
ketting.

De
opleving
van
de
ethische
discussies
rond
de
behandeling
van
dieren
bracht
ook
 het
 wetenschappelijk
 onderzoek
 over
 de
 welzijnssituatie
 van
 dieren
 in
 de
 veeteelt
 op
 gang.
 Dankzij
 de
 kennis
 die
 op
 deze
 manier
 vergaard
 werd,
 konden
 standaarden
 opgesteld
 worden
 aan
 welke
 de
 houders
 van
 dieren
 in
 de
 intensieve
 veelteelt
 moeten
 voldoen
 opdat
 hun
 dieren
 een
waardig
bestaan
zouden
kunnen
lijden.

De
wisselwerking
tussen
onderzoek
en
wetgeving
 zorgt
 er
 tevens
 voor
 dat
 de
 omstandigheden
 waarin
 dieren
 in
 de
 intensieve
 veeteelt
 zich
 




























































 5
Zie
hierover:
D.
 POLLEFEYT,
Het
morele
statuut
van
dieren
en
de
verantwoordelijkheid
van
de
mens.
U
wilt,


Heer,
mens
en
dier
in
uw
heil
doen
delen,
Thomas,
Leuven,
2007,
p56.
 6
R.
 GIELEN,
 Dier
en
recht:
Mensenrechten
ook
voor
dieren?,
Maklu,
2000,
177p;

 J.
 BRAECKMAN,
 B.
 DE
 REUVER
 en
T.
VERVISCH,
Ethiek
van
DNA
tot
9/11,
Amsterdam
University
Press,
2005,
320p.
 7
Zie
randnummer
12
ev.,
17
ev.
en
20ev.


4
 



 bevinden,
steeds
gecontroleerd
en
geëvalueerd
kunnen
worden
zodat
men
in
de
toekomst
kan
 kiezen
voor
een
groter
welzijn
van
de
dieren.

 Afdeling
3:
Verschillende
benaderingen
 Paragraaf
1:
De
dierenwelzijnbenadering
 12.
Het
op
gang
komen
van
het
filosofisch
debat
rond
het
moreel
statuut
van
de
dieren
is
vooral
 te
danken
aan
Peter
Singer8.
Deze
publiceerde
in
1975
het
boek
'Animal
Liberation9'
waarin
hij
 vanuit
 utilitaristisch
 oogpunt
 geïnspireerd
 werd
 door
 het
 200
 jaar
 oude
 betoog
 van
 Jeremy
 Bentham10,
 om
 dieren
 op
 te
 nemen
 in
 de
 cirkel
 van
 morele
 betrokkenheid.
 Dit
 stelt
 dat
 dierenleed
en
dierenmishandeling
immoreel
en
ontoelaatbaar
is.

 13.
 Singers'
 betoog
 is
 opgebouwd
 rond
 het
 'gelijkheidsprincipe'.
 Dit
 houdt
 in
 geen
 geval
 een
 gelijke
behandeling
van
mens
en
dier
in,
maar
wel
dat
elk
voelend
wezen
dat
kan
lijden
er
een
 gelijk
belang
bij
heeft
om
pijn
te
vermijden.
Dieren
en
mensen
met
dergelijke
belangen
maken
 dan
als
gelijken
deel
uit
van
de
morele
gemeenschap.

 14.
 Wanneer
 er
 een
 situatie
 ontstaat
 waarin
 
 de
 belangen
 van
 twee
 leden
 uit
 de
 morele
 gemeenschap
met
elkaar
botsen,
dient
er
een
soort
optelsom
van
de
gevolgen
van
de
handeling
 11
gemaakt
te
worden.
Hij
moet
kiezen
voor
de
handeling
of
het
belang
dat
na
deze
optelsom
het


meest
positieve
resultaat
oplevert.

 15.
Hoewel
Peter
Singer
in
zijn
boek
aan
de
oppervlakte
blijft,
wordt
zijn
werk
wel
beschouwd
 als
de
doorbraak
van
het
moderne
debat
rond
het
dierenwelzijn
en
de
dierenrechten.
Zijn
werk
 werd
vooral
geprezen
omdat
het
enkele
belangrijke
dierenwelzijnproblemen
in
de
dierentuinen,
 circussen,
veeteelt
en
proefdierencentra
onder

de
aandacht
bracht.


 16.
 Samengevat
 pleit
 Singer
 voor
 een
 welzijnsbenadering
 en
 niet
 voor
 dierenrechten.
 Hij
 pleit
 evenmin
 voor
 het
 afschaffen
 van
 het
 dierengebruik
 en/of
 gezelschap,
 maar
 hij
 stelt
 wel
 dat
 mensen
 de
 morele
 verantwoordelijkheid
 hebben
 om
 dieren
 geen
 wreedheden
 aan
 te
 doen
 en
 moeten
instaan
voor
hun
welzijn.

 
 
 




























































 8
G.
CAZAUX,
Mensen
en
andere
dieren:
hun
onderlinge
relaties
meervoudig
bekeken,
Garant,
2001,
391p.
 9
 P.
 SINGER,
 
 Animal
 Liberation,
 2nd
 ed.,
 London
 1990
 (1975)
 (Hierna
 verkort
 P.
 SINGER,
 AL).
 Zie
 ook
 het


korte
 opstel:
 P.
 Singer
 “Animal
 Liberation”,
 in:
 RACHELS,
 JAMES,
 ed.,
 Moral
 Problems.
 A
 Collection
 of
 Philosophical
Essays,
Third
Edition,
New
York,
HarperCollins,
1979,
pp.
83‐101.

 10

J.
BENTHAM,
introduction,

supra
noot
4.
 11
D.i.
een
consequentialistische
ethiek.


5
 



 Paragraaf
2:
De
Dierenrechtenbenadering
 17.
 Deze
 benadering,
 gebaseerd
 
 op
 de
 visie
 van
 Tom
 Reagan12
 
 is
 een
 tegenreactie
 op
 de
 welzijnsbenadering
 van
 Peter
 Singer13.
 
 Reagan
 verwerpt
 de
 utilitaristische
 dierenethiek
 die
 Singer
 voorstelt
 aangezien
 in
 die
 benadering
 het
 belang
 van
 het
 individu
 ter
 zijde
 kan
 en
 mag
 geschoven
 worden
 in
 het
 voordeel
 van
 de
 groep14.
 
 Reagan
 wil
 de
 nadruk
 verleggen
 naar
 het
 individuele
niveau.
Bovendien
stelt
hij
voor
om
naar
het
morele
gehalte
van
de
handeling
zelf
te
 kijken
in
plaats
van
louter
naar
de
gevolgen
van
die
handeling
te
kijken
15.

 18.
 Reagan
 stelt
 dat
 'subjecten
 van
 het
 leven'
 een
 inherente
 waarde
 bezitten
 en
 het
 dus
 verdienen
 om
 gerespecteerd
 te
 worden
 en
 geen
 schade
 te
 lijden.
 Ook
 
 (sommige)
 dieren
 zijn
 subjecten
 van
 het
 leven
 en
 hebben
 rechten
 die
 de
 mens
 moet
 respecteren.
 
 Meer
 bepaald
 zegt
 Reagan
dat
alle
zoogdieren
van
1
jaar
en
ouder
een
subject
van
het
leven
zijn.
Voor
dieren
jonger
 van
1
jaar
bestaat
er
twijfel,
maar
daar
dient
we
een
voorzorgsprincipe
gehanteerd
te
worden.
 Dit
betekent
dat
ze
het
voordeel
van
de
twijfel
moeten
krijgen16.

 19.
 In
 tegenstelling
 tot
 Singer,
 die
 voorstander
 is
 van
 het
 bijschaven
 van
 het
 dierenwelzijn,
 waarbij
dieren
wel
nog
steeds
als
middel
tot
het
bereiken
van
een
bepaald
doel

mogen
dienen,
 beschouwt
de
dierenrechtenbenadering
dieren
aldus
als
een
finaliteit
en
wordt
hun
gebruik
als
 middel
tot
een
doel
afgekeurd.

 Paragraaf
3:
Het
Ecofeminisme
 20.
 Het
 debat
 rond
 het
 moreel
 statuut
 van
 de
 dieren
 blijft
 natuurlijk
 niet
 beperkt
 tot
 bovenstaande
 twee
 grondleggers17.
 
 Ook
 in
 andere
 stromingen
 zoals
 het
 ecofeminisme
 rees
 de
 aandacht
voor
het
moreel
statuut
van
de
dieren.

Het
ecofeminisme
kant
zich
tegen
Reagan
en
 Singer
 omdat
 deze
 benaderingen
 te
 sterk
 geankerd
 zijn
 in
 een
 patriarchaal
 denken
 waarin
 abstracte
universele
regels
centraal
staan
die
enkel
in
algemene
situaties
gelden.
Er
is
geen
oog
 voor
 het
 particuliere,
 het
 contextuele
 en
 de
 notie
 'zorg
 dragen'
 die
 in
 het
 ecofeminisme
 een
 prominente
plaats
innemen.

 21.
Het
ecofeminisme
stoelt
zich
op
het
verband
tussen
de
onderdrukking
van
de
vrouw
en
de
 uitbuiting
van
de
natuur.
In
het
westerse
denken
wordt
de
vrouw
geassocieerd
met
de
natuur
en
 




























































 12
T.
REAGAN,“The
Case
for
Animal
Rights”,
in
C.
PIERCE,
en
D.
VANDEVEER,
People,
Penguins,
and
Plastic
Trees.


Basic
Issues
in
Environmental
Ethics,
Second
Edition,
Belmont,
Wadsworth
Publishing
Company,
1995,
p.
 72‐79.

 13
P.
SINGER,
AL,
supra
noot
7.
 14
D.i.
the
moral
monstruosity
van
het
utilitarisme.
 15
In
tegenstelling
tot
Singer.
Zie
randnummer
17.
 16
R.
GIELEN,
Dier
en
recht:
Mensenrechten
ook
voor
dieren?,
Maklu,
2000,
177p;

J.
BRAECKMAN,
B.
DE
REUVER
 en
T.
VERVISCH,
Ethiek
van
DNA
tot
9/11,
Amsterdam
University
Press,
2005,
320p.
 17
Zie
randnummer
12
ev.
en
randnummer
17
ev.



6
 



 de
 man
 met
 de
 cultuur
 en
 het
 rationele.
 Dit
 idee
 wordt
 uitgebreid
 tot
 de
 mens
 ‐
 dier
 relatie.

 Ecofeminisme
stelt
dat
vormen
van
discriminatie
zoals
racisme
en
seksisme
niet
gezien
mogen
 worden
als

afzonderlijke
uitdrukkingen
van
overheersing
van
één
groep
over
een
andere
maar
 gezien
 moeten
 worden
 als
 een
 gezamenlijke
 discriminatie
 die
 voortvloeit
 uit
 eenzelfde
 duaal
 patriarchaal
 denken.
 Concreet
 behelst
 dit
 perspectief
 een
 radicale
 kritiek
 op
 het
 patriarchale
 karakter
van
het
overheersende
economische
denken
en
handelen
en
stelt
ze
daar
als
alternatief
 een
zorgeconomie
voor
in
de
plaats18.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 




























































 18


Zie
 hierover:
 "Ecofeminisme,
 schoonmaakmiddel
 voor
 vrouwen‐
 en
 milieubeweging":
 http://www.tijdschriftnemesis.nl/ezines/divts/nemesis/1994/nemesis_1994_zand.pdf.


7
 



 
 Hoofdstuk2:
Intensieve
veeteelt
 
 Afdeling
1:
Historiek
van
de
intensieve
veeteelt
 22.
 Na
 de
 tweede
 wereldoorlog
 ontstaat
 de
 intensieve
 veeteelt
 als
 gevolg
 van
 de
 voortgaande
 industrialisatie
die
toen
op
gang
kwam.
De
industriële
principes
worden
toegepast
op
landbouw
 en
 veeteelt,
 naar
 het
 voorbeeld
 van
 de
 Verenigde
 Staten19.
 In
 die
 periode
 was
 het
 Europese
 landbouwbeleid
 nog
 voornamelijk
 gericht
 op
 zelfvoorziening.
 Voor
 de
 oorlog
 was
 er
 namelijk
 sprake
 van
 extensieve
 veeteelt
 waarbij
 kleinschaligheid
 één
 van
 de
 belangrijkste
 kenmerken
 was.
Bovendien
was
de
mens
afhankelijk
van
eigen
grond
voor
de
productie
van
dierenvoeder.
 Er
 werden
 vaak
 verschillende
 soorten
 dieren
 gehouden.
 De
 extensieve
 veeteelt
 kent
 een
 einde
 bij
de
opkomst
van
goedkoop
veevoeder
uit
Thailand,
Brazilië
en
Amerika.
Het
werd
voordeliger
 om
dierenvoeder
te
importeren
waardoor
landbouwbedrijven
niet
meer
afhankelijk
waren
van
 hun
 grond
 en
 het
 aantal
 dieren
 in
 het
 bedrijf
 konden
 verhogen.
 Om
 economische
 redenen
 werden
 deze
 intensiveringen
 gesteund
 door
 banken
 en
 veevoederbedrijven.
 Door
 de
 veevoederindustrie
 kon
 de
 intensieve
 veehouderij
 ontstaan20.
 Hierin
 werd
 gestreefd
 naar
 schaalvergroting,
 mechanisatie,
 automatisering
 /
 technologisering,
 specialisatie,
 intensivering
 en
 verhoging
 van
 de
 (dierlijke)
 productiviteit
 (voedselconversie
 factor)
 om
 een
 zo
 goedkoop
 mogelijk
 uniform
 product
 te
 krijgen.
 Met
 de
 opkomst
 van
 de
 Europese
 Unie
 en
 mede
 door
 het
 gemeenschappelijk
 landbouwbeleid
 kwam
 de
 intensieve
 veelteelt
 in
 een
 stroomversnelling
 terecht.
 
 Afdeling
2:

Dierenwelzijn
in
de
maatschappij
 
 Paragraaf
1:
Dierenwelzijn
 23.
Dierenwelzijn
is
een
abstract
begrip
dat
praktisch
moeilijk
is
in
te
vullen.
Ook
in
de
theorie
 blijkt
het
niet
evident
om
een
sluitende
omschrijving
of
definitie
te
geven
van
wat
dierenwelzijn
 nu
 precies
 is.
 Daarom
 blijft
 het
 begrip
 nog
 steeds
 het
 onderwerp
 van
 onderzoek
 en
 discussie.
 Een
 courant
 gebruikte
 definitie,
 naar
 voor
 geschoven
 door
 een
 Britse
 onderzoekscommissie
 in































































 19
Zie
hierover:
Te
hooi
en
te
gras:
Verkenning
naar
ontwikkelingen
in
de
grondgebonden
veehouderij
en
 gevolgen
hiervan
voor
natuur
en
landschap:
 http://www.wotnatuurenmilieu.wur.nl/NR/rdonlyres/1D0771C6‐98A3‐45C2‐A03B‐ 6D9A68095A23/21537/NPB_werkdocument_7.pdf.
 20
 F.H.
 DE
 JONGE,
 en
 E.A.
 GOEWIE,
 In
 het
 belang
 van
 het
 dier:
 over
 het
 welzijn
 van
 dieren
 in
 de
 veehouderij,
 Assen,
Van
Gorcum,
2000,
119p.
 


8
 



 1965
 hanteert
 vijf
 vrijheden21.
 Deze
 vrijheden
 verwijzen
 naar
 zowel
 fysieke
 als
 psychische
 parameters.
 Het
 gaat
 om
 vrijheid
 van
 dorst,
 honger
 en
 onjuiste
 voeding,
 vrijheid
 van
 fysiek
 en
 fysiologisch
 ongemak,
 vrijheid
 van
 pijn,
 verwondingen
 en
 ziektes,
 vrijheid
 van
 angst
 en
 chronische
stress
en
als
laatste
de
vrijheid
om
natuurlijk
soorteigen
gedrag
te
kunnen
vertonen.
 De
eerste
drie
vrijheden,
die
voornamelijk
slaan
op
de
fysieke
toestand
van
een
dier,
zijn
ruim
 bestudeerd
 en
 er
 bestaat
 weinig
 controversie
 rond.
 De
 vierde
 en
 de
 vijfde
 vrijheid
 zijn
 echter
 voor
interpretatie
vatbaar
en
er
bestaat
discussie
rond
de
concrete
invulling
van
de
begrippen.
 De
welzijnstoestand
van
een
dier
behelst
dus
zowel
zijn
lichamelijke
als
geestelijke
toestand
en
 de
mate
waarin
het
dier
natuurlijk
gedrag
kan
vertonen.
Het
is
deze
definitie
die
als
grondslag
 diende
voor
de
Europese
dierenwelzijnwetgeving.
 24.
Het
is
pas
recentelijk
dat
dierenwelzijn
niet
enkel
meer
uitsluitend
gezien
wordt
als
het
goed
 lichamelijk
of
biologisch
functioneren
van
het
dier.
Dieren
konden
in
die
visie
als
gezond
aanzien
 worden
 als
 ze
 de
 functies
 waarvoor
 ze
 gehouden
 worden
 naar
 behoren
 vervullen.
 Maar
 deze
 benadering
 die
 zich
 stoelt
 op
 het
 louter
 fysiek
 functioneren,
 houdt
 geen
 rekening
 met
 de
 subjectieve
 ervaringen
 van
 dieren.
 Er
 wordt
 gesteld
 dat
 dierenwelzijn
 niet
 enkel
 verwijst
 naar
 de
 fysieke
 toestand
 van
 het
 dier
 maar
 ook
 naar
 zijn
 subjectieve
 ervaringen
 zoals
 angst
 en
 frustratie.
 Daarnaast
 wordt
 dierenwelzijn
 ook
 vaak
 gekoppeld
 aan
 de
 mogelijkheid
 om
 natuurlijk
of
soorteigen
gedrag
te
kunnen
vertonen,
waarmee
op
de
integriteit
of
eigenheid
van
 het
dier
gedoeld
wordt.

 25.
 Globaal
 gezien
 wordt
 dus
 aangenomen
 dat
 dierenwelzijn
 door
 een
 samenspel
 van
 zowel
 fysieke,
mentale
als
integriteitaspecten
wordt
bepaald22.
Deze
drie
elementen
zijn
niet
steeds
op
 elkaar
 af
 te
 stemmen
 en
 leveren
 vaak
 conflicten
 op
 waardoor
 er
 moet
 overgegaan
 worden
 tot
 het
afwegen
van
praktische,
economische
en
ethische
belangen.
 26.
 Het
 meten
 van
 dierenwelzijn
 gebeurt
 op
 verschillende
 manieren,
 afhankelijk
 van
 welke
 welzijnsindicator
 er
 wil
 gemeten
 worden23.
 Bovendien
 kan
 dierenwelzijn
 niet
 rechtstreeks
 gemeten
 of
 afgelezen
 worden,
 maar
 moet
 dit
 gebeuren
 via
 een
 omweg,
 bijvoorbeeld
 via
 onderzoek
 naar
 het
 adaptatievermogen
 van
 dieren
 of
 onderzoek
 naar
 de
 preferenties,
 gedragsvoorkeuren
 en
 soortspecifiek
 of
 natuurlijk
 gedrag
 van
 een
 soort.
 
 Het
 is
 eerder
 eenvoudig
 om
 te
 bepalen
 wanneer
 er
 een
 tekort
 aan
 dierenwelzijn
 is.
 Diergedrag
 kan
 de
 ervaringen
 van
 dieren
 weerspiegelen
 en
 op
 die
 manier
 als
 graadmeter
 van
 het
 emotionele
 welzijn
 worden
 gebruikt.
 Indicatoren
 van
 een
 laag
 welzijn
 zijn
 bijvoorbeeld
 een
 verlaagde
 




























































 21

Brambell
Committee
(1965)
http://edepot.wur.nl/134379
 22
F.R.
LEENSTRA,
R.H.M.
BERGEVOET
en
I.
VERMEIJ,
De
staat
van
het
dier,


http://www.livestockresearch.wur.nl/NR/rdonlyres/895E8584‐9E59‐43A0‐A5A2‐ DA1B4634D3B4/103768/323.pdf.
 23
Zie
hierover:
dierenwelzijn:
http://library.wur.nl/way/bestanden/clc/1888901.pdf.



9
 



 levensverwachting,
 schade
 aan
 het
 lichaam,
 ziekte,
 gedragsstoornissen,
 enz.
 Daarnaast
 is
 het
 vaak
moeilijk
om
onderzoeksresultaten
van
individuen
te
laten
weerspiegelen
op
een
groep
van
 dieren
aangezien
er
grote
verschillen
kunnen
zijn
tussen
de
dieren
onderling
wat
tegenstrijdige
 resultaten
 over
 bepaalde
 omgevingsomstandigheden
 kan
 opleveren.
 Onderzoek
 naar
 dierenwelzijn
 vergt
 dus
 in
 grote
 mate
 multidisciplinair
 werk
 en
 samenwerking
 tussen
 tal
 van
 domeinen.
 27.
 Ondanks
 het
 moeilijke
 evenwicht
 dat
 dient
 gevonden
 te
 worden
 in
 het
 onderzoek
 naar
 dierenwelzijn,
gebeurde
er
de
laatste
decennia
heel
wat
onderzoek
naar
het
welzijn
van
dieren
 in
 de
 landbouw.
 Vooral
 onderzoeksinstellingen
 en
 gespecialiseerde
 afdelingen
 van
 universiteiten
 hebben
 zich
 toegelegd
 op
 het
 onderzoek
 naar
 dierenwelzijn.
 Aan
 de
 universiteit
 van
Wageningen
in
Nederland
bestaat
er
bijvoorbeeld
de
Animal
Sciences
Group24
en
de
Engelse
 universiteit
Cambridge
heeft
het
Centre
for
Animal
Welfare
and
Animal
Antrozoology
opgericht.
 Ook
 op
 internationaal
 vlak
 zijn
 er
 tal
 van
 samenwerkingsakkoorden
 voor
 onderzoek
 zoals
 PIGCAS25,
 Laywel26
 en
 vele
 andere.
 Op
 Europees
 niveau
 situeert
 het
 onderzoek
 naar
 dierenwelzijn
zich
voornamelijk
bij
het
Directorate
General
Health
and
Consumer
Protection27.
 Tot
 2003
 had
 het
 Scientific
 Committee
 on
 Animal
 Heath
 and
 Animal
 Welfare
 (SCAHAW)28
 een
 subcomité
 over
 dierenwelzijn
 dat
 tal
 van
 onderzoeken
 voerde.
 De
 opvolger
 van
 het
 SCAHAW,
 het
European
Food
Safety
Authority
(EFSA)29
heeft
zelf
ook
een
afdeling
namelijk
het
Panel
on
 Animal
 Health
 and
 Animal
 Welfare
 (AHAW)
 dat
 nu
 onafhankelijk
 wetenschappelijk
 advies
 verstrekt
 
 over
 alle
 aspecten
 van
 dierziektes
 en
 dierenwelzijn
 met
 de
 nadruk
 op
 voedselproducerende
dieren30.

 Paragraaf
2:
De
maatschappij
 28.
 Vanaf
 de
 jaren
 ‘60
 stijgt
 de
 publieke
 aandacht
 en
 bezorgdheid
 omtrent
 de
 natuur‐
 en
 milieuproblematiek.
 Dit
 gebeurt
 in
 de
 nasleep
 van
 het
 groeiende
 ecologisch
 bewustzijn
 in
 de
 tweede
helft
van
de
20ste
eeuw.
Op
die
manier
kwam
het
welzijn
van
dieren
in
de
veeteelt
en
 andere
sectoren
in
de
publieke
aandacht.
De
toegenomen
aandacht
zorgde
voor
het
ontstaan
van
 dierenbelangenorganisaties
 die
 dierenwelzijn,
 ‐bescherming,‐bevrijding
 en
 dierenrechten
 beoogden31.
 Deze
 dierenbelangenorganisaties
 onderscheiden
 zich
 van
 de
 klassieke
 dierenbeschermingsorganisaties
 die
 in
 de
 Westerse
 landen
 reeds
 ontstonden
 einde
 de
 




























































 24
Www.zod.wur.nl/UK/.
 25

Infra
noot
109.
 26
Infra
noot
198.
 27
Http://ec.europa.eu/food/animal/index_en.htm.
 28
Zie
hierover:
http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scah/index_en.html.
 29
Zie
hierover:
http://www.efsa.europa.eu/.


30
Zie
hierover:
http://www.efsa.europa.eu/en/panels/ahaw.htm.
 31
Zie
hierover:
F.
Whatts,
Dierenmishandeling,
Leidschedam,
Biblion
uitgeverij,
2005,
p
76.


10
 



 negentiende
 of
 begin
 de
 twintigste
 eeuw.
 Dierenbelangenorganisaties
 zoals
 Gaia32
 en
 Blid33
 verruimen
 hun
 doelgroep
 tot
 meer
 dan
 enkel
 gezelschapsdieren,
 in
 tegenstelling
 tot
 de
 dierenbeschermingsorganisaties,
 en
 organiseren
 veelal
 geen
 opvang
 van
 dieren.
 Ze
 kaarten
 de
 problematiek
rond
bijvoorbeeld
dierenwelzijn
in
de
veeteelt,
transport
van
dieren,
circusdieren,
 enz.
aan.

 29.
Dat
ook
gewone
mensen
bezig
zijn
met
dierenwelzijn
en
zich
erom
bekommeren
bleek
reeds
 uit
verschillende
opiniepeilingen.

De
Europese
Commissie
voerde
in
2005
onderzoek
naar
het
 dierenwelzijn
 in
 de
 Europese
 Unie
 34.
 Een
 aantal
 thema's
 zoals
 het
 koopgedrag
 en
 het
 welzijn
 van
dieren
gehouden
voor
de
landbouw
en
dierenwelzijn
op
Europees
niveau
kwamen
aan
bod.
 Uit
 deze
 eerste
 opiniepeiling
 bleek
 reeds
 dat
 consumenten
 zich
 het
 leed
 van
 voedselproducerende
dieren
aantrekken
en
geloven
dat
hun
koopgedrag
invloed
kan
hebben
op
 het
 dierenwelzijn.
 Eind
 2006
 volgde
 een
 tweede
 Eurobarometer
 onderzoek35.
 Hieruit
 kwam
 naar
 voren
 dat
 de
 consument
 meer
 informatie
 wenst
 over
 de
 algemene
 normen
 en
 specifieke
 producten.
 In
 maart
 2007
 volgde
 opnieuw
 een
 Eurobarometer36,
 ditmaal
 specifiek
 over
 landbouw
 en
 het
 gemeenschappelijk
 landbouwbeleid
 in
 Europa.
 Opnieuw
 gaf
 de
 Europese
 bevolking
massaal
aan
veel
belang
te
hechten
aan
het
dierenwelzijn.

 30.
 Omwille
 van
 de
 steeds
 groeiende
 interesse
 in
 het
 dierenwelzijn
 en
 het
 toenemende
 wetenschappelijk
 onderzoek
 in
 deze
 branche,
 is
 ook
 de
 overheid
 steeds
 meer
 geneigd
 om
 dierenwelzijn
te
behartigen
in
haar
beleid.
In
welke
mate
het
beleid
echt
aansluit
bij
de
wensen
 en
 eisen
 van
 de
 publieke
 opinie
 wordt
 buiten
 kijf
 gelaten.
 Maar
 het
 is
 een
 feit
 dat
 de
 landbouwsector
 geconfronteerd
 wordt
 met
 regelgeving
 inzake
 dierenwelzijn.
 Deze
 regels
 brengen
 voor
 de
 sector
 vaak
 de
 nodige
 aanpassingen
 met
 zich
 mee.
 Hierbij,
 als
 wijze
 van
 voorbeeld,
 een
 verwijzing
 naar
 het
 afschaffen
 van
 de
 legbatterijen
 in
 2012
 en
 de
 verplichte
 groepshuisvesting
van
zeugen
in
201337.

 
 
 




























































 32
Zie
hierover:
www.Gaia.be.
 33
Zie
hierover:
www.blid.be.


34


European
 Commission
 2005,
 tussen
 9
 februari
 en
 20
 maart
 2005
 werden
 24.708
 burgers
 in
 25
 lidstaten
 van
 de
 E.U.
 bevraagd
 volgens
 de
 Eurobarometer‐methode.
 Alle
 vermelde
 Eurobarometer
 onderzoeken
werden
gevoerd
door
TNS
Opinion
&
Social.

 35
 European
 Commission
 2007,
 tussen
 6
 september
 en
 10
 oktober
 2006
 werden
 29.152
 burgers
 in
 25
 lidstaten
van
de
EU,
4
toetredende
landen
kandidaat‐landen
bevraagd.
 36
European
Commission

2007,
tussen
17
november
en
19
december
2006
werden
24.732
burgers
in

25
 lidstaten
en
Bulgarije
en
Roemenië
ondervraagd.

 37
 Richtlijn
 2001/88/EG
 van
 23
 oktober
 2001
 houdende
 wijzigingen
 van
 richtlijn
 91/630/EEG
 tot
 vaststelling
van
minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens,
Pb.L.
361/1
van
1
december
2001.


11
 



 
 Hoofdstuk
3:
Regulerend
kader
en
instanties
 
 Afdeling
1:
Tot
stand
komen
van
wetgeving
 31.
 Voor
 het
 tot
 stand
 komen
 van
 wetgeving
 is
 een
 samenwerking
 tussen
 de
 actoren
 van
 de
 intensieve
veehouderij
vereist.
De
overheid,
de
boeren,
de
consumenten,
de
wetenschappers
en
 zovele
andere
actoren
bepalen
mee
hoe
het
beleid
zal
gevoerd
worden38.

 
 32.
 De
 overheid
 probeert
 op
 
 beleidsmatig
 en
 juridisch
 vlak
 zoveel
 mogelijk
 een
 consistent
 beleid
uit
te
stippelen
dat
overeen
komt
met
de
maatschappelijke
houding
van
de
consument
ten
 opzichte
van
dierlijke
productiedoelen
en
methoden.
Belangrijk
is
dat
ze
zich
neutraal
opstelt
en
 (fundamenteel)
 verschillende
 opvattingen
 respecteert.
 Het
 ideaalbeeld
 in
 een
 democratisch
 bestel
 is
 dat
 de
 wens
 van
 de
 burgers
 de
 grondslag
 en
 rechtvaardiging
 vormt
 van
 het
 overheidsbeleid.
De
wetgeving
dient
dan
ook
op
deze
grondgedachte
gestoeld
te
zijn.

 Niet
enkel
de
wil
van
de
burger
dient
gerespecteerd
te
worden.
De
overheid
heeft
eveneens
de
 taak
 om
 de
 interne
 wetgeving
 aan
 te
 passen
 en
 te
 harmoniseren
 met
 de
 Europese
 wetgeving.
 Tevens
 dient
 rekening
 gehouden
 te
 worden
 met
 de
 export
 belangen,
 de
 nationaal
 sociaal‐ politieke
machtsverhoudingen
en
cultureel‐ideologische
verschillen.

 
 33.
Daarnaast
wil
de
overheid
het
boerenbestand
handhaven
omwille
van
de
voedselzekerheid.
 Mede
door
het
feit
 dat
 de
productie
van
 voedsel
 sterk
 afhankelijk
 is
 van
 het
 klimaat
 en
 er
 nog
 amper
sprake
is
van
een
normale
marktwerking
(mensen
gaan
niet
meer
voedsel
eten
wanneer
 de
prijs
daalt),
is
een
bepaalde
bescherming
van
overheidswege
om
de
voedselzekerheid
en
een
 eerlijk
inkomen
voor
de
boeren
zeker
te
stellen
dus
onvermijdelijk.
De
manier
waarop
dit
dient
 te
 geschieden
 is
 sinds
 de
 oprichting
 van
 de
 Europese
 unie
 een
 discussiepunt
 geweest.
 Boeren
 hebben
 van
 oudsher
 een
 belangrijke
 functie
 als
 producent
 van
 één
 van
 de
 primaire
 behoeften
 van
 de
 mens:
 voedsel39.
 Daar
 de
 mens
 vroeger
 sterk
 afhankelijk
 was
 van
 de
 plaats
 waar
 deze
 productie
 plaats
 vond,
 is
 de
 positie
 van
 de
 boer
 nu
 door
 de
 mondialisering
 en
 daarmee
 samenhangende
import
van
agrarische
producten
sterk
onder
druk
komen
te
staan.

 Door
 de
 steeds
 veranderende
 regelgeving
 en
 beleidsvoering
 is
 het
 voor
 vele
 landbouwers
 




























































 38


Zie
 hierover:
 De
 status
 van
 het
 dier
 in
 de
 Nederlandse
 intensieve
 veehouderij:
 http://www.animalfreedom.org/downloads/De_status_van_het_dier_in_de_Nederlandse_intensieve_veeh oude.pdf
 39
H.M.
TE
VELDE
et
al.
&
C.
HANNING
et
al.,
Hoe
oordelen
we
over
de
veehouderij?,
Den
Haag,
Rathenau
 Instituut,
2001.
 


12
 



 moeilijk
 om
 het
 hoofd
 boven
 water
 te
 houden.
 Zonder
 enige
 subsidie
 is
 het
 vaak
 moeilijk
 om
 rendabel
 te
 produceren.
 Tegenwoordig
 kan
 een
 boer
 enkel
 maar
 overleven
 wanneer
 hij
 efficiëntie
en
schaalvergroting
nastreeft.

 
 34.
Naast
de
boeren
en
de
overheid
hebben
ook
economische
belangenorganisaties
veel
inbreng
 als
 het
 komt
 op
 wetgeving.
 Het
 gaat
 ondermeer
 over
 de
 veevoederindustrie,
 de
 slagers,
 winkelketens,...
 
 Ook
 stellen
 zij
 richtlijnen
 en
 keurmerken
 op
 die
 producten
 van
 een
 bepaalde
 kwaliteit
kunnen
verkrijgen.
Het
gaat
hier
in
feite
om
vormen
van
soft
law.

 
 35.
Een
andere
groep
actoren
binnen
de
intensieve
veeteelt
zijn
de
wetenschappers
en
technici,
 het
is
onder
invloed
van
hun
werk
dat
de
landbouw
grote
veranderingen
heeft
ondergaan.
Het
 gaat
 om
 wetenschappers
 die
 nieuwe
 fokmethodes
 bedenken,
 betere
 stallen
 ontwerpen
 of
 medicijnen
uitvinden40.

 
 36.
 Van
 een
 niet
 te
 onderschatten
 waarde
 groep
 actoren
 zijn
 de
 burgers
 en
 de
 consumenten.
 Deze
 groep
 heeft
 een
 steeds
 grotere
 invloed
 op
 de
 manier
 waarop
 dierlijke
 producten
 worden
 geproduceerd.
 Hun
 emotioneel
 ethische
 houding
 ten
 opzichte
 van
 de
 productiemethoden
 en
 koopgedrag
 zijn
 de
 belangrijkste
 sturende
 krachten
 met
 betrekking
 tot
 de
 intensieve
 veehouderij41.
De
rol
van
de
burger
moet
hierbij
los
worden
gezien
van
de
rol
van
de
consument
 aangezien
 de
 zorgen
 van
 de
 burger
 zich
 niet
 hoeven
 te
 uiten
 in
 het
 koopgedrag
 van
 de
 consument.
De
zorgen
en
druk
komt
onder
meer
tot
uiting
in
de
media
en
de
massale
steun
aan
 allerlei
 dierenwelzijnsorganisaties
 en
 groeperingen.
 Tevens
 vertolken
 politici
 en
 andere
 beleidmakers
een
rol
voor
het
tot
uiting
brengen
van
de
publieke
zorgen.

 
 37.
Een
belangrijk
medium
is
zoals
reeds
aangehaald
de
media.
In
toenemende
mate
zijn
media
 van
 invloed
 op
 besluitvorming.
 De
 media
 worden
 door
 politieke
 partijen
 en
 belanghebbenden
 gebruikt
als
arena
voor
het
onder
woorden
brengen
van
ideeën
en
meningen.
Dankzij
de
media
 is
 er
 veel
 kennis
 en
 informatie
 voor
 een
 ieder
 beschikbaar.
 De
 manier
 waarop
 de
 media
 een
 issue
bespreken,
is
vaak
van
groot
belang
voor
het
verloop
van
de
besluitvorming42.
 Wanneer
bepaalde
issues
bovenaan
de
media‐agenda
komen,
ontstaat
meer
druk
op
politici
om
 actie
te
ondernemen,
en
raken
nieuwe
actoren
bij
een
probleem
betrokken.
 




























































 40


J.M.
SWABE,
L.
STERRENBERG
en
N.E.
POLL,
Van
zaadje
tot
karbonaadje.
Betrokkenen
over
de
gezondheidsrisico's
 van
de
veehouderij,
Rathenau
Instituut,
2001:
http://scisa.nl/uploads/tx_tferathenau/WED082‐ ZaadjeKarbonaadje‐2001.pdf.
 41
J.
FROUWS
en
R.
BROEKHUIZEN,
Ontwikkelingen
in
de
Nederlandse
veehouderij,
Den
Haag,
Rathenau
 Instituut,
2000.

 42
D.
ROCHEFORT
en
R.
COBB,
The
Politics
of
Problem
Definition,
Kansas,

Lawrence:
University
Press
of

 Kansas,
1994.


13
 



 
 38.
Tussen
bovenstaande
actoren
vind
een
intensieve
wisselwerking
plaats.

 
 Afdeling
2:
Europees
en
Internationaal
vlak
 
 Paragraaf
1:

Regulerende
organen
 
 A.
RAAD
VAN
EUROPA
 39.
 De
 Raad
 van
 Europa
 ontwikkelde
 een
 aantal
 conventies
 met
 betrekking
 tot
 het
 dierenwelzijn.
Een
daarvan
is
het
verdrag
in
verband
met
de
bescherming
van
dieren
gehouden
 voor
landbouwdoeleinden43.

De
doelstellingen
van
dit
verdrag
omhelzen
ondermeer
principes
 en
aanbevelingen
die
gebaseerd
zijn
op
het
welzijn
van
onderscheiden
soorten,
het
voorkomen
 van
pijn
en
letsel
en
voorzien
van
specifieke
behoeften.
De
Europese
richtlijnen,
die
ondermeer
 bestaan
 voor
 varkens,
 rundvee,
 schapen,
 kippen
 en
 pelsdieren,
 zijn
 geïnspireerd
 op
 deze
 aanbevelingen44.

 40.
 Op
 24
 november
 2006
 werd
 het
 "Animal
 Welfare
 in
 Europe:
 achievements
 and
 future
 prospects"
ondertekend.
Dit
document
kwam
tot
stand
door
een
samenwerking
tussen
de
Raad
 van
 Europa,
 de
 OiE
 en
 de
 Europese
 Unie
 na
 een
 conferentie
 over
 het
 harmoniseren
 van
 de
 dierenwelzijnwetgeving
en
de
praktische
toepassing
ervan.
Het
heeft
tot
doel
de
samenwerking
 te
verbeteren
op
vlak
van
ontwikkeling
van
wetgeving,
voeren
van
onderzoek,
verhogen
van
het
 maatschappelijk
bewustzijn
en
de
opleiding
van
diergeneeskundigen.

 B.
WORLD
ORGANISATION
FOR
ANIMAL
HEALTH
(OIE)

 41.
 De
 World
 Organisation
 for
 Animal
 Health
 is
 een
 organisatie
 opgericht
 in
 1924
 onder
 de
 toenmalige
 naam
 Office
 International
 des
 Epizooties.
 Haar
 oorspronkelijk
 doel
 was
 het
 bestrijden
 van
 dierenziektes
 op
 wereldschaal45.
 Ondertussen
 is
 deze
 intergouvernementele
 organisatie
 verantwoordelijk
 voor
 het
 verbeteren
 van
 de
 dierengezondheid.
 De
 OiE
 (de
 naam
 werd
veranderd
in
2003
maar
de
afkorting
bleef
behouden)
telt
172
lidstaten,
waaronder
België,
 en
 is
 door
 de
 Wereld
 Handelsorganisatie
 erkend
 als
 referentieorganisatie.
 
 Verder
 werkt
 deze
 organisatie
 samen
 met
 zo'n
 36
 andere
 internationale
 organisaties
 met
 soortgelijk
 doel.

 In
2001
besliste
de
World
Organisation
for
Animal
Health
om
het
dierenwelzijn
als
een
prioriteit
 




























































 43
 Besluit
 78/923/EEG
 van
 de
 Raad
 van
 19
 juni
 1978
 betreffende
 de
 sluiting
 van
 het
 Europese
 Verdrag


inzake
de
bescherming
van
landbouwhuisdieren,
Pb.
L.
323,
17
november
1978.

 44
Zie
hierover:
 http://diplomatie.belgium.be/nl/Beleid/internationale_instellingen/regionale_instellingen/raad_van_eur opa.
 45
Zie
hierover:
http://www.oie.int/.


14
 



 op
 te
 nemen
 in
 haar
 Strategisch
 Plan
 en
 voornamelijk
 te
 focussen
 op
 dierenwelzijn
 in
 de
 landbouw
en
de
aquacultuur.

 C.
WERELD
HANDELSORGANISATIE
(WTO)

 42.
Ook
de
Wereld
Handelsorganisatie
(World
Trade
Organisation,
WTO)
heeft
een
belangrijke
 rol
 in
 het
 reguleren
 en
 verbeteren
 van
 het
 dierenwelzijn46.
 De
 WTO
 staat
 voor
 het
 behoud
 en
 beschermen
 van
 een
 vrije
 geliberaliseerde
 handelsmarkt.
 In
 de
 Europese
 Unie
 gelden
 verschillende
strikte
dierenwelzijnregels,
maar
in
landen
die
geen
lidstaat
zijn
van
de
Europese
 Unie
 gelden
 vaak
 geen
 regels
 betreffende
 het
 dierenwelzijn.
 Die
 landen
 beschouwen
 de
 dierenwelzijnwetgeving
 van
 de
 Europese
 unie
 dan
 ook
 vaak
 als
 een
 beperking
 van
 de
 vrije
 handel.
 
 De
 WTO
 zou
 het
 
 toekomstige
 beleid
 over
 dierenwelzijn
 in
 belangrijke
 mate
 kunnen
 sturen,
daarom
lobbyt
de
Europese
Unie
ervoor
om
het
dierenwelzijn
als
een
non‐trade
concern
 te
incorporeren.
Helaas
lijkt
de
WTO
geen
rekening
te
willen
houden
met
non‐trade
concerns
als
 milieunormen
 en
 dierenwelzijn.
 In
 deze
 optiek
 wordt
 enkel
 rekening
 gehouden
 met
 het
 eindproduct
en
niet
met
de
productiewijze,
die
net
voor
het
dierenwelzijn
belangrijk
is.

 Paragraaf
2:
EU‐
basisregelgeving
dierenwelzijn
in
de
landbouw
 A.
BESLUIT
78/923/EEG
 43.
 In
 de
 jaren
 '60
 groeide
 de
 maatschappelijk
 interesse
 in
 het
 dierenwelzijn.
 Dat
 leidde
 ertoe
 dat
er
in
Groot‐
Brittannië
een
onderzoekscommissie,
de
Brambell
Commission,
werd
aangesteld
 om
het
dierenwelzijn
in
de
landbouw
te
onderzoeken.
Deze
commissie
ontwikkelde
5
vrijheden
 die
als
basis
dienden
voor
het
Europese
beleid.
Bovendien
lagen
ze
aan
de
grondslag
van
de
door
 de
Landbouwraad
aangenomen
wettelijk
kader
voor
het
dierenwelzijn.

 44.
Het
besluit
van
78/
923/
EEG47
van
de
Raad
van
19
juni
1978
houdt
de
goedkeuring
in
van
 het
Verdrag
van
de
Raad
van
Europa
van
1978.
Dit
verdrag,
het
Europese
verdrag
van
10
maart
 1976
inzake
de
bescherming
van
landbouwhuisdieren
is
tot
stand
gekomen
in
het
kader
van
de
 Raad
 van
 Europa
 te
 Straatsburg48.
 
 Het
 bevat
 een
 aantal
 beginselen
 ten
 aanzien
 van
 de
 landbouwdieren
in
de
intensieve
veeteelt

zoals
ondermeer
bepalingen
rond
de
huisvesting
en
 verzorging
 van
 dieren.
 Rond
 dit
 thema
 voorziet
 het
 verdrag
 voornamelijk
 dat
 dieren
 dienen
 gehouden
 te
 worden
 op
 een
 manier
 die
 tegemoet
 komt
 aan
 hun
 fysische
 en
 psychische
 behoeften
 en
 volgens
 de
 verworven
 ervaringen
 en
 de
 wetenschappelijke
 kennis
 die
 bekend
 




























































 46
Zie
hierover:
http://www.wto.org/.
 47
 Besluit
 van
 de
 Raad
 van
 19
 juni
 1978,
 betreffende
 de
 sluiting
 van
 het
 Europese
 verdrag
 inzake
 de


bescherming
van
de
landbouwhuisdieren,
Pb.
L.
1978,
L323.

 48
Europese
verdrag
van
10
maart
1976
inzake
de
bescherming
van
landbouwhuisdieren,
hierna
genoemd
 verdrag
 landbouwhuisdieren.
 Dit
 verdrag
 trad
 in
 werking
 op
 10
 september
 1978
 en
 is
 door
 België
 goedgekeurd
bij
de
wet
van
11
juli
1979,
BS
5
oktober
1979
en
bekrachtigd
op
13
september
1979.


15
 



 zijn49.
 Daarnaast
 worden
 ook
 beperkingen
 gelegd
 op
 de
 fok
 en
 kweekmethodes,
 meer
 bepaald
 zijn
methodes
die
lijden
of
letsel
kunnen
veroorzaken
niet
toegelaten.

 45.
 Ook
 inzake
 voeding
 vermeldt
 het
 verdrag
 een
 aantal
 bepalingen
 ter
 bescherming
 van
 de
 landbouwdieren.
Voedsel
dat
lijden
of
letsel
kan
veroorzaken
mag
niet
worden
toegediend50.

 46.
 Daarnaast
 worden
 er
 regels
 opgelegd
 ter
 controle
 van
 de
 gehouden
 dieren.
 De
 gezondheidstoestand
 en
 conditie
 van
 de
 dieren
 moeten
 zo
 vaak
 als
 nodig
 is
 worden
 gecontroleerd.
 Ook
 technische
 installaties
 dienen
 minstens
 één
 maal
 per
 dag
 nagekeken
 te
 worden
en
gebreken
moeten
verholpen
worden51.

 47.
Het
Europees
verdrag
van
10
maart
1976
inzake
de
bescherming
van
landbouwhuisdieren
is

 ondertussen
vervangen
door
een
meer
specifiekere
regelgeving52.
 B.
HET
VERDRAG
VAN
AMSTERDAM
 48.
Het
verdrag
van
Amsterdam53
is
een
van
de
verdragen
dat
zorgde
voor
de
amendering
van
 het
 EG‐
 verdrag.
 Op
 die
 manier
 werden
 er
 nieuwe
 beleidslijnen
 en
 terreinen
 gecreëerd
 en
 veranderingen
aangebracht
in
de
instellingen
en
wetgevingsprocedures
van
de
Europese
Unie.
 49.
 Het
 verdrag
 van
 Amsterdam
 van
 1997
 heeft
 ook
 op
 het
 vlak
 van
 dierenwelzijn
 een
 belangrijke
 rol
 gespeeld.
 Het
 verdrag
 stelt
 namelijk
 dat
 er
 bij
 het
 bepalen
 van
 het
 beleid
 rekening
 moet
 gehouden
 worden
 met
 het
 dierenwelzijn
 omdat
 dieren
 'voelende
 wezens'
 zijn.
 Door
 het
 verdrag
 van
 Amsterdam
 werd
 het
 protocol54
 betreffende
 de
 bescherming
 en
 het
 welzijn
van
de
dieren
aan
het
EG‐verdrag
gehecht55.
Het
verplicht
de
Europese
lidstaten
om
bij
 hun
 beleidsvorming
 op
 vlak
 van
 landbouw,
 vervoer,
 onderzoek
 en
 interne
 markt,
 ten
 volle
 rekening
te
houden
met
het
welzijn
van
dieren.

 50.
 Het
 verdrag
 van
 Amsterdam
 bevestigt
 de
 dubbelzinnigheid
 die
 hangt
 rond
 het
 onderwerp
 van
 het
 dierenwelzijn.
 Enerzijds
 zorgt
 het
 verdrag
 voor
 een
 erkenning
 dat
 dieren
 'voelende
 wezens'
 zijn
 met
 wiens
 welzijn
 rekening
 gehouden
 dient
 te
 worden.
 Anderzijds
 wordt
 de
 




























































 49
Artikel
1
verdrag
landbouwhuisdieren.
 50
Artikel
3
verdrag
landbouwhuisdieren.
 51
Artikel
7
verdrag
landbouwhuisdieren.
 52
Zie
kaderrichtlijn
98/58/EG
voor
de
huidige
regelgeving,
infra
noot
31.


53
 Verdrag
 van
 Amsterdam
 houdende
 wijziging
 van
 het
 verdrag
 betreffende
 de
 Europese
 Unie,
 de
 verdragen
 tot
 oprichting
 van
 de
 Europese
 gemeenschappen
 en
 sommige
 bijhorende
 akten,
 Pb.L.,
 10
 november
1997,
C.
340.
 54
“Bij
het
formuleren
en
uitvoeren
van
het
beleid
van
de
Gemeenschap
op
het
gebied
van
landbouw,
vervoer,
 interne
markt
en
onderzoek,
houden
de
Gemeenschap
en
de
lidstaten
ten
volle
rekening
met
hetgeen
vereist
 is
 voor
 het
 welzijn
 van
 dieren,
 onder
 eerbiediging
 van
 de
 wettelijke
 en
 bestuursrechtelijke
 bepalingen
 en
 gebruiken
van
de
lidstaten
met
betrekking
tot
met
name
godsdienstige
riten,
culturele
tradities
en
regionaal
 erfgoed.”

Protocol
gehecht
aan
het
EG‐Verdrag,
van
kracht
sinds
1999.
 55
EG
verdrag,
Pb.L.
24
december
2002,
C
325/33.


16
 



 materie
 dierenwelzijn
 onder
 het
 mensgerichte
 beleidsdomein
 van
 voedselkwaliteit
 en
 ‐ veiligheid
geplaatst.

 51.
 Het
 protocol
 is
 overigens
 nadien
 volledig
 opgenomen
 als
 artikel
 6B
 in
 de
 opvolger
 van
 het
 Verdrag
van
Amsterdam
en
het
Verdrag
van
Lissabon
van
200756.
 C.
KADERRICHTLIJN
98/58/EG
 52.
Twintig
jaar
na
het
besluit
78/923/EEG
kwam
er
met
de
kaderrichtlijn
98/
58/EG
inzake
de
 bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren,57
een
meer
specifieke
regelgeving.

 De
 Europese
 Overeenkomst58
 inzake
 de
 bescherming
 van
 landbouwhuisdieren
 is
 door
 alle
 lidstaten
geratificeerd59.

 53.
 Deze
 richtlijn
 is
 van
 toepassing
 op
 alle
 dieren
 die
 worden
 gefokt
 of
 gehouden
 voor
 de
 productie
van
voedsel,
wol,
huid,
pels
of
andere
landbouwdoeleinden
(met
inbegrip
van
vissen,
 reptielen
 en
 amfibieën)
 en
 heeft
 voornamelijk
 betrekking
 op
 goede
 huisvesting,
 voeding
 en
 verzorging
 die
 dieren
 nodig
 hebben60.
 Zij
 is
 niet
 van
 toepassing
 op
 wilde
 dieren,
 dieren
 die
 bestemd
 zijn
 voor
 wedstrijden,
 tentoonstellingen
 dan
 wel
 evenementen
 of
 activiteiten
 op
 cultureel
 of
 sportief
 gebied,
 proefdieren,
 laboratoriumdieren
 en
 ongewervelde
 dieren61.
 
 54.
Het
is
de
taak
van
de
lidstaten
om
voor
de
volledige
uitwerking
van
deze
richtlijn
te
zorgen.
 Bovendien
blijkt
het
nodig
gemeenschappelijke
normen
op
het
gebied
van
de
bescherming
van
 landbouwhuisdieren
vast
te
stellen
om
ervoor
te
zorgen
dat
de
gemeenschappelijke
markt
voor
 dieren
goed
werkt.

 55.
De
lidstaten
zorgen
er
voor
dat
houders
en
eigenaars
van
dieren
alle
passende
maatregelen
 treffen
 om
 het
 welzijn
 van
 hun
 dier(en)
 te
 garanderen62.
 Bovendien
 mogen
 de
 dieren
 geen
 onnodig
leed
of
letsel
lijden.

 56.
 De
 richtlijn
 werkt
 specifiek
 enkele
 thema's
 uit
 rond
 het
 houden
 van
 dieren.
 In
 de
 eerste
 plaats
moet
er
voldoende
personeel
zijn
dat
over
de
nodige
vaardigheden
en
vakbekwaamheid
 




























































 56

Verdrag
van
Lissabon
tot
wijziging
van
het
Verdrag
betreffende
de
Europese
Unie
en
het
Verdrag
tot
 oprichting
 van
 de
 Europese
 Gemeenschap,
 ondertekend
 te
 Lissabon,
 13
 december
 2007in
 werking
 getreden
op
1
december
2009,
Pb.L.
17
december
2007,
C306.
 57
Kaderrichtlijn
98/58/EG
inzake
de
bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren,
Pb.L.
 221,
20
juli
1998,
gewijzigd
door
verordening
806/
2003/EG
van
de
Raad
van
14
april
2003,
Pb.L.
122,
16
 mei
2003
(hierna
genoemd
kaderrichtlijn
98/58/EG).
 58
Zie
voetnoot
48.
 59
Artikel
11
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 60

Artikel
2
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 61
Artikel
1
Kaderrichtlijk
98/58/EG.
 62

Artikel
3
Kaderrichtlijn
98/58/EG.


17
 



 beschikt63.
 Daarnaast
 moeten
 alle
 dieren
 in
 veehouderijsystemen
 minstens
 eenmaal
 per
 dag
 worden
gecontroleerd64.
Zieke
of
gewonde
dieren
moeten
worden
verzorgd
en,
zo
nodig
worden
 afgezonderd
in
een
passend
onderkomen.
De
richtlijn
voorziet
dat
de
eigenaar
of
houder
van
de
 dieren
 een
 register
 moet
 bijhouden
 van
 de
 verstrekte
 medische
 zorg.
 Het
 register
 moet
 ten
 minste
drie
jaar
worden
bewaard65.
In
verband
met

bewegingsvrijheid
stelt
de
richtlijn
voorop
 dat
 zelfs
 wanneer
 een
 dier
 is
 aangebonden,
 vastgeketend
 of
 geïmmobiliseerd,
 het
 voldoende
 ruimte
 moet
 worden
 gelaten
 om
 zich
 zonder
 onnodige
 pijn
 of
 onnodig
 letsel
 te
 kunnen
 verplaatsen66.
 Ook
 voor
 de
 huisvesting
 en
 de
 gebouwen
 voorziet
 de
 Europese
 wetgever
 regulering:
 de
 materialen
 die
 worden
 gebruikt
 voor
 dergelijke
 gebouwen
 moeten
 gereinigd
 en
 ontsmet
kunnen
worden.
De
luchtcirculatie,
het
stofgehalte
van
de
lucht,
de
temperatuur
en
de
 relatieve
luchtvochtigheid
moeten
binnen
acceptabele
grenzen
worden
gehouden.
In
gebouwen
 gehouden
 dieren
 mogen
 niet
 voortdurend
 in
 het
 duister
 worden
 gehouden,
 noch
 ononderbroken
in
kunstlicht
verblijven67.
Een
volgend
belangrijk
thema
betreft
de
apparatuur.
 Automatische
of
mechanische
apparatuur
die
noodzakelijk
is
voor
de
gezondheid
en
het
welzijn
 van
de
dieren
moet
ten
minste
eenmaal
per
dag
worden
gecontroleerd.
Een
eventueel
toegepast
 kunstmatig
 ventilatiesysteem
 moet
 voorzien
 zijn
 van
 een
 passend
 noodsysteem
 waarmee
 voldoende
 verse
 lucht
 kan
 worden
 aangevoerd68.
 Als
 laatste
 punt
 wordt
 aangemerkt
 voeder,
 water
 en
 andere
 stoffen.
 De
 dieren
 moeten
 met
 regelmatige
 tussenpozen
 een
 toereikende
 hoeveelheid
 gezond
 en
 geschikt
 voeder
 krijgen.
 Alle
 andere
 stoffen
 zijn
 verboden,
 behalve
 stoffen
 voor
 therapeutische
 of
 profylactische
 doeleinden,
 dan
 wel
 zoötechnische
 behandeling.
 Voeder‐
en
drinkinstallaties
moeten
bovendien
het
gevaar
voor
verontreiniging
beperken69.
 57.
 Er
 mogen
 geen
 fokmethoden
 worden
 toegepast
 die
 de
 dieren
 pijn
 of
 letsel
 toebrengen
 of
 kunnen
toebrengen,
behalve
wanneer
het
effect
minimaal
en
tijdelijk
is
of
uitdrukkelijk
volgens
 de
nationale
voorschriften
is
toegestaan70.
 58.
De
lidstaat
heeft
de
verplichting
om
een
nationaal
orgaan
aan
te
stellen
die
de
naleving
van
 deze
 bepalingen
 dient
 te
 controleren71.
 Over
 deze
 controles
 dient
 een
 document
 opgesteld
 te
 worden
 ter
 attentie
 van
 de
 Commissie.
 Op
 basis
 van
 deze
 documenten
 kan
 de
 Commissie
 voorstellen
 doen
 ten
 behoeve
 van
 de
 harmonisatie
 van
 de
 controles
 in
 de
 lidstaten72.
 
 De
 




























































 63
Artikel
1
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.


64
Artikel
2
‐
4
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 65
Artikel
5
‐
6
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 66
Artikel
7
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 67
Artikel
8
‐
11
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 68
Artikel
13
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 69
Artikel
14
‐
18
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 70

Artikel
4
Kaderrichtlijn
98/58/EG

en
artikel
20
Bijlage
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 71
Artikel
6
Kaderrichtlijn
98/58/EG.

 72
Artikel
5
Kaderrichtlijn
98/58/EG.



18
 



 minimum
 vereisten
 voor
 controles
 van
 bedrijven
 waar
 dieren
 voor
 landbouwdoeleinden
 gehouden
worden
liggen
vervat
in
de
beschikking
2000/50/EG.

 59.
 De
 lidstaten
 leggen
 de
 nodige
 wettelijke
 en
 bestuursrechtelijke
 bepalingen
 ten
 uitvoer,
 waaronder
 eventuele
 sancties,
 die
 nodig
 zijn
 om
 aan
 deze
 richtlijn
 te
 voldoen.
 Zij
 mogen
 strengere
bepalingen
handhaven
of
toepassen73.
 Afdeling
3:
Algemeen
Belgisch
kader
 60.
In
België
vormt
de
wet
van
14
augustus
1986
betreffende
de
bescherming
en
het
welzijn
van
 dieren
het
algemeen
kader.74

 Voorheen
werd
de
bescherming
en
het
welzijn
van
dieren
geregeld
door
twee
wetten75.
 61.
De
dierenwelzijnswet
heeft
tot
doel
de
bescherming
en
het
welzijn
van
dieren
te
garanderen.
 Het
eerste
artikel
van
deze
wet
houdt
een
verbodsbepaling
in:
niemand
mag
wetens
en
willens
 handelingen
 plegen
 die
 niet
 door
 de
 wet
 zijn
 voorzien
 en
 die
 tot
 doel
 hebben
 dat
 een
 dier
 nutteloos
overlijdt,
pijn
of
verminkingen
moet
ondergaan76.
Hiertoe
worden
enkele
definities
en
 omschrijvingen
 gegeven
 ter
 beschrijving
 van
 het
 toepassingsgebied77.
 De
 Koning
 stelt
 een
 lijst
 op
 met
 diersoorten
 die
 mogen
 gehouden
 worden
 in
 België78.
 Alle
 andere
 diersoorten
 zijn
 verboden.
 In
 casu
 gaat
 het
 vooral
 om
 wilde
 of
 beschermde
 en
 bedreigde
 diersoorten.
 
 62.
 De
 wet
 voorziet
 dat
 iedere
 persoon
 die
 een
 dier
 houdt
 of
 verzorgt,
 de
 nodige
 maatregelen
 moet
nemen
om
dat
dier
in
overeenstemming
met
zijn
aard,
fysische
en
psychische
behoeften,
 zijn
 gezondheidstoestand
 en
 zijn
 graad
 van
 ontwikkeling,
 verzorging
 en
 huisvesting
 te
 verschaffen.
 Daarnaast
 mag
 de
 bewegingsvrijheid
 van
 het
 gehouden
 dier
 niet
 in
 die
 mate
 beperkt
 worden
 dat
 het
 aan
 vermijdbare
 pijnen,
 lijden
 of
 letsels
 wordt
 blootgesteld.
 Zelfs
 wanneer
een
dier
gewoonlijk
of
voordurend
wordt
vastgemaakt
of
opgesloten,
moet
er
voor
dat
 dier
bewegingsvrijheid
worden
voorzien
die
voldoet
aan
zijn
behoeften.
Daarnaast
moeten
ook































































 73
Artikel
10
Kaderrichtlijn
98/58/EG.
 74
 Wet
 van
 14
 augustus
 1986
 betreffende
 de
 bescherming
 en
 het
 welzijn
 van
 dierendeze
 wet
 werd
 gewijzigd
door
de
wet
van
26
maart
1993,
BS
9
juli
1993,
de
wet
van
4
mei
1995,
BS
28
juli
1995,
de
wet
 van
23
juni
2004,
BS
3
november
2004,
de
wet
van
4
juli
2004,
BS
3
november
2004,
de
wet
van
1maart
 2007,
 BS
 13
 juli
 2007,
 de
 wet
 van
 19
 maart
 2007,
 B.S.
 13
 juli
 2007
 en
 de
 wet
 van
 11
 mei
 2007,
 BS
 
 4
 oktober
2007
(hierna
dierenwelzijnswet
genoemd).
 75

deze
vroegere
wetten
zijn:
de
wet
van
22
maart
1929
op
de
dierenbescherming,
BS
29
maart
1929;
de
 wet
van
2
juli
1975
op
de
dierenbescherming,
BS
18
juli
1975.
 76
Artikel
1
dierenwelzijnswet.
 77
Artikel
3
dierenwelzijnswet.
 78
Artikel
3bis
dierenwelzijnswet.


19
 



 de
verlichting,
vochtigheidsgraad,
verluchting
en
andere
milieuvoorwaarden
van
het
verblijf
van
 het
dier
aangepast
worden
aan
de
fysische
en
psychische
behoeften
van
dat
dier79.

 63.
 Voor
 sommige
 inrichtingen
 voor
 het
 houden
 van
 dieren
 is
 een
 erkenning
 vereist
 van
 de
 Minister
van
Landbouw80.

 64.
Daarnaast
behandelt
de
wet
bepalingen
inzake
ingrepen
op
dieren81
zoals
het
couperen
van
 oren
en
het
blokken
van
staarten,

het
uitvoeren
van
dierproeven82,
het
vervoer
van
dieren83
en
 het
doden
van
dieren84.

 65.
 Verder
 voorziet
 de
 wet
 in
 de
 oprichting
 van
 een
 Raad
 die
 zich
 bekommert
 om
 het
 dierenwelzijn.
 Deze
 Raad
 heeft
 tot
 taak
 het
 dierenwelzijn
 te
 bestuderen
 en
 raad
 te
 geven
 in
 materie
die
betrekking
heeft
op
het
beschermen
en
handhaven
van
dierenwelzijn85.

 66.
 Inzake
 administratieve
 maatregelen
 stelt
 artikel
 4
 ten
 vijfde
 dat
 de
 in
 artikel
 34
 bedoelde
 overheidspersonen,
 bijvoorbeeld
 de
 officieren
 van
 de
 politie,
 gemachtigd
 zijn
 om
 de
 nodige
 maatregelen
 te
 treffen
 om
 de
 wet
 en
 de
 uitvoeringsbesluiten
 van
 de
 wet
 te
 doen
 naleven.

 
 67.
Daarnaast
somt
de
wet
een
heleboel
mogelijke
strafsancties
op.
Dit
gaat
van
boetes
tot
heuse
 gevangenisstraffen,
sluiting
van
inrichting,
de
ontzegging
van
het
recht
om
dieren
te
houden,
de
 inbeslagname
van
dieren
en
de
verbeurdverklaring86.
 68.
 Op
 nationaal
 vlak
 bestaan
 er
 naast
 bovenstaande
 algemene
 regeling
 nog
 een
 groot
 aantal
 specifieke
 regels
 en
 wetten
 ter
 bescherming
 van
 het
 welzijn
 van
 bepaalde
 diersoorten.
 Deze
 worden
hieronder
verder
behandeld.

 
 
 
 
 
 




























































 79
Artikel
4
dierenwelzijnswet.
 80
Artikel
5
dierenwelzijnswet.
 81
Artikel
17
‐19
dierenwelzijnswet.
 82
Artikel
20
‐
30
dierenwelzijnswet.
 83
Artikel
13
‐14
dierenwelzijnswet.
 84
Artikel
15
‐16
dierenwelzijnswet.
 85
Artikel
31
‐32
dierenwelzijnswet.
 86
Artikel
34
‐
43
dierenwelzijnswet.



 20






 
 Hoofdstuk
4:
Enkele
pijnpunten
in
het
dierenwelzijnrecht
 
 Afdeling
1:
Inleiding
 69.
Eind
jaren
‘70
werden
de
gevolgen
van
het
Europese
landbouwbeleid
zichtbaar
in
de
vorm
 van
productie
overschotten
(de
melkplas,
boterberg
en
rundvleesberg)
en
mestproblemen.
Dat
 bulkproductie,
 waarbij
 men
 een
 uniform
 product
 met
 een
 standaard
 kwaliteit
 tegen
 een
 standaard
prijs
nastreeft,
ook
ten
koste
gaat
van
het
welzijn
van
de
dieren
was
toen
al
bekend.
In
 1964
publiceerde
de
Britse
schrijfster
Ruth
 Harrison
 het
 boek
 “Animal
Machines”
 87
 waarin
zij
 beschreef
 hoe
 er
 met
 landbouwhuisdieren
 werd
 omgegaan
 in
 de
 intensieve
 veehouderij.
 De
 maatschappelijke
 schok
 die
 dat
 teweegbracht
 heeft
 er
 voor
 gezorgd
 dat
 er
 een
 speciale
 commissie
 in
 het
 leven
 werd
 geroepen
 die
 inzicht
 moest
 geven
 in
 de
 gevolgen
 van
 de
 productiemethoden
 voor
 het
 welzijn
 van
 de
 dieren.
 Het
 door
 de
 Commissie
 gepubliceerde
 Brambell
 report
 
 dient
 nu
 als
 uitgangsmateriaal
 voor
 de
 wetgeving
 op
 Europees
 niveau88.
 Een
 van
de
belangrijkste
conclusies
uit
dit
rapport
is
dat
een
goede
dierlijke
productie
en
gezondheid
 niet
 een
 goed
 welzijn
 waarborgt,
 een
 tot
 op
 de
 dag
 van
 vandaag
 volhard
 dogma
 van
 de
 intensieve
veehouderij.
 
 70.
De
intensivering
van
de
veehouderij
heeft
onder
meer
gevolgen
voor
de
huisvesting,
voedsel
 en
 voeding,
 fokkerij,
 gezondheidszorg
 en
 verzorging
 van
 het
 vee.
 Niet
 alleen
 zijn
 er
 gevolgen
 voor
 het
 welzijn
 van
 de
 dieren,
 de
 dierlijke
 productie
 heeft
 ook
 structurele
 nadelen
 zoals
 mestoverschotten,
 mineraal‐
 en
 ammoniakuitstoot
 (zure
 regen
 en
 eutrofiëring)
 en
 stankverspreiding.
Daarnaast
komen
dierziekte‐epidemieën
veel
voor:
de
varkenspest
in
1997,
 BSE89
in
1998,
MKZ90
in
2001
en
sinds
enige
tijd
PMWS91.
Ook
komt
voedselverontreiniging
nog
 




























































 87R.
HARRISON,
Animal
Machines.
Londen:
Vincent
Stuart.
1964.
 88
Zie
voetnoot
21.


89
 BSE
staat
 voor
 Bovine
Spongiform
Encephalopathy.
Het
wordt
veroorzaakt
door
een
op
één
 stapeling


van
bepaalde
diereigen‐eiwitten
(zogenaamde
prionen)
in
de
hersenen
doordat
het
slachtafval
verwerkt
 werd
tot
diervoerder.
BSE
wordt
in
verband
gebracht
met
het
veroorzaken
van
Variant
Creutzfeldt‐Jacob
 Disease
 (vCJD)
 bij
 mensen.
 Sinds
 juli
 1994
 is
 het
 in
 de
 EU
 verboden
 om
 dierlijke
 bijprodukten
 te
 verwerken
in
veevoeder.
Zie:
http://asp.gva.be/dossiers/‐b/bse/dossier.asp.

 90
MKZ
staat
voor
Mond‐
en
Klauwzeer
en
is
een
zeer
besmettelijke
dierziekte
bij
evenhoevigen.
5%
van
 de
volwassen
en
een
aanmerkelijk
hoger
percentage
van
de
jonge
dieren
overlijdt
aan
de
aandoening.
De
 ziekte
is
niet
overdraagbaar
naar
de
mens
en
een
vaccin
is
bekend,
maar
om
economisch
redenen
(export)
 wordt
 het
 vaccin
 niet
 gebruikt.
 Zie:
 http://www.cvi.wur.nl/NL/onderzoek/dierziekten/mond‐en‐ klauwzeer/.
 91

PMWS
staat
voor
Postweaning
Multisystemic
Wasting
Syndrome,
ook
wel
wegkwijnziekte
genoemd
en
 komt
 vooral
 voor
 bij
 jonge
 biggen.
 Het
 ontstaan
 van
 de
 ziekte
 wordt
 vooral
 gewijd
 aan
 de
 stressvolle
 omstandingheden
 (hoge
 bezettingsgraad,
 mengen
 van
 tomen)
 waarin
 de
 biggen
 in
 de
 gangbare
 varkenshouderijen
 verblijven,
 welke
 leidt
 tot
 een
 verminderde
 weerstand.
 Zie:
 http://www.cbip‐

21
 



 veel
voor,
zoals
BSE,
het
dioxineschandaal
in
1999
en
de
continue
Salmonella
en
Campylobacter
 besmetting
 bij
 vleeskuikens
 en
 kippen.
 Met
 name
 in
 de
 laatste
 jaren
 wordt
 het
 effect
 van
 deze
 problemen
op
de
volks‐
en
diergezondheid,
dierenwelzijn
en
economie
steeds
duidelijker.

 
 71.
 In
 volgend
 onderdeel
 wordt
 per
 diersoort
 besproken
 op
 welke
 manier
 de
 sector
 wordt
 geregeld


en


op


welke


manier


omgegaan


wordt


met


bepaalde


pijnpunten.



De
 nadruk
 zal
 liggen
 op
 de
 rund‐
 en
 melkveehouderij92,
 de
 varkenshouderij93
 en
 de
 kippenhouderij94.
 Nadien
 worden
 kort
 de
 pijnpunten
 en
 wetgeving
 in
 andere
 sectoren
 kort
 aangehaald
en
toegelicht.
 Afdeling
2:
Varkenshouderij
 Paragraaf
1:
Algemeen
 72.
 Begin
 de
 jaren
 1960
 werd
 in
 Denemarken
 begonnen
 met
 het
 georganiseerd
 houden
 van
 varkens
 die
 in
 staat
 waren
 tot
 het
 leveren
 van
 opvallende
 prestaties.
 Deze
 hybride
 varkens
 waren
 het
 resultaat
 van
 kruisingen
 met
 verschillende
 rassen95.
 In
 de
 stallen
 waar
 de
 dieren
 gehuisvest
werden,
was
er
plaats
voor
honderden
dieren.
Hun
voedsel
werd
niet
meer
door
de
 varkenshouder
zelf
geproduceerd
maar
op
voorhand
door
andere
bedrijven
bereid.
Het
houden
 van
 de
 varkens
 op
 deze
 manier
 zorgde
 ervoor
 dat
 de
 dieren
 van
 eenzelfde
 houderij
 even
 snel
 groeiden.
Na
het
slachten
waren
de
karkassen
van
dieren
even
groot,
hun
spek
even
dik
en
hun
 gewicht
hetzelfde.
Dit
vergemakkelijkte
het
werk
en
speelde
in
de
vraag
van
de
consument.
Dit
 model
 van
 varkenshouderij
 verspreidde
 zich
 zeer
 snel
 in
 Europa.
 Alles
 stond
 in
 het
 teken
 van
 een
snelle
homogene
groei.

 Paragraaf
2:
Groepshuisvesting
van
zeugen
 A.
ALGEMEEN
 73.
 Dat
 maatschappelijke
 kritiek
 invloed
 heeft
 op
 de
 ontwikkeling
 van
 regulering
 over
 dierenwelzijn
wordt
sterk
duidelijk
in
de
wetgeving
omtrent
de
groepshuisvesting
van
zeugen96.
 Voor
 de
 ontwikkeling
 van
 de
 wetgeving
 had
 de
 varkenshouder
 de
 keuze
 tussen
 de
 individuele
 huisvesting
 of
 de
 groepshuisvesting
 van
 zeugen.
 Varkens
 zijn
 van
 nature
 erg
 nieuwsgierige
 





























































































































































































 vet.be/nl/texts/NSUOOOL1AL2o.php.
 92
Zie
randnummer
120
e.v.
 93
Zie
randnummer
72
e.v.
 94
Zie
randnummer
170
e.v.
 95
 Zie
 hierover:
 De
 socio‐economische
 gevolgen
 van
 verschillende
 huisvestingsystemen:
 http://publicaties.vlaanderen.be/docfolder/12207/ILVO_mededeling20_volledigetekst_nieuweversie.pdf.
 96
BOERDERIJ/VARKENSHOUDERIJ,
Groepshuisvesting
volop
in
beweging,
25
februari
2003
 www.boerderij.nl/upload/1508182_672_1199287788672‐Groepshuisvesting_volop_in_beweging.pdf;
 
TOP
AGRAR,
Fachbuch
Gruppenhalting
tragender
Sauen,
2002.


22
 



 dieren
 die
 graag
 hun
 omgeving
 onderzoeken
 door
 te
 snuffelen,
 wroeten
 en
 ruiken.
 Het
 zijn
 zindelijke
 dieren
 en
 houden
 van
 een
 modderbad
 om
 parasieten
 weg
 te
 houden.
 In
 de
 natuur
 leven
 ze
 in
 groep
 (een
 rotte)
 van
 twee
 tot
 tien
 zeugen
 waarbinnen
 een
 duidelijke
 hiërarchie
 geldt.
 De
 individuele
 huisvesting
 van
 zeugen
 in
 boxen
 zorgt
 ervoor
 dat
 de
 dieren
 geen
 sociaal
 contact
 kunnen
 hebben
 en
 moeten
 leven
 op
 een
 erg
 beperkte
 oppervlakte
 waar
 ze
 zich
 nauwelijks
kunnen
bewegen
of
omdraaien.
Het
welzijn
van
deze
dieren
wordt
hierdoor
nadelig
 beïnvloed
 aangezien
 de
 zeugen
 geen
 sociale
 contacten
 hebben
 en
 geen
 gedrag
 kunnen
 ontwikkelen
 dat
 aansluit
 bij
 hun
 natuurlijke
 behoeften.97
 Om
 die
 redenen
 werd
 besloten
 dat
 groepshuisvesting
van
zeugen
in
de
nabije
toekomst
voortaan
de
norm
dient
te
zijn.

 74.
 Het
 Europees
 wettelijk
 kader
 rond
 de
 huisvesting
 van
 zeugen
 werd
 daarom
 in
 2001
 gewijzigd.
 De
 richtlijn
 91/630/
 EEG
 tot
 vaststelling
 van
 de
 minimumnormen
 ter
 bescherming
 van
varkens
werd
vervangen
door
de
nieuwe
richtlijnen
88/EG
en
93/EG98.

De
op
basis
van
het
 Europese
 Verdrag
 inzake
 de
 bescherming
 van
 landbouwhuisdieren
 vastgestelde
 richtlijn
 98/58/EG
stelt
communautaire
bepalingen
vast
inzake
de
bescherming
van
dieren.
Zij
stelt
ook
 dat
 alle
 dieren
 een
 onderkomen
 alsmede
 voedsel,
 water
 en
 zorg
 moeten
 krijgen
 die
 passen
 bij
 hun
behoeften.
Bij
deze
richtlijn
worden
minimumnormen
vastgesteld
voor
de
bescherming
van
 varkens


die


voor


de


fokkerij


of


mesterij


opgesloten


worden


gehouden.


De
 richtlijn
 stelt
 dus
 vooral
 eisen
 qua
 vrije
 ruimte
 voor
 de
 varkens
 ten
 aanzien
 van
 nieuw
 gebouwde
 of
 verbouwde
 en/of
 na
 de
 datum
 van
 1
 januari
 2003
 voor
 het
 eerst
 in
 gebruik
 genomen
 bedrijven.
 Varkens
 moeten
 in
 groep
 worden
 gehouden
 en
 beschikken
 over
 een
 minimale
 vrije
 ruimte
 die
 zich
 redelijk
 verhoudt
 met
 hun
 gewicht.
 Meer
 specifieker
 geldt
 dat
 zeugen
 en
 gelten99over
 een
 minimale
 vrije
 ruimte
 moeten
 beschikken
 van
 respectievelijk
 2,25
 m²
 en
 1,64m²100.
 Voor
 deze
 twee
 categorieën
 van
 varkens
 is
 het
 eveneens
 verboden
 om
 installaties
 te
 bouwen
 waar
 ze
 aangebonden
 worden
 gehuisvest101.
 
 Bovendien
 moeten
 deze
 dieren
 in
 groep
 worden
 gehouden
 gedurende
 bepaalde
 periodes,
 hierbij
 moet
 er
 op
 worden
 toegezien
 dat
 elk
 dier
 individueel
 voldoende
 voedsel
 kan
 opnemen,
 ongeacht
 de
 concurrentie
 van
 de
 andere
 dieren102.
 Zieke
 of
 agressieve
 dieren
 mogen
 echter
 tijdelijk
 apart
 gehouden
 worden
 op
 voorwaarde
 dat
 hun
 nieuwe
 onderkomen
 groot
 genoeg
 is
 en
 het
 dier
 er
 zich
 




























































 97

SCIENTIFIC
COMMITTEE
ON
ANIMAL
HEALTH
AND
ANIMAL
WELFARE,
the
welfare
of
intensicely
kept
pigs,
report
of
 the
Scientific
Veterinary
committee,
1997.
 98
 Richtlijn
 2001/88/EG
 van
 23
 oktober
 2001
 houdende
 wijzigingen
 van
 richtlijn
 91/630/EEG
 tot
 vaststelling
 van
 minimumnormen
 ter
 bescherming
 van
 varkens,
 Pb.L.
 361/1
 van
 1
 december
 2001
 en
 richtlijn
 2001/93/EG
 van
 de
 commissie
 van
 9
 november
 2001
 houdende
 wijziging
 van
 richtlijn
 91/630/EEG
 tot
 vaststelling
 van
 minimumnormen
 ter
 bescherming
 van
 varkens,
 Pb.L.
 316/38
 van
 1
 december
2001
(hierna
genoemd
varkensrichtlijn).
 99
Vrouwelijke
varkens
die
nog
niet
hebben
geworpen.
 100
Artikel
3
ten
eerste
varkensrichtlijn.
 101
Artikel
3
ten
derde
varkensrichtlijn.
 102
Artikel
3
ten
zesde
varkensrichtlijn.


23
 



 gemakkelijk
in
kan
bewegen103.
In
de
stallen
moeten
de
vloeren
ook
aan
bepaalde
eisen
voldoen,
 meer
 bepaald
 geldt
 er
 een
 minimale
 en
 maximale
 spleetbreedte
 om
 klauwproblemen
 te
 voorkomen104.

 75.
Vanaf
1
januari
2013
gelden
bovenstaande
bepalingen
voor
alle
bedrijven,
met
uitzondering
 van
 die
 bedrijven
 met
 minder
 dan
 6
 varkens
 of
 5
 zeugen
 en
 hun
 biggen.

 Naast
normen
die
betrekking
hebben
op
de
vrije
ruimte
per
varken,
bevat
de
richtlijn
ook

een
 bijlage
met
minimumnormen
inzake
het
welzijn
van
het
varken.
Die
normen
hebben
betrekking
 op
de
gebruikte
materialen
bij
de
bouw
van
varkensstallen.
Stallen
moeten
zo
gebouwd
zijn
dat
 de
varkens
erin
kunnen
liggen,
rusten
en
normaal
kunnen
opstaan
alsmede
de
andere
varkens
 kunnen
 zien105.
 Ook
 de
 omgevingsfactoren
 zijn
 belangrijk
 voor
 dieren
 daarom
 gelden
 er
 ook
 regels
 die
 betrekking
 hebben
 op
 de
 isolatie,
 verwarming,
 ventilatie,
 lichtintensiteit
 en
 het
 geluidsniveau
 in
 de
 gebouwen
 waar
 de
 varkens
 gehouden
 worden106.
 Dagelijks
 moeten
 de
 dieren
 geïnspecteerd
 worden
 op
 ziekte
 en
 verwondingen107.
 Indien
 nodig
 moeten
 de
 varkens
 verzorgd
 worden
 en
 door
 een
 dierenarts
 worden
 onderzocht.
 Om
 agressief
 gedrag
 tussen
 de
 dieren
te
verhinderen
en
beperken
moeten
maatregelen
genomen
worden108.
Daarnaast
moeten
 de
dieren
voedsel
krijgen
dat
voor
hen
geschikt
is
en
afgestemd
is
op
hun
leeftijd
en
gewicht109.
 Ook
 rond
 de
 reiniging
 en
 ontsmetting
 van
 de
 uitrusting
 en
 gereedschappen
 van
 de
 gebruikte
 hokken
 zijn
 er
 specifieke
 normen
 voorzien110.
 Er
 gelden
 bijzondere
 voorschriften
 voor
 de
 verschillende
 categorieën
 varkens:
 beren,
 zeugen
 en
 gelten,
 biggen,
 gespeende
 biggen
 en
 gebruiksvarkens111.
 76.
Deze
richtlijn
werd
omgezet
in
Belgisch
recht
door
het
KB
van
15
mei

2003
betreffende
de
 bescherming
van
varkens
in
varkenshouderijen112.

De
bepalingen
in
dat
varkens
KB
gelden,
net
 als
in
de
richtlijn,
voor
alle
bedrijven
die
voor
het
eerst
in
gebruik
worden
genomen
na
1
januari
 2003
of
die
na
die
datum
gebouwd
of
verbouwd
worden.
Voor
alle
andere
bedrijven
geldt
dat
er
 ten
laatste
voor
2013
aan
de
bepalingen
uit
het
varkens
KB
wordt
voldaan.
Daarnaast
bevat
het
 varkens
KB
eveneens
een
bijlage
met
dezelfde
inhoud
als
de
bijlage
bij
de
richtlijn.
































































 103
Artikel
3
ten
achtste
varkensrichtlijn.
 104
Artikel
3
ten
tweede
varkensrichtlijn.


105
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
1
artikel
1
en
8.
 106
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
1
artikel
3.
 107
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
1
artikel
6.
 108
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
1
artikel
7.
 109
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
1
artikel
12.
 110
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
1
artikel
10.
 111
bijlage
varkensrichtlijn
hoofdstuk
2.


112
KB
van
15
mei

2003
betreffende
de
bescherming
van
varkens
in
varkenshouderijen,
BS
24
juni
2003


(hierna
genoemd
varkens
KB).


24
 



 77.
Het
varkens
KB
bepaalt
dat
elke
zeug
verplicht
moet
worden
gehuisvest
in
een
groep
en
dit
 vanaf
vier
weken
na
de
inseminatie
tot
een
week
voor
het
werpen113.
Er
gelden
verder
ook
nog
 een
 aantal
 andere
 technische
 voorwaarden.
 Zo
 moet
 elke
 zeug
 minimum
 zo'n
 2,25
 m²
 vloeroppervlakte
 vrij
 ter
 beschikking
 hebben
 en
 moet
 1,3
 m²
 van
 die
 oppervlakte
 een
 dichte
 vloer
 zijn114.
 Deze
 dichte
 vloer
 is
 nodig
 omdat
 er
 in
 varkensstallen
 vaak
 met
 roostervloeren
 wordt
gewerkt115.
Het
hoeft
geen
betoog
dat
deze
onaangenaam
zijn
voor
de
dieren
om
continu
 op
 te
 lopen
 en/of
 te
 staan
 aangezien
 hun
 klauwen
 tussen
 de
 spleten
 kunnen
 vastraken
 en
 zo
 gekwetst
raken.
Bovendien
voorziet
de
regelgeving
dat
deze
roostervloeren
dienen
aangepast
te
 worden
in
die
zin
dat
de
spleetbreedte
tussen
de
betonnen
roosters
moet
worden
beperkt
zodat
 de
 dieren
 er
 niet
 in
 kunnen
 vastraken
 teneinde
 kwetsuren
 te
 vermijden.
 Idealiter
 wordt
 een
 combinatie
van
rooster‐
en
dichte
vloer
gebruikt.

De
stal
volledig
bekleden
met
dichte
vloer
zou
 eveneens
nadelig
zijn
voor
de
gezondheid
van
de
klauwen
van
de
varkens
aangezien
water,
vuil
 en
uitwerpselen
dan
in
het
hok
blijven
liggen.
Varkens
zijn
intelligente
dieren,
daarom
voorziet
 de
regelgeving
dan
ook
dat
er
los
materiaal
aanwezig
moet
zijn
in
het
hok
om
te
manipuleren116.
 Om
verveling
tegen
te
gaan
moet
er
naast
het
energierijke
voer
ook
bulkrijk
of
vezelrijk
voeder
 aanwezig
zijn117.
Zeugen
die
zich
agressief
gedragen,
ziek
of
kreupel
zijn,
mogen
tijdelijk
uit
de
 groep
 verwijderd
 worden
 en
 overgeplaatst
 worden
 in
 een
 hok
 waar
 het
 dier
 zich
 kan
 omdraaien118.
 Het
 aanbinden
 van
 zeugen
 evenals
 het
 bouwen
 of
 installeren
 van
 aanbindsystemen
 is
 sinds
 2006
 verboden119.
 Bedrijven
 die
 nog
 werkten
 met
 een
 aanbindsysteem
moesten
hun
voorzieningen
aanpassen
en
zo
verbouwen
en
overschakelen
op
 groephuisvesting.

 78.
 Groepshuisvesting
 brengt
 in
 vergelijking
 met
 individuele
 huisvesting
 echter
 ook
 enkele
 problemen
 met
 zich
 mee.
 In
 de
 eerste
 plaats
 moet
 er
 worden
 op
 toegekeken
 dat
 elk
 dier
 individueel
 voldoende
 voedsel
 kan
 opnemen120.
 Een
 volgende
 punt
 houdt
 in
 dat
 er
 dient
 nagedacht
 te
 worden
 over
 de
 stalindeling
 zodat
 het
 mestgedrag
 zo
 goed
 mogelijk
 kan
 worden
 gestuurd,
 de
 gevolgen
 van
 de
 rangordebepaling
 en
 competitie
 tussen
 de
 dieren
 onderling
 zo
 minimaal
 mogelijk
 zijn,
 de
 mobiliteit
 van
 de
 dieren
 niet
 in
 het
 gedrang
 komt
 en
 de
 dieren
 zichzelf
 of
 andere
 varkens
 niet
 kunnen
 kwetsen.
 Als
 derde
 en
 laatste
 aandachtspunt
 moet
 de
 varkenshouder
de
mogelijkheid
behouden
elk
dier

in
de
groep
toch
zoveel
mogelijk
individueel
 op
 te
 volgen.
 Vooral
 het
 eerste
 aspect
 is
 erg
 belangrijk
 en
 bepaalt
 in
 grote
 mate
 voor
 welk
 




























































 113
Artikel
3
varkens
KB.
 114
Artikel
4
§1
varkens
KB.
 115
Artikel
4
§2
varkens
KB.
 116
Artikel
6
varkens
KB.
 117
Artikel
7
§1
varkens
KB.
 118
Artikel
8
varkens
KB.
 119
Artikel
5
varkens
KB.
 120
Artikel
7
§2
varkens
KB.


25
 



 systeem
van
groepshuisvesting
er
gekozen
wordt.
Het
tweede
aspect
daarentegen
wordt
veelal
 door
 de
 varkenshouder
 zelf
 bepaald
 en
 ingevuld.
 Dat
 komt
 omdat
 rond
 dit
 aspect
 geen
 vaste
 regels
 of
 normen
 gelden
 en
 er
 vaak
 een
 compromis
 dient
 gezocht
 te
 worden
 tussen
 elkaar
 tegensprekende
eisen.
Het
laatste
aspect
hangt
dan
weer
in
grote
mate
af
van
het
management
 en
 wordt
 sterk
 beïnvloed
 door
 de
 graad
 van
 automatisering
 en
 de
 groepsgrootte.

 Bovenstaande
 maakt
 dat
 elk
 systeem
 van
 groepshuisvesting
 van
 zeugen
 uniek
 is.
 Hieronder
 wordt
 echter
 getracht
 in
 consensusvorm
 enkele
 systemen
 binnen
 de
 groephuisvesting
 voor
 te
 stellen.

 B.
VOEDERSYSTEMEN
 79.
 De
 voedersystemen
 binnen
 de
 groephuisvesting‐methode
 kunnen
 ingedeeld
 worden
 in
 6
 groepen
 op
 basis
 van
 4
 criteria
 namelijk:
 individuele
 voeding
 versus
 groepsvoeding,
 beperkte
 voeding
versus
onbeperkt,
simultane
voeding
versus
beurtelingse
voeding
en
fysieke
scheiding
 tijdens
de
voeding
of
geen
scheiding121.

 


1.
Dropvoersysteem


80.
 Bij
 het
 dropvoersysteem
 wordt
 het
 voeder
 per
 groep
 zeugen
 tegelijkertijd
 verdeeld
 over
 individuele
voerbakken.
Dit
gebeurt
door
middel
van
kleine
porties
voer
gedurende
regelmatige
 intervallen
 over
 de
 voerperiode.
 De
 zeugen
 worden
 tijdens
 het
 voeren
 gescheiden
 door
 korte
 tussenschotten
 zodat
 een
 dominante
 zeug
 geen
 twee
 plaatsen
 kan
 bezet
 houden.
 De
 groepsgrootte
 is
 meestal
 beperkt
 en
 kan
 zo'n
 6
 tot
 18
 zeugen
 bevatten.
 Per
 zeug
 is
 een
 dropstandje
van
ongeveer
een
halve
meter
voorzien122.

 81.
 De
 varkens
 worden
 één
 tot
 tweemaal
 per
 dag
 gevoederd.
 Dit
 kan
 automatisch
 gebeuren
 maar
 ook
 manueel
 door
 de
 varkenshouder123.
 Bij
 het
 doseren
 van
 het
 voeder
 wordt
 rekening
 gehouden
met
de
vreetsnelheid
van
de
dieren.
Per
dier
wordt
de
voederhoeveelheid
aangepast
 zodat
 de
 zeug
 gefixeerd
 blijft
 op
 één
 dropstand
 en
 het
 veranderen
 van
 voederplaats
 (door
 verjagen
 of
 verjaagd
 worden)
 zoveel
 mogelijk
 wordt
 beperkt.
 Dit
 wordt
 tevens
 in
 de
 hand
 gewerkt
 door
 de
 groepen
 zo
 homogeen
 mogelijk
 samen
 te
 stellen
 volgens
 ondermeer
 leeftijd,
 temperament
 en
 drachtstadium,
 want
 bij
 dropvoeding
 is
 de
 stabiliteit
 van
 de
 groep
 erg
 belangrijk.
De
voedersnelheid
varieert
meestal
van
80
tot
120
gram
per
minuut.
Uit
onderzoek
is
 gebleken
dat
deze
snelheid
zorgt
voor
de
minste
agressie
tijdens
het
voeren.
 




























































 121
 
 A.
 HOOFS
 en
 H.
 VAN
 DER
 MHEEN,
 Voersystemen
 voor
 drachtige
 zeugen
 in
 groepshuisvesting,
 PraktijkKompas
 Varkens
 september,
 2003;
 A.
 HESSE
 en
 D.
 HESSE,
 2002,
 Sauen
 automatisch
 auf
 Kondition
 füttern,
2002.

 122
‐

X,
"Groepshuisvesting
volop
in
beweging",
Boerderij/Varkenshouderij
25
februari
2003
 123
‐
X,
“groepshuisvestiging
zeugen”,
V­Focus,
februari
2009,
37.



 26
 



 82.
Het
dropvoersysteem
heeft
als
voordeel
dat
het
een
eenvoudig
systeem
is
dat
weinig
arbeid
 of
 management
 vereist.
 Bovendien
 kunnen
 de
 dieren
 individueel
 geobserveerd
 worden
 tijdens
 het
 voeren.
 Het
 nadeel
 echter
 houdt
 in
 dat
 dit
 systeem
 vrij
 duur
 in
 aankoop
 is
 en
 zorgt
 voor
 meer
agressiviteit
tijdens
het
voederen
doordat
zeugen
van
voederplaats
veranderen.

 


2.
Trogvoedering


83.
 Bij
 trogvoedering
 wordt
 over
 een
 zijde
 van
 het
 hok
 een
 grote
 trog
 geplaatst
 waaruit
 de
 varkens
kunnen
eten.
Deze
moet
niet
verdeeld
worden
in
voederstanden
maar
bij
grote
groepen
 wordt
 er
 meestal
 om
 de
 drie
 meter
 een
 afscheiding
 geplaatst124.
 De
 zeugen
 kunnen
 bij
 trogvoedering
tegelijkertijd
eten.

Belangrijk
is
dat
het
voeder
zich
voldoende
snel
en
gelijkmatig
 over
de
gehele
trog
verdeelt
zodat
de
zeugen
zich
over
de
trog
kunnen
verspreiden.
Bij
voorkeur
 wordt
er
slechts
éénmaal
per
dag
gevoederd
zodat
er
meteen
een
grote
hoeveelheid
voeder
kan
 verdeeld
 worden
 en
 zelfs
 de
 snelste
 eters
 geen
 continu
 hoog
 eettempo
 kunnen
 aanhouden
 en
 elke
zeug
zich
op
die
manier
kan
bedienen
van
voldoende
voeder125.

 84.
 Het
 nadeel
 van
 trogvoeder
 situeert
 zich
 vooral
 in
 het
 soort
 voeder
 dat
 zich
 leent
 tot
 trogvoedering,
 namelijk
 de
 voederbrij.
 Bovendien
 leent
 trogvoedering
 zich
 vaak
 minder
 goed
 voor
kleine
bedrijven.
Het
grote
voordeel
van
dit
systeem
is
dan
weer
de
eenvoudigheid
ervan
 en
de
relatief
lage
kostprijs126.
 


3.
Voederstations


85.
 In
 de
 groepshuisvesting
 zijn
 de
 voederstations
 al
 jaren
 een
 gevestigd
 begrip.
 Ondanks
 een
 aantal
 negatieve
 ervaring
 uit
 het
 verleden
 is
 dit
 een
 zeer
 diervriendelijk
 alternatief,
 zeker
 in
 combinatie
met
stro127.
Het
systeem
leent
zich
tot
het
voederen
van
kleine
(20
zeugen)
tot
zeer
 grote
 groepen
 (meer
 dan
 200
 dieren).
 De
 varkens
 worden
 individueel
 gevoederd
 via
 één
 of
 meerdere
computergestuurde
voederstations
(1
per
40
à
50
dieren).
Dit
brengt
tevens
met
zich
 mee
 dat
 de
 zeugen
 niet
 tegelijkertijd
 eten.
 De
 zeugen
 worden
 individueel
 en
 na
 elkaar
 gevoederd.
Een
zeug
die
zich
bij
het
station
aandient
wordt
herkend

door
het
systeem
en
krijgt,
 indien
 er
 een
 tegoed
 is,
 haar
 toegedeelde
 rantsoen
 met
 een
 specifieke
 voedersnelheid.
 Vaak
 wordt
 er
 slechts
 éénmaal
 per
 dag
 gevoederd,
 maar
 de
 varkenshouder
 kan
 het
 systeem
 zo
 organiseren
 dat
 de
 zeug
 zich
 tweemaal
 kan
 aandienen
 en
 op
 die
 manier
 haar
 voeder
 gespreid
 krijgt.
Een
voederbeurt
duurt
gemiddeld
20
tot
30
minuten.
In
principe
kan
zo'n
voederstation
 




























































 124


H.M.
 VERMEER,
 Huisvesting
 van
 varkens
 in
 een
 hok,
 van
 geboorte
 tot
 slacht,
 1997:
 http://library.wur.nl/file/wurpubs/LUWPUBRD_00331689_A502_001.pdf
 125
Zie
hierover:
hygiëne
en
comfort
in
de
varkensstallen:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/8.pdf.
 126
‐

X
,
"Themanummer
Kosten
Dragende
Zeugenstallen",
Boerderij/Varkenshouderij,
26
augustus

 127
Nieuwe
voedersystemen
in
Nederland:
http://www.agripress.be/start/artikel/411585/nl


27
 



 nooit
24uur
per
dag
draaien
aangezien
er
immers
steeds
capaciteitsverlies
is
door
oponthoud
bij
 het
binnen
en
buitenkomen
van
het
station,
onbeloonde
bezoeken
enz,...
Er
moet
dus
steeds
een
 marge
gehouden
worden
door
het
aantal
dieren
per
station
te
beperken.

De
samenstelling
van
 de
 groep
 is
 hierbij
 bepalend.
 Bij
 een
 homogene
 stabiele
 groep
 wordt
 de
 eetvolgorde
 bepaald
 door
de
hiërarchie
die
heerst
binnen
de
groep.
Belangrijk
bij
deze
methode
is
de
controle
op
de
 identificatie
 van
 de
 zeug.
 Zeugen
 die
 hun
 oortransponder
 verloren
 zijn,
 zullen
 zich
 niet
 meer
 kunnen
aanmelden
bij
het
voederstation.

 86.
 Indien
 er
 een
 voldoende
 aantal
 zeugen
 per
 groep
 zijn,
 is
 dit
 systeem
 erg
 voordelig
 en
 betrouwbaar,
 dat
 een
 goede
 invloed
 heeft
 op
 de
 rust
 en
 stabiliteit
 van
 de
 groep.
 De
 varkens
 kunnen
zonder
agressie
 hun
 eigen
voedingspatroon
 volgen.
 
 De
 nadelen
 van
 het
 voederstation
 zijn
 dan
 weer
 dat
 de
 controle
 en
 identificatie
 van
 de
 zeugen
 goed
 moet
 worden
 opgevolgd.
 Bovendien
 kan
 een
 te
 grote
 groep
 per
 station
 leiden
 tot
 meer
 agressie.
 Van
 nature
 willen
 varkens
hun
voeding
gelijktijdig
op
eten,
door
het
voederstation
kan
dit
niet,
wat
mogelijks
voor
 meer
 stress
 bij
 de
 dieren
 zorgt.
 Daarnaast
 is
 de
 gezondheid
 van
 de
 individuele
 zeug
 vaak
 veel
 moeilijker
op
te
volgen
in
grote
groepen.

 


4.
Voederligboxen
met
uitloop


87.
 Dit
 systeem
 lijkt
 het
 meest
 op
 het
 bekende
 systeem
 waarbij
 zeugen
 individueel
 werden
 gehouden,
 met
 dat
 verschil
 dat
 men
 hier
 met
 een
 groepsstructuur
 werkt.
 Deze
 methode
 leent
 zich
 het
 best
 voor
 kleine
 homogene
 groepen
 tot
 ongeveer
 6
 dieren.
 De
 dieren
 worden
 gezamenlijk
 gevoederd
 maar
 tijdens
 de
 voeding
 wordt
 elke
 zeug
 apart
 opgesloten.
 Op
 die
 manier
zijn
de
dieren
beschermd
tegen
eventuele
agressie
van
andere
zeugen
en
kunnen
ze
door
 de
 varkenshouder
 gemakkelijk
 geobserveerd
 worden.
 De
 zeugenhouder
 kan
 de
 individuele
 voederopname
 ook
 gemakkelijk
 controleren.
 In
 de
 praktijk
 wordt
 dit
 systeem
 vaak
 toegepast
 aangezien
het
weinig
aanpassingen
vergt,
voor
zowel
de
boer
als
de
dieren,
ten
opzichte
van
het
 traditionele
systeem
van
varkens
houden.

 88.
 Het
 grote
 voordeel
 van
 dit
 systeem
 is
 dat
 het
 weinig
 aanpassing
 en/of
 renovatie
 vergt
 ten
 opzichte
van
het
bestaande
systeem.
De
dieren
zijn
tijdens
het
eten
beschermd
en
makkelijk
te
 observeren.
 Bovendien
 betreft
 het
 een
 zeer
 betrouwbaar
 systeem
 waarmee
 de
 zeugenhouder
 gemakkelijk
 en
 vertrouwd
 kan
 werken.
 Indien
 gekozen
 zou
 worden
 voor
 dit
 systeem
 in
 een
 nieuwbouw
 project
 zou
 men
 echter
 lelijk
 kunnen
 schrikken
 van
 de
 hoge
 aankoopprijs.
 Bovendien
 behoeft
 de
 voederligbox
 meer
 arbeidintensiteit
 dan
 ander
 systemen128.
 Door
 de































































 128
ANIMAL
SCIENCES
GROUP,
Praktijkrapport
Varkens
30,
Ruwvoer
of
stro
voor
drachtige
zeugen,
2004,


http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/43.pdf.


28
 



 beperkte
 oppervlakte
 hebben
 onderdanige
 zeugen
 vaak
 minder
 kans
 om
 dominante
 dieren
 te
 ontlopen.

 


5.
Onbeperkte
voedering


89.
Via
dit
systeem
is
voor
de
zeugen
onbeperkte
voeding
aanwezig
waardoor
de
dieren
dus
zelf
 de
 opname
 regelen129.
 Dit
 kan
 echter
 enkel
 op
 voorwaarde
 dat
 de
 dieren
 voldoende
 toegang
 hebben
 tot
 het
 voer.
 Deze
 voorwaarde
 kan
 worden
 ingevuld
 door
 voldoende
 voedertroggen
 te
 voorzien,
per
4
tot
15
zeugen
is
een
voederbak
vereist.
Aangezien
de
dieren
de
hele
dag
kunnen
 eten,
is
het
zeker
aangewezen
om
het
voeder
aan
te
passen,
d.w.z.,
er
dient
gewerkt
te
worden
 met
 bulk‐
 en
 vezelrijk
 voeder
 om
 de
 zeugen
 in
 de
 gewenste
 conditie
 te
 kunnen
 houden.
 Een
 groot
 nadeel
 hieraan
 verbonden
 is
 dat
 het
 voeder
 invloed
 heeft
 op
 de
 mest
 waardoor
 er
 overmatige
 hokbevuiling
 mogelijk
 is.
 Bovendien
 is
 individuele
 controle
 op
 de
 voederopname
 van
de
zeugen
onmogelijk
waardoor
de
kans
op
vette
of
magere
dieren
toeneemt,
zeker
in
grote
 groepen.

 90.
 Aan
 dit
 systeem
 zijn
 zowel
 grote
 nadelen
 als
 grote
 voordelen
 verbonden130.
 Zo
 is
 de
 aanpassingskost
voor
de
boer
zeer
laag
in
vergelijking
met
andere
groepshuisvestingssystemen.
 Het
 betreft
 een
 eenvoudig
 systeem
 waar
 de
 dieren
 veel
 mogelijkheid
 hebben
 tot
 het
 vertonen
 van
 natuurlijk
 gedrag
 door
 onder
 meer
 een
 eigen
 hiërarchie
 op
 te
 bouwen
 en
 de
 mogelijkheid
 om
 veel
 te
 eten,
 wat
 de
 dieren
 een
 bezigheid
 verschaft
 en
 zo
 voor
 minder
 stress
 en
 agressie
 zorgt.
 Dat
 de
 dieren
 individueel
 moeilijk
 kunnen
 worden
 opgevolgd,
 speelt
 dan
 weer
 in
 het
 nadeel
 van
 het
 systeem.
 Bovendien
 heeft
 de
 zeugenhouder
 een
 grotere
 voederkost
 door
 het
 continu
ter
beschikking
stellen
van
voedsel.

 


6.
Elektronische
voedermechanismen


91.
 Onder
 deze
 noemer
 worden
 alle
 mechanismen
 geplaatst
 waarbij
 de
 zeug
 individueel
 gevoederd
 wordt
 maar
 hierbij
 niet
 afgeschermd
 wordt
 van
 de
 andere
 varkens.
 Het
 grote
 voordeel
van
deze
kleinere
mechanismen
is
dat
ze
minder
vloeroppervlakte
nodig
hebben.
Deze
 systemen
zijn
best
geschikt
voor
stabiele
groepen.
Verder
is
het
belangrijk
om
te
zorgen
dat
het
 wegjagen
van
andere
zeugen
tijdens
het
eten
niet
beloond
wordt
zodat
de
dieren
snel
aanleren
 dat
een
bezoek
aan
de
eetbak
een
voedering
kan
opleveren
maar
dat
het
wegjagen
van
andere
 zeugen
niets
oplevert.
 




























































 129
 ANIMAL
 SCIENCES
 GROUP,
 Praktijkrapport
 Varkens
 22,
 Onbeperkt
 voeren
 van
 drachtige
 
 zeugen
 in
 groepshuisvesting,
2003,
http://library.wur.nl/way/bestanden/clc/1701321.pdf.
 130
 Zie
 hierover:
 X,
 Themaboek,
 Groepshuisvesting
 voor
 guste
 en
 drachtige
 zeugen,
 Praktijkonderzoek
 Veehouderij,
2001.

 
 


29
 



 


7.
Gefaseerde
voederverdelers
 





92.
Het
laatste
voedersysteem
is
dat
waarbij
het
voeder
in
fases
aan
de
varkens
wordt
gegeven.
 Dit
systeem
is
enkel
geschikt
voor
stabiele
groepen
van
6
tot
40
dieren
aangezien
de
varkens
per
 groep
worden
gevoederd
door
een
of
meerdere
elektronische
voederbakken.
Het
systeem
gaat
 als
volgt
te
werk:
de
zeug
gaat
aan
de
voederbak
staan.
Deze
kan
ze
bedienen
door
een
klep
te
 manipuleren
waarna
er
voeder
in
de
bak
terecht
komt.
Ze
kan
de
klep
niet
continu
manipuleren
 aangezien
 deze
 pas
 voeder
 vrijgeeft
 nadat
 een
 bepaalde
 termijn
 is
 verstreken.
 Door
 de
 wachtperiodes
 in
 te
 lassen
 wordt
 de
 zeug
 die
 min
 of
 meer
 verzadigd
 is,
 gestimuleerd
 om
 de
 voederbak
vrij
te
maken
voor
een
ander
dier.

 93.
 Het
 grote
 voordeel
 van
 dit
 systeem
 is
 dat
 de
 natuurlijke
 rangorde
 tussen
 de
 dieren
 kan
 blijven
 bestaan
 waardoor
 de
 rust
 in
 de
 groep
 wordt
 bevorderd.
 Bovendien
 duurt
 een
 voederbeurt
 vrij
 lang
 waardoor
 de
 dieren
 een
 bezigheid
 hebben
 en
 ongewenst
 gedrag
 minder
 kans
 krijgt.
 Indien
 de
 groep
 echter
 niet
 volledig
 stabiel
 is
 en/of
 de
 hokbezetting
 te
 groot
 is,
 bestaat
de
kans
dat
dieren
die
laag
in
rang
staan
te
weinig
voeder
kunnen
opnemen.
Bovendien
 is
 er
 geen
 mogelijkheid
 voor
 de
 varkenshouder
 om
 de
 dieren
 te
 observeren
 of
 individueel
 te
 controleren.

 C.
DIERENWELZIJN?
 94.
Over
de
vraag
welk
systeem
voor
de
zeugen
nu
het
meest
diervriendelijk
is,
kan
geen
direct
 antwoord
 gegeven
 worden.
 Vast
 staat
 dat
 drachtige
 zeugen
 in
 de
 natuur
 in
 kleine
 (familie)groepen
 leven
 waarbinnen
 een
 strikte
 rangorde
 is
 vastgelegd131.
 Eens
 de
 rangorde
 duidelijk
is,
heerst
er
weinig
of
geen
agressiviteit
tussen
de
dieren.
Daarom
is
het
belangrijk
voor
 de
 zeugenhouder
 om
 zo
 homogeen
 mogelijke
 groepen
 te
 vormen
 waarbinnen
 een
 duidelijke
 rangorde
 kan
 ontstaan.
 Het
 tijdstip
 van
 het
 samenstellen
 van
 de
 groep
 is
 eveneens
 niet
 onbelangrijk.
 De
 Europese
 en
 Belgische
 wetgeving
 schrijft
 voor
 dat
 vanaf
 de
 4e
 week
 na
 de
 inseminatie
 of
 dekking
 de
 zeugen
 in
 groep
 moeten
 gehouden
 worden.
 Dit
 is
 logisch
 want
 de
 weken
daarvoor
zijn
cruciaal
voor
innesteling
en
ontwikkeling
van
de
vrucht.
Eventuele
stress
 ontstaan
 door
 het
 uitvechten
 van
 de
 rangorde
 kan
 hierop
 nefaste
 gevolgen
 hebben.

 Sinds
2006
is
er
in
geval
van
nieuwbouw
geen
vrije
keuze
meer
en
dient
er
gewerkt
te
worden
 met
groepshuisvesting132.
Voor
de
invulling
van
die
groepshuisvesting
is
de
boer
echter
wel
vrij.

 Welk
systeem
nu
het
beste
en
het
meest
diervriendelijk
is,
hangt
af
van
vele
factoren.
Gaat
het
 om
 stabiele
 of
 dynamische
 groepen?
 Worden
 ze
 beperkt
 of
 onbeperkt
 gevoederd?
 Krijgt
 elke
 




























































 131
K.
LUND,
Welfare
Review
of
Alternatives
tot
Gestation
Stalls,
2002,
 www.tesisenxarxa.net/TESIS_UAB/AVAILABLE/TDX‐0223107‐154324/ncg1de1.pdf
 132
X,
“welzijn
voorop
in
nieuw
concept”,
boerderij,
9
maart
2010,

56.




 30
 



 zeug
individueel
haar
eten
of
eten
ze
in
groep?

Elk
systeem
heeft
zijn
voor‐
en
nadelen
en
geen
 van
de
technieken
scoort
op
alle
vlakken
het
best.
De
systeemkeuze
hangt
dus
voornamelijk
af
 van
de
voorkeur
en
situatie
van
de
varkenshouder.

 D.
KNELPUNTEN
VAN
DE
GROEPSHUISVESTING
 95.
Hoewel
de
verplichting
van
groepshuisvesting
een
grote
verbetering
teweeg
bracht
voor
het
 welzijn
 van
 de
 dieren,
 zijn
 er
 ook
 een
 aantal
 nadelen
 aan
 verbonden.
 Deze
 negatieve
 aspecten
 moeten
echter
wel
bekeken
worden
in
het
licht
van
de
huidige
omstandigheden
waardoor
vele
 knelpunten
 slechts
 tijdelijk
 zijn
 en
 waarschijnlijk
 hun
 oplossing
 vinden
 als
 de
 stand
 van
 de
 wetenschap
 dat
 toelaat
 133.
 Bovendien
 zijn
 vele
 problemen
 te
 wijten
 aan
 de
 (on)wil
 van
 de
 zeugenhouder
 zelf.
 Daarnaast
 moet
 men
 in
 het
 hoofd
 houden
 dat
 de
 individuele
 huisvesting
 eveneens
 knelpunten
 zoals
 beender‐en
 spierzwakte,
 blaasontstekingen,
 klauwproblemen
 en
 dergelijke
kent.

 


1.
Kreupelheid/klauwproblemen


96.
 Natte,
 vuile
 vloeren
 kunnen
 aanleiding
 geven
 tot
 klauwproblemen.
 Deze
 kunnen
 versterkt
 worden
door
rangordegevechten
op
de
roostervloeren
waardoor
letsel
aan
de
klauwen
ontstaat
 en
kiemen
vrij
spel
hebben.
Dat
kreupelheid
wordt
gedetecteerd
in
groepshuisvesting
houdt
niet
 in
 dat
 het
 niet
 kan
 ontstaan
 bij
 individuele
 huisvesting.
 Bovendien
 zorgt
 de
 grotere
 bewegingsvrijheid
 van
 de
 zeugen
 ervoor
 dat
 kreupelheid
 in
 groepshuisvesting
 sneller
 kan
 worden
gedetecteerd134.
De
vloer
droog
en
proper
houden,
kiezen
voor
stabiele
groepen
zodat
 agressie
beperkt
wordt
en
gebruik
van
strooisel,
het
zijn
maar
enkele
van
de
vele
maatregelen
 die
kunnen
genomen
worden
om
dit
knelpunt
bij
de
groepshuisvesting
te
bestrijden.

 


2.
Huidbeschadigingen


97.
 Huidbeschadigingen
 worden
 vaak
 niet
 aanzien
 als
 een
 gezondheidsprobleem
 maar
 ze
 kunnen
wel
een
indicator
zijn
voor
het
welzijn
van
de
dieren.
Huidbeschadigingen
vooraan
het
 dier
zijn
vaak
gevolgen
van
rangordegevechten
terwijl
beschadigingen
achteraan
vaak
duiden
op
 competitie
 om
 voer
 en/of
 water135.
 Ook
 hier
 is
 het
 samenstellen
 van
 een
 stabiele
 groep
 en
 het
 aanpassen
van
de
voedermogelijkheden
een
mogelijke
oplossing.
 


3.
Klingbijten































































 133

ANIMAL
SCIENCES
GROUP,
Praktijkrapport
Varkens
28,
Strohuisvesting
van
drachtige

zeugen
in
grote


groepen:
knelpunten
en
oplossingen,
2004,

http://library.wur.nl/way/bestanden/clc/1721856.pdf.
 134
D.
VAN
DOORN,
Kroonrandontsteking
groot
probleem
in
groepshuisvesting,
Vee&Gewas

 17
september
2005.
 135
J.
 ZONDERLAND
en
C.
 DE
 LAUWERE,
“staartbijten
probleem
op
varkensbedrijven”,
V­Focus,
december
2009,
 42‐
43.


31
 



 98.
 Klingbijten
 is
 voor
 het
 varken
 geen
 natuurlijk
 gedrag
 en
 is
 dus
 aangeleerd.
 Varkens
 gaan
 over
tot
klingbijten
om
een
ander
dier
te
verjagen
van
de
voeder‐
of
drinkbak136.
Het
waarnemen
 van
 klingbijten
 duidt
 op
 belangrijke
 mankementen
 in
 het
 systeem
 bijvoorbeeld
 onvoldoende
 toegang
 tot
 het
 voeder
 of
 water,
 onvoldoende
 vluchtmogelijkheden,
 onrust
 en
 agressie
 in
 de
 groep,...
 Klingbijten
 wordt
 vooral
 geassocieerd
 met
 oudere,
 vaak
 ondoordachte
 systemen
 van
 groepshuisvesting
 en
 kan
 veelal
 opgelost
 worden
 met
 het
 nemen
 van
 enkele
 maatregelen
 die
 betrekking
hebben
op
het
aantal
voeder‐en
vluchtplaatsen.

 E.
OP
WEG
NAAR
MEER
WELZIJN
 


1.
Mestgedrag
van
varkens
sturen


99.
Varkens
zijn
van
nature
dieren
die
hun
ligruimte
zo
proper
mogelijk
houden
en
kiezen
voor
 een
 aparte
 mestplaats137.
 Bovendien
 zijn
 varkens
 gewoontedieren
 wat
 inhoudt
 dat
 gewenst
 gedrag
 moet
 beloond
 worden.
 Het
 is
 belangrijk
 om
 een
 stal
 zo
 goed
 mogelijk
 te
 ontwerpen
 in
 een
lig‐,
mest‐
en
eetruimte.
Men
heeft
hiervoor
verschillende
mogelijkheden138.
Varken
mesten
 bijvoorbeeld
graag
op
lichte,
rustige
plekken,
het
liefst
in
een
hoek
met
hun
achterhand
tegen
de
 muur.
Om
het
mesten
op
één
plaats
te
bevorderen
is
het
noodzakelijk
het
hok
aan
te
passen.
Op
 die
 manier
 creëert
 men
 een
 win‐winsituatie:
 de
 varkenshouder
 heeft
 minder
 poetswerk
 en
 de
 varkens
leven
schoon.

 


2.
Afleidingsmateriaal


100.
 Om
 varkens
 de
 kans
 te
 geven
 natuurlijk
 soorteigen
 gedrag
 te
 ontwikkelen,
 stelt
 de
 wet
 sinds
2003
dat
varkens
permanent
moeten
kunnen
beschikken
over
voldoende
materiaal
om
te
 onderzoeken
en
mee
te
spelen,
bijvoorbeeld
stro,
hooi,
hout,
zaagsel,
compost
van
champignons,
 turf
 of
 een
 mengsel
 daarvan,
 voor
 zover
 de
 gezondheid
 van
 de
 dieren
 daardoor
 niet
 in
 gevaar
 komt139.
 Indirect
 heeft
 deze
 regel
 tot
 doel
 ongewenst
 gedrag
 zoals
 staart‐
 en
 oorbijten
 te
 voorkomen
door
de
dieren
een
bezigheid
te
geven.
Deze
wettelijke
bepaling
is
niet
nieuw.
In
het
 KB
 van
 1994
 (waarin
 voor
 de
 eerste
 maal
 welzijnseisen
 werden
 opgelegd)
 stond
 al:
 “Naast
 de
 maatregelen
 die
 normaal
 worden
 getroffen
 om
 staartbijten
 of
 andere
 gedragsstoornissen
 te
 voorkomen
 en
 de
 dieren
 in
 staat
 te
 stellen
 aan
 hun
 specifieke
 gedragsneigingen
 toe
 te
 geven,
 moet
 er
 gezorgd
 worden
 voor
 stro,
 andere
 soortgelijke
 materialen
 of
 voorwerpen
 voor
 alle
 




























































 136
Het
bijten
in
de
vulva
van
andere
zeugen.
 137
Zie
hierover:
mestgedrag
van
varkens
sturen:


http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/artikels/varkens_mestgedrag.pdf.
 138
BS
14
oktober
2004,
Lijst
van
stalsystemen
voor
ammoniakemissiereductie,
 www.vlm.be/SiteCollectionDocuments/Mestbank/Emissiearme%20stallen/EA_stallen_lijst_VLM_website. pdf.
 139
Artikel
6
varkens
KB.


32
 



 varkens
 …”140.
 Eén
 zaak
 is
 duidelijk,
 de
 wetgever
 wil
 dat
 er
 afleidingsmateriaal
 voor
 de
 dieren
 aanwezig
 is.
 Hoeveel
 en
 welke
 materialen
 hiervoor
 geschikt
 zijn,
 wordt
 aan
 de
 varkenshouder
 zelf
overgelaten.
In
de
meeste
Europese
lidstaten
interpreteert
men
de
regel
zo
dat
ook
ballen
en
 kettingen
naast
de
opgesomde
materialen
in
aanmerking
komen.
Helaas
dragen
deze
minder
toe
 tot
de
doelstelling
van
deze
regel.

 
 101.
 Niettegenstaande
 dat
 in
 de
 klassieke
 varkensstal
 alle
 basisbehoeften
 zoals
 water,
 voedsel
 en
 zorg
 steeds
 verstrekt
 worden,
 wil
 dit
 niet
 zeggen
 dat
 dit
 de
 meest
 optimale
 omgeving
 is.
 Dieren
 hebben
 namelijk
 nood
 aan
 externe
 stimulansen
 uit
 hun
 omgeving.
 Zonder
 deze
 stimulansen
 is
 de
 kans
 groot
 dat
 de
 varkens
 ongewenst
 gedrag
 gaan
 vertonen.
 Daarom
 is
 het
 noodzakelijk
dat
de
varkenshouder
voorziet
in
een
uitdagende
leefomgeving141.
 De
wetgever
heeft
afleidingsmateriaal
opgelegd
dat
gebaseerd
is
op
de
natuurlijke
behoefte
van
 de
soort.
Men
kan
stellen
dat
een
varken
80%
van
de
tijd
rust
en
20%
actief
is.
Van
die
20%
is
 het
 dier
 zo'n
 80%
 bezig
 met
 het
 onderzoeken
 van
 zijn
 omgeving
 of
 het
 zoeken
 naar
 voedsel.
 Desalniettemin
een
gedomesticeerd
varken
niet
meer
op
zoek
hoeft
te
gaan
naar
voedsel,
voelt
 het
 wel
 nog
 steeds
 de
 behoefte
 om
 foerageergedrag
 uit
 te
 oefenen.
 In
 de
 natuur
 gaan
 varkens
 wroeten,
 maar
 door
 het
 gebrek
 aan
 wroetmogelijkheden
 voor
 het
 gedomesticeerde
 varken,
 ontstaat
ongewenst
gedrag.
Daar
waar
vroeger
de
symptomen
van
dit
ongewenst
gedrag
werden
 aangepakt
 door
 bijvoorbeeld
 het
 couperen
 van
 de
 staarten,
 gaat
 men
 nu
 de
 omgeving
 van
 het
 varken
 verrijken
 om
 op
 die
 manier
 het
 ongewenste
 gedrag
 aan
 te
 (proberen)
 pakken.

 Het
voorzien
in
een
uitdagende
omgeving
brengt
voor
de
varkenshouder
uiteraard
kosten
met
 zich
 mee,
 maar
 er
 zijn
 ook
 baten
 zoals
 een
 grote
 worp,
 betere
 gezondheid
 door
 minder
 stress,...142
 
 102.
Uit
de
praktijk
blijkt
dat
niet
alle
materialen
even
geschikt
zijn.
Zo
worden
losse
speeltjes
 snel
 bevuild
 en
 verliezen
 ze
 daardoor
 hun
 aantrekkingskracht.
 Het
 is
 dus
 aangewezen
 om
 het
 afleidingsmateriaal
vast
te
maken
of
op
te
hangen143.
Bovendien
blijkt
uit
onderzoek144
dat
een
 nieuw
 speeltje
 na
 enkele
 dagen
 zijn
 aantrekkingskracht
 verliest,
 waardoor
 rotatie
 in
 de
 afleidingsmaterialen
aangewezen
is.
































































 140
Zie
hierover:
Afleidingsmateriaal
voor
varkens:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/artikels/varkens_afleidingsmateriaal.pdf.
 141
Zie
hierover:
omgevingsverrijking
om
bijletsels
te
voorkomen:
 http://www.biw.kuleuven.be/nieuws/fiches/LT‐090918‐1.pdf.
 142
BOERDERIJ/VARKENSHOUDERIJ,Themanummer
Kosten
Dragende
Zeugenstallen,
26
augustus
2003;
 H.
VAN
DER
MHEEN,
H.
SPOOLDER

en
M.
KIEZEBRINK,
Zeugen
in
wisselgroepen
produceren

 meer
levende
biggen,
PraktijkKompas
Varkens
september,
2003.
 143
zie
voetnoot
140.
 144
PRAKTIJKONDERZOEK
VEEHOUDERIJ,
Themaboek,
Groepshuisvesting
voor
guste
en
drachtige
zeugen,2001.


33
 



 
 103.
Anno
2009
bleek
dat
nog
maar
een
klein
deel
van
de
zeugenhouders
reeds
in
actie
schoot.
 Er
wordt
gevreesd
dat
enkele
landen
er
niet
in
zullen
slagen
om
tegen
2013
over
geschakeld
te
 zijn
 op
 de
 groepshuisvesting.
 In
 België
 verwacht
 men
 dat
 tegen
 2013
 nog
 steeds
 60%
 van
 de
 zeugenhouders
 niet
 zal
 omgeschakeld
 zijn
 en/of
 hun
 activiteiten
 zal
 hebben
 stilgelegd.145
 De
 Europese
Commissie
heeft
echter
in
een
brief
aan
de
Europese
Organisatie
voor
dierenwelzijn,
 de
Eurogroup
for
Animals
laten
weten
dat
het
de
EU‐
lidstaten
geen
uitstel
zal
verlenen
voor
de
 invoering
van
de
verplichte
groepshuisvesting
van
zeugen
146
 Paragraaf
3:
Castreren
van
biggen
 A.
ALGEMEEN
 104.
Door
het
castreren
 van
mannelijke
 varkens
 op
jonge
 leeftijd
 voorkomt
 men
 de
 berengeur
 die
later
mogelijks
zal
ontstaan.
De
berengeur
is
een
onaangename
geur
die
in
5
tot
15%
van
de
 gevallen
 ontstaat
 wanneer
 het
 vlees
 van
 beren
 (mannelijke
 varkens)
 wordt
 verhit.
 Deze
 indringende
 geur
 van
 faeces
 en
 urine
 wordt
 veroorzaakt
 door
 de
 afbraakproducten
 van
 bacteriën
in
de
dikke
darm
en
een
geslachtshormoon
in
het
vetweefsel
van
het
varken.
Het
vlees
 van
niet
gecastreerde
varkens
is
daarom
moeilijk
te
commercialiseren
voor
warme
bereidingen.
 Voor
koude
bereidingen
is
er
echter
geen
probleem.
 105.
 Door
 de
 castratie
 van
 biggen
 probeert
 men
 aldus
 deze
 geur
 te
 voorkomen.
 Deze
 castratie
 gebeurt
 voor
 de
 biggen
 zeven
 dagen
 oud
 zijn,
 meestal
 onverdoofd
 door
 de
 varkenshouder
 zelf
 met
 een
 scalpel.
 Via
 een
 insnede
 brengt
 men
 de
 testikels
 naar
 buiten
 en
 snijdt
 men
 de
 zaadstrengen
 door.
 Deze
 ingreep
 is
 erg
 pijnlijk
 voor
 de
 biggen
 en
 veroorzaakt
 veel
 stress
 die
 dagenlang
 kan
 aanhouden.
 Bovendien
 zorgt
 de
 castratie
 voor
 een
 negatieve
 invloed
 op
 het
 immuunsysteem
waardoor
de
biggen
minder
weerstand
kunnen
bieden
tegen
infecties.

 106.
 Niet
 alleen
 in
 Vlaanderen
 is
 het
 onverdoofd
 castreren
 van
 biggen
 een
 twistpunt.
 Ook
 in
 andere
 Europese
 en
 niet‐
 Europese
 landen
 bestaat
 er
 een
 discussie
 rond
 dit
 pijnpunt.

 In
Nederland
gaven
de
supermarkten
aan
dat
zij
met
ingang
van
1
januari
2009
enkel
nog
vers
 varkensvlees
wensen
te
verkopen
van
dieren
die
onder
verdoving
gecastreerd
werden.

Daarop
 beslisten
 enkele
 belangrijke
 partners
 in
 de
 'verklaring
 van
 Noordwijk'
 om
 omwille
 van
 bovenstaande
 redenen
 en
 op
 grond
 van
 hun
 maatschappelijke
 betrokkenheid
 af
 te
 willen
 van































































 145
www.landbouwleven.be/nl/article/slechts‐1‐3de‐van‐de‐zeugenbedrijven‐momenteel‐

overgeschakeld‐op‐groepshuisvesting/11488.aspx
 146
Agrarisch
Dagblad,
26/5/2010,
 http://www.vilt.be/EUCommissie_verwerpt_uitstel_groepshuisvesting_zeugen


34
 



 het
 onverdoofd
 castreren
 van
 biggen147.
 Op
 deze
 manier
 streven
 de
 partners
 ernaar
 om
 voor
 2015
 op
 een
 verantwoorde
 wijze
 volledig
 te
 stoppen
 met
 het
 castreren
 van
 biggen.

 In
 februari
 2010
 werd
 de
 verklaring
 van
 Noordwijk
 geëvalueerd.148
 De
 ervaringen
 van
 de
 varkenshouders
 lopen
 uiteen
 maar
 men
 is
 voorzichtig
 positief.
 Vele
 varkenshouders
 erkennen
 de
 voordelen
 van
 het
 verdoofd
 castreren:
 ze
 kunnen
 rustiger
 werken,
 er
 is
 een
 grotere
 biggenafzet,...
 Het
 welzijn
 van
 de
 dieren
 zou
 hierdoor
 fors
 verbeterd
 zijn.
 Er
 zijn
 echter
 nog
 enkele
 kinderziektes.
 Zo
 blijkt
 het
 niet
 evident
 de
 juiste
 hoeveelheid
 verdoving
 vast
 te
 stellen
 zodat
 sommige
 biggen
 onvoldoende
 verdoofd
 konden
 worden.
 Bovendien
 brengt
 verdoofd
 castreren
 een
 grotere
 kost
 met
 zich
 mee.
 Als
 gevolg
 van
 de
 evaluatie
 werden
 er
 enkele
 aanbevelingen
 opgesteld
 zoals
 de
 mogelijkheid
 om
 te
 voorzien
 in
 bijdragen
 voor
 varkenshouders
 die
 verdoofd
 castreren,
 meer
 en
 betere
 informatiemogelijkheden
 voor
 de
 boeren,...
 Men
 wil
 verder
 ook
 werken
 aan
 een
 specifiek
 certificaat
 voor
 vlees
 afkomstig
 van
 varkens
die
onder
verdoving
gecastreerd
werden.

 107.
In
Noorwegen
gebeuren
alle
castraties
sinds
augustus
2002
verplicht
onder
verdoving
en
 door
een
dierenarts,
de
castratie
moet
gebeuren
binnen
de
eerste
drie
levensweken
van
de
big.
 Bovendien
 was
 het
 de
 bedoeling
 komaf
 te
 maken
 met
 het
 castreren
 van
 biggen
 tegen
 eind
 2009149.

Helaas
haalde
Noorwegen
deze
datum
niet
en
werd
het
totaal
verbod
voor
onbepaalde
 tijd
uitgesteld150.
 108.
In
Australië
en
Nieuw‐Zeeland
past
men
de
techniek
van
immunocastratie151
toe.

Bij
deze
 methode
 spuit
 men
 een
 soort
 vaccin
 in
 bij
 de
 biggen.
 Dit
 vaccin
 remt
 de
 aanmaak
 van
 de
 hormonen
die
zorgen
voor
de
berengeur.

 109.
 Sinds
 een
 paar
 jaar
 wordt
 er
 binnen
 Europa
 wel
 gezocht
 naar
 een
 diervriendelijke
 en
 economisch
haalbare,
effectieve
en
veilige
manieren
om
biggen
te
castreren152.

 B.
WETTELIJK
KADER
 110.
De
castratie
van
biggen
wordt
op
Europees
vlak
geregeld
door
de
richtlijn
2001/93/EG153.
 Deze
richtlijn
betreft
een
uitvoeringsbesluit
van
de
richtlijn
98/58/EG
die
zijn
basis
vindt
in
het
 




























































 147
Verklaring
van
Noordwijk:
www.nvv.nl/art_images/verklaring_van_noordwijk.pdf
 W.H.M
BALTUSSEN,
M.A.
DE
WINTER
en
M.
KLUIVERS‐POODT,
Verdoofd
castreren
­
Evaluatie
van
de
Verklaring
 van
Noordwijk,
LEI
2009,
p.
43.
 148
Http://www.pve.nl/pve?waxtrapp=uhxcFsHsuOpbPREcBZDCF.
 149
Bron
wetgeving:
www.lovdata.no/
for/sf/ld/xd‐20030218‐0175.html.

 150
Zie
hierover:
http://www.vilt.be/Noorwegen_stelt_verbod_op_biggencastratie_uit.
 151
Zie
randnummer
115.
 152
PIGCAS,
2007,
w3.rennes.inra.fr/pigcas/index.html.
 153
Richtlijn
2001/93/EG
van
de
commissie
van
9
november
2001
houdende
de
wijziging
van
richtlijn
 91/630/EEG
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens,
Pb.L.
316
van
1
 december
2001.



35
 



 Europees
verdrag
inzake
de
bescherming
van
landbouwhuisdieren154.
In
deze
richtlijn
wordt
de
 castratie
van
biggen
onderworpen
aan
enkele
voorwaarden.
Zo
is
de
castratie
enkel
toegelaten
 gedurende
 de
 eerste
 levenweek
 van
 de
 big
 en
 mag
 er
 bij
 de
 castratie
 geen
 weefsel
 gescheurd
 worden.
Indien
de
castratie
geschiedt
bij
een
big
die
ouder
is
dan
7
dagen
mag
die
enkel
verricht
 worden
 door
 een
 dierenarts
 en
 moet
 er
 gebruik
 gemaakt
 worden
 van
 verdoving
 en
 pijnbestrijding155.

 111.
 De
 richtlijn
 2001/93/EG
 werd
 omgezet
 in
 de
 nationale
 wetgeving
 middels
 het
 KB
 van
 15
 mei
 2003
 betreffende
 de
 bescherming
 van
 varkens
 in
 varkenshouderijen156.
 De
 castratie
 van
 biggen
wordt
echter
niet
behandeld
in
dit
KB.
De
wetgever
opteerde
ervoor
om
deze
materie
te
 regelen
 in
 het
 KB
 van
 17
 mei
 2001
 betreffende
 de
 toegestane
 ingrepen
 bij
 gewervelde
 dieren
 met
het
oog
op
het
nut
van
de
dieren
of
de
beperking
van
de
voortplanting
van
de
diersoort157.

 In
 dit
 KB
 worden
 in
 een
 bijlage
 alle
 toegelaten
 ingrepen
 op
 gewervelde
 dieren
 per
 diersoort
 opgesomd.
 Het
 KB
 bepaalt,
 in
 tegenstelling
 tot
 de
 richtlijn,
 dat
 de
 onverdoofde
 castratie
 van
 biggen
 kan
 worden
 uitgevoerd
 door
 de
 varkenshouder
 tot
 op
 de
 leeftijd
 van
 4
 weken158.
 Dit
 is
 duidelijk
in
strijd
met
de
7
dagen
die
de
Europese
richtlijn
bepaalt.

 112.
Dierorganisaties
klaagden
deze
inbreuk
op
het
Europees
recht
meermaals
aan
en
in
2002
 leidde
 dit
 tot
 een
 principeakkoord,
 het
 zogenaamde
 varkensakkoord.
 Dit
 akkoord,
 dat
 betrekking
 had
 op
 de
 biggencastratie,
 werd
 ondertekend
 door
 de
 overheid,
 de
 varkenssector,
 onderzoekers
 en
 de
 dierenrechtenbeweging
 (GAIA)159.
 Dit
 akkoord
 voorzag
 twee
 streefdata
 waarbinnen
 de
 doelstelling
 dienden
 bereikt
 te
 worden.
 Als
 eerste
 werd
 1
 januari
 2006
 vooropgesteld
 om
 de
 castratie
 zonder
 verdoving
 te
 bannen.
 Een
 tweede
 luik
 voorzag
 de
 afschaffing
 van
 de
 chirurgische
 castratie
 tegen
 2009.
 Geen
 van
 beide
 doelstelling
 kon
 worden
 bereikt.

 C.
DE
ALTERNATIEVEN
 


1.
Chirurgische
castratie
met
inhalatieverdoving































































 154
Infra
voetnoot
52.
 155
Artikel
4
richtlijn
91/630/EEG
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens. 156
KB
15
mei
2003
betreffende
de
bescherming
van
varkens
in
varkenshouderijen,
BS
24
juni
2003.






157

KB
17
mei
2001
betreffende
de
toegestane
ingrepen
bij
gewervelde
dieren
met
het
oog
op
het


nutgebruik
van
de
dieren
of
de
beperking
van
de
voortplanting
van
de
diersoort,
BS
4
juli
2001,
(hierna
 genoemd
KB
toegestane
ingrepen).

 158
Punt
E,
eerste
punt
van
de
bijlage
bij
het
KB
toegestane
ingrepen.
 159

GAIA,
Voor
biggen
mét
ballen.
Over
het
onverdoofd
castreren
van
varkens,
2006,
 www.gaia.be/ned/downloads/rapporten/varkensrapport.pdf.


36
 



 113.
 Algemene
 verdoving
 via
 inhalatie
 (gasverdoving)
 werkt
 snel
 en
 zorgt
 voor
 goede
 spierontspanning
en
bewustzijnsverlies160.
Het
grote
nadeel
van
deze
methode
is
echter
dat
er
 nauw
toegezien
moet
worden
op
het
gebruik
ervan.

Overdosering
kan
leiden
tot
de
dood
voor
 de
big.
Bovendien
zijn
er
ook
nadelen
aan
verbonden
voor
de
toediener
van
de
gassen
wanneer
 deze
zelf
de
gassen
zou
inhaleren.

 


2.
Chirurgische
castratie
met
pijnbestrijding


114.
Wanneer
men
spreekt
van
chirurgische
castratie
met
pijnbestrijding
doelt
men
in
feite
op
 de
 castratie
 waarbij
 de
 biggen
 plaatselijk
 worden
 verdoofd161.
 Uit
 onderzoek
 blijkt
 dat
 lokale
 verdoving
leidt
tot
een
vermindering
van
de
pijnbeleving
en
stressrespons
tijdens
het
castreren.
 Het
 welzijnsverhogend
 effect
 voor
 de
 big
 is
 echter
 relatief
 beperkt
 aangezien
 zij
 nog
 steeds
 onderhevig
 zijn
 aan
 pijn
 en
 stress.
 Bovendien
 is
 de
 verdovinginjectie
 in
 de
 testikels
 van
 de
 biggen
 een
 extra
 pijnbelevenis,
 doch
 minder
 dan
 wanneer
 men
 onverdoofd
 gaat
 castreren.

 De
 grootste
 problemen
 bestaan
 erin
 dat
 de
 verdoving
 onvoldoende
 is
 of
 zich
 niet
 of
 onjuist
 verspreid
over
de
buikholte
van
de
big.
Dit
is
mogelijks
op
te
vangen
door
de
big
vooraf
aan
de
 castratie
 een
 pijnstilling
 toe
 te
 dienen,
 maar
 deze
 brengt
 een
 veel
 grotere
 kost
 mee
 voor
 de
 varkenshouder.
 Vreemd
 genoeg
 bleek
 uit
 onderzoek
 dat
 de
 napijnen
 (waarneembaar
 door
 staartkwispelen)
van
biggen
gecastreerd
onder
plaatselijke
verdoving
erger
is
dan
wanneer
de
 big
zonder
verdoving
werd
gecastreerd.

 


3.
Immunocastratie


115.
Deze
methode
is
een
echt
alternatief
op
de
gewone
castratie
aangezien
de
big
in
dit
geval
 niet
 effectief
 gecastreerd
 wordt162.
 In
 de
 praktijk
 bestaat
 deze
 techniek
 uit
 het
 toedienen
 van
 twee
 vaccinaties.
 Door
 het
 vaccin
 werkt
 in
 op
 de
 hormonenaanmaak
 bij
 de
 big
 waardoor
 de
 testikels
niet
meer
groeien
en
negatief
hormonaal
gedrag
uitblijft163.
Het
vaccin
zorgt
ervoor
dat
 de
big
antistoffen
gaat
produceren
tegen
lichaamseigen
hormonen.
Het
zijn
deze
hormonen
die
 onrechtstreeks
de
berengeur
tot
gevolg
hebben.
Deze
vorm
van
castratie
is
omkeerbaar.
 


4.
Productie
van
intacte
beren































































 160
M.A.
GERRITZEN,
M.
KLUIVERS‐POODT,
H.G.M.
REIMERT,
V.
HINDLE
en
E.
LAMBOOIJ,
"Castration
of
piglets
under
 CO2‐gas
anaesthesia",
Animal
2
(11),
2008,

1666‐1673.

 161
M.S.
LEIDIG,
B.
HERTRAMPF,
K.
FAILING,
A.
SCHUMANN
en
G.
REINER,
"Pain
and
discomfort
in
male
piglets
 during
surgical
castration
with
and
without
local
anaesthesia
as
determined
by
vocalisation
and
defence
 behaviour",
Applied
Animal
Behaviour
Science
116,
2009,
174‐178.

 162
X,
“vaccin
tegen
berengeur”,
V­focus,
augustus
2009,
41.
 163
G.
ZAMARATSKAIA,
L.
RYDHMER,
H.K.
ANDERSSON,
G.
CHEN,
S.
LOWAGIE,
K.
ANDERSSON
en
K.
LUNDSTRÖM,
"Long‐ term
effect
of
vaccination
against
gonadotropin‐releasing
hormone,
using
ImprovacTM,
on
hormonal
 profile
and
behaviour
of
male
pigs",
Animal
Reproduction
Science
108,
2008,
37‐48.



37
 



 116.
Ook
bij
de
productie
van
intacte
beren
wordt
er
geen
standaard
castratie
uitgevoerd,
meer
 nog
de
dieren
worden
helemaal
niet
gecastreerd.
Men
streeft
er
naar
om
de
beren
op
de
markt
 te
 brengen
 vooraleer
 ze
 hun
 seksuele
 rijpheid
 ontwikkeld
 hebben.
 De
 intensiteit
 van
 het
 hormoon
 verantwoordelijk
 voor
 de
 berengeur
 is
 bij
 jonge
 beren
 slechts
 in
 zeer
 beperkte
 mate
 aanwezig.
 Wanneer
 het
 varken
 in
 leeftijd
 en
 gewicht
 toeneemt,
 neemt
 ook
 het
 hormoon
 en
 zo
 dus
de
berengeur
toe164.
Het
grote
nadeel
van
deze
techniek
is
dat
de
dieren
op
jonge
leeftijd
bij
 een
 lager
 slachtgewicht
 geslacht
 worden.
 Bovendien
 kan
 men
 onmogelijk
 garanderen
 dat
 deze
 beren
ook
effectief
vrij
zijn
van
de
berengeur.

 


5.
Management
maatregelen


117.
 Naast
 bovenstaande
 maatregelen
 om
 berengeur
 tegen
 te
 gaan
 bestaan
 er
 nog
 een
 aantal
 technieken
die
het
vernoemen
waard
zijn.

 118.
 Als
 eerste
 kan
 er
 geopteerd
 worden
 voor
 het
 fokken
 van
 rassen
 waarbij
 geen
 berengeur
 wordt
waargenomen,
want
uit
het
verschil
van
berengeur
bij
rassen
bleek
dat
berengeur
erfelijk
 is165.
Het
betreft
de
genetische
selectie.
Het
grote
voordeel
hieraan
is
de
diervriendelijkheid
en
 duurzaamheid
 van
 de
 techniek.
 Potentiële
 nadelen
 die
 jammer
 genoeg
 nog
 niet
 voldoende
 onderzocht
werden,
is
het
mogelijke
verband
tussen
de
berengeur
en
de
kwaliteit
van
het
vlees,
 daarnaast
loert
ook
het
verlies
van
de
genetische
diversiteit
van
de
dieren
om
de
hoek
waardoor
 ze
 vatbaarder
 zouden
 worden
 voor
 allerlei
 ziektes
 en
 aandoeningen.
 Het
 mag
 in
 elk
 geval
 duidelijk
wezen
dat
deze
techniek
op
korte
termijn
niet
te
verwezenlijken
is.

 119.
 Een
 andere
 methode
 is
 het
 sexen
 van
 sperma166.
 Hierbij
 bestaat
 er
 geen
 overlast
 voor
 de
 dieren
 aangezien
 er
 geen
 ingreep
 moet
 worden
 uitgevoerd
 op
 het
 varken
 zelf.
 Het
 is
 de
 bedoeling
om
het
sperma
te
sorteren
volgens
geslacht
en
nadien
de
zeug
enkel
insemineren
met
 vrouwelijk
 sperma.
 Castreren
 is
 dan
 overbodig
 omdat
 er
 in
 principe
 enkel
 zeugen
 geboren
 worden.
 Het
 grote
 probleem
 echter
 is
 de
 enorme
 kost
 voor
 deze
 techniek
 die
 bovendien
 geen
 volledige
garantie
geeft
waardoor
er
nog
steeds
beertjes
geboren
zullen
worden.

 Afdeling
3:
Veehouderij

 Paragraaf
1:
Algemeen
wetgevend
kader































































 164
J.
BABOL
en
E.J.
SQUIRES,
"Quality
of
meat
from
entire
male
pigs",
Food
Research
International
28
(3),
 1995,
201‐212.

 165
J.L.
XUE,
G.D.DIAL
en
R.B.
MORRISON,"
Comparison
of
the
accuracies
of
chemical
and
sensory
tests
for
 detecting
taint
in
pork",
Livestock
Production
Science
46,
1996,
203‐211.

 166
E.M.
GARCΊA,

J.M.,
VÁZQUEZ,
I.
PARRILLA,
J.J.
CALVETE,
L.
SANZ,
I.
CABALLERO,
J.
ROCA,

J.L.VAZQUEZ
en
E.A.
 MARTΊNEZ,
"Improving
the
fertilizing
ability
of
sex
sorted
boar
spermatozoa",
Theriogenology
68,
2007,
 771‐778.



38
 



 120.
Een
groot
algemeen
wetgevend
kader
schetsen
voor
koeien
blijkt
onmogelijk
te
zijn.
Voor
 deze
diersoort
is
er
mar
weinig
wetgeving
voor
handen.

 121.
 Op
 Europees
 vlak
 bestaat
 er
 rond
 kalveren
 wel
 heel
 wat
 specifieke
 reglementering.
 Deze
 focust
 vooral
 op
 de
 minimum
 staloppervlaktes
 die
 de
 veehouders
 voor
 de
 kalveren
 moet
 voorzien167.

 122.
 Voor
 volwassen
 runderen
 bestaat
 er
 geen
 specifieke
 uitgewerkte
 reglementering
 ter
 bescherming
 van
 hun
 welzijn.
 Voor
 deze
 dieren
 is
 de
 kaderrichtlijn
 98/58/EG
 inzake
 de
 bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren
van
toepassing168.
Veel
betekenis
 draagt
 deze
 richtlijn
 voor
 de
 koeien
 niet.
 In
 de
 bijlage
 onder
 rubriek
 'bewegingsvrijheid'
 meer
 bepaald
punt
zeven
wordt
wel
het
volgende
gesteld:

 "
De
bewegingsvrijheid
die
past
bij
het
dier
met
inachtneming
van
de
soort
en
overeenkomstig
 de
 bestaande
 ervaring
 en
 de
 wetenschappelijke
 kennis,
 mag
 niet
 op
 zodanige
 wijze
 beperkt
 worden
dat
het
dier
daardoor
onnodig
lijden
of
letsel
wordt
toegebracht"
 123.
 Het
 is
 ook
 bovenstaande
 bepaling
 die
 we
 kunnen
 terug
 vinden
 in
 het
 KB
 inzake
 de
 bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren
van
1
maart
2000.169
 Paragraaf
2:
Natuurlijk
gedrag
van
runderen
 124.
Aangezien
dierenwelzijn
in
grote
mate
bepaald
wordt
door
de
huisvesting
van
een
dier
is
 het
 belangrijk
 te
 kiezen
 voor
 een
 degelijk
 stalontwerp
 gebaseerd
 op
 twee
 uitgangspunten:
 de
 natuurlijke
 gedragingen
 en
 houdingen
 van
 runderen
 en
 de
 lichaamsgrootte
 van
 de
 dieren.
 De
 natuurlijke
gedragingen
en
houdingen
betreffen
in
grote
mate
de
lighoudingen
van
runderen
en
 de
 daarmee
 gepaard
 gaande
 voor‐
 en
 achterpoot
 en
 kopbewegingen170.
 Het
 is
 duidelijk
 dat
 runderen
de
verschillende
houdingen
slechts
onbelemmerd
kunnen
uitvoeren
op
de
weide
en
in
 stallen
met
een
grote
ingestrooide
ligruimte.
In
ligboxenstallen
wordt
de
lighouding
in
al
grotere
 mate
gestuurd
en
beperkt171.

In
bindstallen
hebben
de
dieren
de
minste
mogelijkheden
voor
het
 




























































 167
 Richtlijn
 91/629/EEG
 van
 de
 Raad
 van
 19
 november
 1991
 tot
 vaststelling
 van
 minimumnormen
 ter
 bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
340
van
11
december
1991;
Beschikking
97/182/EG
van
de
Commissie
 van
 24
 februari
 1997
 houdende
 wijziging
 van
 de
 bijlage
 bij
 Richtlijn
 91/629/EEG
 van
 de
 Raad
 tot
 vaststelling
van
minimumnormen
ter
bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
076
van
18
maart
1997.
 168
Kaderrichtlijn
98/58/EG
inzake
de
bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren,
Pb.L.
 221,
20
juli
1998,
gewijzigd
door
Verordening
806/2003/EG
van
de
Raad
van
14
april
2003,
Pb.L.
122,
16
 mei
2003.

 169
Zie
punt
4
van
de
bijlage
bij
het
KB,
BS
5
juni
2000.

 170
Zie
hierover:
Hoe
gedraagt
een
normaal
rund
zich?
:
 http://www.buitenpraktijk.ugent.be/pages/archief/hoe%20gedraagt%20een%20normaal%20rund%20 zich.pdf.
 171
Zie
hierover:
Kan
welzijn
melkvee
in
ligboxstallen
nog
beter?
 http://library.wur.nl/artik/praktijkkompasrundvee/200212002003.pdf.


39
 



 aannemen
van
de
verschillende
houdingen
en
het
uitvoeren
van
de
bewegingen.
 
 125.
 Het
 gezichtsvermogen
 van
 runderen
 is
 sterk
 ontwikkeld.
 De
 dieren
 kunnen
 goed
 kleuren
 waarnemen,
vooral
gele
en
rode
tinten172.
Doordat
runderen
prooidieren
zijn
hebben
ze
de
ogen
 aan
 de
 zijkant
 van
 hun
 kop,
 waardoor
 een
 breed
 gezichtsveld
 bestreken
 wordt.
 Runderen
 hebben
 nood
 aan
 licht
 en
 de
 verhouding
 tussen
 het
 aantal
 lichte
 en
 donkere
 uren
 kan
 hun
 gedrag
sterk
beïnvloeden.
Daarnaast
is
ook
het
gehoor
een
belangrijk
zintuig.
Runderen
kunnen
 hogere
 frequenties
 waarnemen
 wat
 er
 voor
 zorgt
 dat
 de
 menselijke
 stem,
 zeker
 wanneer
 deze
 agressief
 en
 onverwacht
 van
 aard
 is,
 een
 oorzaak
 kan
 zijn
 van
 stress
 en
 angst.
 Ook
 wat
 reuk
 betreft
 zijn
 runderen
 superieur
 aan
 de
 mensen173.
 Ze
 gebruiken
 hun
 reukvermogen
 vooral
 bij
 het
herkennen
van
soortgenoten
en
het
zoeken
van
voedsel.

 
 126.
Runderen
zijn
kuddedieren.
In
de
natuur
leven
koeien
in
familieverband,
waarbij
de
familie
 steeds
 bestaat
 uit
 minstens
 één
 koe,
 haar
 kalf
 en
 het
 kalf
 van
 het
 vorige
 jaar.
 Soms
 blijven
 volwassen
 vrouwelijke
 nakomelingen
 bij
 hun
 'stammoeder',
 mannelijke
 nakomelingen
 dienen
 de
 groep
 te
 verlaten
 na
 zo'n
 2
 a
 3
 jaar.
 Alleen
 tijdens
 de
 bronst
 vervoegen
 de
 stieren
 dan
 de
 groep.
Als
koeien
moeten
kalveren
zonderen
ze
zich
tijdelijk
af
van
de
kudde.
Enkele
dagen
na
de
 geboorte
keren
de
koe
en
het
kalf
terug
naar
de
groep.
De
kalveren
worden
op
een
natuurlijke
en
 geleidelijke
manier,
net
voor
de
geboorte
van
het
volgende
kalf,
gespeend.
In
de
kudde
blijven
de
 kalveren
meestal
samen
en
ontwikkelen
ze
op
die
manier
de
eerste
sociale
vaardigheden.
Op
een
 leeftijd
 van
 negen
 maanden
 begint
 de
 eerste
 onderlinge
 rivaliteit
 die
 de
 rangorde
 zal
 gaan
 bepalen174.
 
 127.
Als
kuddedieren
hebben
runderen
nood
aan
sociaal
contact
met
soortgenoten175.
Binnen
de
 kudde
 kennen
 en
 herkennen
 de
 dieren
 elkaar
 en
 heerst
 er
 een
 sociale
 rangorde
 die
 wordt
 beïnvloed
 door
 leeftijd,
 gewicht,
 temperament,
 lengte
 van
 de
 hoorns,...
 De
 rangorde
 wordt
 bepaald
aan
de
hand
van
onderlinge
confrontaties.
Elk
paar
wordt
verdeeld
in
een
dominant
en
 een
gedomineerd
individu.
Daarnaast
bepaalt
de
rangorde
in
welke
volgorde
er
toegang
is
tot
de
 beschikbare
 middelen
 zoals
 bijvoorbeeld
 voedsel.
 Vaak
 is
 de
 rangorde
 stabiel
 en
 wordt
 ze
 




























































 172
Hoe
wel
zijn
mijn
koeien?
 http://www.ilvo.vlaanderen.be/Portals/9/Documents/Pub_stedula/stedula19.pdf.
 173
Zie
ook:
220x
liever:
 http://www.debiebveluwezoom.nl/assets/Gemeenteraadsverkiezingen/Verkiezingen%209%20juni/Pro gramma/Partij%20voor%20de%20dieren.pdf
 174
Huisvesting
van
Vleesvee:
http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/51.pdf.
 175
 Zie
 hierover:
 X,
 Toegepast
 onderzoek
 naar
 duurzame
 melkveehouderij,
 proefstation
 voor
 de
 rundveehouderij,
Lelystad,
drukkerij
Cabri
bv,
1995,
p.125.




 40
 



 eerder
 onderhouden
 door
 dreigend
 en
 ontwijkend
 gedrag
 dan
 door
 echte
 gevechten.

 Naast
 het
 onderling
 uitmaken
 van
 de
 rangorde,
 onderhouden
 koeien
 ook
 meer
 vriendschappelijke
 contacten
 met
 elkaar
 zoals
 likken,
 ruiken,
 wrijven
 en
 schuren.
 Het
 kuddegevoel
 komt
 ook
 tot
 uiting
 in
 het
 op
 elkaar
 afstemmen
 van
 handelingen:
 rusten,
 eten
 en
 verplaatsingen
gebeuren
meestal
in
groepsverband.
Een
typische
kudde
bestaat
meestal
uit
een
 10tal
 dieren.
 Deze
 beperkte
 groepsgrootte
 laat
 de
 dieren
 toe
 elkaar
 gemakkelijk
 te
 herkennen
 waardoor
 er
 nauwelijks
 agressieve
 handelingen
 voorkomen.
 De
 vriendschappelijke
 relaties
 tussen
dieren
onderling
treden
het
meest
op
bij
dieren
die
al
op
jonge
leeftijd
een
groep
vormen.

 
 128.
Tijdens
het
vreten
blijven
de
runderen
niet
staan,
maar
bewegen
ze
zich
langzaam
voort176.

 Op
 die
 manier
 leggen
 ze
 dagelijks
 enkele
 kilometers
 af.
 Bundeltjes
 gras
 worden
 met
 de
 tong
 omsloten
en
afgebroken.
De
voederopname
neemt
zo'n
8
à
10
uur
per
dag
in
beslag.
De
meeste
 van
die
tijd
wordt
in
groep
doorgebracht
waarbij
tussen
elk
dier
zo'n
een
tot
twee
meter
afstand
 wordt
 bewaard177.
 De
 graasactiviteit
 is
 het
 hoogste
 gedurende
 de
 zonsopgang
 en
 de
 zonsondergang.
Er
zijn
dus
twee
belangrijke
voedermomenten.
Na
het
vreten
wordt
herkauwd,
 dit
 gebeurt
 meestal
 liggende
 maar
 soms
 ook
 staande
 en
 meestal
 gedurende
 de
 nacht.
 Herkauwen
neemt
zo'n
6
tot
9uur
per
dag
in
beslag.

 
 129.
 Bovenstaande
 eigenschappen
 van
 runderen
 hebben
 hun
 consequenties
 op
 vlak
 van
 de
 stalinrichting178.
 Als
 gevolg
 van
 de
 sterk
 ontwikkelde
 zintuigen
 van
 runderen
 is
 het
 belangrijk
 dat
er
in
de
stal
voldoende
licht
is.
Het
voeder
en
de
voederplaats
moeten
vrij
zijn
van
slechte
 geuren
 en
 plotse,
 luide
 en
 agressieve
 geluiden
 dienen
 zoveel
 mogelijk
 vermeden
 te
 worden.
 Aangezien
 runderen
 kuddedieren
 zijn,
 is
 groepshuisvesting
 in
 elke
 stadium
 van
 het
 leven
 van
 het
 rund
 aangewezen.
 Aangezien
 runderen
 eten
 en
 rusten
 in
 groep
 moet
 er
 voldoende
 ruimte
 zijn
 zodat
 de
 dieren
 deze
 behoeften
 ook
 effectief
 simultaan
 kunnen
 uitoefenen.
 De
 huisvesting
 moet
 voldoende
 ruim
 en
 veilig
 zijn
 zodat
 de
 koeien
 onderling
 veilig
 een
 rangorde
 kunnen
 bepalen
en
nadien
ontwijk
mogelijkheden
hebben.
Stabiele
groepen
worden
aangewezen
om
de
 rust
onder
de
dieren
te
behouden.
Weidegang
is
sowieso
altijd
aanbevolen.

 
 Paragraaf
3:
Melkvee
 
 A.
ALGEMEEN
 




























































 176
X,
"Gemengd

voeren; Boerderij", vakdeel Veehouderij, 11 augustus 1998, 4-19

177
A.
VERNOOIJ,
Het
verschil
tussen
gangbaar,
scharrel
en
biologisch,


http://www.biologischeveehouderij.nl/Biobieb/PraktijkKompas/200205012013.pdf
 178
Zie
hierover:
Runderen
gemengd
voederen:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/37.pdf.


41
 



 
 130.
 Een
 melkkoe
 wordt
 in
 de
 regel
 enkel
 gehouden
 voor
 de
 productie
 van
 melk,
 zodat
 vleesproductie
 bij
 melkkoeien
 bijzaak
 is.
 Een
 melkkoe
 geeft
 ongeveer
 30
 a
 40
 liter
 melk
 per
 dag179.
Momenteel
zijn
er
ongeveer
drie
keer
meer
melkkoeien
in
België
dan
dat
er
vleeskoeien
 gehouden
 worden.
 De
 meest
 gehouden
 melkkoerassen
 in
 Vlaanderen
 zijn
 de
 zwartbonte
 en
 roodbonte
koe.

 
 131.
De
melkkoe
moet
elk
jaar
een
kalf
baren
en
zoveel
mogelijk
melk
produceren
in
een
zo
kort
 mogelijke
 periode180.
 Als
 de
 koe
 twee
 jaar
 is
 wordt
 ze
 voor
 het
 eerst
 gedekt,
 (dit
 gaat
 veelal
 kunstmatig)
Na
de
geboorte
van
haar
kalf
wordt
deze
meestal
na
een
dag
bij
haar
weggehaald
en
 geeft
 de
 koe
 melk,
 niet
 aan
 haar
 kalf
 maar
 aan
 de
 mens.
 Om
 de
 melkproductie
 van
 de
 koe
 op
 gang
te
houden
wordt
ze
binnen
tien
maanden
weer
gedekt.
Dit
gaat
haar
hele
leven
zo
door.
De
 gemiddelde
 bio‐industrie
 koe
 geeft
 7700
 liter
 melk
 per
 jaar.
 Een
 melkkoe
 wordt
 gedwongen
 3
 tot
4
keer
meer
melk
te
geven
dan
bijvoorbeeld
een
vleeskoe
die
haar
kalf
zoogt.
Dit
is
vanwege
 de
 hoeveelheid,
 ook
 al
 is
 het
schadelijk
 voor
 de
 gezondheid
 van
 de
 koe:
 ze
 wordt
 als
 het
 ware
 uitgemolken.
 
 132.
Koeien
uit
de
bio‐industrie
worden
gemiddeld
3
tot
6
jaar
oud,
terwijl
een
koe
met
gemak
 twintig
kan

worden.
Als
de
koe
niet
meer
genoeg
melk
geeft
gaat
zij
naar
het
slachthuis.
 133.
 De
 voornaamste
 redenen
 voor
 de
 verminderde
 melkproductie
 zijn
 verminderde
 vruchtbaarheid,
klauwproblemen
en
problemen
met
de
uier(gezondheid).
55
tot
80
procent
van
 de
 melkkoeien
 heeft
 last
 van
 pijnlijke
 pootaandoeningen
 en
 ongeveer
 1
 op
 de
 4
 koeien
 kampt
 jaarlijks
met
(sub‐)klinische
mastitis
(uierontsteking)
–
ook
zeer
pijnlijk181.
 134.
 Je
 ziet
 de
 laatste
 jaren
 steeds
 minder
 koeien
 in
 de
 wei182.
 Dit
 komt
 omdat
 een
 koe
 die
 binnen
staat
net
iets
meer
melk
geeft
dan
een
koe
die
buiten
staat.

 135.
De

melkkoe
is
een
topsporter
geworden.
De
inspanning
voor
de
melkproductie
is
voor
haar
 vergelijkbaar
met
acht
uur
per
dag
hardlopen.
In
1950
gaf
een
koe
nog
zo’n
4.000
liter
per
jaar,
 tegenwoordig
is
dit
twee‐
tot
soms
driemaal
zo
veel.































































 179


G.J.
 DIJCK,
 Huisvesting
 van
 melkvee:
 knelpunten
 uit
 oogpunt
 van
 welzijn,
 2003,
 http://library.wur.nl/file/wurpubs/pv/praktijkrapport/rsp/21.pdf.
 180
Zie
hierover:
http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/52.pdf.

 181
 Dierenwelzijn
 in
 de
 melkveehouderij:
 toekomstbeelden,
 probleempercepties
 en
 oplosrichtingen:
 http://library.wur.nl/way/bestanden/clc/1888901.pdf
 182
X,
Dierenwelzijn
in
de
veehouderij,
Brussel,
Ministerie
van
Middenstand
en
Landbouw,
p.67.


42
 



 136.
 Het
 aantal
 koeienboeren
 daalt
 snel.
 Het
 aantal
 megastallen,
 met
 meer
 dan
 250
 koeien
 en
 een
melkrobot,
stijgt
daarentegen
snel183.
De
zuivelsector
is
hard
op
weg
om
net
zo
intensief
te
 worden
als
de
varkens‐
en
de
kippenindustrie.
 Koeien
 zijn
 steeds
 vaker
 dusdanig
 doorgefokt
 op
 hoge
 productie,
 dat
 ze
 niet
 altijd
 meer
 de
 wisselende
 samenstelling
 van
 gras
 kunnen
 verwerken.
 Er
 wordt
 dus
 een
 koe
 gefokt
 die
 ziek
 wordt
van
gras!
Door
het
dieet
zijn
de
koeien
het
hele
jaar
door
aan
de
diarree.
 B.
HUISVESTING
 137.
In
de
regel
wordt
het
Belgische
melkvee
de
helft
van
het
jaar
op
de
weide
gehouden.
Ook
in
 de
 ons
 omringende
 landen
 is
 dit
 zo184.
 Op
 vlak
 van
 welzijn,
 wordt
 aangenomen
 aan
 dat
 deze
 werkwijze
 de
 meest
 optimale
 is.
 Het
 andere
 deel
 van
 het
 jaar
 verblijven
 de
 koeien
 op
 stal.
 Tot
 rond
1965
was
dit
traditioneel
een
ingestrooide
bindstal,
sporadisch
voorkomende
ingestrooide
 loopstallen
 niet
 na
 gesproken.
 Naarmate
 de
 mensen
 meer
 gingen
 specialiseren,
 verdween
 het
 graan
 en
 ook
 de
 stroproductie
 uit
 de
 melkveebedrijven.
 Hierdoor
 schakelde
 men
 over
 van
 ingestrooide
stallen
naar
stroloze
roosterbindstallen.

 138.
 Van
 nature
 zijn
 koeien
 rustige,
 vreedzame
 dieren
 die
 conflicten
 ontwijken.
 Wanneer
 een
 koe
 geconfronteerd
 wordt
 met
 een
 agressieve
 en/of
 dominante
 buur
 bijvoorbeeld
 is
 haar
 natuurlijke
respons
om
zich
te
verplaatsen
naar
een
ruimte
buiten
het
bereik
van
de
agressieve
 koe.
Dieren
die
gebonden
zijn
in
stallen
kunnen
dit
natuurlijk
gedrag
niet
vertonen.
Koeien
die
 zich
 voor
 een
 probleem
 geplaatst
 zien
 dat
 ze
 niet
 kunnen
 oplossen
 zullen
 gestresseerd
 of
 gefrustreerd
raken.

 139.
 Omwille
 van
 hun
 gebrek
 aan
 mogelijkheden
 om
 zich
 natuurlijk
 te
 gedragen
 kunnen
 gebonden
koeien
vaak
stereotiep
gedrag
vertonen
zoals
«spelen
met
de
tong»
en
stangbijten.

Uit
 onderzoek
 blijkt
 dat
 stereotiep
 gedrag
 van
 gebonden
 vaarzen
 zowel
 voor
 als
 na
 het
 grazen
 voorkomt
gedurende
respectievelijk
11
en
25
%
van
de
tijd.


 140.
 Vanuit
 het
 oogpunt
 van
 de
 koeien
 zelf,
 zijn
 er
 twee
 belangrijke
 verschillen
 tussen

 loopstallen
 en
 bindstallen.
 In
 loopstallen
 hebben
 de
 koeien
 een
 grotere
 bewegingsvrijheid
 en
 zijn
er
meer
mogelijkheden
op
het
vlak
van
sociale
interacties.
Meer
bewegingsvrijheid
is
voor
 alle
dieren
positief.
Sociale
interacties
kunnen
echter
zowel
gunstig
als
ongunstig
zijn,
dit
laatste
 




























































 183
Mega
stallen
in
beeld:


http://www2.alterra.wur.nl/Webdocs/PDFFiles/Alterrarapporten/AlterraRapport1581.pdf
 http://www.wakkerdier.nl/vee‐industrie/megastallen.php.

 184 

Zie
hierover:
ontwerp
melkveestallen:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/31.pdf.





en



 43
 



 vooral
voor
ranglage
dieren.

 


1.
Bindstallen
versus
ligstallen


141.
Vanuit
het
oogpunt
van
maximaal
koecomfort
worden
bindstallen
vaak
afgeraden,
omwille
 van
de
beperkingen
die
ze
leggen
op
het
natuurlijke
gedrag
van
koeien.
Toch
zijn
de
bindstallen
 nog
steeds
wereldwijd
in
gebruik,
ook
in
landen
waar
de
gemiddelde
melkproducties
hoog
zijn
 (bijvoorbeeld
 Canada)
 en
 waar
 dierenwelzijn
 hoog
 in
 het
 vaandel
 staat
 (bijvoorbeeld
 Zwitserland,
 de
 Scandinavische
 landen)185.
 
 Zo
 worden
 in
 Zwitserland
 nog
 steeds
 80
 %
 van
 de
 melkkoeien
in
een
bindstal
gehuisvest.
In
Denemarken
is
de
loopstal
doorgedrongen
op
net
niet
 de
helft
van
de
bedrijven.
Dit
houdt
in
dat
iets
meer
dan
een
derde
van
de
Deense
melkkoeien
op
 iets
 meer
 dan
 de
 helft
 van
 de
 bedrijven
 in
 een
 bindstal
 worden
 gehouden.
 Bovendien
 kan
 het
 koecomfort
 in
 een
 goed
 ontworpen
 en
 goed
 uitgebate
 bindstal
 stukken
 beter
 zijn
 dan
 in
 een
 slechte
 (verouderde)
 ligboxenstal.
 
 
 In
 principe
 is
 het
 koecomfort
 in
 een
 bindstal
 enkel
 voldoende
als
er
in
de
zomer
weidegang
wordt
toegepast
of
er
toegang
is
tot
een
uitloop.
Zelf
in
 de
winter
zouden
de
koeien
best
elke
dag
de
mogelijkheid
hebben
tot
uitloop.
Het
is
belangrijk
 dat
 bindstallen
 zorgvuldig
 worden
 ontworpen
 zodat
 storingen
 van
 het
 normaal
 natuurlijk
 gedrag
en
kwetsuren
minimaal
gehouden
worden.

 142.
Beide
stalsystemen
houden
zowel
voor‐

als
nadelen
in.
De
grote
voordelen
van
de
bindstal
 zijn
individuele
zorg
en
aandacht
die
de
boer
kan
schenken
aan
elk
dier
apart.
Bovendien
is
het
 comfortabel
 werken
 in
 zo'n
 stallen,
 die
 zeer
 economisch
 en
 praktisch
 zijn
 bij
 vooral
 kleinere
 veestapels.
Door
het
vele
menselijke
contact
zijn
de
dieren
tammer.
Als
er
geopteerd
wordt
om
 in
 dit
 systeem
 met
 stro
 te
 werken,
 is
 ook
 de
 mest
 van
 de
 koeien
 vaster,
 wat
 zorgt
 voor
 meer
 hygiëne.
 Aangezien
 de
 dieren
 onderling
 minder
 mogelijkheden
 hebben
 tot
 sociaal
 contact
 is
 ziekteoverdracht
 beperkt.
 Het
 mag
 evident
 zijn
 dat
 aan
 deze
 voordelen
 onlosmakelijk
 ook
 nadelen
zijn
verbonden.
Als
belangrijkste
nadeel
wordt
de
verminderde
bewegingsvrijheid
van
 de
 koeien
 en
 de
 beperkte
 mogelijkheden
 tot
 sociale
 interactie
 en
 onderling
 contact
 genoteerd.
 Daarnaast
is
dit
systeem
zonder
mechanisatie
ook
vrij
arbeidsintensief
voor
de
koeienhouder186.
 Bovendien
 ligt
 dit
 systeem
 op
 maatschappelijk
 vlak
 redelijk
 onder
 vuur
 en
 komen
 er
 vele
 commentaren
op.

 143.
 Naast
 de
 bindstal
 kan
 er
 ook
 geopteerd
 worden
 voor
 ligboxstallen187.
 Deze
 stallen
 zijn
 maatschappelijk
 erg
 aanvaard
 en
 hebben
 als
 grote
 voordeel
 dat
 de
 koeien
 ruime
 mogelijkheid
 




























































 185
Actuele
bindstallen
voor
melkvee:
http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/50.pdf.
 186
J.
HOP
en
W.
SCHERPHOF,
"Is
de
huisvesting
van
uw
koeien
wel
op
maat?",
Landbouwmechanisatie
37,


1986.

 187

Zie
hierover:
Renovatie
voor
ligboxstallen:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/47.pdf.


44
 



 hebben
 tot
 het
 vertonen
 van
 natuurlijk
 gedrag
 door
 middel
 van
 bewegingsvrijheid
 en
 contact
 met
 soortgenoten.
 Hoewel
 de
 werkingskosten
 voor
 dit
 stalsysteem
 vrij
 laag
 zijn,
 blijkt
 de
 constructiekost
aan
de
hoge
kant.
Daarnaast
kan
de
boer
minder
individuele
aandacht
schenken
 aan
elk
dier
waardoor
ziekte
of
kwetsuren
minder
snel
kunnen
worden
opgemerkt.
De
koeien
in
 ligboxstallen
zijn
vaak
vuiler
dan
de
dieren
uit
bindstallen.
Ook
de
competitie
tussen
de
koeien
 onderling
neemt
toe.

 



2.
De
bindstal:
korte
of
(half)lange
stand


144.
Binnen
het
systeem
van
de
bindstal
is
er
een
onderscheid
tussen
korte,
lange
en
halflange
 standen.
Deze
maten
hebben
betrekking
op
de
lengte
van
het
stro/ligbed
van
de
koe.
 145.
De
dieren
worden
aangebonden
in
standen
waarbij
ze
steeds
over
voldoende
vrije
ruimte
 beschikken
voor
bewegingen
met
de
kop.
Daarnaast
staan
ze
met
hun
lijf
op
een
plateau,
deze
 kan
 verschillende
 lengtes
 aannemen188.
 Aan
 het
 einde
 van
 dit
 plateau
 bevindt
 zich
 een
 afvoer,
 een
 soort
 riool
 voor
 mest
 en
 urine.
 Tegenwoordig
 wordt
 er
 geen
 gebruik
 meer
 gemaakt
 van
 lange
en
halflange
stands
omdat
de
mest
van
de
koe
bij
deze
stand
op
het
plateau
terecht
komt
 en
niet
in
de
afvoer
waardoor
de
dieren
zich
bevuilen
wanneer
ze
gaan
liggen
in
hun
stand.
Het
 mag
duidelijk
wezen
dat
dit
de
hygiëne
niet
ten
goede
zou
komen.

 


3.
De
bindstal:
stalonderdelen


146.
 Productie
 en
 welzijn
 zijn
 rechtevenredig.
 Het
 ontwerp
 en
 de
 uitvoering
 van
 de
 melkveestallen
 moet
 erop
 gericht
 zijn
 het
 koecomfort
 zoveel
 mogelijk
 te
 verzekeren189.

 Het
is
van
groot
belang
dat
de
dieren
voldoende
ruimte
hebben
om
te
kunnen
liggen
en
nadien
 veilig
 te
 kunnen
 opstaan.190
 Voldoende
 standlengte
 en
 ‐breedte
 is
 hierbij
 noodzakelijk.
 Tussen
 de
 stands
 wordt
 er
 gewerkt
 met
 afscheidingen
 die
 er
 voor
 moeten
 zorgen
 dat
 de
 koeien
 recht
 gaan
liggen
zodat
er
geen
bevuiling
mogelijk
is
van
het
ligbed
en
speentrappen
wordt
vermeden.

 Verder
is
het
gewichtig
voldoende
aandacht
te
besteden
aan
de
afvoer
achteraan
de
stand,
zodat
 de
 dieren
 zich
 er
 niet
 kunnen
 aan
 bezeren
 terwijl
 er
 toch
 voldoende
 afloop
 kan
 worden
 gegarandeerd
 van
 mest
 en
 urine191.
 Ook
 het
 aanbindsysteem
 is
 een
 cruciaal
 onderdeel.
 De
 koeien
kunnen
op
een
groot
aantal
verschillende
wijzen
aangebonden
worden,
bijvoorbeeld
via
 een
vaste
of
losse
ketting,
dubbel
of
enkel,...
Het
laatste
maar
niet
onbelangrijke
onderdeel
is
de
 mogelijke
 keuze
 voor
 vloerbedekking192.
 Ook
 hier
 bestaan
 een
 aantal
 mogelijkheden.
 Men
 kan
 




























































 188
Actuele
bindstallen
voor
melkvee:
http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/50.pdf.
 189
R.
HOEFMAN,
"Elke
centimater
telkt
bij
opknappen
oude
stal",
Boerderij,
vakdeel
veehouderij,
nr
12,



2001.

 190
C.
VAN
RAAY,
"Lekker
lang
liggen",
Veeteelt,
2
oktober,
2003

 191
J.
FLABA,"
Verbetering
van
het
comfort
in
aanbindstallen",
Agricontact
275,
1995.
 192
V.
VERVAEKE
en
B.
SONCK,
Betonvloeren:
kwaliteitseisen,
normalisatie,
onderhoud
en
reparaties,



45
 



 opteren
voor
rubberen
matten,
stro,
zaagmeel,
houtkrullen,...

 147.
 De
 bindstal
 kan
 een
 koevriendelijk
 concept
 vormen
 binnen
 de
 melkkoestallen
 op
 voorwaarde
dat
met
zorg
en
kennis
gekozen
wordt
tussen
de
mogelijkheden
die
elk
onderdeel
 van
de
stal
te
bieden
heeft.
Welke
combinatie
de
meest
diervriendelijke
is,
is
moeilijk
te
bepalen
 en
 hangt
 af
 van
 externe
 factoren
 zoals
 de
 omvang
 en
 grootte
 van
 de
 koe,
 mogelijkheden
 tot
 uitloop
en/of
weidegang
en
andere
specifieke
bedrijfsgebonden
elementen.

 


4.
De
ligbox


148.
Ligboxstallen
zijn
vanaf
de
jaren
’70
in
opkomst
geraakt.
Vanaf
die
tijd
werden
steeds
vaker
 melkmachines
ingezet,
waardoor
de
ligboxenstal
in
opkomst
kwam.
Voor
die
tijd
stonden
ze
vast
 in
een
grupstal.
Doordat
de
koeien
tegenwoordig
elders
gemolken
worden,
is
het
makkelijker
als
 ze
vrij
rond
kunnen
lopen193.

 149.
 Een
 goede
 afmeting
 van
 de
 ligbox
 is
 belangrijk.
 Er
 is
 veel
 discussie
 over
 de
 juiste
 afmetingen
 voor
 de
 ligbox,
 maar
 de
 mens
 is
 het
 er
 wel
 over
 eens
 dat
 een
 ruime
 ligbox
 ervoor
 zorgt
dat
de
koe
goed
kan
gaan
liggen
en
staan.
Een
ruime
box
helpt
tevens
om
beenproblemen
 te
voorkomen194.
 150.
Misschien
wel
de
meeste
aandacht
gaat
uit
naar
een
goede
ondergrond195.
De
koe
moet
daar
 kunnen
liggen.
De
ondergrond
moet
stevig
zijn,
want
koeien
torsen
veel
gewicht
met
zich
mee.
 De
 dieren
 mogen
 zich
 niet
 kunnen
 verwonden
 aan
 gladde
 vloeren,
 doordat
 ze
 uitglijden
 of
 klauwproblemen
krijgen.
 C.
DE
TOEKOMST

 151.
In
Nederland
worden
steeds
meer
melkkoeien
het
jaar
rond
op
stal
gehouden.
Dit
leidde
tot
 protest
van
de
Nederlandse
consument
die
stelt
dat
koeien
in
de
wei
thuishoren196.
De
Stichting
 Weidegang
werd
er
opgericht
om
het
beeld
van
de
koe
in
de
wei
vast
te
houden
als
kenmerkend
 onderdeel
van
het
Nederlandse
landschap.
De
definitie
van
weidegang
is
dat
koeien
gedurende
 minimaal
 120
 dagen
 per
 jaar,
 tenminste
 zes
 uur
 per
 dag,
 van
 voorjaar
 tot
 najaar
 in
 de
 wei
 





























































































































































































 documentatie
studiedagen
Bevloering
in
melkveestallen,
Ministerie
van
Middenstand
en
Landbouw,

 2000.

 193
Zie
hierover:
Renovatie
voor
ligboxstallen:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/47.pdf.
 194
A.
VAN
DAELE
&
andere,
Renovatie
van
ligboxenstallen,
documentatie
studiedagen,
Ministerie
van

 Middenstand
en
Landbouw,
1997

 195
V.
VERVAEKE

EN
B.
SONCK,
Betonvloeren:
kwaliteitseisen,
normalisatie,
onderhoud
en
reparaties,
 documentatie
studiedagen
Bevloering
in
melkveestallen,
Ministerie
van
Middenstand
en
Landbouw,
2000.

 196
Zie
hierover:
Ik
laat
koeien
nog
graag
in
de
wei:
 http://library.wur.nl/file/wurpubs/pv/praktijkkompas/rsp/200205014015.pdf


46
 



 lopen197.
De
inzet
van
stimuleringsmaatregelen
van
Stichting
Weidegang
is
dat
zo
veel
mogelijk
 koeien
 in
 de
 wei
 kunnen
 staan.
 Melkveehouders
 die
 zich
 committeren
 aan
 weidegang,
 worden
 hierop
gecontroleerd.

 152.
 In
 december
 2005
 ondertekenden
 een
 aantal
 Nederlandse
 organisaties198
 een
 startverklaring
waarin
gepleit
wordt
voor
de
weidegang
van
melkkoeien.
Daarin
wordt
gesteld
 dat
 weidegang
 een
 aantal
 voordelen
 heeft.
 De
 belangrijkste:
 gezondheid
 en
 welzijn,
 deze
 zijn
 gedurende
 het
 gehele
 jaar
 belangrijk
 voor
 alle
 dieren.
 Weidegang
 geeft
 betere
 mogelijkheden
 voor
 natuurlijk
 gedrag
 dan
 huisvesting
 in
 de
 huidige
 stallen.
 
 De
 melkveehouderij
 is
 een
 belangrijk
onderdeel
van
het
Nederlandse
landschap.
Weidende
melkkoeien
geven
dit
landschap
 een
 extra
 dimensie.
 Weidegang
 maakt
 de
 melkveehouderij
 zichtbaar.
 Het
 laat
 burgers
 en
 consumenten
zien
hoe
melk
geproduceerd
wordt.
Dit
is
goed
voor
het
imago
van
de
zuivelsector.

 153.
 In
 Vlaanderen
 blijkt
 uit
 een
 enquête
 van
 Vlaamse
 landbouwadministratie
 bij
 612
 melkveehouders
dat
4%
van
de
melkveehouders
zijn
dieren
het
hele
jaar
door
op
stal
houdt.
Er
 wordt
 verwacht
 dat
 dit
 aantal
 in
 de
 toekomst
 zal
 stijgen
 naar
 zo’n
 14
 %.

 De
 consument
 speelt
 een
 belangrijke
 rol
 bij
 het
 in
 stand
 houden
 en
 verbeteren
 van
 het
 dierenwelzijn.
 Meer
 en
 meer
 bestaat
 de
 tendens
 om
 koeien
 op
 een
 diervriendelijke
 manier
 te
 huisvesten
 met
 voldoende
 weidegang
 en
 mogelijkheden
 tot
 het
 vertonen
 van
 natuurlijk
 gedrag199.

 Via
 overeenkomsten
 tussen
 actiegroepen
 en
 melkveehouders
 worden
 allerhande
 vormen
 van
 softlaw
 ontwikkeld
 ter
 bevordering
 van
 diervriendelijke
 huisvesting.
 Vaak
 wordt
 aan
 zo'n
 softlaw
een
label
gekleefd
zodat
de
producten
van
veehouders
die
zich
akkoord
verklaren
met
 de
voorwaarden
en
deze
ook
naleven,
in
de
winkel
herkend
worden
door
de
consument.
 Paragraaf
4:
Vleesvee
 154.
 De
 vleesveehouderij
 in
 Vlaanderen
 is
 gekenmerkt
 door
 het
 intensieve
 karakter
 ervan
 en
 maakt
voornamelijk
gebruik
van
het
Belgisch
wit‐blauwe
ras.

Een
deel
van
de
zoogkoeien
wordt
 gehouden
 op
 gemengde
 bedrijven,
 waar
 bijvoorbeeld
 ook
 melkvee
 aanwezig
 is
 en
 het
 jongvee
 niet
 noodzakelijk
 ter
 plaatse
 wordt
 afgemest200.
 
 In
 de
 meeste
 gevallen
 gaat
 het
 echter
 om
 gespecialiseerde
vleesveebedrijven,
waar
het
vee
tot
de
slacht
wordt
aangehouden.

Anderzijds
 




























































 197
Stichting
weidegang:
http://www.weidegangadvies.nl/
 198
 Land‐
 en
 Tuinbouw
 Organisatie
 Nederland
 (LTO),
 de
 Nederlandse
 Zuivel
 Organisatie
 (NZO),
 het
 Centraal
Bureau
Levensmiddelenhandel
(CBL),
de
Dierenbescherming,
Natuur
en
Milieu
en
het
ministerie
 van
Landbouw,
Natuur
en
Voedselkwaliteit
(LNV)

 199
L.
SOBRY,
X.
GOOSSENS,
G.
OPSOMER,
F.
NEVENS,
S.
DE
SMET,
F.
ÖDBERG,
D.
MAES,
F.
LOMMELEN,
F.
TUYTTENS
en
R.
 GEERS,
Hoe
wel
zijn
mijn
koeien?
Evaluatie
van
dierenwelzijn
en
–gezondheid
op
melkveebedrijven,
 Steunpunt
Duurzame
Landbouw,
Gontrode,
Publicatie
19
2005.
 200
Zie
hierover:
huisvesting
van
vleesvee:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/51.pdf


47
 



 zijn
er
ook
een
behoorlijk
aantal
bedrijven
zonder
koeien,
die
dus
uitsluitend
jongvee
aankopen
 (waaronder
extensief
gehouden
witblauw
vee
uit
Wallonië)
en
slachtklaar
maken.


 
 155.
 Net
 zoals
 voor
 het
 melkvee
 geldt
 bij
 het
 vleesvee
 dat
 er
 amper
 wetgeving
 voorhanden
 is
 betreffende
 de
 huisvesting
 van
 deze
 dieren.
 
 De
 huisvesting
 van
 vleesvee
 geschiedt
 op
 vrijwel
 dezelfde
manier
als
die
van
melkvee.

 Paragraaf
5:
Kalveren
 A.
ALGEMEEN
 156.
 Kalveren
 kunnen
 apart
 of
 samen
 met
 de
 koe
 gehuisvest
 worden.
 Beide
 systemen
 hebben
 opnieuw
zowel
voor‐
als
nadelen.
Het
grote
voordeel
van
het
samen
houden
van
koe
en
kalf
is
 het
 feit
 dat
 de
 melk
 van
 de
 koe
 het
 voermiddel
 bij
 uitstek
 is
 voor
 het
 kalf.
 Bovendien
 is
 dit
 systeem
voor
de
boer
niet
arbeidsintensief.
Het
nadeel
van
dit
systeem
is
dat
de
boer
niet
kan
 controleren
hoeveel
voedsel
het
kalf
inneemt.
Daarnaast
heeft
het
zogen
van
het
kalf
een
invloed
 op
 de
 algemene
 fitheid
 van
 de
 koe,
 zoals
 bijvoorbeeld
 een
 conditieverlies,
 mindere
 vruchtbaarheid,
enz.
Daarom
wordt
vaak
gekozen
om
de
kalveren
te
scheiden
van
hun
moeder
 en
 apart
 te
 huisvesten.
 Deze
 methode
 vereist
 van
 de
 boer
 wel
 meer
 arbeid
 en
 is
 vrij
 duur
 aangezien
er
kosten
zijn
voor
de
kunstmelk
en
de
bijkomende
infrastructuur.

 157.
 Ook
 kalveren
 hebben
 nood
 aan
 het
 vertonen
 van
 natuurlijk
 gedrag.
 Hoewel
 de
 dieren
 na
 maximaal
8
weken
individuele
huisvesting
overgaan
op
groepshuisvesting,
brengt
het
scheiden
 van
 kalveren
 van
 hun
 moeder
 onmiskenbaar
 negatieve
 gevolgen
 met
 zich
 mee.
 Groepshuisvesting
 laat,
 in
 vergelijking
 met
 individuele
 huisvesting,
 meer
 toe
 natuurlijke
 gedragingen
 uit
 te
 voeren,
 maar
 ook
 bepaalde
 abnormale
 of
 ongewenste
 gedragspatronen
 kunnen
er
mee
gepaard
gaan,
zoals
het
wederzijds
zuigen
en
urinedrinken201.



B.
WETGEVING
 158.
 Voor
 kalveren
 die
 niet
 door
 de
 koe,
 hun
 moeder,
 worden
 gezoogd
 en
 jonger
 zijn
 dan
 zes
 maanden,
 geldt
 het
 KB
 van
 23
 januari
 1998
 ter
 bescherming
 van
 kalveren
 in
 kalverhouderijen202.
 Deze
 wetgeving
 is
 de
 omzetting
 van
 een
 Europese
 richtlijn
 203.
 In
 deze
 




























































 201
Preventie
van
ziekten
bij
opfok
van
melkvee:
 http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/52.pdf
 202
 KB
 van
 23
 januari
 1998
 ter
 bescherming
 van
 kalveren
 in
 kalverhouderijen,
 BS
 3
 april
 1998,
 (hierna
 genoemd
kalverwet).
 203
 Richtlijn
 91/629/EEG
 van
 de
 Raad
 van
 19
 november
 1991
 tot
 vaststelling
 van
 minimumnormen
 ter
 bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
340
van
11
december
1991;
Beschikking
97/182/EG
van
de
Commissie
 van
 24
 februari
 1997
 houdende
 wijziging
 van
 de
 bijlage
 bij
 Richtlijn
 91/629/EEG
 van
 de
 Raad
 tot


48
 



 richtlijn
 worden
 de
 minimum
 normen
 vastgesteld
 ter
 bescherming
 van
 kalveren
 die
 voor
 de
 fokkerij
of
mesterij
opgesloten
worden
gehouden204.
Onder
kalf
wordt
een
rund
van
ten
hoogste
 6
 maanden
 verstaan205.
 Er
 wordt
 bepaald
 dat
 met
 ingang
 van
 1
 januari
 1998
 alle
 nieuw
 gebouwde
of
verbouwde
bedrijven
en
de
 bedrijven
 die
 na
 die
 datum
 voor
 het
 eerst
 in
 gebruik
 worden
 genomen
 aan
 een
 aantal
 eisen
 moeten
 voldoen206.
 Meer
 bepaald
 stelt
 de
 richtlijn
 dat
 individuele
 huisvesting
 van
 kalveren
 toegelaten
 is
 tot
 de
 leeftijd
 van
 8
 weken.
 Daarna
 is
 groepshuisvesting
vereist,
tenzij
dat
door
de
gezondheid
van
het
dier
niet
mogelijk
is207.
Voor
de
 groepshuisvesting
 geldt
 dat
 de
 kalveren
 elk
 over
 een
 vrije
 ruimte
 moeten
 kunnen
 beschikken
 die
 ten
 minste
 gelijk
 is
 aan
 1,8
 m²
 per
 kalf
 met
 een
 gewicht
 van
 220kg208.
 Deze
 bepalingen
 gelden
 niet
 voor
 bedrijven
 met
 minder
 dan
 6
 kalveren
 of
 voor
 kalveren
 die
 door
 hun
 moeder
 worden
gezoogd209.
 159.
De
wet
van
23
januari
1998
neemt
bovenstaande
regeling
uit
de
richtlijn
over,
maar

stelt
 daarnaast
 enkele
 eisen
 aan
 de
 hokken
 waarin
 kalveren
 tot
 de
 leeftijd
 van
 8weken
 individueel
 mogen
 gehouden
 worden210.
 
 De
 wet
 bepaalt
 eveneens
 dat
 de
 gebruikte
 materie
 voor
 het
 bouwen
 van
 de
 stallen
 voor
 kalveren,
 veilig
 moet
 zijn211.
 De
 kalveren
 mogen
 zich
 er
 niet
 aan
 kunnen
kwetsen
en
ze
moet
gemakkelijk
te
reinigen
zijn212.
Daarnaast
moeten
ook
de
vloer
en
 ligruimtes
 zo
 ingericht
 en
 gebouwd
 worden
 dat
 de
 dieren
 zich
 er
 comfortabel
 op
 kunnen
 voortbewegen
 zonder
 enige
 kans
 op
 kwetsuren213.
 
 Het
 is
 verboden
 om
 de
 kalveren
 vast
 te
 binden
tenzij
daartoe
reden
is
in
functie
van
het
voederen
in
de
groepshuisvesting214.
Er
gelden
 ook
 regels
 omtrent
 de
 omgevingsfactoren
 zoals
 verlichting,
 temperatuur
 en
 verluchting215.
 De
 wet
voorziet
dat
de
kalveren
voldoende
moeten
gecontroleerd
en
verzorgd
worden.
Zieke
dieren
 moeten
 worden
 afgezonderd
 van
 de
 groep216.
 Het
 voedsel
 en
 water
 van
 de
 dieren
 moet
 aangepast
zijn
aan
hun
noden
en
bovendien
moet
elk
dier
individueel
voldoende
voedsel
kunnen
 opnemen217.
 C.
HUISVESTING
 





























































































































































































 vaststelling
 van
 minimumnormen
 ter
 bescherming
 van
 kalveren,
 Pb.L.
 076
 van
 18
 maart
 1997,
 (hierna
 genoemd
kalverrichtlijn).

 204
Artikel
1
kalverrichtlijn.
 205
Artikel
2
§1
kalverrichtlijn.
 206
Artikel
3
§4
kalverrichtlijn.
 207
Artikel
3
§2
punt
1
kalverrichtlijn.
 208
Artikel
3
§1
kalverrichtlijn.
 209
Artikel
3
§2
kalverrichtlijn.
 210
Artikel
3
kalverwet.
 211
Artikel
4
kalverwet.
 212
Artikel
13
‐14
kalverwet.
 213
Artikel
5
kalverwet.
 214
Artikel
6
kalverwet.
 215
Artikel
8
‐
9
kalverwet.
 216
Artikel
10
‐11
kalverwet.
 217
Artikel
12
kalverwet.


49
 



 


1.
Individuele
huisvesting


160.
Omwille
van
de
zorg
voor
dierenwelzijn
is
het
verplicht
om
(oudere)
kalveren
in
groep
te
 houden.
 Omdat
 het
 groeperen
 van
 (zeer
 jonge)
 kalveren
 de
 kans
 op
 overdracht
 van
 ziekteverwekkers
 en
 aldus
 de
 mogelijke
 ongunstige
 gevolgen
 op
 het
 vlak
 van
 diergezondheid,
 ziekte
 en
 sterfte
 verhoogt,
 voorziet
 de
 wetgever
 een
 compromis:
 individuele
 huisvesting
 is
 toegelaten
 tot
 8
 weken,
 daarna
 groepshuisvesting218.
 Aangezien
 pasgeboren
 kalveren
 weinig
 weerstand
 hebben
 tegen
 ziektes
 en
 de
 overdracht
 van
 kiemen
 voornamelijk
 gebeurt
 tussen
 dieren,
 worden
 kalveren
 bij
 voorkeur
 in
 een
 aparte
 stal
 of
 buiten
 in
 iglo's
 of
 kalverhutten
 gehouden.

 161.
 In
 deze
 boxen
 moeten
 de
 kalveren
 ongehinderd
 kunnen
 liggen,
 rusten,
 opstaan
 en
 zich
 likken219.
 De
 afmetingen
 van
 de
 stal
 moeten
 voldoen
 aan
 de
 minimum
 vereisten
 uit
 de
 wet.

 Voor
kalveren
jonger
dan
2
weken
moet
steeds
strooisel
worden
gebruikt.

 162.
 Een
 eerste
 huisvestingssysteem
 zijn
 de
 eenlingboxen220.
 Deze
 boxen
 bieden
 als

 belangrijkste
 voordeel
 dat
 de
 individuele
 controle
 van
 de
 dieren
 eenvoudig
 is.
 Bovendien
 kunnen
de
dieren
onderling
geen
contact
maken,
waardoor
de
overdracht
van
eventuele
kiemen
 wordt
 beperkt.
 Kalveren
 blijven
 meestal
 tot
 2
 weken
 in
 een
 eenlingbox
 en
 worden
 nadien
 in
 groepen
 geplaatst.
 Gedurende
 het
 verblijf
 in
 de
 eenlingboxen
 dienen
 deze
 boxen
 rijkelijk
 te
 worden
ingestrooid221.
Scheidingswanden
dienen
van
glad
materiaal
te
zijn
dat
gemakkelijk
kan
 gereinigd
worden.
Visueel
contact
tussen
de
dieren
moet
mogelijk
zijn.

 163.
 Het
 tweede
 huisvestingssysteem
 betreft
 de
 iglo's
 en
 kalverhutten.
 Het
 voordeel
 van
 deze
 systemen
 is
 dat
 de
 dieren
 buiten
 op
 het
 erf
 worden
 geplaatst
 i.p.v.
 in
 de
 stal.
 Op
 die
 manier
 worden
 ze
 uit
 de
 onmiddellijke
 nabijheid
 van
 infectiebronnen
 (ouder
 vee)
 gebracht.
 De
 goede
 luchtkwaliteit
 en
 uitloop
 dragen
 bij
 tot
 een
 goede
 ontwikkeling.
 Dat
 de
 dieren
 buiten
 staan,
 is
 geen
probleem,
koude
temperaturen
worden
door
droge
kalveren
vaak
veel
beter
verdragen
dan
 aanhoudende
warme
temperaturen.
De
kalveren
blijven
tot
op
een
ouderdom
van
5
tot
6
weken
 in
de
iglo's,
daarna
wordt
overgeschakeld
op
groepshuisvesting.

 


2.
Groepshuisvesting


164.
Kalveren
van
eigen
fok
en
koeien
kunnen
zonder
problemen
na
2
weken
in
groep
geplaatst
 worden.
 Met
 aangekochte
 dieren
 en
 op
 probleembedrijven
 is
 men
 vaak
 wat
 voorzichtiger
 en
 wacht
 men
 best
 tot
 als
 de
 kalveren
 een
 leeftijd
 van
 6
 tot
 8
 weken
 hebben.
 De
 groepsgrootte
 




























































 218
Artikel
2
§1,
A
kalverwet.
 219
Artikel
3
kalverwet.


220
Artikel
2
§1,
A
kalverwet.
 221
Artikel
5
kalverwet.


50
 



 varieert
tussen
de
4
en
de
25
dieren.

 165.
 Er
 zijn
 drie
 manieren
 om
 kalveren
 te
 huisvesten
 in
 groep222.
 De
 eerste
 is
 door
 gebruik
 te
 maken
van
ingestrooide
groepshokken.
Na
de
periode
van
de
individuele
huisvesting
worden
de
 kalveren
ingedeeld
in
kleine
groepjes
en
ondergebracht
in
stroboxen.
Hierin
verblijven
ze
tot
de
 leeftijd
 van
 3
 à
 5
 maand.
 Per
 dier
 moet
 er
 voldoende
 plaats
 voorzien
 worden
 aan
 het
 voederhek223.
 
 166.
 Als
 tweede
 mogelijkheid
 kunnen
 de
 dieren
 ondergebracht
 worden
 in
 gedeeltelijk
 ingestrooide
 groepshokken.
 Dit
 systeem
 is
 geschikt
 voor
 dieren
 vanaf
 2
 weken
 tot
 ongeveer
 6
 maanden.
 In
 deze
 stal
 is
 een
 opdeling
 voorzien
 tussen
 een
 rooster
 aan
 het
 voederhek
 en
 een
 dieper
gelegen
ingestrooide
ligruimte.
Het
voordeel
hiervan
is
vooral
dat
de
stal
dan
makkelijk
 uit
te
mesten
is
door
de
boer.

 167.
Een
derde
mogelijkheid
zijn
de
groepsiglo's.
Deze
groepshutten
zijn
meestal
bestemd
voor
 een
 8tal
 kalveren
 tot
 een
 leeftijd
 van
 ongeveer
 4
 maanden224.
 Het
 is
 een
 vrij
 goedkope
 manier
 om
 aan
 huisvesting
 te
 voldoen
 in
 het
 geval
 dat
 er
 geen
 andere
 stalruimte
 voorhanden
 is.
 Qua
 klimaat
 biedt
 het
 dezelfde
 voordelen
 als
 de
 individuele
 iglo's.
 Voederen
 gebeurt
 via
 troggen
 of
 emmers.

 168.
 Een
 speciaal
 geval
 van
 groepshuisvesting
 is
 'Peter's
 Farm'.225
 Dit
 is
 een
 groepshuisvestingssysteem
 dat
 geïntroduceerd
 werd
 in
 navolging
 van
 Europese
 wetgeving
 en
 het
Nederlandse
kalverbesluit.

Dit
systeem
voorziet
huisvesting
van
grote
groepen
kalveren
tot
 wel
 70
 dieren.
 Uit
 onderzoek
 bleek
 dit
 systeem
 op
 vlak
 van
 dierenwelzijn
 vrij
 goed,
 maar
 kon
 nog
 steeds
 niet
 alle
 knelpunten,
 zoals
 bijvoorbeeld
 urinezuigen,
 oplossen.
 De
 grote
 groepshokken
zijn
meestal
voorzien
van
speelgoed
zoals
opgehangen
autobanden,
skippyballen,
 jerrycans
 en
 ander
 afleidingsmateriaal.
 Aan
 de
 muren
 worden
 fopspenen
 gehangen
 die
 helpen
 aan
de
zuigbehoeftes
van
de
kalveren
te
voldoen.
Door
de
grote
hokken
en
groepen
is
er
steeds
 voldoende
 bewegingsvrijheid
 en
 kan
 er
 natuurlijk
 kuddegedrag
 vertoond
 worden.
 Voedselopname
 gebeurt
 door
 middel
 van
 een
 voederstation
 waar
 de
 dieren
 zich
 kunnen
 aanbieden.
Via
hun
oortransponder
wordt
aan
elk
dier
een
rantsoen
uitgekeerd
en
geregistreerd
 welk
dier
reeds
voedsel
kreeg.
De
kalveren
hebben
dit
systeem
vrij
snel
door
en
op
die
manier
is
 de
rust
in
de
stal
verzekerd.

 Paragraaf
6:
Onderzoek
 




























































 222
Een
gezonde
huisvesting
voor
kalveren:
http://edepot.wur.nl/13313
 223
Artikel
12
§2
kalverwet.


224
http://www.rommelaerenv.be/index.php?page=producten&cat=20&id=94
 225
www.petersfarm.com


51
 



 169.
 Blijkbaar
 worden
 er
 zich
 in
 België
 weinig
 zorgen
 gemaakt
 over
 de
 problematiek
 rond
 het
 welzijn
 van
 runderen,
 want
 wetenschappelijk
 onderzoek
 hiernaar
 wordt
 amper
 verricht.
 Onze
 Noorderburen,
de
Nederlanders
besteden
wel
veel
aandacht
aan
de
koeien‐materie.
Zo
wordt
in
 de
nota
"weidegang
en
huisvesting
van
melkvee
in
Nederland"
door
de
Koninklijk
Nederlandse
 Maatschappij
 voor
 Dierengeneeskunde
 de
 noodzaak
 van
 weidegang
 voor
 de
 gezondheid
 van
 melkkoeien
bestudeerd226.
Daarnaast
wordt
er
nagegaan
in
hoeverre
de
huisvesting
van
de
koe
 dient
 aangepast
 te
 worden
 indien
 er
 geen
 of
 slechts
 beperkte
 weidegang
 mogelijk
 is.
 Uit
 het
 onderzoek
 blijkt
 dat
 in
 elk
 geval
 weidegang
 de
 voorkeur
 geniet
 vanuit
 het
 oogpunt
 van
 gezondheid
en
welzijn
van
de
koe.
Hiervoor
dienen
echter
wel
een
aantal
voorwaarden
in
acht
 genomen
 te
 worden
 en
 dient
 het
 stalmanagement
 aangepast
 te
 zijn
 aan
 de
 weidegang.
 Uit
 het
 onderzoek
blijkt
verder
dat
echter
heel
weinig
dieren
kunnen
genieten
van
de
nodige
weidegang
 waardoor
aanpassing
van
de
huisvesting
van
de
koe
noodzakelijk
blijkt
op
vlak
van
ligplaatsen,
 het
vloedoppervlak,
de
inrichting
van
de
stal
en
de
veedichtheid.
Er
wordt
echter
een
positieve
 evolutie
gezien
in
de
het
aantal
aanpassingen
die
gebeuren
ter
bevordering
van
het
welzijn
van
 de
dieren.
Een
andere
project,
dat
liep
aan
de
Universiteit
van
Wageningen,
"koe
en
wij",
wou
de
 melkveehouders
bewust
laten
nadenken
over
de
mogelijkheden
van
weidegang
voor
de
dieren
 op
hun
bedrijf227.
Van
2007
tot
2009
werden
60
veehouders
gevolgd
die
openstonden
voor
het
 beweiden
van
hun
dieren
maar
daarbij
hinder
ondervonden.
Op
die
manier
konden
er
onderling
 informatie


en


tips


uitgewisseld


worden


en


hinderpalen


aangepakt


worden.



Uit
 Belgisch
 onderzoek
 blijkt
 verder
 ook
 dat
 weidegang
 de
 klauwgezondheid
 van
 de
 dieren
 bevordert.
 In
 de
 weide
 kunnen
 de
 koeien
 namelijk
 rechtstaan
 en
 liggen
 op
 een
 natuurlijke
 manier
 zonder
 uit
 te
 glijden.
 Bovendien
 biedt
 het
 gras
 een
 zachte
 ondergrond
 voor
 de
 klauwen228.
Maar
beweiding
garandeert
niet
steeds
een
hoger
welzijn
aangezien
het
regelen
en
 opvolgen
van
de
koeien
op
stal
ook
een
dierenwelzijnsvoordeel
kan
bieden,
bijvoorbeeld
op
vlak
 van
 voederinname.
 Daarnaast
 zijn
 veel
 van
 de
 weiden
 niet
 beschut
 waardoor
 dieren
 geen
 schuilmogelijkheden
 hebben
 bij
 barre
 weersomstandigheden.
 Er
 bestaat
 een
 duidelijke
 noodzaak
 om
 hierover
 een
 reglementering
 te
 treffen.
 
 Het
 mag
 duidelijk
 wezen
 dat
 deze
 onderzoeksresultaten
 wellicht
 evenzeer
 van
 toepassing
 verklaard
 kunnen
 worden
 op
 andere
 runderen
dan
melkvee.

 Afdeling
4:
Kippenhouderij
 
 




























































 226
 KONINKLIJKE
 NEDERLANDSE
 MAATSCHAPPIJ
 VOOR
 DIERENGENEESKUNDE
 ‐
 KNMvD
 (2007)
 Weidegang
 en
 huisvesting
van
Melkvee
in
Nederland,
9
januari
2007,
http://www.knmvd.nl
 227
KOE
EN
WIJ,
2007,

http://www.verantwoordeveehouderij.nl/koe_en_wij.


 228
 L.
 SOBRY, X. GOOSSENS, G. OPSOMER, F. NEVENS, S. DE SMET, F. ÖDBERG, D. MAES, F. LOMMELEN, F TUYTTENS en R. GEERS, " Hoe wel zijn mijn koeien? Evaluatie van dierenwelzijn en –gezondheid op melkveebedrijven", Steunpunt Duurzame Landbouw, Gontrode, 2005 Publicatie 19.


 52
 



 Paragraaf
1:
Leghennen
 A.
ALGEMEEN
 170.
Tot
1960
hoorde
de
legkip
nog
grotendeels
thuis
op
het
neerhof
van
het
landbouwbedrijf.
 Oost‐Vlaanderen,
 meer
 bepaald
 de
 omgeving
 van
 Kruishoutem
 was
 het
 centrum
 van
 de
 eierproductie229.
 Daar
 ontstonden
 legbedrijven
 als
 neventak
 van
 het
 toen
 gemengde
 landbouwbedrijf.
 De
 kippen
 werden
 gehuisvest
 in
 kleine,
 aparte;
 alleenstaande
 stallen
 met
 lessenaarsdak
 met
 uitloop.
 Naarmate
 men
 meer
 ging
 streven
 naar
 specialisatie
 en
 het
 bedrijf
 verplicht
 was
 te
 overleven
 met
 een
 beperkte
 bedrijfsoppervlakte
 ontstonden
 intensieve
 legbedrijven
 met
 heel
 veel
 kippen.
 Onder
 invloed
 van
 technologische
 verbeteringen,
 lieten
 mechanisatie
 en
 doelmatige
 stalinrichting
 toe
 dat
 het
 aantal
 kippen
 gemakkelijk
 kon
 worden
 opgevoerd.
Dit
leidde
tussen
1960
en
1970
tot
de
"batteriesering"
van
de
kip.
Een
legkip
legt
1
ei
 per
dag
en
gemiddeld
blijft
ze
zo'n
dertien
maanden
op
een
legbedrijf.
Deze
bedrijven
zijn
zeer
 heterogeen
 maar
 uit
 de
 praktijk
 blijkt
 dat
 bedrijven
 waar
 kippen
 in
 kooien
 worden
 gehouden
 nog
 steeds
 talrijker
 zijn
 dan
 bedrijven
 waar
 er
 vrije
 uitloop
 mogelijk
 is,
 met
 scharrelmogelijkheid
 of
 een
 ander
 biologisch
 systeem
 gehanteerd
 wordt.
 Legbatterijen
 zijn
 ontwikkeld
 in
 functie
 van
 de
 productie,
 dier‐
 en
 volksgezondheid.
 Op
 die
 manier
 is
 dit
 soort
 huisvesting
een
goed
systeem
met
veel
voordelen.
Er
rees
echter
wel
veel
kritiek
omdat
kippen
 in
 legbatterijen
 geen
 ruimte
 hebben
 om
 soortspecifiek
 gedrag
 te
 ontwikkelen,
 hun
 snavels
 worden
gekapt
(om
pikken
tegen
te
gaan),
er
is
geen
mogelijkheid
om
de
vleugels
uit
te
slaan,

 stofbaden
 te
 nemen,
 er
 is
 geen
 zitstok
 aanwezig,
 er
 kan
 niet
 worden
 gescharreld
 en
 vluchtmogelijkheden
 ontbreken.
 
 Alternatieve
 systemen
 werden
 opgezet
 om
 de
 hen
 de
 mogelijkheid
 te
 geven
 dergelijk
 natuurlijk
 gedrag
 te
 vertonen
 en
 zo
 het
 dierenwelzijn
 te
 verbeteren,
al
hebben
deze
systemen
ook
wel
nadelen230.

 B.
NATUURLIJK
GEDRAG
 171.
 Om
 na
 te
 gaan
 welke
 huisvesting
 voor
 de
 kip
 het
 meeste
 welzijn
 verschaft
 is
 het
 noodzakelijk
om
de
dierspecifieke
behoeften
van
de
kip
te
kennen231.
Voor
de
kippenhouder
die
 omschakelt
naar
een
alternatief
systeem
kan
deze
kennis
en
inzicht
in
de
materie
bijdragen
tot































































 229
Zie
hierover:
dierenwelzijn
in
de
veehouderij:


http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/27.pdf.
 230
F.H.M.
BORGSTEEDE,
Effecten
van
veranderende
pluimveehouderijsystemen
op
parasitaire
infecties
bij
 pluimvee,
2001.
 231
D.
CLAEYS,
Socio­economische
gevolgen
van
de
verschillende
huisvestingssystemen
in
de
 leghennenhouderij,
2007.


53
 



 het
tegengaan
van
buitennesteieren
en
andere
ongewenste
gedragingen
zoals
verenpikkerij
en
 kannibalisme232.

 172.
 Om
 voeder
 op
 te
 nemen
 gaan
 kippen
 in
 de
 vrije
 natuur
 over
 tot
 scharrelen,
 pikken
 en
 uiteenpluizen
van
materie.
Hiermee
zijn
ze
een
groot
aantal
uren
per
dag
bezig.
Daarom
is
het
 nodig
om
er
bij
de
huisvesting
van
kippen
voor
te
zorgen
dat
er
voldoende
ruimte
is
om
rond
te
 lopen
en
er
strooisel
of
ander
materiaal
aanwezig
is
om
te
manipuleren.

 173.
 Daarnaast
 beweegt
 een
 kip
 ook
 veel,
 ze
 gaan
 lopen,
 fladderen
 of
 vliegen.
 Hiervoor
 is
 uiteraard
voldoende
ruimte
nodig.

 174.
 Een
 volgende
 natuurlijke
 behoefte
 van
 de
 kip
 bestaat
 uit
 rusten
 en
 zichzelf
 verzorgen
 en
 het
nodige
comfort
verschaffen.
Naar
huisvesting
vertaald
is
er
dus
nood
aan
zitstokken
om
tot
 rust
te
komen,
een
zandbad
en
uitloop
om
zich
in
te
baden
en
te
poetsen.

 175.
 Voortplanting
 is
 een
 ander
 natuurlijk
 schouwspel.
 Hierbij
 gaan
 de
 dieren
 elkaar
 achtervolgen
 en
 vertonen
 ze
 baltsgedrag.
 Het
 mag
 duidelijk
 wezen
 dat
 er
 zonder
 hanen
 geen
 voorplanting
kan
zijn,
zodat
mannelijke
dieren
ook
een
noodzaak
vormen
in
de
huisvesting.
 176.
Kippen
zijn
sociale
dieren,
er
bestaat
een
duidelijke
pikorde.
Om
dit
sociaal
gedrag
mogelijk
 te
maken
hebben
kippen
nood
aan
voldoende
ruimte
zodat
ze
ook
kunnen
vluchten
voor
andere
 dieren,
indien
dat
nodig
blijkt.

 177.
 En
 als
 laatste
 punt
 moet
 een
 kip
 nestgedrag
 kunnen
 vertonen.
 Hierbij
 gaan
 de
 kippen
 nestelen,
pikken
en
hun
nest
inspecteren.
Om
dit
mogelijk
te
maken
in
de
huisvesting
van
de
kip
 is
 het
 belangrijk
 een
 ingestrooid,
 donker,
 en
 makkelijk
 toegankelijk
 nest
 te
 voorzien
 voor
 de
 dieren.

 C.
WETGEVEND
KADER
 178.
 Voor
 kippenhouderijen
 met
 meer
 dan
 350
 kippen
 of
 houderijen
 anders
 dan
 die
 waar
 legkippen
 gefokt
 worden233,
 geldt
 de
 richtlijn
 1999/74/EG
 waarin
 de
 minimumnormen
 ter
 bescherming
van
legkippen
worden
vastgelegd234.
































































 232
 
 RAAD
 VOOR
 DIERENAANGELEGENHEDEN,
 Natuurlijk
 gedrag
 van
 legkippen
 en
 vleeskuikens,
 advies
 aan
 minister
 van
 landbouw,
 natuur
 en
 voedselkwaliteit
 inzake
 natuurlijk
 gedrag
 van
 legkippen
 en
 vleeskuikens,
2006,
http://library.wur.nl/WebQuery/clc/1818799.

 233
voor
houderijen
met
minder
dan
350
kippen
en
fokkerijen
geldt
de
kaderrichtlijn
98/58/EG
inzake
de
 bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren,
artikel
1
§2
legkippenrichtlijn.

 234
 
 richtlijn
 1999/74/EG
 van
 de
 raad
 van
 19
 juli
 1999
 tot
 vaststelling
 van
 de
 minimumnormen
 ter
 bescherming
van
legkippen,
Pb.L.
203/53
3
augustus
1999,
(hierna
genoemd
legkippenrichtlijn).


54
 



 
179.
Deze
richtlijn
bevat
onder
andere
het
zeer
specifieke
en
strenge
verbod
om
vanaf
1
januari
 2012
nog
leghennen
te
huisvesten
in
legbatterijen
in
de
Europese
Unie.
Vanaf
dan
moeten
alle
 kippen
 in
 verrijkte
 kooien
 of
 niet‐kooisystemen,
 zoals
 volièresystemen
 of
 grondhuisvesting
 worden
 gehouden.
 Tot
 de
 inwerkingtreding
 van
 dit
 verbod
 in
 2012
 moeten
 de
 kooien
 sinds
 2003
 ten
 minste
 voldoen
 aan
 een
 aantal
 eisen.
 Elke
 kip
 moet
 beschikken
 over
 een
 kooioppervlakte
van
ten
minste
550
m²
en
er
moet
een
vrij
beschikbare
voederbak
en
passend
 watervoorzieningssysteem
in
elke
kooi
aanwezig
zijn235.
De
kooien
mogen
nergens
lager
zijn
dan
 35
cm
en
moeten
voor
meer
dan
helft
van
de
oppervlakte
van
de
kooi
hoger
zijn
dan
40cm 236.
De
 bodem
 van
 de
 kooi
 mag
 de
 tenen
 van
 de
 kippen
 niet
 kwetsen
 en
 moet
 beide
 poten
 voldoende
 steunen237.
 Er
 moeten
 voorzieningen
 aangebracht
 worden
 zodat
 de
 kippen
 hun
 doorgroeiende
 nagels
 kunnen
 schuren238.
 In
 geen
 geval
 mogen
 er
 nog
 nieuwe
 niet
 aangepaste
 systemen
 gebouwd
of
in
gebruik
genomen
worden.
Dit
verbod
geldt
sinds
1
januari
2003239.
 180.
 Voor
 de
 alternatieve
 systemen
 bevat
 de
 richtlijn
 een
 aantal
 regels
 voor
 alle
 nieuw
 gebouwde,
 verbouwde
 of
 voor
 het
 eerst
 in
 gebruik
 genomen
 houderijvoorzieningen
 sinds
 1
 januari
2002.
Deze
bedrijven
moeten
voldoen
aan
een
aantal
eisen.
Zo
moeten
de
voederbakken
 langwerpig
zijn
zodat
elke
kip
tenminste
10
cm
ter
beschikking
heeft.
Ook
ronde
voederbakken
 waarbij
 minimum
 4cm
 per
 kip
 beschikbaar
 is,
 zijn
 toegelaten.
 Ook
 aan
 de
 drinkvoorzieningen
 worden
voorwaarden
gekoppeld240.
Daarnaast
moeten
de
kippen
een
nest
bedekt
met
strooisel
 en
zitstokken
ter
beschikking
hebben241.
Ook
de
bodem
moet
voldoen
aan
enkele
voorwaarden.
 Deze
 mag
 de
 naar
 voren
 gerichte
 tenen
 van
 de
 poten
 van
 de
 kippen
 niet
 kwetsen
 en
 moet
 de
 beide
 poten
 behoorlijk
 ondersteunen242.
 Per
 m²
 mogen
 niet
 meer
 dan
 9
 kippen
 gehuisvest
 worden,
maar
hierop
zijn
tot
en
met
31
december
2011
uitzonderingen
toegelaten243.

 181.
 Daarnaast
 zijn
 er
 ook
 voor
 de
 aangepaste
 kooien
 minimale
 eisen.
 Deze
 gelden
 vanaf
 1
 januari
2002.
Elke
kip
moet
over
een
kooioppervlakte
van
ten
minste
750cm²
beschikken,
een
 met
 strooisel
 bedekte
 ruimte
 waar
 de
 kippen
 kunnen
 scharrelen
 en
 bodempikken
 en
 een
 geschikte
 zitstok
 met
 een
 lengte
 van
 ten
 minste
 15cm244.
 Per
 kip
 moet
 een
 vrij
 beschikbare
 voederbak
aanwezig
zijn
van
12cm
en
een
passend
watervoorzieningssysteem
in
de
kooi245.
De
 kooien
 moeten
 onderling
 van
 elkaar
 gescheiden
 worden
 per
 rij
 door
 gangen
 van
 ten
 minste
 




























































 235
Artikel
5
1§1‐3
legkippenrichtlijn.
 236
Artikel
5
1§4
legkippenrichtlijn.
 237
Artikel
5
1§5
legkippenrichtlijn.
 238
Artikel
5
1§6
legkippenrichtlijn.
 239
Artikel
5
2
legkippenrichtlijn.
 240
Artikel
4
1§1,
A
‐
B
legkippenrichtlijn.
 241
Artikel
4
1§1,
C
legkippenrichtlijn.
 242
Artikel
4
1§2
legkippenrichtlijn.
 243
Artikel
4
1§4
legkippenrichtlijn.
 244
Artikel
6
§1
legkippenrichtlijn.


245
Artikel
6
§2‐3
legkippenrichtlijn.


55
 



 90cm
breed.
De
onderste
kooi
mag
zich
niet
op
de
grond
bevinden
maar
moet
er
minstens
35cm
 boven
staan246.
Bovendien
moeten
ook
in
het
systeem
de
kippen
de
mogelijkheid
hebben
om
hun
 nagels


te


schuren


aan


passende


materialen


die


daarvoor


voorzien


zijn247.




 182.
De
omzetting
van
deze
richtlijn
naar
Belgisch
recht
gebeurde
door
het
KB
van
17
oktober
 2005
 tot
 vaststelling
 van
 de
 minimumnormen
 voor
 de
 bescherming
 van
 legkippen248,
 deze
 omzetting
is
een
letterlijke
overname
van
de
Europese
richtlijn.
Bij
de
omzetting
werd
er
vanuit
 gegaan
dat
het
KB
mogelijks
nog
gewijzigd
zou
worden
op
basis
van
resultaten
van
een
studie
 waarbij
 de
 vergelijking
 gemaakt
 zou
 worden
 tussen
 het
 systeem
 van
 de
 verrijkte
 kooi
 en
 de
 alternatieve
systemen.
Dit
diende
te
gebeuren
voor
1
januari
2010
maar
wegens
het
ontbreken
 van
 de
 studie
 werd
 de
 letterlijke
 overname
 van
 de
 richtlijn
 gewoon
 bevestigd.
 Indien
 er
 een
 studie
 had
 geweest,
 hadden
 de
 normen
 uit
 de
 richtlijn
 op
 basis
 van
 de
 resultaten
 kunnen
 verstrengd
worden.
De
huidige
regelgeving
schrijft
dusdanig
voor
dat
er,
ter
vervanging
van
de
 legbatterij,
twee
systemen
mogelijk
zijn.
Het
eerste
systeem
zijn
de
verrijkte
kooien
(Hoofdstuk
 III
van
de
richtlijn).
Die
verrijkte
kooien
voorzien
dat
de
leghennen
in
groep
kunnen
gehouden
 worden
 waarbij
 de
 oppervlakte
 per
 kip
 groter
 moet
 zijn
 dan
 de
 oppervlakte
 van
 de
 huidige
 legbatterij.
 De
 Bijlage
 van
 de
 richtlijn
 voorziet
 hierover
 gemeenschappelijke
 voorschriften
 waaraan
 alle
 systemen
 moeten
 voldoen,
 dit
 gaat
 ondermeer
 over
 de
 verlichting,
 dagelijkse
 inspectie,...
Het
alternatieve
systeem
omhelst
open
plateaus
waarbij
kippen
zich
vrij
van
het
ene
 plateau
 naar
 het
 andere
 kunnen
 begeven.
 Dit
 kan
 eventueel
 gecombineerd
 worden
 met
 vrije
 uitloop.

 183.
 Naast
 de
 wettelijke
 regels
 kunnen
 ook
 nog
 bovenwettelijke
 lastenboeken
 van
 toepassing
 zijn.
Lastenboeken
bevatten
naast
de
wettelijke
eisen
een
aantal
extra
voorwaarden.
Gewoonlijk
 zijn
 de
 initiatiefnemers
 hiervoor
 een
 of
 meerdere
 schakels
 in
 de
 keten
 die
 zich
 proberen
 te
 onderscheiden
 op
 de
 markt
 of
 de
 belangen
 van
 aangesloten
 leden
 proberen
 te
 behartigen249.
 Ook
 buitenlandse
 lastenboeken
 kunnen
 worden
 in
 aanmerking
 genomen.
 Zo
 wordt
 een
 groot
 deel
 van
 de
 niet‐kooieieren
 naar
 Duitsland
 geëxporteerd.
 In
 dat
 geval
 houdt
 men
 best
 ook
 rekening
 met
 de
 richtlijnen
 uit
 het
 KAT
 (Kontrolierte
 Alternatieve
 Tierhaltungsformen)
 lastenboek,
 wat
 een
 commercieel
 initiatief
 is.
 De
 KAT
 stelt
 een
 aantal
 extra
 welzijnseisen
 als
 zitstokken,
extra
ruimte,
...
voor
de
kippen
voorop.

 D.
HUISVESTING
 




























































 246
Artikel
6
§4
legkippenrichtlijn.
 247
Artikel
6
§5
legkippenrichtlijn.
 248
KB
van
17
oktober
2005
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
voor
de
bescherming
van
legkippen,


BS
20
oktober
2005.
 249
 Als
 voorbeeld
 hierbij
 kan
 Belplume
 VZW
 genoemd
 worden.
 Deze
 VZW
 stelde
 voor
 braadkippen
 een
 integraal
kwaliteitbeheersysteem
op
en
werkt
ook
aan
een
lastenboek
voor
legkippen.



56
 



 


1.
Verrijkte
kooien


184.
 Verrijkte
 kooien
 zijn
 kooien
 die
 specifiek
 ontwikkeld
 zijn
 om
 de
 voordelen
 van
 het
 kooisysteem
 te
 behouden
 (meer
 bepaald
 de
 voedselveiligheid,
 hygiëne,
 hoge
 mate
 van
 eikwaliteit,
 arbeidsgemak
 en
 ‐efficiëntie
 en
 milieukundige
 voordelen),
 en
 de
 hennen
 toch
 een
 grotere
mate
van
welzijn
te
bieden250.

 185.
Verrijkte
kooien
zijn
op
de
markt
in
verschillende
maten
te
vinden.
Op
die
manier
kunnen
 de
 kippen
 in
 zowel
 kleine
 als
 grote
 groepen
 gehouden
 worden,
 elk
 met
 hun
 voor‐en
 nadelen.

 Kleine
 groepen
 hebben
 het
 voordeel
 dat
 de
 kippen
 elkaar
 individueel
 herkennen
 en
 er
 een
 duidelijke
pikorde
kan
ontstaan
zodat
negatief
gedrag
zoals
verenpikken
zich
minder
verspreidt.
 Grote
groepen
hebben
dan
weer
het
voordeel
dat
er
meer
deelbare
ruimte
is
en
de
dieren
meer
 bewegingsvrijheid
hebben.
In
groepen
van
meer
dan
100
kippen
kunnen
de
kippen
elkaar
niet
 meer
 individueel
 herkennen
 en
 komt
 de
 pikorde
 tot
 stand
 door
 middel
 van
 uiterlijke
 kenmerken,
bijvoorbeeld
de
grootte
van
de
kam.
Een
ander
voordeel
van
een
grote
groep
is
de
 beschikbaarheid
van
een
groepslegnest
zodat
gelijktijdig
leggedrag
mogelijk
is.

 186.
 's
 Nachts
 dient
 een
 zitstokgebruik
 door
 minstens
 twee
 derde
 van
 het
 aantal
 kippen
 nagestreefd
te
worden251.
Uit
onderzoek
blijkt
dat
de
hennen
de
voorkeur
geven
aan
de
hoogste
 zitstok
en
dat
de
hoogte
voorrang
heeft
op
de
vorm
van
de
zitstok,
alhoewel
de
hennen
steeds
 voorkeur
geven
aan
vierkante
of
rechthoekige
zitstokken
i.p.v.
ronde
of
ovale.
Een
houten
zitstok
 verschaft
de
kippen
meer
grip
dan
een
uit
kunststof
of
metaal
vervaardigde
zitstok,
maar
op
vlak
 van
hygiëne
moet
toch
de
voorkeur
aan
die
laatste
gegeven
worden.

 187.
 Ook
 het
 nest
 is
 een
 belangrijk
 deel
 van
 de
 huisvesting.
 Per
 hen
 dient
 zo'n
 100
 à
 125
 cm²
 nest
voorzien
te
zijn252.
Belangrijk
hierbij
is
dat
het
nest
aantrekkelijk
gemaakt
wordt
voor
het
 dier.
 De
 wet
 bepaalt
 dat
 de
 bodem
 van
 het
 nest
 niet
 mag
 bestaan
 uit
 draadgaas.
 Het
 is
 dus
 noodzakelijk
 een
 aangename
 doch
 gebruiksvriendelijke
 bodem
 te
 voorzien
 zoals
 (artificiële)
 turfmatten.

 188.
 Om
 de
 hennen
 de
 mogelijkheid
 te
 geven
 natuurlijk
 scharrelgedrag
 uit
 te
 oefenen,
 moet
 voorzien
 worden
 in
 strooisel253.
 Dit
 kan
 op
 verschillende
 manieren.
 Er
 kan
 geopteerd
 worden
 om
een
bak
met
strooisel
te
voorzien
of
een
mat
waarop
strooisel
wordt
uitgestrooid.
Belangrijk
 is
dat
het
strooisel
niet
te
snel
verdwenen
mag
zijn
(in
de
gang
liggen)
maar
toch
bereikbaar
is
 voor
alle
dieren.
Uit
onderzoek
blijkt
dat
de
hennen
zowel
op
de
matten
als
in
de
bakken
gebruik
 




























































 250
B.
 RODENBURG
en
F.
 TUYTTENS,
"gezondheid
en
sanitaire
status
van
legkippen
in
verrijkte
kooien
versus


niet‐kooisystemen:
resultaten
bedrijfsbezoeken",
Agriconstruct
nr
4,
2006,
Welzijn.
 251
Artikel
6
§1
D
legkippenrichtlijn.
 252
Artikel
6
§1
B
legkippenrichtlijn.
 253
Artikel
6
§1
C
kippenrichtlijn.


57
 



 maken
van
het
strooisel
voor
het
nemen
van
stofbaden.
Bovendien
lijkt
het
strooisel
in
de
eerste
 plaats
 niet
 te
 verdwijnen
 door
 het
 scharrelen
 maar
 wel
 omdat
 de
 kippen
 het
 opeten.
 Het
 strooisel
kan
bestaan
uit
zaagsel,
voeder
of
een
combinatie
van
die
twee.

 189.
 Om
 de
 nagels
 van
 de
 kippen
 kort
 en
 gezond
 te
 houden
 bestaan
 er
 verschillende
 soorten
 systemen
 en
 materialen
 van
 nagelgarnituur
 zoals
 stenen,
 schuurtape,
 keramische
 plaatjes,...
 254Bij
het
kiezen
ervan
houdt
de
kippenhouder
best
rekening
met
de
efficiëntie
en
duurzaamheid


van
 het
 systeem.
 Bovendien
 is
 er
 een
 verschil
 per
 kippensoort.
 Bruine
 kippen
 hebben
 kortere
 nagels
 dan
 witte
 kippen.
 Hiervoor
 bestaan
 twee
 mogelijke
 verklaringen.
 Zo
 zou
 de
 bruine
 kip
 meer
scharrelgedrag
vertonen
waardoor
de
nagels
sneller
afslijten.
Een
andere
mogelijkheid
is
 te
zoeken
in
het
feit
dat
de
nagels
van
de
witte
kip
sneller
groeien
en
harder
zijn.

 190.
 Als
 voedersysteem
 wordt
 er
 in
 een
 kooisysteem
 vaak
 gekozen
 voor
 een
 voedergoot
 die
 langs
twee
zijden
bereikbaar
is
en
dus
dubbel
meetelt
in
lengte255.

 191.
De
grote
voordelen
van
dit
systeem
van
verrijkte
kooien
is
dat
er
een
miniaal
infectierisico
 bestaat,
de
dieren
zitstokken
ter
beschikking
hebben
en
mogelijkheid
hebben,
zij
het
in
beperkte
 mate,
 tot
 het
 nemen
 van
 stofbaden
 en
 het
 maken
 van
 een
 nest.
 Indien
 de
 dieren
 in
 kleine
 groepen
gehouden
worden
is
er
geen
noodzaak
tot
snavelkappen.
Grotere
groepen
zorgen
dan
 weer
 voor
 een
 sterker
 beendergestel
 aangezien
 de
 dieren
 meer
 kunnen
 rond
 lopen.
 Aan
 dit
 systeem
 zijn
 echter
 ook
 een
 aantal
 nadelen
 verbonden.
 Er
 is
 dan
 wel
 meer
 bewegingsruimte
 maar
toch
is
die
nog
steeds
te
klein
voor
het
vertonen
van
normaal
natuurlijk
bewegingsgedrag.
 Bovendien
worden
kleine
groepen
hennen
nog
steeds
op
een
kleine
oppervlakte
gehouden,
wat
 nefast
 is
 voor
 de
 beendersterkte
 van
 de
 dieren.
 In
 grote
 groepen
 is
 er
 vaak
 meer
 kans
 op
 kannibalisme
 en
 vederpikken.
 Het
 grote
 publiek,
 de
 consument,
 is
 niet
 wild
 van
 dit
 systeem
 aangezien
het
erg
veel
lijkt
op
het
klassieke
systeem.

 192.
De
verrijkte
kooien
proberen
duidelijk
de
voordelen
van
de
klassieke
kooien
te
behouden
 en
 de
 nadelen
 op
 te
 vangen.
 Naarmate
 er
 meer
 ervaring
 opgedaan
 kan
 worden
 in
 dit
 systeem,
 zullen
ook
de
nadelen
van
de
verrijkte
kooi
opgevangen
of
getemperd
kunnen
worden.

 


2.
Alternatieve
systemen/
niet­kooi
systemen


193.
 Onder
 het
 alternatieve
 systeem
 worden
 zowel
 de
 één
 –
 etage
 ‐
 systemen
 (vloer
 of
 grondsysteem)
als
de
volièresystemen
(meerdere
etages)
gerekend256.

 




























































 254
Artikel
6
§5
legkippenrichtlijn.
 255
Artikel
6
§2
legkippenrichtlijn.
 256


H.
DROST,
Kwaliteit
van
de
arbeid
in
pluimveehouderijsystemen
als
alternatief
voor
de
legbatterij,
2002.


58
 



 194.
 Grondsystemen
 hebben
 vele
 voordelen.
 De
 kippen
 hebben
 bewegingsvrijheid
 en
 kunnen
 hierdoor
 normaal
 natuurlijk
 gedrag
 vertonen,
 wat
 hun
 beendersterkte
 ten
 goede
 komt.
 Bovendien
 kunnen
 ze
 scharrelen,
 een
 stofbad
 nemen
 en
 zelf
 hun
 nestplaats
 uitkiezen.
 Dit
 systeem
wordt
door
de
consument
dan
ook
goed
aanvaard257.
Maar
op
vlak
van
hygiëne
heeft
dit
 systeem
ook
een
groot
aantal
nadelen.
Door
de
oppervlakte
is
het
hok
moeilijk
proper
te
houden
 en
 te
 desinfecteren.
 De
 kippen
 komen
 in
 contact
 met
 mest
 waardoor
 de
 kans
 op
 wormen‐
 en
 andere
infecties
toeneemt258.

 195.
 Daarnaast
 bestaan
 ook
 volièresystemen.
 Bij
 deze
 systemen
 maakt
 men
 gebruik
 van
 meerdere
etages.
Ze
zijn
ontwikkeld
met
de
bedoeling
een
grote
mate
van
bewegingsvrijheid
en
 gedragsontwikkeling
 mogelijk
 te
 maken
 in
 combinatie
 met
 een
 zo
 efficiënt
 mogelijk
 ruimtegebruik.
Deze
systemen
bieden
dezelfde
voordelen
als
grondsystemen
maar
kunnen
een
 hogere
 bezettingsgraad
 doorvoeren,
 en
 de
 hennen
 genieten
 meer
 vluchtmogelijkheden
 dan
 bij
 het
grondsysteem.
Ook
de
nadelen
zijn
gelijkaardig,
met
dat
verschil
dat
volière
systemen
meer
 arbeid
vragen
van
de
kippenhouder
dan
grondsystemen.
 


3.
Uitloop


196.
 Naast
 de
 traditionele
 systemen
 kan
 er
 ook
 gekozen
 worden
 voor
 een
 systeem
 met
 uitloop259.
Uit
onderzoek
blijkt
dat
bij
gunstige
weersomstandigheden
zo'n
20%
van
de
kippen
 gebruik
 maakt
 van
 de
 uitloop.
 Helaas
 blijft
 het
 merendeel
 van
 de
 kippen
 dicht
 bij
 de
 stal
 en
 gebruiken
 ze
 daarom
 maar
 een
 klein
 deel
 van
 de
 oppervlakte.
 Dit
 is
 het
 gevolg
 van
 te
 weinig
 schuilmogelijkheden
 voor
 de
 kip
 verspreid
 over
 de
 uitloop.
 Kippen
 zijn
 prooidieren
 en
 voelen
 zich
niet
veilig
zonder
bescherming.
Daarom
is
het
noodzakelijk
voldoende
beschutting
voor
de
 dieren
 te
 voorzien.
 Hiervoor
 wordt
 het
 best
 geopteerd
 voor
 natuurlijke
 beschutting
 zoals
 eenjarige
planten
als
asperge,
aardpeer,
zonnebloem,
mosterd,...

 197.
De
voordelen
van
dit
systeem
zijn
te
vergelijken
met
die
van
het
volière‐
en
grondsysteem,
 bovendien
 is
 dit
 systeem
 bij
 uitstek
 het
 best
 aanvaard
 door
 de
 consument.
 Maar
 zoals
 aan
 elk
 systeem
zijn
er
ook
nadelen
verbonden
aan
de
uitloop
die
met
name
vooral
betrekking
hebben
 op
 de
 gezondheid
 en
 veiligheid
 van
 de
 hen
 zelf.
 Er
 is
 meer
 kans
 op
 ziekten
 aangezien
 het





































































































































































































257
D.
CLAEYS,
et
al.,
Socio­economische
gevolgen
van
de
verschillende
huisvestingssystemen
in
de
 leghennenhouderij,
2007,
 http://publicaties.vlaanderen.be/docfolder/12207/ILVO_mededeling20_volledigetekst_nieuweversie.pdf
 258
F.H.M.BORGSTEEDE,
Effecten
van
veranderende
pluimveehouderijsystemen
op
parasitaire
infecties
bij
 pluimvee.
2001
 259

R.A.
VAN
EMOUS
EN
TH.
FIKS‐VAN
NIEKERK,
"Praktijkinventarisatie
volièrebedrijven
met
uitloop",
 Praktijkrapport
Pluimvee
7,
2003.



59
 



 desinfecteren
van
de
kooi
niet
eenvoudig
is.
Bovendien
staan
de
kippen
ook
bloot
aan
roofdieren
 en
kwetsuren
uit
angst.
Dit
systeem
is
daarnaast
ook
het
meest
arbeidsintensieve
systeem.

 E.
ONDERZOEK
 198.
In
2004
bracht
het
Scientific
Panel
on
Animal
Health
and
Welfare
een
rapport
uit
over
de
 welzijnsaspecten
 van
 de
 diverse
 systemen
 waarin
 leghennen
 gehouden
 worden260.
 Uit
 het
 rapport
 blijkt
 dat
 ongeacht
 het
 systeem
 er
 sowieso
 welzijnsnadelen
 verbonden
 zijn
 aan
 het
 intensief
 houden
 van
 leghennen.
 De
 verrijkte
 kooien
 die
 de
 klassieke
 batterijkooien
 moeten
 vervangen
 worden
 niet
 aangemerkt
 als
 een
 verbetering
 aangezien
 ze
 niet
 voldoen
 aan
 de
 vele
 welzijnsvereisten
 die
 nodig
 zijn
 om
 het
 welzijn
 van
 de
 legkip
 te
 garanderen.

 Een
 ander
 project
 rond
 het
 welzijn
 van
 legkippen
 is
 het
 Laywell‐
 project261.
 Dit
 is
 een
 samenwerkingsproject
 tussen
 diverse
 Europese
 onderzoeksinstituten
 waarin
 men
 de
 welzijnsimplicaties
 van
 veranderingen
 in
 het
 productiesystemen
 van
 legkippen
 bestudeert262.

 Dit
 gesubsidieerde
 project
 heeft
 als
 doel
 te
 komen
 tot
 een
 reeks
 rapporten
 waarin
 men
 het
 welzijn
van
de
leghennen
in
de
verschillende
systemen,
met
speciale
aandacht
voor
de
verrijkte
 kooien
bespreekt
en
om
deze
informatie
breed
bekend
te
maken
in
de
lidstaten
van
de
Europese
 Unie.
 Dit
 grote
 project
 behandelde
 de
 welzijnsdefinities,
 
 de
 huisvestingssystemen,
 de
 gezondheid,
het
gedrag,
de
fysiologie
en
de
stressindicatoren,
de
productiviteit
en
kwaliteit
van
 het
 ei.
 Op
 die
 manier
 wil
 het
 Laywell‐project
 uiteindelijk
 tot
 een
 geïntegreerde
 welzijnsbeoordeling
komen.

 
 199.
 Het
 ILVO
 heeft
 in
 2006
 ook
 een
 studie
 afgerond
 waarbij
 verrijkte
 kooien
 en
 alternatieve
 huisvestingssystemen
 voor
 leghennen
 werden
 vergeleken
 op
 vlak
 van
 hygiëne
 en
 dierenwelzijn263.
 Men
 kwam
 tot
 het
 besluit
 dat
 beide
 systemen
 hun
 voor‐
 en
 nadelen
 hebben
 maar
 dat
 niet‐kooisystemen
 in
 het
 algemeen
 beter
 scoorden
 dan
 verrijkte
 kooien
 voor
 wat
 betreft
 de
 algemene
 welzijnsscore.
 De
 hogere
 uitval,
 het
 hogere
 percentage
 kippen
 met
 




























































 260
AHAW
(2004)
Opinion
of
the
Scientific
Panel
on
Animal
Health
and
Welfare
on
a
request
from
the


Commission
related
to
the
welfare
aspects
of
various
systems
of
keeping
laying
hens
(Question
N°
EFSA‐Q‐ 2003‐092),
Adopted
by
the
AHAW
Panel
on
10th
and
11th
November
2004,
The
EFSA
Journal,
197,
1‐23.

 261
LAYWEL,
Welfare
implications
of
changes
in
production
systems
of
laying
hens,
2007
 http://www.laywel.eu.

 262
Institute
for
Animal
Science
and
Health
(Lelystad,
Nederland),
Research
Institute
for
Animal
 Husbandry
(Lelystad,
Nederland),
ADAS
Gleadthorpe
Poultry
Research
Centre
(United
Kingdom),
Danish
 Institute
of
Agricultural
Science
(Foulum,
Denemarken),
Institut
National
de
la
Recherche
Agronomique
‐
 Nouzilly
(Frankrijk),
Swedish
University
of
Agricultural
Science
(Funbo‐Lövsta,
Uppsala,
Sweden),
 University
of
Bristol
(United
Kingdom),
University
of
Hohenheim
(Stuttgart,
Duitsland),
University
of
 Zaragoza
(Zaragoza,
Spanje).

 263
T.B.
RODENBURG,
F.A.M.
TUYTTENS,
K.
DE
REU,
E.
VAN
COILLIE,
K.
GRIJSPEERDT,
M.
HEYNDRICKX
en
L.
HERMAN,

 "Vergelijking
van
verrijkte
kooien
versus
alternatieve
huisvestingssytemen
voor
leghennen
met
 betrekking
tot
sanitaire
status
en
dierenwelzijn",
Project
S­6164,
Eindverslag,
juli
2006.



60
 



 botbreuken,
de
hogere
stofconcentratie
en
het
hogere
aantal
kiemen
in
de
niet
kooisystemen
in
 vergelijking
met
de
verrijkte
kooien
zijn
echter
een
punt
van
zorg.
De
verrijkte
kooien
hebben
op
 hun
beurt
nood
 aan
meer
 ruimte
per
dier
 zodat
 er
meer
 bewegings‐
 en
gedragsmogelijkheden
 zijn
 voor
 de
 legkip.
 Volgens
 artikel
 10
 van
 de
 Richtlijn
 moest
 de
 Commissie
 aan
 de
 Raad
 een
 rapport
over
de
diverse
systemen
in
de
leghouderij
voorleggen.
De
commissie
vervulde
die
taak
 op
8
januari
2008
en
aanvaardde
het
rapport264.

Dit
rapport
hield
rekening
met
bovenstaande
 onderzoeken.
 Het
 (nakende)
 verbod
 op
 verrijkte
 kooien
 werd
 dan
 ook
 ondersteund
 door
 de
 resultaten
die
dit
rapport
naar
voor
bracht.

 Paragraaf
2:
Eendagskuikens
 A.
ALGEMEEN
 200.
 Op
 jaarbasis
 worden
 er
 in
 Vlaanderen
 zo'n
 7
 miljoen
 kuikens
 geboren
 voor
 de
 productie
 van
leghennen.
Dit
wil
zeggen
dat
er
zo'n
3,5
miljoen
haantjes
worden
geboren.
Haantjes
leggen
 geen
 eieren
 en
 zijn
 dus
 quasi
 volledig
 overtollig
 in
 de
 leghennenindustrie.
 Het
 legkippenras
 is
 namelijk
doorgefokt
op
de
eiproductie
en
dat
gaat
niet
samen
met
een
hoge
vleesproductie
dus
 het
 is
 niet
 economisch
 rendabel
 de
 haantjes
 te
 houden
 voor
 hun
 vlees.
 De
 kuikens
 worden
 op
 jonge
leeftijd
(eendagskuikens)
gesekst265.
De
kuikens
komen
uit
broederijen
waar
de
bevruchte
 eieren
 worden
 uitgebroed,
 deze
 broederijen
 leveren
 kuikens
 aan
 zowel
 de
 legbatterijen,
 de
 scharrelsector
 als
 de
 biologische
 eierensector.
 
 Door
 middel
 van
 het
 seksen
 van
 de
 kuikens
 wordt
het
geslacht
bepaald
en
worden
de
mannelijke
kuikens
gescheiden
van
de
vrouwelijke.
De
 vrouwelijke
kuikens
worden
verder
opgekweekt
en
belanden
in
legbedrijven
waar
zij
dienen
als
 leghen.
Voor
de
mannelijke
kuikens
is
geen
plaats
en/of
geld
dus
deze
kuikens
worden
gedood.
 Dit
 kan
 op
 verschillende
 manieren:
 ze
 worden
 vergast
 (door
 CO2)
 of
 vermaald
 door
 versnippering.

 
 201.
 Het
 doden
 van
 de
 eendagskuikens
 zou
 niet
 altijd
 even
 efficiënt
 gebeuren
 waardoor
 de
 dieren
 vaak
 niet
 onmiddellijk
 maar
 een
 langzame
 en
 pijnlijke
 dood
 sterven.
 Omwille
 van
 dit
 gegeven
 wordt
 het
 doden
 van
 eendagskuikens
 sterk
 bekritiseerd
 door
 talrijke
 dierenbelangenorganisaties
 wegens
 aantasting
 van
 het
 dierenwelzijn.
 Men
 verwijt
 de
 pluimveehouderij
 dat
 de
 haantjes
 door
 een
 overgeïntensiveerde
 landbouwpraktijk
 met
 verregaande
economische
rationalisatie
een
overtollig
bijproduct
zijn
geworden.
De
praktijk
van
 




























































 264
COMMISSIE
VAN
DE
EUROPESE
GEMEENSCHAPPE,
"Mededeling
van
de
Commissie
aan
het
Europees



Parlement
en
de
Raad
over
de
verschillende
houderijsystemen
voor
legkippen,
en
in
het
bijzonder
over
de
 in
Richtlijn
1999/47/EG
bedoelde
systemen",
SEC
(2007)
1750
Brussel,
8
januari
2008.
 265
 Het
 KB
 van
 2
 juni
 1998
 betreffende
 de
 zoötechnische
 en
 genealogische
 voorschriften
 voor
 de
 verbetering
 en
 de
 instandhouding
 van
 de
 pluimvee‐
 en
 konijnrassen,
 BS
 29
 juni
 1989,
 definieert
 eendagskuikens
als
"pluimvee
dat
nog
geen
72uur
oud
is".


61
 



 het
 haantjes
 doden
 getuigt
 aldus
 van
 het
 gebrek
 aan
 respect
 voor
 het
 dierenleven
 en
 de
 levensspanne
van
het
dier.

 B.
WETTELIJK
KADER
 202.
Op
nationaal
vlak
geldt
het
KB
van
16
januari
1998
inzake
de
bescherming
van
dieren
bij
 het
slachten
of
doden266.
Dit
KB
is
de
omzetting
van
de
Europese
richtlijn
93/119/EG267
inzake
 de
 bescherming
 van
 dieren
 bij
 het
 slachten
 of
 doden.
 Deze
 verordening
 strekt
 tot
 vaststelling
 van
 regels
 voor
 het
 doden
 van
 dieren
 die
 worden
 gehouden
 voor
 de
 productie
 van
 levensmiddelen,
wol,
huiden,
pelzen
of
andere
producten268.
Zij
bevat
ook
regels
met
betrekking
 tot
 het
 doden
 van
 dieren
 in
 noodsituaties
 en
 ter
 bestrijding
 van
 besmettelijke
 dierziekten.
 De
 regels
 zijn
 echter
 niet
 van
 toepassing
 op
 dieren
 die
 gedood
 worden
 in
 het
 kader
 van
 wetenschappelijke
 experimenten,
 de
 jacht,
 culturele
 of
 sportieve
 evenementen
 of
 door
 een
 dierenarts
 gepleegde
 euthanasie,
 noch
 op
 gevogelte
 en
 konijnen
 die
 voor
 eigen
 consumptie
 worden
gedood269.
 203.
 In
 de
 eerste
 plaats
 eist
 de
 richtlijn
 dat
 het
 dierenwelzijn
 in
 acht
 wordt
 genomen
 bij
 het
 slachten
 of
 doden
 van
 dieren.
 Daarvoor
 stelt
 de
 verordening
 enkele
 standaardwerkwijzen
 voorop
met
het
oog
op
het
welzijn
van
dieren
bij
het
slachten270.
Deze
werkwijzen
moeten
door
 alle
exploitanten
die
een
toelating
hebben
om
dieren
te
slachten
of
te
doden
worden
toegepast
 om
de
voor
de
slachting
bestemde
dieren
zo
veel
mogelijk
pijn,
angst
en
lijden
te
besparen271.
De
 dieren
 moeten
 voor
 de
 slacht
 op
 een
 efficiënte
 methode
 worden
 bedwelmd272.
 Daarbij
 moeten
 regelmatige
 controles
 worden
 uitgevoerd
 zodat
 kan
 worden
 verzekerd
 dat
 de
 bedwelmde
 dieren
 niet
 meer
 bij
 bewustzijn
 komen
 voor
 het
 slachten273.
 Apparatuur
 die
 dient
 voor
 de
 bedwelming
 moet
 op
 de
 markt
 komen
 met
 een
 duidelijke
 gebruiksaanwijzing
 die
 door
 de
 gebruikers
 ervan
 in
 acht
 moet
 genomen
 worden274.
 In
 elk
 slachthuis
 moet
 daarnaast
 een
 persoon
aangesteld
worden
die
toeziet
op
de
naleving
van
de
bepalingen
in
de
richtlijn275.

 204.
 Slachthuismedewerkers
 die
 zich
 bezighouden
 met
 de
 levende
 dieren,
 moeten
 in
 het
 bezit
 zijn
 van
 een
 getuigschrift
 van
 vakbekwaamheid
 dat
 waarborgt
 dat
 zij
 over
 voldoende
 kennis
 




























































 266
KB
van
 16
 januari
1998
inzake
de
bescherming
 van
dieren
 bij
het
slachten
of
doden,
BS

19
februari
 1998.

 267
Europese
Richtlijn
93/119/EG
van
de
Raad
van
22
december
1993
inzake
de
bescherming
van
dieren
 bij
het
slachten
of
doden,
Pb..L.
340
van
31
december
1993,
(hierna
genoemd
slachtrichtlijn).

 268
Artikel
1
§1
slachtrichtlijn.
 269
Artikel
1
§3
slachtrichtlijn.

 270

Artikel
6
slachtrichtlijn.

 271

Artikel
3
§1
‐
2
slachtrichtlijn.

 272
Artikel
4
slachtrichtlijn.
 273

Artikel
5
slachtrichtlijn.

 274
Artikel
8
slachtrichtlijn.
 275
Artikel
17
slachtrichtlijn.


62
 



 inzake
 dierenwelzijn
 beschikken276.
 Het
 wordt
 afgeleverd
 na
 een
 onafhankelijk
 examen
 dat
 wordt
 afgenomen
 door
 een
 erkende
 instantie.
 Daarnaast
 legt
 de
 richtlijn
 de
 lidstaten
 de
 verplichting
op
om
te
voorzien
in
een
regeling
voor
wetenschappelijke
ondersteuning.
Hiermee
 wordt
vooral
ondersteuning
met
betrekking
tot
vakbekwaamheid,
de
bedwelmingsmethodes
en
 het
verbeteren
van
het
dierenwelzijn277
bedoeld.

 205.
 Daarnaast
 voorziet
 de
 richtlijn
 in
 specifieke
 regels
 betreffende
 de
 ruiming
 van
 dieren
 in
 geval
 van
 uitbraak
 van
 een
 besmettelijke
 dierziekte.
 Afwijkingen
 van
 de
 regels
 uit
 de
 richtlijn
 zijn
 dan
 toegestaan
 indien
 het
 naleven
 ervan
 nadelige
 gevolgen
 zou
 hebben
 voor
 de
 volksgezondheid
of
de
uitroeiing
van
de
ziekte
kan
vertragen278.

 206.
 De
 richtlijn
 is
 vergezeld
 van
 een
 bijlage
 met
 een
 lijst
 met
 toegelaten
 bedwelmingsmethodes279.
 Voor
 elke
 methode
 worden
 gebruiksvoorschriften
 vastgesteld
 en
 wordt
bepaald
in
welke
situaties
zij
mogen
worden
toegepast280.
Deze
methoden
dienen
gelijke
 tred
 te
 houden
 met
 de
 wetenschappelijke
 vooruitgang
 en
 moeten
 sociaaleconomische
 vraagstukken
in
aanmerking
nemen.
 207.
 De
 Belgische
 regelgeving
 bevat
 gelijkaardige
 algemene
 bepalingen
 en
 vereisten
 rond
 het
 slachten
 en
 doden
 van
 dieren
 in
 slachthuizen.
 Artikel
 3
 van
 het
 KB
 handelt
 echter
 over
 het
 doden
 van
 dieren
 buiten
 het
 slachthuis
 en
 stelt
 dat
 dit
 moet
 gebeuren
 op
 de
 snelste
 en
 meest
 pijnloze
manier.
In
de
Bijlage
van
het
KB
worden
enkele
specifieke
vereisten
voorop
gesteld
die
 gelden
 in
 een
 aantal
 specifieke
 sectoren.
 In
 hoofdstuk
 VII
 vinden
 we
 regels
 betreffende
 "het
 doden
 van
 kuikens
 en
 embryo's
 die
 in
 broederijen
 overtollig
 zijn
 en
 die
 moeten
 worden
 verwijderd".
 Punt
 A
 van
 het
 hoofdstuk
 beschrijft
 en
 specificeert
 de
 toegelaten
 methodes
 en
 de
 bijzondere
voorwaarden
voor
het
doden
van
de
kuikens.
Het
gaat
over
de
mechanische
methode
 en
de
blootstelling
aan
kooldioxide.
In
beide
gevallen
moet
er
een
zo
snel
mogelijk
een
pijnloze
 dood
worden
veroorzaakt.
Een
punt
B
formuleert
de
toegestane
methodes
voor
het
doden
van
 embryo's.

 C.
ONDERZOEK
 208.
 In
 maart
 2007
 publiceerden
 onderzoekers
 van
 de
 Animal
 Sciences
 Group
 van
 de
 universiteit
van
Wageningen
in
Nederland
een
rapport
over
de
alternatieven
voor
het
doden
van
 eendagskuikens281.
 De
 kwestie
 rond
 de
 haantjes
 leent
 zich
 volgens
 hen
 bij
 uitstek
 voor
 een
 




























































 276
Artikel
7
slachtrichtlijn.

 277
Artikel
20
slachtrichtlijn.

 278
Artikel
18
slachtrichtlijn.
 279
Bijlage
1
hoofdstuk
1
slachtrichtlijn.


280
Bijlage
1
hoofdstuk
2
slachtrichtlijn.

 281
H.WOELDERS,
W.A.
BROM
en
H.
HOPSTER,
Alternatieven
voor
doding
ééndagskuikens.
Technologische



63
 



 bredere
 maatschappelijke
 discussie
 omdat
 deze
 problematiek
 zich
 niet
 enkel
 uitstrekt
 tot
 de
 intensieve
houderij
maar
ook
tot
de
minder
intensieve
systemen
zoals
de
scharrelsector
en
de
 biologische
 sector
 en
 bovendien
 ook
 een
 thema
 is
 dat
 vegetariërs
 (die
 wel
 eieren
 eten)
 aanbelangt.
 
 In
 het
 rapport
 wordt
 de
 huidige
 stand
 van
 zaken
 en
 de
 mogelijkheden
 van
 de
 alternatieven
 onderzocht.
 Als
 eerste
 alternatief
 stelt
 men
 het
 ingrijpen
 bij
 de
 oögenese
 voor
 waarbij
men
enkel
vrouwelijke
embryo's
laat
ontstaan.
Een
volgende
mogelijke
oplossing
is
het
 voorzien
 van
 selectieve
 sterfte
 tijdens
 de
 vroegste
 embryonale
 ontwikkeling
 door
 genetische
 modificatie.
 Als
 derde
 alternatief
 onderzocht
 men
 de
 mogelijkheden
 voor
 het
 wegsorteren
 tijdens
 de
 embryonale
 fase
 door
 het
 geslacht
 te
 bepalen
 in
 het
 ei
 en
 daarna
 het
 broeden
 te
 stoppen
bij
mannelijke
eieren.
Als
laatste
alternatief
bekijkt
men
de
sekseomkering
door
selectie
 van
 natuurlijke
 sekse‐omkeringsmutaten
 of
 door
 genetische
 modificatie.
 Helaas
 beschrijft
 het
 rapport
 enkel
 de
 preventieve
 ingrepen,
 dus
 vooraleer
 de
 geboorte
 van
 mannelijke
 kuikens
 plaats
 vindt
 en
 gaat
 men
 niet
 verder
 in
 op
 het
 bestaan
 van
 alternatieven
 voor
 mannelijke
 kuikens
 die
 reeds
 geboren
 zijn.
 Men
 gaat
 dus
 niet
 in
 op
 de
 mogelijkheden
 om
 eendagskuikens
 een
zodanige
bestemming
te
geven
dat
ze
niet
als
overtollig
te
vernietigen
dieren
gezien
moeten
 worden,
bijvoorbeeld
door
het
ontwikkelen
van
een
dubbeldoel
kip
waarbij
de
haantjes
kunnen
 vetgemest
 worden.
 Hier
 is
 zeker
 nog
 ruimte
 voor
 verder
 onderzoek
 mogelijk.

 Als
 kanttekening
 kan
 ook
 aangestipt
 worden
 dat
 niet
 alleen
 de
 legkippensector
 kampt
 met
 overtollige
mannelijke
dieren,
het
probleem
stelt
zich
ook
bij
het
houden
van
geiten
of
paarden
 voor
 melkproductie.
 Als
 voorbeeld
 hierbij
 wordt
 melding
 gemaakt
 van
 het
 transport
 van
 mannelijke
geitenlammeren
naar
Italië
waar
ze
op
de
leeftijd
van
4
à
5
weken
worden
geslacht.
 Over
 deze
 praktijken
 is
 helaas
 weinig
 info
 beschikbaar
 en
 er
 wordt
 geen
 onderzoek
 naar
 gevoerd.
 Paragraaf
3:
Vleeskippen
 A.
ALGEMEEN
 209.
 Voor
 de
 vleeskippensector
 worden
 speciale
 doorgefokte
 kuikens
 gebruikt
 die
 als
 eigenschappen
een
snelle
groei
en
veel
borstvlees
hebben.
Na
de
geboorte
gaan
de
kuikens
naar
 de
pluimveehouder
waar
ze
de
eerste
dagen
in
verwarmde
stallen
worden
gehouden
aangezien
 de
dieren
hun
temperatuur
nog
niet
zelf
kunnen
regelen.
Dit
stadium
is
van
korte
duur
want
na
 enkele
dagen
kunnen
de
kuikens
op
eigen
benen
staan
en
produceren
ze
zelf
zoveel
warmte
dat
 de
 stallen
 geventileerd
 moeten
 worden.
 De
 vleeskuikens
 bereiken
 in
 een
 periode
 van
 6
 weken
 hun
 slachtgewicht
 van
 2
 kilo
 of
 meer.
 De
 snelle
 groei
 en
 de
 hoge
 bezettingsdichtheid
 bedreigt
 volgens
dierenbelangenorganisaties
duidelijk
hun
welzijn
en
gezondheid.

 





























































































































































































 perspectieven
en
ethische
consequenties,
Animal
Sciences
Group
van
Wageningen
Universiteit
&
Research

 Centrum,
Lelystad,
2007.


64
 



 B.
WETTELIJK
KADER
 210.
 Minimumvoorschriften
 voor
 de
 bescherming
 van
 vleeskuikens
 worden
 vastgesteld
 in
 de
 Europese
Richtlijn
2007/43/EG
van
de
Raad
van
28
juni
2007282.
Deze
richtlijn
zorgde
meteen
 voor
 de
 allereerste
 bescherming
 van
 de
 vleeskippen
 want
 voordien
 bestonden
 er
 geen
 welzijnsregels
 die
 specifiek
 gericht
 waren
 op
 het
 welzijn
 van
 de
 vleeskippen
 of
 die
 de
 bezettingsdichtheid
bepaalden.
De
richtlijn
geldt
niet
voor
pluimvee
bedrijven
met
minder
dan
 500
 vleeskuikens,
 bedrijven
 met
 enkel
 vermeerderingsdieren,
 broederijen,
 vleeskuikens
 in
 extensieve
 scharrel
 ‐en
 vrije
 uitloophouderijen
 en
 biologische
 vleeskuikens283.
 Aangezien
 het
 gewicht
 van
 de
 vleeskuikens
 het
 laatste
 decennia
 steeds
 toegenomen
 is
 en
 de
 oppervlakte
 per
 kip
 in
 verhouding
 dient
 te
 zijn
 met
 het
 gewicht
 van
 de
 kippen
 worden
 de
 bezettingsnormen
 uitgedrukt
 in
 kg/m²
 en
 niet
 in
 het
 aantal
 dieren
 per
 vierkante
 meter.
 De
 maximale
 bezettingsdichtheid
 wordt
 gelegd
 op
 33
 kg
 per
 vierkante
 meter
 en
 bovendien
 moet
 voldaan
 worden
 aan
 extra
 voorschriften
 opgesomd
 in
 Bijlage
 I
 van
 de
 richtlijn284.
 Deze
 behelzen
 ondermeer
 regels
 betreffende
 drinkwater,
 voeding,
 strooisel,
 ventilatie,
 verwarming,
 licht,
 inspectie
 en
 schoonmaken285.
 De
 maximale
 bezettingsdichtheid
 kan
 in
 sommige
 gevallen
 nog
 uitgebreid
worden
indien
voldaan
is
aan
bepaalde
voorwaarden.
Zo
is
een
uitbreiding
mogelijk
 tot
 39kg
 of
 42
 kg
 per
 vierkante
 meter.
 De
 hogere
 bezettingsgraad
 moet
 gemeld
 worden
 en
 bovendien
 is
 die
 grote
 bezettingsdichtheid
 enkel
 mogelijk
 indien
 voldaan
 is
 aan
 een
 aantal
 voorwaarden
 ter
 bevordering
 van
 een
 goed
 stalklimaat
 wat
 aanzien
 wordt
 als
 een
 welzijnsparameter.

Aangezien
een
slachtkip
vandaag
de
dag
een
slachtgewicht
van
om
en
bij
de
 2
kilogram
heeft,
houdt
de
maximale
bezettingsdichtheid
van
33kg
per
vierkante
meter
in
dat
er
 zo'n
13
tot
16
kippen
op
een
vierkante
meter
worden
gehuisvest.
Dit
heeft
bij
een
bezetting
van
 42kg
 per
 vierkante
 meter
 als
 gevolg
 dat
 de
 kip
 bij
 slachtgewicht
 ongeveer
 480
 vierkante
 centimeter
ter
beschikking
heeft,
wat
minder
is
dan
een
A4
blad.

 211.
Daarnaast
stelt
de
richtlijn
eisen
aan
de
kennis
en
vaardigheden
van
de
personen
die
zich
 bezighouden
met
de
verzorging
en
opfok
van
de
vleeskuikens.
De
lidstaten
moeten
een
systeem
 van
opleiding,
begeleiding
en
controle
voorzien286.
 212.
De
Europese
Richtlijn
moest
uiterlijk
op
30
juni
2010
in
werking
treden
in
de
lidstaten
en
 bijgevolg
omgezet
zijn
in
de
nationale
wetgeving.
België
bleek
geen
haast
te
hebben
en
nam
de
 richtlijn
 quasi
 letterlijk
 over.
 Het
 KB
 tot
 vaststelling
 van
 de
 minimumvoorschriften
 voor
 de
 




























































 282

Richtlijn
2007/43/EG
van
de
Raad
van
28
juni
2007
tot
vaststelling
van
minimumvoorschriften
voor


de
bescherming
van
vleeskuikens,
Pb.L.
182
van
12
juli
2007,(
hierna
genoemd
vleeskuikenrichtlijn).

 283
Artikel
1
vleeskuikenrichtlijn.
 284
Artikel
3
§1
‐
2
vleeskuikenrichtlijn.

 285
Bijlage
1
vleeskuikenrichtlijn.
 286
Artikel
4
vleeskuikenrichtlijn.



65
 



 bescherming
 van
 vleeskuikens
 werd
 op
 18
 juni
 2010
 gepubliceerd.
 "Quasi"
 omdat
 het
 KB
 een
 lichte
vereenvoudiging
doorvoert
op
vlak
van
administratie
en
opleiding.
 C.
ONDERZOEK
 213.
Het
Wetenschappelijk
Comité
voor
de
gezondheid
en
het
welzijn
van
dieren
publiceerde
in
 2000
 een
 rapport
 over
 het
 welzijn
 van
 vleeskuikens.
 Hieruit
 bleek
 dat
 de
 snelle
 groei
 van
 de
 kippen
 die
 gehouden
 worden
 voor
 vleesproductie
 onmogelijk
 gepaard
 kan
 gaan
 met
 een
 hoog
 niveau
van
welzijn
en
gezondheid.
De
effecten
van
de
hoge
bezettingsdichtheid
in
de
stallen
op
 het
 welzijn
 van
 de
 kippen
 varieert
 naar
 gelang
 de
 slachtleeftijd,
 het
 slachtgewicht,
 de
 ventilatiegraad
 en
 omgevingsfactoren.
 In
 elk
 geval
 wijzen
 alle
 resultaten
 systematisch
 op
 een
 afnemend
 dierenwelzijn
 bij
 een
 hogere
 bezettingsdichtheid.
 Wanneer
 in
 de
 stallen
 een
 goede
 klimatologische
 omgeving
 wordt
 gecreëerd
 nemen
 de
 negatieve
 gevolgen
 van
 een
 hoge
 bezettingsdichtheid
 af287.
 
 Wanneer
 de
 bezettingsdichtheid
 echter
 meer
 dan
 30
 kilo
 per
 vierkante
 meter
 overschrijdt,
 dan
 ontstaan
 er
 sowieso
 welzijnsproblemen,
 ongeachte
 de
 klimatologische
omstandigheden
in
de
stal.
Maar
zoals
gezegd
kunnen
er
bij
slechte
ventilatie
en
 klimatologisch
 beheer
 al
 welzijnsproblemen
 ontstaan
 bij
 een
 lagere
 bezettingsdichtheid.
 Het
 Wetenschappelijk
Comité
ijvert
daarom
dat
de
maximale
bezettingsgraad
gekoppeld
wordt
aan
 specifieke
 klimaatsbeheersing‐
 en
 gebouwcapaciteitsregels.
 Op
 die
 manier
 zou
 een
 bezettingsdichtheid
 die
 grenst
 aan
 de
 boven
 opgegeven
 maximumgrens
 enkel
 toegelaten
 kunnen
 worden
 wanneer
 specifieke
 regels
 rond
 lucht‐
 en
 strooiselkwaliteit
 in
 acht
 genomen
 worden.
 Bovendien
 vindt
 het
 Wetenschappelijk
 Comité
 dat
 maatregelen
 die
 de
 omgeving
 verrijken
 en
 het
 natuurlijk
 gedrag
 van
 de
 kippen
 kunnen
 stimuleren
 zouden
 moeten
 worden
 aangemoedigd.

 
 214.
 Het
 is
 duidelijk
 dat
 voor
 de
 normen
 die
 vastgesteld
 zijn
 in
 Richtlijn
 2007/43/EG
 een
 compromis
 werd
 gemaakt
 tussen
 dierenwelzijn
 en
 dierengezondheid,
 economische
 en
 sociale
 overwegingen
 en
 de
 gevolgen
 voor
 het
 milieu288.
 De
 normen
 in
 de
 richtlijn
 zijn
 ruimer
 dan
 de
 overschrijdingsgrens
van
30kg/m²
die
het
Wetenschappelijk
Comité
voorgesteld
had.
Daarnaast
 is
 voorzien
 dat
 de
 Commissie
 in
 de
 toekomst
 de
 wetgeving
 kan
 aanpassen
 om
 het
 welzijn
 van
 vleeskuikens
 te
 verbeteren
 op
 basis
 van
 nieuwe
 wetenschappelijke
 informatie,
 onderzoek
 en
 praktijkervaring.
































































 287
 SCIENTIFIC
 COMMITTEE
 ON
 ANIMAL
 HEALTH
 AND
 ANIMAL
 WELFARE,
 The
 Welfare
 of
 Chickens
 Kept
 for
 Meat


Production
 (Broilers),
 European
 Commission,
 Health
 and
 Consumer
 Protection
 Directorate
 General,
 21
 March
2000,
http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scah/out39_en.pdf.

 288
Overweging
(10)
van
Richtlijn
2007/43/EG.

66
 



 215.
 In
 Vlaanderen
 loopt
 momenteel
 een
 onderzoek
 naar
 de
 optimale
 bezettingsdichtheid
 van
 landbouwhuisdieren
 gehuisvest
 in
 groep.
 Hierbij
 bekijken
 ze
 de
 relatie
 tot
 de
 ruimtelijke
 behoeften,
 bedrijfsrendabiliteit
 en
 maatschappelijke
 acceptatie289.
 Nog
 voor
 de
 Europese
 Richtlijn
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
voor
slachtkuikens
van
kracht
werd,
voerde
de
 afdeling
 Monitoring
 en
 Studie
 een
 onderzoek
 naar
 de
 economische
 impact
 van
 de
 wijzigende
 welzijnsregels
voor
slachtkuikens290.
Uit
dat
onderzoek
en
berekeningen
in
het
onderzoek
bleek
 dat
de
verlaging
van
de
dichtheid
de
rendabiliteit
van
bedrijven
sterk
vermindert.
Dierenwelzijn
 kreeg
dus
voorrang
op
het
economische
aspect.

 216.
 Een
 ander
 facet,
 een
 dat
 weinig
 wordt
 aangehaald,
 van
 de
 vleeskippenkwekerij,
 is
 de
 welzijnssituatie
 van
 de
 moederdieren
 die
 de
 vleeskuikens
 voortbrengen.
 Elk
 jaar
 leggen
 de
 moederdieren
zo'n
150
tot
160
eieren
waarna
ze
geslacht
worden.
Om
hun
eiproductie
niet
in
 gedrang
te
laten
komen
wordt
er
streng
op
toegezien
dat
hun
gewicht
niet
te
fel
toeneemt.
Om
 dit
resultaat
te
bekomen
krijgen
de
dieren
vaak
minder
eten
dan
dat
ze
normaal
nodig
hebben,
 waardoor
 ze
 continu
 honger
 hebben.
 Voor
 deze
 dieren
 is
 er
 buiten
 de
 algemene
 richtlijn
 98/58/EG
geen
specifieke
regelgeving
voorzien
die
welzijnsnormen
voorschrijft.
Het
is
nodig
dit
 hiaat
in
de
wetgeving
dringend
te
verhelpen.

 Afdeling
5:
Pelsdierhouderij
 Paragraaf
1:
Algemeen
 217.
In
België
zijn
er
momenteel
een
twintigtal
nertsenfokkerijen
die
samen
goed
zijn
voor
zo'n
 160
000
nertsen.

De
pelsdierhouderijen
zijn
allemaal
gelokaliseerd
in
Vlaanderen,
er
zijn
geen
 pelsdierhouderijen
in
Wallonië.
De
dieren,
speciaal
voor
hun
pels
gekweekt,
worden
gehuisvest
 in
draadgazen
kooien
van
30cm
op
80cm.
Nertsen
zijn
sterke
dieren
die
in
de
natuur
een
grote
 drang
hebben
naar
beweging,
zoals
lopen
en
zwemmen.
In
de
fokkerijen
kunnen
de
dieren
door
 de
krappe
huisvesting
en
het
gebrek
aan
zwemwater
geen
zo'n
natuurlijk
gedrag
vertonen.
 De
 kooien
 worden
 vaak
 aan
 elkaar
 gekoppeld
 waardoor
 een
 fokker
 op
 1
 vierkante
 meter
 wel
 11
 nertsen
 kan
 houden291.
 Een
 vrouwelijk
 dier
 heeft
 meestal
 haar
 eigen
 ren
 waar
 ze
 per
 jaar
 één
 keer
 jongen
 werpt.
 Dit
 levert
 ongeveer
 5
 à
 6
 pelsen
 op
 per
 jaar
 per
 teef292.
 De
 dieren
 worden
 gedood
na
hun
eerste
rui,
op
die
moment
zijn
ze
zo'n
8
maanden
oud293.
 




























































 289

IWT
project
50679
(augustus
2006
‐
...)
 290
P.Gabriels
en
D.
Van
Gijseghem,
"Economische
impact
van
de
wijzigende
welzijnsregels
voor

 vleeskuikens",
Administratie
Land‐
en
tuinbouw,
Afdeling
Monitoring
en
Studie,
Brussel,
2007.
 291
Bont
voor
Dieren,
De
nerts
in
een
kooi:
bio‐industrie,
www.bontvoordieren.nl/informatief.
 php?item=7&sub=5

 292
W.H.M.
BALTHUSSEN,
J.H.
WISMAN
en
I
VERMEIJ,
"Economische
verkenning
van
sanering
van
de

 nertsenhouderij
in
Nederland",
Projectnummer
31099,
LEI,
Den
Haag,
2007.
 293
EUROPESE
COMMISSIE,
SCIENTIfiC
COMMITTEE
ON
ANIMAL
HEALTH
AND
ANIMAL
WELFARE
(SCAHAW),

The


67
 



 PARAGRAAF
2:
WETTELIJK
KADER
 218.
In
1991
werd
door
de
Raad
van
Europa
een
aanbeveling
geformuleerd
over
het
houden
van
 pelsdieren294.
 De
 aanbeveling
 werd
 in
 1998
 gewijzigd
 en
 behandelt
 zowel
 de
 huisvestingvoorzieningen,
 de
 dierenhouderij,
 de
 inspectie,
 het
 management
 en
 de
 methodes
 voor
het
doden
van
de
dieren.
Deze
aanbeveling
dient
als
basis
voor
de
nationale
wetgeving
ter
 zake.
De
aanbeveling
is
echter
nooit
omgezet
in
een
Europese
richtlijn.
Wel
voerde
het
Scientific
 Committee
 on
 Animal
 Healt
 and
 Animal
 Welfare
 een
 onderzoek
 naar
 het
 welzijn
 van
 dieren
 gehouden
voor
de
productie
van
pelzen295.

 
219.
 Dit
 gegeven
 zette
 de
 wetgever
 aan
 tot
 het
 nemen
 van
 maatregelen
 en
 nog
 voor
 2002
 kregen
 de
 fokkers
 van
 nertsen
 te
 horen
 dat
 ze
 de
 aanbevelingen
 van
 de
 Raad
 van
 Europa
 uit
 1998
 best
 zo
 snel
 mogelijk
 implementeerden.
 Het
 wetsontwerp
 waarin
 de
 Europese
 voorschriften
zijn
opgenomen
raakte
niet
meer
gestemd
voor
de
federale
verkiezingen
in
2003.
 Tussen
 2004
 en
 2007
 werden
 3
 voorstellen
 voorgelegd
 tot
 instelling
 van
 een
 verbod
 op
 pelsdierfokkerij.


 220.
 Er
 is
 momenteel
 dus
 geen
 specifieke
 Belgische
 wetgeving
 gericht
 op
 het
 houden
 van
 pelsdieren.
 Daarom
 valt
 men
 voor
 deze
 sector
 terug
 op
 de
 algemene
 wet
 op
 het
 welzijn
 van
 dieren296.
 In
 2001
 werd
 bij
 KB
 van
 7
 december
 een
 lijst
 op
 gesteld
 met
 diersoorten
 die
 nog
 mogen
 gehouden
 worden297.
 Omdat
 de
 nerts,
 vos
 en
 poolsvos
 niet
 op
 deze
 lijst
 stonden
 dient
 BEFFA
een
aanvraag
in
om
die
dieren
aan
de
lijst
toe
te
voegen298.
Op
die
manier
verscheen
er
op
 22
 augustus
 2002
 een
 aanvullend
 KB
 dat
 de
 Amerikaanse
 nerts,
 vos
 en
 poolvos
 toelaat299.
 Als
 beperking
geldt
wel
dat
deze
dieren
enkel
voor
productiedoeleinden
en
niet
als
huisdier
mogen
 gehouden
worden300.

 221.
 Verder
 zijn
 er
 voor
 bepaalde
 diersoorten
 gehouden
 voor
 hun
 pelsproductie
 ook
 regels
 te
 vinden
in
het
Ministerieel
Besluit
van
3
mei
1999
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
voor
































































































































































































 Welfare
of
Animals
Kept
for
Fur
Production,
2001,
p
73:
“Except
in
extreme
cases
indicative
of
pre­clinical
 or
clinical
conditions,
or
cases
of
pelt
biting,
mink
pelt
condition
is
probably
best
considered
a
production
 measure
rather
than
a
sensitive
welfare
measure.”

 294
C.
PARMENTIER,

Pelsdierenhouderij,
een
professionele
agrarische
bedrijfstak,
 www.pelsdieren.be/PDF/DossierBontsector_NL_.pdf.
 295

Supra
randnummer
224.
 296
Wet
van
14
augustus
1986
betreffende
de
bescherming
en
het
welzijn
van
dieren
BS
6
juni
2007.
 297
 KB
 van
 7
 december
 2001
 tot
 vaststelling
 van
 de
 lijst
 van
 dieren
 die
 gehouden
 mogen
 worden,
 BS
 14
 februari
2002,
(hierna
genoemd
KB
toegelaten
diersoorten).
 298
BEFFA
is
de
vereniging
van
Belgische
pelsdierenhouders.
 299
BS
22
augustus
2002.
 300
Zie
bijlage
1
KB
toegelaten
diersoorten.


68
 



 het
 houden
 van
 zoogdieren
 in
 dierentuinen301.
 Deze
 regels
 richten
 zich
 specifiek
 tot
 dierentuindieren
en
hierin
staan
nertsen
niet
vermeldt.
Wel
wordt
aangenomen
dat
nertsen
tot
 dezelfde
soort
horen
als
bunzings
en
aldus
voor
hen
dezelfde
regels
zouden
moeten
gelden
wat
 zou
neerkomen
op
grote
hokken
en
meer
mogelijkheden
tot
natuurlijk
gedrag.
Helaas
blijkt
in
de
 praktijk
 dat
 deze
 opvatting
 door
 de
 nertsenhouderijen
 niet
 wordt
 gevolgd.
 Omtrent
 het
 doden
 van
 de
 pelsdieren
 bestaat
 er
 wel
 specifieke
 regelgeving.
 Zo
 vinden
 we
 in
 Hoofdstuk
 VI
 van
 de
 Bijlage
 bij
 het
 KB
 van
 16
 januari
 1998
 inzake
 de
 bescherming
 van
 dieren
 bij
 het
 slachten
 of
 doden
 de
 toegestane
 methoden
 voor
 het
 doden
 van
 nertsen302.
 Er
 zijn
 zes
 mogelijke
 manieren
 toegestaan
waaronder
ondermeer
de
dodelijke
injectie,
elektrocutie,
gasbedwelming
en
gewone
 bedwelming
met
bijvoorbeeld
chloroform.

 222.
Momenteel
wordt
er
nog
steeds
door
dierenbelangenorganisaties
geijverd
voor
een
verbod
 op
 de
 nertsenfokkerijen.
 De
 fokkers
 verdedigen
 zich
 sterk
 door
 te
 claimen
 dat
 door
 het
 uitvaardigen
van
het
aanvullend
KB
van
2002
waardoor
nertsen
toegelaten
diersoorten
werden
 om
 te
 houden,
 ze
 er
 impliciet
 van
 konden
 uitgaan
 dat
 de
 sector
 nog
 toekomst
 heeft
 waardoor
 een
 aantal
 fokkerijen
 nog
 grote
 investeringen
 deed.
 Dierenbelangenorganisaties
 spreken
 dit
 tegen
 door
 erop
 te
 wijzen
 dat
 in
 tegenstelling
 tot
 vroeger
 de
 nertsenfokkerijen
 slechts
 vergunningen
 van
 5
 jaar
 in
 plaats
 van
 20jaar
 ontvangen.
 Dit
 met
 het
 oog
 op
 het
 eventueel
 nakende
verbod
op
pelsdierkwekerijen.

 223.
 Reeds
 een
 groot
 aantal
 lidstaten
 zoals
 Oostenrijk,
 Kroatië303
 en
 het
 Verenigd
 Koninkrijk
 stelden
een
verbod
in
tegen
pelsdierenfok.
Andere
landen,
zoals
Nederland304
verbieden
de
fok
 van
een
bepaald
aantal
diersoorten
voor
hun
pels.
Italië,
Duitsland
en
Denemarken
verstrengden
 onlangs
 hun
 pelsdierenbeleid
 zodat
 ook
 in
 die
 landen
 de
 praktijk
 van
 pelsdierhouderijen
 zal
 uitdoven.

 PARAGRAAF
3:
ONDERZOEK
 224.
 In
 2001
 werd
 door
 het
 Scientific
 Committee
 on
 Animal
 Health
 and
 Animal
 Welfare
 een
 rapport
 uitgebracht
 over
 het
 welzijn
 van
 dieren
 die
 gehouden
 worden
 voor
 de
 productie
 van































































 301
 Ministerieel
 Besluit
 van
 3
 mei
 1999
 tot
 vaststelling
 van
 de
 minimumnormen
 voor
 het
 houden
 van
 zoogdieren
in
dierentuinen,
BS
15
oktober
1999.
 302
KB
van
16
januari
1998
inzake
de
bescherming
van
dieren
bij
het
slachten
of
doden,
BS
19
februari
 1998.
 303
Decision
promulgating
the
Animal
Protection
Act,
1
December
2006,
Artikel
4
–
23:
“Procedures
 prohibited
for
the
purpose
of
protecting
animals:
It
is
prohibited
to
rear
animals
for
fur
production
 purposes.”
 304
Verordening
welzijnsnormen
nertsen
(PPE)
2003

 Integrale
tekst
bijgewerkt
t/m
wijziging
i.v.m.
de
implementatie
van
de
Dienstenrichtlijn
(PPE)
2009,
 gepubliceerd
d.d.
15‐01‐2010.


69
 



 pelzen305.
 Daarin
 werd
 onderzocht
 in
 hoeverre
 de
 diersoorten
 die
 in
 de
 pelsdierhouderij
 gehouden
 worden,
 aanzien
 kunnen
 worden
 als
 gedomesticeerd.
 Er
 werd
 besloten
 dat
 deze
 diersoorten,
in
tegenstelling
tot
de
diersoorten
die
gehouden
worden
in
de
veeteelt,
slechts
aan
 weinig
actieve
genetische
selectie
onderworpen
worden,
tenzij
uitzonderlijk
ter
verbetering
van
 pelskarakteristieken.
 Er
 wordt
 maar
 heel
 beperkt
 of
 niet
 geselecteerd
 op
 tamheid
 of
 aanpassingsvermogen
 aan
 gevangenschap.
 Het
 rapport
 behandelt
 de
 welzijnssitutatie
 van
 nertsen,
 vossen
 en
 andere
 diersoorten
 die
 gehouden
 worden
 in
 de
 pelsdierhouderij.
 In
 de
 nertsenhouderij
kwam
het
vertonen
van
stereotyp
gedrag
als
gevolg
van
de
te
krappe
behuizing
 als
 belangrijkste
 pijnpunt
 naar
 voor.
 Ook
 het
 gebrek
 aan
 zwemmogelijkheid
 voor
 de
 nertsen
 maakt
dat
een
typische
nertsenkooi
het
welzijn
van
de
nertsen
aantast
omdat
ze
niet
voorziet
in
 de
 
 belangrijke
 behoeften
 van
 de
 nerts.
 Verder
 geeft
 het
 rapport
 ook
 een
 lijst
 weer
 met
 onderwerpen
 waarvan
 zij
 meent
 dat
 verder
 onderzoek
 ernaar
 gewenst
 is.
 Maar
 gezien
 de
 mogelijke
 hierboven
 geschetste
 evolutie
 naar
 een
 moratorium
 op
 pelsdierkwekerijen
 in
 Vlaanderen,
kan
men
zich
de
vraag
stellen
of
dergelijke
onderzoeken
nog
wel
opportuun
zijn.
 Afdeling
6:
Paardenhouderij
 Paragraaf
1:
Algemeen
 225.
Het
Vlaamse
platteland
verandert.
Het
aantal
landbouwbedrijven
neemt
af
en
de
bedrijven
 die
 over
 blijven
 zijn
 grootschaliger.
 Voorheen
 was
 de
 paardenhouderij
 voornamelijk
 op
 de
 landbouw
 gericht
 (het
 paard
 als
 tractor).
 Tegenwoordig
 is
 dat
 anders:
 
 het
 aantal
 landbouwpaarden
 is
 de
 laatste
 eeuw
 steeds
 verder
 gedaald
 en
 het
 paard
 is
 een
 vorm
 van
 recreatie
geworden.
Dit
fenomeen
doet
zicht
niet
alleen
in
Vlaanderen
voor,
maar
ook
in
andere
 Europese
 landen
 zoals
 Nederland
 en
 Groot‐Brittannië
 en
 wordt
 omschreven
 met
 de
 term
 'verpaarding'
of
horsification.
Voor
de
landbouw
betekent
dat
een
verbreding:
het
verhuren
van
 stal‐
 en
 weideruimte
 genereert
 een
 aanvullende
 bron
 van
 inkomsten.
 Het
 gevolg
 is
 dat
 de
 kwaliteit
 van
 het
 landschap
 verslechtert.
 Er
 verschijnen
 meer
 maneges
 met
 grote
 bedrijfsgebouwen,
 witte
 paardenbakken,
 witte
 afzetlinten,
 stapmolens
 en
 verlichte
 buitenbakken.
Voor
sommige
paardenhouders
vanzelfsprekend,
 voor
 anderen
 een
 gruwel.
 Ook
 de
 veelvoud
 aan
 kleine
 (particuliere)
 omheinde
 weiden
 geven
 het
 platteland
 een
 rommelig
 beeld.
 Sinds
 juli
 2008
 geldt
 op
 het
 Belgisch
 grondgebied
 de
 identificatieplicht
 voor
 paardachtigen306.
 Midden
 september
 2008
 bevatte
 de
 databank
 van
 de
 Belgische
 Confederatie
 van
het
Paard
 (BCP),
die
 instaat
 voor
het
 registreren
 van
 alle
gechipte
 paardachtigen,
120.000
 




























































 305
SCIENTIFIC
COMMITTEE
ON
ANIMAL
HEALTH
AND
ANIMAL
WELFARE
(2001)
The
welfare
of
animals
kept
for
fur

 production,
European
Commission,
Health
and
Consumer
Protection
Directorate
General,
12‐13
December
 2001,
http://ec.europa.eu/food/animal/welfare/international/out67_en.pdf.
 306 
KB
van
15
juni
2005
betreffende
de
identificatie
en
de
encodering
van
de
paardachtigen
in
een
 centrale
gegevensbank,
BS
3
augustus
2005.


70
 



 paarden,
 waarvan
 75%
 of
 90.000
 paarden
 in
 Vlaanderen.
 Maar
 er
 wordt
 aangegeven
 dat
 het
 totale
 aantal
 paarden
 nog
 een
 stuk
 hoger
 ligt
 want
 nog
 steeds
 niet
 alle
 paardachtigen
 zijn
 geïdentificeerd.
 Mogelijk
 zijn
 er
 circa
 200.000
 paarden
 in
 België,
 waarvan
 150.000
 in
 Vlaanderen.
Hoewel
paarden
in
Vlaanderen
niet
gehouden
worden
voor
vleesproductie
leunt
de
 paardenhouderij
 onrechtstreeks
 en
 ook
 rechtstreeks
 nauw
 aan
 bij
 de
 veeteeltsector.
 Een
 deel
 van
 de
 afgeschreven
 en
 economisch
 niet
 rendabele
 paarden
 belandt
 via
 het
 slachthuis
 uiteindelijk
in
de
voedselketen.
Sinds
het
KB
van
15
juni
2005
betreffende
de
identificatie
en
de
 encodering
van
de
paardachtigen
in
een
centrale
gegevensbank307
worden
alle
paardachtigen
bij
 hun
 geboorte
 automatisch
 bestemd
 als
 voedselproducerend
 dier.
 Bij
 de
 registratie
 in
 de
 gegevensbank
 kan
 de
 eigenaar
 zijn
 paard
 onherroepelijk
 laten
 uitsluiten
 voor
 menselijke
 consumptie.
 Naast
 de
 hoofdzakelijke
 recreatieve
 doeleinden
 worden
 paarden
 sinds
 kort
 ook
 professioneel
 meer
 en
 meer
 gehouden
 voor
 hun
 melk.
 Vlaanderen
 telt
 ondertussen
 een
 tiental
 paardenmelkerijen.
Voor
deze
bezigheid
worden
veulentjes
gekweekt
om
de
melkproductie
bij
 de
merrie
op
te
wekken.
Vrouwelijke
nakomelingen
worden
nadien
ook
ingezet
als
'melkpaard'
 mannelijke
verdwijnen
vaak
op
transport
naar
buitenlandse
slachthuizen.

 Paragraaf
2:
Wettelijk
kader
 226.
Er
bestaan
geen
specifieke
regels
die
welzijnsnormen
betreffende
het
houden
van
paarden
 voorop
 zetten.
 Dus
 deze
 recreatieve
 en
 bovendien
 ook
 economisch
 belangrijke
 tak
 van
 de
 paardenhouderij
 is
 relatief
 ongeregeld.
 Voor
 specifieke
 rassen
 van
 paarden
 gelden
 wel
 enkele
 regels.
Omtrent
het
blokstaarten
van
koudbloeden
(werkpaarden)
bijvoorbeeld
is
er
de
laatste
 laten
al
heel
wat
te
doen
geweest.
Het
KB
van
17
mei
2001
betreffende
de
toegestane
ingrepen
 bij
 gewervelde
 dieren
 met
 het
 oog
 op
 het
 nutsgebruik
 van
 dieren
 of
 op
 de
 beperking
 van
 de
 voortplanting
 van
 de
 diersoort,
 een
 uitvoeringsbesluit
 van
 de
 dierenwelzijnswet
 van
 1986,
 neemt
 het
 amputeren
 van
 de
 staart
 van
 paarden
 niet
 op
 in
 de
 lijst308.
 Via
 artikel
 17
 van
 de
 dierenwelzijnswet
wordt
het
amputeren
dus
niet
toegelaten309.
Dit
verbod
vervalt
indien
er
zich
 een
diergeneeskundige
noodzaak
voordoet
en
voor
de
ingrepen
die
wel
vermeldt
zijn
in
het
KB
 van
 17
 mei
 2001.
 Momenteel
 bestaat
 de
 roep
 om
 het
 blokstaarten
 weer
 in
 te
 voeren
 ter
 bescherming
 van
 het
 voortbestaan
 van
 de
 eigenheid
 van
 het
 Vlaamse
 landbouwpaard.
 Tegenstanders
 wijzen
 er
 echter
 op
 dat
 het
 blokstaarten
 een
 erg
 pijnlijk
 aangelegenheid
 is
 die
 nog
een
hele
tijd
kan
leiden
tot
pijnen
bij
het
dier.

 




























































 307
KB
van
15
juni
2005
betreffende
de
identificatie
en
de
encodering
van
de
paardachtigen
in
een
centrale


gegevensbank,
BS
3
augustus
2005.
 308
 KB
 van
 17mei
 2001
 betreffende
 de
 toegestane
 ingrepen
 bij
 gewervelde
 dieren
 met
 het
 oog
 op
 het
 nutsgebruik
van
dieren
of
op
de
beperking
van
de
voortplanting
van
de
diersoort,
BS
4
juli
2001.
 309
Artikel
17
van
de
dierenwelzijnswet
van
1986
stelt
dat:
"het
is
verboden
één
of
meer
ingrepen
bij
een
 gewerveld
dier
te
verrichten,
waarbij
één
of
meerdere
gevoelige
delen
van
het
lichaam
worden
verwijderd
 of
beschadigd".


71
 



 227.
Wetgeving
die
geldt
voor
elke
paardachtige
is
die
betreft
de
identificatie.

Met
het
KB
van
16
 juni
 2005
 werd
 de
 identificatie
 van
 elk
 paardachtige
 die
 op
 het
 Belgisch
 grondgebied
 verblijft,
 verplicht
 gesteld310.
 Sinds
 1
 juli
 2008
 moeten
 alle
 paardachtigen
 
 in
 België
 geïdentificeerd
 kunnen
worden
door
middel
van
een
microchip,
identificatieattest
en
een
paspoort.

 Paragraaf
3:
Onderzoek
 228.
 Er
 is
 weinig
 bestaand
 onderzoek
 te
 vinden
 over
 de
 toestand
 van
 de
 paardenhouderij
 in
 Vlaanderen.
Mogelijke
problemen
rijzen
vooral
rond
de
paardenmelkerijsector
waar
zich
vragen
 stellen
 rond
 de
 fok,
 huisvesting,
 overtollige
 mannelijke
 nakomelingen
 en
 de
 beschutting
 in
 de
 weide.

Er
bestaan
aldus
geen
wettelijke
normen
die
specifiek
gericht
zijn
op
de
welzijnsnoden
 van
 paarden
 en
 ezels,
 met
 uitzondering
 van
 het
 KB
 van
 2001
 over
 de
 toegestane
 ingrepen.
 Problemen
 hierrond
 zijn
 er
 echter
 wel.
 Hoewel
 blokstaarten
 van
 paarden
 verboden
 is
 zonder
 medische
 noodwendigheid,
 wordt
 de
 geest
 van
 de
 wet
 eenvoudig
 omzeild
 door
 gebruik
 te
 maken


van


het


uitzonderingsprincipe


met


een


attest


van


de


dierenarts.



Een
onderzoek
naar
de
situatie
van
de
paardenhouderij
in
Vlaanderen
waarbij
knelpunten
naar
 voren
 worden
 geschoven
 en
 men
 de
 welzijnssituatie
 inventariseert
 zou
 kunnen
 leiden
 tot
 richtnormen
 voor
 de
 paardenhouderij.
 Op
 die
 manier
 zou
 het
 probleem
 zichtbaar
 gemaakt
 kunnen
worden,
en
verholpen
kunnen
worden.

 Afdeling
7:
Konijnenteelt
 Paragraaf
1:
Algemeen
 229.
 De
 sector
 van
 de
 vleeskonijnen
 is
 een
 vaak
 vergeten
 tak
 waar
 weinig
 over
 geweten
 is.
 Economisch
 gezien
 is
 de
 konijnenteelt
 minder
 omvangrijk
 en
 daardoor
 dus
 minder
 belangrijk
 dan
 pakweg
 de
 veeteelt
 of
 de
 kippenhouderij311.
 Nochtans
 ijveren
 dierenbelangenorganisaties
 duidelijk
 voor
 erkenning
 en
 regulering
 van
 deze
 sector312.
 Elk
 jaar
 worden
 in
 België
 meer
 dan
 500
 000
 konijn
 gehouden
 voor
 hun
 vlees.
 Deze
 dieren
 worden
 gehuisvest
 in
 een
 hok
 dat
 te
 vergelijken
is
met
de
legbatterij.
De
dieren
worden
per
4
tot
8
gehouden
in
een
kale,
krappe
kooi
 zonder
 niveauverschillen,
 er
 is
 geen
 vluchtvoorziening
 of
 verstopmogelijkheid
 voor
 de
 dieren.
 De
 gangbare
 ruimte
 per
 konijn
 bedraagt
 vaak
 minder
 dan
 500
 vierkante
 centimeter,
 dit
 is
 minder
dan
de
ruimte
voorzien
per
kip
in
een
legbatterij
en
kleiner
dan
een
A4‐blad.
Deze
kleine
 ruimte
 levert
 veel
 spanning
 en
 stress
 bij
 de
 konijnen
 op
 waardoor
 ze
 zich
 vaak
 afreageren
 op
 hun
soortgenoten
met
bijtwonden
in
de
oren,
rug
of
andere
lichaamsdelen
tot
gevolg.
Bovendien
 




























































 310
Zie
voetnoot
214
 311
N.
 CLAEYS,
"Wetenschappelijk
onderzoek
in
de
konijnenteelt",
De
boer
en
de
tuinder
:
weekblad
van
de


Belgische
boerenbond,
91,
1985,
p.
14.
 312
Zie
hierover:
GAIA,
de
pijn
van
het
batterijkonijn,
 http://www.gaia.be/ned/downloads/rapport_batterijkonijnen.pdf.


72
 



 zorgt
 de
 accommodatie,
 meer
 bepaald
 de
 draadgazen
 kooien,
 ervoor
 dat
 de
 dieren
 verwondingen
 aan
 de
 poten
 oplopen.
 Het
 wetenschappelijk
 panel
 van
 het
 Europees
 Voedselveiligheidsbureau
 (EFSA)
 schrijft
 in
 haar
 rapport
 over
 het
 welzijn
 van
 konijnen
 voor
 vleesproductie
in
2005313:
'Draadgazen
kooibodems
hebben
veel
nadelen:
ze
zijn
oncomfortabel
 en
 kunnen
 de
 konijnen
 verwonden,
 wat
 tot
 pijn
 en
 infecties
 kan
 leiden.
 Een
 onaangepaste
 kooibodem
 kan
 veroorzaken:
 voetzoolkwetsuren
 bij
 volwassen
 konijnen,
 gebroken
 botten
 bij
 jonge


konijnen,


en


zelfs


darmziekten


met


diarree


en


sterfte


tot


gevolg.'314



De
konijnen
krijgen
enkel
droge
korrels
te
eten.
Het
ontbreken
van
verse
groenten,
stro
of
hooi
 zorgt
er
voor
dat
de
dieren
vaak
te
kampen
hebben
met
spijsverteringsproblemen
wat
de
dood
 tot
 gevolg
 kan
 hebben.
 De
 verminderde
 weerstand
 van
 batterij‐
 konijnen
 heeft
 bovendien
 tot
 gevolg
 dat
 deze
 dieren
 veel
 meer
 vatbaar
 zijn
 voor
 dodelijke
 ziekten
 en
 epidemieën.

 Rond
 de
 leeftijd
 van
 12
 weken
 worden
 de
 dieren
 geslacht.
 Ze
 hebben
 dan
 hun
 gewicht
 in
 een
 periode
 van
 ongeveer
 7
 weken
 verdrievoudigd
 van
 800
 gram
 naar
 2,5
 kilo.

 
 230.
 Maar
 het
 probleem
 met
 het
 dierenwelzijn
 reikt
 verder
 dan
 alleen
 de
 vleesdieren.
 Ook
 de
 moederdieren,
de
voedsters,
die
instaan
voor
de
productie
van
de
vleeskonijnen
krijgen
het
hard
 te
verduren.
In
de
natuur
leven
konijnen
samen
in
groepen
van
ongeveer
een
honderdtal
dieren
 in
 een
 territorium
 dat
 vaak
 uit
 meerdere
 hectaren
 bestaat.
 Tussen
 de
 dieren
 bestaat
 er
 veel
 interactie,
 ze
 liggen
 tegen
 elkaar
 aan,
 verzorgen
 elkaars
 vacht,...
 Als
 de
 voedster
 moet
 werpen
 graaft
 ze
 een
 afzonderlijk
 hol
 dat
 ze
 na
 elk
 bezoek
 opnieuw
 afsluit.
 In
 de
 konijnenfokkerijen
 worden
 de
 moederdieren
 afzonderlijk
 opgesloten
 en
 gescheiden
 van
 hun
 jongen.
 Deze
 individuele
 kooien
 lijden
 tot
 stress,
 die
 een
 negatieve
 invloed
 kan
 hebben
 op
 de
 ontwikkeling
 van
 het
 moedergedrag.
 Sommige
 voedsters
 eten
 hun
 jongen
 op.
 In
 de
 natuur
 beslaat
 de
 voortplantingsperiode
 slechts
 enkele
 maanden
 (februari
 ‐
 augustus)
 maar
 in
 de
 kwekerijen
 wordt
deze
periode
door
hormoon
injecties
en
kunstmatige
inseminatie
gerekt
over
het
gehele
 jaar.
Deze
methode
zorgt
voor
veel
stress
en
brengt
vaak
interne
verwondingen
bij
de
voedster
 met
zich
mee.
Een
ander
typisch
probleem
bij
de
voedsters
zijn
verwondingen
aan
de
voetzolen
 veroorzaakt
door
de
roostervloer.

 Paragraaf
2:
Wetgevend
kader
 231.
 Voor
 de
 konijnenteelt
 bestaat
 er
 geen
 specifiek
 regelgevend
 kader,
 noch
 op
 Europees
 




























































 313
EFSA
(2005)
opinion
of
the
Scientific
Panel
on
Animal
Health
and
Welfare
(AHAW)
on
a
request
from


the
Commission
related
to
"
the
impact
of
the
current
housing
and
husbandery
systems
on
the
health
and
 welfare
of
farmed
domestic
rabbits".
Question
number:
EFSA‐Q‐2004‐023.
 314
 GAIA,
 
 de
 pijn
 van
 het
 batterijkonijn,
 campagne
 tegen
 het
 leed
 van
 het
 konijn
 in
 de
 batterij
 kooien,
 www.gaia.be/ned/control.php?&topgroupname=&groupname=feiten_vleeskonijnen


73
 



 niveau,
noch
op
Belgisch
niveau,
betreffende
het
welzijn
van
konijnen
voor
vleesconsumptie315.
 De
Fédération
Wallonne
de
l’Agriculture
(FWA)
stelt
in
haar
‘Guide
sectoriel’
(een
soort
checklist
 voor
zelfcontrole,
gebaseerd
op
de
regels
van
het
voedselagentschap
FAVV)
dat
er
naast
de

 algemene
basisbepalingen
die
voor
alle
dieren
gelden,
geen
supplementaire
aanbevelingen

 zijn
voor
het
welzijn
van
vleeskonijnen316.
De
kweek
van
konijnen
voor
de
vleesproductie
wordt
 aanzien


als


een


kleine


sector.


Niettemin


ijveren


bepaalde


partijen


zoals


dierenwelzijnsorganisaties
 dat
 net
 voor
 dergelijke
 kleine
 sectoren
 het
 dringend
 gewenst
 is
 regelgeving
 uit
 te
 vaardigen
 waarbij
 minimumnormen
 betreffende
 het
 houden
 van
 konijnen
 voor
 vleesproductie
 zouden
 moeten
 worden
 vastgelegd.
 Daarnaast
 wordt
 gepleit
 voor
 het
 afschaffen
 van
 konijnenbatterijen
 en
 het
 invoeren
 van
 een
 verplicht
 systeem
 van
 groepshuisvesting.
 De
 Raad
 van
 Europa
 buigt
 zich
 al
 een
 tijd
 over
 het
 opstellen
 van
 aanbevelingen
betreffende
het
welzijn
en
houden
van
konijnen
voor
de
vleesproductie.
Het
is
in
 het
kader
hiervan
dat
er
een
onderzoek
werd
gevoerd
door
het
EFSA
Scientific
Panel
on
Animal
 Health
over
de
impact
van
de
huidige
huisvesting‐
en
houderijsystemen
op
de
gezondheid
en
het
 welzijn
van
gedomesticeerde
konijnen
voor
vleesproductie317.

 
 232.
 In
 geheel
 Europa
 is
 het
 maar
 povertjes
 gesteld
 met
 de
 welzijnsnormen
 voor
 konijnen.
 Slechts
2
landen
hebben
ook
voor
de
konijnensector
de
lat
hoog
liggen.
In
Zwitserland
worden
 hoge
 eisen
 gesteld
 aan
 het
 welzijn
 van
 de
 konijnen
 voor
 vleesproductie
 sinds
 1991318.
 In
 Oostenrijk
is
er
sinds
2007
een
totaal
verbod
op
het
gebruik
van
batterijkooien
als
huisvesting
 voor
konijnen.

 Paragraaf
3:
Onderzoek
 233.
Het
onderzoek
van
de
Zwitserse
professor
Stauffacher
wordt
in
de
materie
met
betrekking
 tot
 het
 welzijn
 van
 konijnen
 als
 standaard
 werk
 beschouwd.
 In
 1992
 schreef
 hij
 een
 artikel
 in
 Animal
 Welfare
 rond
 groepshuisvesting
 en
 verrijkte
 kooien
 voor
 kweek‐,
 vlees‐,
 en
 proefkonijnen319.
Dit
artikel
groeide
uit
als
referentie
in
onderzoek
rond
het
thema.
Vooral
in
de
 klassieke
 konijnenkweek
 stellen
 zich
 problemen
 op
 vlak
 van
 huisvesting
 waar
 de
 draadbodem
 pootkwetsuren
 geeft
 bij
 moederdieren,
 er
 slechts
 een
 beperkte
 oppervlakte
 is,
 de
 dieren
 niet
 




























































 315
Er
bestaan
wel
enkele
besluiten
omtrent
de
rasfokkerij:
het
KB
van
2
juni
1998
betreffende
de
 zoötechnische
en
genealogische
voorschriften
voor
de
verbetering
en
instandhouding
van
de
pluimvee‐
en
 konijnenrassen,
BS
29
juli
1989,
en
het
Ministerieel
Besluit
van
17
maart
2005
behoudende
de
erkenning
 en
subsidiëring
van
de
organisaties
in
het
kader
van
de
aanmoediging
en
verbetering
van
de
pluimvee‐
en
 konijnfokkerij,
BS
18
april
2005.

 316
FWA,
Guide
sectoriel
de
l’autocontrôle
pour
la
production
primaire,
avril
2008,
p
143,
 www.ckc.be/FR/DocumentenFR/SectorgidsG‐037versie2dd5‐08‐2009bijlagenFR.pdf
 317
Zie
voetnoot
225.
 318
Meer
info:
www.bvet.admin.ch/themen/tierschutz/00757/index.html?lang=fr

 319
M.
 STAUFFACHER,
"Group
housing
and
enrichment
cages
for
breeding,
fattening
and
laboratory
animals",
 Animal
Welfare,
1992,
1,
105‐125.



74
 



 rechtop
 kunnen
 staan
 en
 het
 feit
 dat
 de
 dieren
 solitair
 gehouden
 worden.
 Bovendien
 brengen
 alternatieven
 voor
 deze
 huisvesting
 vaak
 hygiënische
 en
 gezondheidsrisico's
 met
 zich
 mee.
 Nochtans
is
er
al
behoorlijk
wat
onderzoek
verricht
naar
het
welzijn
van
konijnen
die
gehouden
 worden
 voor
 de
 vleesproductie,
 waarbij
 de
 omstandigheden
 van
 individuele
 huisvesting
 vergeleken
 worden
 met
 groepshuisvesting320.
 Vooral
 de
 Nederlandse
 onderzoeksinstellingen
 voerden
onderzoek
naar
het
welzijn
van
de
moederdieren,
terwijl
onderzoek
met
betrekking
tot
 vleeskonijnen
 zich
 in
 Vlaanderen
 situeert.
 Zo
 organiseerde
 het
 ILVO
 een
 onderzoek
 omtrent
 kooiverrijking
 voor
 konijnen
 met
 ondermeer
 knaagblokken.
 In
 2005
 werd
 een
 analyse
 gepresenteerd
 van
 de
 konijnenhouderij
 in
 de
 studie
 van
 de
 EFSA
 Scientific
 Panel
 on
 Animal
 Health
over
de
gezondheid
en
welzijn
van
gedomesticeerde
vleeskonijnen321.


 
 
 
 




























































 320D.
MORTON,
M.
VERGA,
A.
BLASCO,
C.
CAVANI,
A.
LAVAZZA,
L.
MAERTENS,
L.
MIRABITO,
J.M.
ROSELL,
M.
STAUFFACHER


en
ZS.
SZENDRO
(2005)
The
impact
of
the
current
housing
and
husbandry
systems
on
the
health
and
welfare
of
 farmed
 domestic
 rabbits,
 EFSA
 Sci.
 Report
 2005;
 J.
 ROMMERS,
 L.
 MAERTENS,
 B.
 KEMP,
 
 New
 perspectives
 in
 rearing
systems
for
rabbit
does,
in
L.
 MAERTENS

en

P.
 COUDERT
(reds.)
Recent
Advances
in
Rabbit
Sciences,
 COST
and
ILVO
Publ.,
2006,

39‐52.;

J.M.
 ROMMERS,
 C.
 BOITI.
 I.
 DE
 JONG
 I.
en
G.
 BRECCHIA,
Performance
and
 behaviour
of
rabbit
does
in
a
group‐housing
system
with
natural
mating
or
artificial
insemination,
Reprod.
 Nutr.
Dev.
2006,
46,
677‐687.


 321
EFSA
(2005)
Opinion
of
the
Scientific
Panel
on
Animal
Health
and
Welfare
(AHAW)
on
a
request
from
the

 Commission
related
to
"The
Impact
of
the
current
housing
and
husbandry
systems
on
the
health
and
welfare
 of
farmed
domestic
rabbits.",
Question
number:
EFSA‐Q‐2004‐023,
www.efsa.europa.eu/EFSA/efsa_locale‐
 1178620753812_1178620774712.htm.




 75
 



 
 Hoofdstuk
5:
De
gevolgen
van
het
houden
van
dieren
in
massa
 
 Afdeling
1:
Dierziekten
 Paragraaf
1:
Inleiding
 234.
Dierziekten
zijn
van
alle
tijden
en
ook
in
de
toekomst
kunnen
we
uitbraken
van
dierziekten
 verwachten.
 Het
 huidige
 veehouderijsysteem,
 waar
 niet
 het
 dier
 maar
 maximale
 productie
 voorop
staat
en
dieren
in
grote
aantallen
bij
elkaar
gehouden
worden,
werkt
dierziekten
echter
 in
 de
 hand.
 In
 de
 intensieve
 veehouderij
 worden
 grote
 aantallen
 dieren
 op
 een
 zeer
 beperkte
 oppervlakte
in
stallen
gehouden.
De
dieren
lijden
een
stressvol
bestaan.
Ze
hebben
daardoor
een
 lagere
 weerstand
 tegen
 ziektes.
 Bovendien
 zijn
 de
 dieren
 door
 het
 fokbeleid
 genetisch
 steeds
 meer
op
elkaar
gaan
lijken
en
zijn
zo
kwetsbaarder
geworden
voor
de
uitbraak
van
ziektes.
 Paragraaf
2:
Overzicht
 235.
 Hierna
 wordt
 een
 overzicht
 gegeven
 van
 de
 dierziektes
 die
 ons
 land
 de
 laatste
 eeuw
 te
 verwerken
kreeg.

 A.
DE
VARKENSPEST
 236.
De
varkenspest
is
een
ziekte
die
bestaat
in
twee
varianten:
de
klassieke
varkenspest
en
de
 Afrikaanse
 varkenspest.
 Deze
 ziektes
 worden
 beiden
 veroorzaakt
 door
 een
 virus
 en
 lijken
 wat
 betreft
het
klinische
aspect,
de
letsels
en
de
epidemiologie
sterk
op
elkaar
maar
worden
verwekt
 door
 ziekteverwekkers
 die
 fundamenteel
 van
 elkaar
 verschillen.
 Beide
 varianten
 van
 de
 varkenspest
treffen
zowel
dieren
gehouden
als
huisdier
als
in
het
wild
levende
varkensachtigen
 zoals
bijvoorbeeld
everzwijnen.
De
ziekte
is
niet
besmettelijk
voor
de
mens.

 
 237.
 Voor
 allebei
 deze
 ziektes
 geldt
 dezelfde
 wetgeving.
 Zowel
 voor
 de
 klassieke
 als
 voor
 de
 Afrikaanse
varkenspest
is
er
een
aangifteplicht322.
Elk
vermoeden,
hoe
gering
ook,
moet
gemeld
 worden
bij
de
provinciale
controle
eenheid
van
het
FAVV323.

 
 238.
 Op
 Europees
 vlak
 bestaan
 er
 een
 aantal
 richtlijnen
 i.v.m.
 de
 preventie
 en
 bestrijding
 van
 varkenspest.
 In
 twee
 besluiten
 worden
 regels
 vooropgesteld
 ter
 bescherming
 van
 de
 diergezondheid
van
wilde
varkens
en
varkens
gehouden
voor
landbouwdoeleinden
in
geval
van
 




























































 322
Artikel
3
KB
Afrikaanse
varkenspest.
 323
Federaal
agentschap
voor
de
veiligheid
van
de
voedselketen.


76
 



 klassieke
 varkenspest324.
 Daarnaast
 worden
 er
 ook
 richtlijnen
 opgemaakt
 met
 specifieke
 bepalingen
en
maatregelen
ter
bestrijding
van
zowel
de
klassieke
als
de
Afrikaanse
varkenspest
 in
de
Europese
lidstaten325.

Ook
op
nationaal
vlak

wordt
niet
achtergebleven
in
de
wetgeving
en
 implementeerde
 men
 de
 Europese
 regels
 in
 het
 nationale
 recht.
 Dit
 gebeurde
 met
 twee
 KB’s
 rond
de
bestrijding
van
de
klassieke
en
Afrikaanse
varkenspest326.
Daarnaast
nam
men
in
twee
 ministeriële
 besluiten
 over
 tijdelijke
 maatregelen
 ter
 voorkoming
 en
 bestrijding
 van
 de
 varkenspest327.

 
 239.
 De
 varkenspest
 kan
 zich
 veruitwendigen
 in
 verschillende
 vormen
 afhankelijk
 van
 de
 betreffende
stam
van
het
virus.
Bij
de
acute
vorm
ondergaat
het
dier
hoge
koorts,
onderhuidse
 bloedingen,
geelzucht,...
in
de
meeste
gevallen
treed
een
snelle
dood
op
binnen
de
2
tot
4
weken.
 Het
sterftecijfer
kan
oplopen
tot
100%.
Een
tweede
vorm
met
minder
hevige
symptomen
en
een
 lager
sterftecijfer
betreft
de
subacute
vorm.
Hierbij
treed
een
mogelijke
dood
pas
later
in.

 240.
 De
 laatste
 vorm,
 de
 chronische
 vorm
 veroorzaakt
 een
 onopgemerkt
 klinisch
 beeld
 met
 onduidelijke
 tekenen.
 In
 deze
 vorm
 evolueert
 de
 ziekte
 over
 meerdere
 maanden.

 Doordat
 de
 ziekte
 onder
 de
 varkensachtigen
 zeer
 besmettelijk
 is,
 verspreiden
 de
 symptomen
 zich
zeer
snel
onder
alle
varkens
van
een
bedrijf.
 
 241.
 Het
 virus
 dat
 verantwoordelijk
 is
 voor
 de
 varkenspest
 verspreidt
 zich
 door
 zijn
 aanwezigheid
in
het
bloed,
weefsels,
de
uitwerpselen,
de
uitscheidingen
en
afscheidingen
van
de
 zieke
dieren.
Het
is
zeer
besmettelijk
en
kan
op
verschillende
manieren
worden
overgedragen.
 Biggen
kunnen
ermee
geboren
worden
als
het
moederdier
besmet
is.

Ze
blijven
drager
van
het
 virus
en
blijven
het
uitscheiden
gedurende
meerdere
maanden
na
de
geboorte.
Ook
rechtstreeks
 




























































 324


Besluit 2010/354/EU
 van
 de
 Commissie
 tot
 wijziging
 van
 Beschikking
 2008/855/EG
 wat
 betreft
 maatregelen
op
het
gebied
van
de
diergezondheid
in
verband
met
klassieke
varkenspest
bij
wilde
varkens.

 Besluit
2008/855/EG
van
de
Commissie
van
3
november
2008
betreffende
maatregelen
op
het
gebied
van
 de
diergezondheid
in
verband
met
klassieke
varkenspest
in
sommige
lidstaten,
Pb.
L.
138
blz
5‐7.
 325
Richtlijn
2002/60/EG
van
de
Raad
van
27
juni
2002
houdende
vaststelling
van
specifieke
bepalingen
 voor
de
bestrijding
van
Afrikaanse
varkenspest
en
houdende
wijziging
van
richtlijn
92/119/EEG
met
 betrekking
tot
besmettelijke
varkensverlamming
(Teschenerziekte)
en
Afrikaanse
varkenspest.
 Richtlijn
2001/89/EG
van
de
Raad
van
23
oktober
2001
betreffende
maatregelen
van
de
Gemeenschap
ter
 bestrijding
van
klassieke
varkenspest,
Pb.L.
23
blz
28‐29.
 326
KB
van
19
maart
2004
betreffende
de
bestrijding
van
Afrikaanse
varkenspest,
BS
22
maart
2004
(
 hierna
genoemd
KB
Afrikaanse
varkenspest).

 KB
van
10
september
1981
houdende
maatregelen
van
diergeneeskundige
politie
betreffende
de
klassieke
 varkenspest
en
de
Afrikaanse
varkenspest,
BS
11
november
1981
(hierna
genoemd
varkenspest
KB).
 327
Ministerieel
besluit
van
22
januari
2007
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
voorkoming
van
 epizoötische
ziekten
van
varkens,
BS
30
januari
2001,
(hierna
genoemd
varkensziekten
MB).
 Ministerieel
besluit
van
13
november
2002
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
bestrijding
van
klassieke
 varkenspest
bij
everzwijnen
en
ter
bescherming
van
de
varkensstapel
tegen
de
insleep
van
klassieke
 varkenspest,
gewijzigd
bij
de
ministeriële
besluiten
van
7
januari
2003,
13
februari
2003,
14
april
2003,
 30
oktober
2003,
15
januari
2004,
24
mei
2004,
6
augustus
2004
en
18
februari
2005,
BS
14
november
 2002,
(hierna
genoemd
varkenspest
MB).


77
 



 contact
 tussen
 zieke
 en
 gezonde
 dieren
 zorgt
 voor
 overdracht.
 Daarnaast
 kan
 het
 virus
 ook
 onrechtstreeks
worden
overgedragen
bijvoorbeeld
via
mensen.

 
 242.
 Er
 wordt
 wel
 preventief
 gewerkt
 om
 varkenspest
 te
 voorkomen.
 Vroeger
 was
 het
 onmogelijk
de
varkensstapel
preventief
te
vaccineren
als
bescherming
tegen
de
ziekte
omdat
de
 Europese
Unie
het
vaccin
sinds
1988
verbied.
Tegen
de
Afrikaanse
varkenspest
is
er
geen
vaccin
 voorhanden
en
is
het
nooit
mogelijk
geweest
om
de
varkensstapel
op
die
manier
tegen
de
ziekte
 te
 beschermen.
 De
 preventie
 tegen
 klassieke
 en
 Afrikaanse
 varkenspest
 behelst
 voornamelijk
 het
 navelen
 van
 algemene
 regelen
 die
 gelden
 op
 het
 gehele
 Belgische
 grondgebied
 en
 vooropgesteld
 worden
 door
 twee
 KB’s328.
 Er
 gelden
 een
 aantal
 verboden
 zoals
 het
 verbod
 op
 verzamelingen
 van
 varkens
 behoudens
 enkele
 uitzonderingen329,
 verbod
 om
 varkensbedrijven
 te
 betreden
 binnen
 de
 48uur
 na
 contact
 te
 hebben
 gehouden
 met
 een
 in
 het
 wild
 levend
 everzwijn330,...
Er
gelden
bijkomende
maatregelen
zoals
de
verplichting
om
nieuwe
varkens
die
 aankomen
 in
 het
 bedrijf
 in
 quarantaine
 te
 plaatsen331.
 Ministeriële
 besluiten
 verplichten
 eveneens
een
aantal
maatregelen
die
betrekking
hebben
op
voorzorg
en
hygiëne.

 
 243.
Eens
een
uitbraak
van
klassieke
varkenspest
wordt
vastgesteld
in
een
varkensbedrijf
op
het
 Belgische
grondgebied
hebben
de
ingestelde
maatregelen
tot
doel
die
uitbraak
zo
snel
mogelijk
 af
 te
 zonderen
 om
 verspreiding
 van
 de
 ziekte
 te
 verhinderen
 en
 het
 virus
 uit
 te
 roeien332.
 Het
 FAVV
zal
enkele
maatregelen
toepassen
zoals
het
instellen
van
een
vervoersverbod
van
varkens
 gedurende
maximaal
72uur333.
Rond
het
besmette
bedrijf
worden
enkele
specifieke
maatregels
 getroffen334.
Rond
het
centrum
van
de
uitbraak
wordt
een
zone
van
500m
afgebakend,
in
deze
 zone
 worden
 alle
 varkens,
 everzwijnen
 en
 producten
 afkomstig
 van
 deze
 dieren
 vernietigd335.
 Zowel
in
geval
van
klassieke
als
Afrikaanse
varkenspest
wordt
deze
methode
gehanteerd.

 
 244.
Er
bestaat
dus
geen
specifieke
behandeling
voor
de
klassieke
of
Afrikaanse
varkenspest.
Bij
 besmetting
 worden
 de
 dieren
 massaal
 geruimd336.
 Op
 vlak
 van
 dierenwelzijn
 is
 dit
 een
 zeer
 drastische
regel
aangezien
meestal
besloten
wordt
tot
vernietiging
van
alle
varkens
binnen
een
 straal
 van
 een
 halve
 kilometer
 rond
 een
 besmet
 bedrijf,
 worden
 ook
 veel
 gezonde
 varkens
 afgemaakt.
Daarnaast
zijn
ook
andere
welzijnsproblemen
verbonden
aan
een
uitbraak.
Doordat
 




























































 328
Zie
voetnoot
232.
 329
Artikel
29
varkenspest
KB,
artikel
4
§1
varkenspest
MB.
 330
Artikel
4
§3
varkenspest
MB.
 331
Artikel
19
§4
2°
varkenspest
KB.
 332
Artikel
21
KB
Afrikaanse
varkenspest.
 333

Artikel
3
Varkensziekten
MB.
 334
Artikel
19
KB
Afrikaanse
varkenspest.


335
Artikel
6
§1
KB
Afrikaanse
varkenspest.
 336
Artikel
10
‐17
KB
Afrikaanse
varkenspest,
artikel
10
‐
17
varkenspest
KB.


78
 



 er,
in
de
meeste
gevallen,
een
vervoersverbod337
van
varkens
wordt
opgelegd,
groeien
biggen
uit
 hun
 stal.
 Vaak
 komt
 een
 fokverbod
 te
 laat
 waardoor
 biggen
 onnodig
 moeten
 worden
 gedood.

 Er
bestaat
veel
kritiek
op
deze
manier
van
werken
aangezien
er
voor
de
klassieke
varkenspest
 een
 vaccin
 bestaat.
 Helaas
 is
 het
 vaccin
 binnen
 de
 Europese
 Unie
 sinds
 1988
 verboden338.
 De
 Europese
 Commissie
 kan
 echter
 wel
 een
 tijdelijke
 machtiging
 verlenen
 voor
 een
 vaccinatie
 op
 beperkte
schaal339.
Dit
kan
ondermeer
gebeuren
in
het
kader
van
de
bestrijding
van
de
ziekte
bij
 in
het
wild
levende
dieren.
Op
die
manier
kunnen
everzwijnen
geïmmuniseerd
worden
en
wordt
 vermeden
dat
zij
de
als
huisdier
gehouden
varkens
zouden
besmetten.

 
 245.
Dierenwelzijnsorganisaties
ijveren
voor
een
groter
gebruik
van
het
vaccin.
Het
is
namelijk
 zo
 dat
 het
 vaccin
 dat
 in
 1988
 verboden
 werd
 een
 'oud'
 vaccin
 betreft
 waarbij
 de
 dieren
 virus‐ antistoffen
aanmaken.
Deze
antistoffen
blijven
gedurende
de
rest
van
het
leven
van
het
dier
in
 het
bloed
waardoor
geen
onderscheid
kon
gemaakt
worden
tussen
'schone'
en
besmette
dieren.
 Sinds
2000
bestaat
er
nieuw
efficiënt
vaccin
dat
wel
toelaat
onderscheid
te
maken
tussen
zieke
 en
gevaccineerde
dieren.
Toch
willen
de
Europese
landen
er
niet
aan.
Redenen
om
het
vaccin
te
 weigeren
of
te
verbieden
zijn
enkel
economisch
bepaald.
Een
vaccin
kost
2€
per
injectie
en
elk
 dier
 heeft
 gedurende
 zijn
 leven
 twee
 keer
 zo'n
 injectie
 nodig.
 De
 kosten
 van
 ruimingsmaatregelen
 bij
 een
 uitbraak
 zouden
 naar
 verluid
 beduidend
 lager
 zijn
 dan
 de
 vaccinatiekost.
Bovendien
zouden
consumenten
geen
gevaccineerd
vlees
op
hun
bord
willen,
al
 is
dit
argument
eenvoudig
van
tafel
te
vegen
aangezien
varkens
een
van
de
meest
gevaccineerde
 dieren
zijn
die
op
ons
bord
komen340.
 246.
 Het
 mag
 duidelijk
 wezen
 dat
 Europa
 haar
 economische
 belangen
 verkiest
 boven
 het
 dierenwelzijn.

 
 247.
 werd
 varkenspest
 gedetecteerd
 binnen
 de
 populatie
 wilde
 varkens.
 Het
 uitroeien
 van
 de
 pest
 was
 toen
 succesvol,
 maar
 de
 dreiging
 dat
 het
 virus
 vanuit
 de
 everzwijnenpopulatie
 in
 Duitsland
opnieuw
in
de
wilde
fauna
in
België
wordt
binnengebracht,
blijft
bestaan.
De
Belgische
 varkensstapel
is
vrij
van
klassieke
varkenspest,
maar
de
beelden
van
de
varkens
pest
van
1997
 staan
 nog
 steeds
 op
 het
 netvlies
 gegrift,
 waakzaamheid
 blijft
 steeds
 geboden.

 Sinds
1985
is
de
volledige
varkenspopulatie
in
België
vrij
van
de
Afrikaanse
varkenspest.

 
 B.
BSE
 
 




























































 337
Artikel
20
§2
KB
Afrikaanse
varkenspest,
artikel
27
varkenspest
KB.
 338
Artikel
32
en
34

varkenspest
KB.
 339
Artikel
33
varkenspest
KB.


340
Varkens
worden
reeds
gevaccineerd
tegen
de
vlekziekte,
de
bacterie
E.Coli,...



79
 



 248.
 Boviene
 spongiforme
 encefalopathie
 of
 B.S.E.
 of
 ook
 wel
 de
 dollekoeienziekte
 genoemd
 is
 een
 dodelijke
 aandoening
 die
 de
 hersenen
 van
 runderen
 treft.
 Deze
 overdraagbare
 neurodegeneratieve
aandoening
heeft
een
zeer
lange
incubatieperiode
van
minstens
tweeënhalf
 jaar.
In
tegenstelling
tot
deze
periode
gaat
het
dier,
eenmaal
de
symptomen
zijn
opgetreden,
vrij
 snel
dood.
De
ziekte
kwam
voor
het
eerst
voor
in
1986

in
het
Verenigd
Koninkrijk.
Al
snel
werd
 duidelijk
dat
de
oorsprong
van
de
epidemie
te
vinden
was
in
het
voeder
dat
het
vee
te
eten
kreeg
 en
 vervaardigd
 werd
 uit
 weefsels
 van
 runderen
 zoals
 hersenen
 en
 ruggenmerg
 die
 met
 B.S.E.
 agens
 waren
 besmet.
 De
 ziekte
 tast
 de
 hersenen
 en
 het
 ruggenmerg
 van
 de
 koeien
 aan.
 Deze
 aantasting
 van
 het
 centrale
 zenuwstelsel
 zorgt
 voor
 gedragsveranderingen
 bij
 de
 runderen.
 Ze
 vertonen
 hevige
 schrikreacties
 en
 overgevoeligheid
 voor
 licht.
 Daarnaast
 treden
 ook
 bewegingsstoornissen
op.
Uiteindelijk
sterft
het
dier
aan
de
ziekte.

 
 249.
Naast
koeien
kunnen
ook
andere
dieren
zoals
geiten
getroffen
worden
door
de
aandoening.
 Bovendien
 is
 B.S.E.
 niet
 ongevaarlijk
 voor
 de
 mens.
 Mensen
 die
 besmet
 vlees
 eten
 kunnen
 ook
 ziek
 worden.
 Wanneer
 de
 ziekte
 zich
 manifesteert
 onder
 de
 mens
 heet
 ze
 Creutzfeldt‐Jakob
 (CJD).
 Deze
 ziekte
 kent
 verschillende
 vormen,
 maar
 langst
 bekend
 is
 de
 'sporadische
 vorm'
 waarbij
de
hersens
worden
aangetast
wat
en
die
uiteindelijk
de
dood
tot
gevolg
heeft.

 
 250.
 De
 meeste
 B.S.E.
 gevallen
 werden
 vast
 gesteld
 in
 de
 Europese
 Unie
 en
 dan
 vooral
 in
 het
 Verenigd
Koninkrijk.
Het
eerste
geval
in
België
werd
geïdentificeerd
in
oktober
1997.

 
 251.
 Om
 de
 verspreiding
 van
 B.S.E.
 te
 verhinderen
 en
 beperken
 werden
 enkele
 maatregelen
 genomen
 in
 het
 Verenigd
 Koninkrijk.
 Ook
 andere
 landen
 namen
 maatregelen
 maar
 de
 verschillen
tussen
de
landen
onderling
waren
aanvankelijk
erg
groot.

 Europa
 greep
 in
 en
 legde
 enkele
 gezondheids‐
 en
 veterinairrechtelijke
 voorschriften
 vast
 ter
 bestrijding
 van
 alle
 vormen
 van
 B.S.E.
 bij
 diersoorten
 die
 in
 de
 voedselketen
 terecht
 kunnen
 komen.
 Deze
 regels
 strekken
 er
 vooral
 toe
 om
 risico's
 voor
 de
 diergezondheid
 en
 de
 volksgezondheid
te
vermijden
bij
het
in
de
handel
brengen
van
dieren
en
dierlijke
producten.
 Deze
 maatregelen
 zijn
 op
 Europees
 vlak
 geharmoniseerd341.
 Een
 eerste
 richtlijn
 stelt
 voorwaarden
 voor
 preventie,
 bestrijding
 en
 uitroeiing
 voorop342.
 Daarnaast
 ontwikkelde
 de
 Europese
 Unie
 een
 werkwijze
 om
 een
 geografisch
 overzicht
 te
 verkrijgen
 met
 de
 risico's
 inschatting
 op
 B.S.E.
 per
 lidstaat.
 Deze
 methode
 bestaat
 uit
 4
 niveaus
 waarbij
 in
 klasse
 I
 het
 




























































 341


Alle
 geldende
 Europese
 wetgevende
 teksten
 zijn
 terug
 te
 vinden
 op
 de website over EST van de Europese Commissie
(Engelstalige
site
maar
teksten
ook
in
het
Frans
beschikbaar),
via
de
link
"legislation"
 in
rubriek
"topics".

 342
 Verordening
(EG)
nr.
999/2001(gecoördineerde
versie)
van
het
 Europees
Parlement
en
de
Raad
van
 22/05/2001
 houdende
 vaststelling
 van
 voorschriften
 inzake
 preventie,
 bestrijding
 en
 uitroeiing
 van
 bepaalde
O.S.E,
Pb.L.147 van 31.5.2001.


80
 



 risico
op
B.S.E.
het
laagst
is,
wat
wil
zeggen
dat
het
zeer
onwaarschijnlijk
is
dat
in
die
streek
een
 of
meerdere
dieren
besmet
zou
zijn.
De
voorlopige
indeling
van
de
lidstaten
volgens
B.S.E.
risico
 gebeurde
door
een
beschikking
in
2007343.
 
 252.
 Hierna
 werd
 door
 het
 OIE
 (Office
 International
 des
 Epizooties)
 aan
 de
 hand
 van
 de
 B.S.E.
 dossiers
 van
 de
 verschillende
 lidstaten
 een
 lijst
 opgesteld
 met
 lidstaten
 erkend
 als
 'land
 met
 gecontroleerd
 B.S.E.
 risico'
 en
 een
 lijst
 met
 de
 lidstaten
 erkend
 als
 'land
 met
 een
 verwaarloosbaar
 B.S.E.
 risico'.
 Deze
 lijsten
 werden
 voorgesteld
 aan
 het
 Internationaal
 comité
 van
de
OIE
en
tijdens
de
76e
algemene
vergadering
van
25
tot
30
mei
2008
aangenomen.
België
 staat
hierdoor
gesignaleerd
op
de
lijst
van
de
landen
met
een
gecontroleerd
B.S.E.
risico344.
 
 253.
Ook
op
nationaal
vlak
bestaat
er
regelgeving
rond
B.S.E.
De
verordening
(EG)
nr.
999/2001

 werd
 omgezet
 naar
 Belgisch
 recht.
 Epidemiologisch
 toezicht,
 meer
 bepaald
 de
 organisatie
 van
 het
actieve
en
het
passieve
toezicht
op
levende
en
dode
dieren,
uitroeiing
en
schadevergoeding,

 werd
 geregeld
 in
 het
 KB
 van
 17
 maart
 1997
 houdende
 organisatie
 van
 het
 epidemiologisch
 toezicht
 op
 overdraagbare
 spongiforme
 encefalopathieën
 bij
 herkauwers345.
 De
 wijze
 van
 het
 toezicht
werd
geregeld
in
een
Ministerieel
besluit346.


 
 254.
Om
de
gezondheid
van
consumenten
te
beschermen
verordende
de
EU
de
introductie
van
 snelle
 B.S.E.‐tests
 op
 alle
 geslachte
 vee
 ouder
 dan
 30
maanden
 en
 op
 risicopopulaties
 zoals
 uit
 noodzaak
 geslachte
 dieren
 en
 dieren
 die
 dood
 aangetroffen
 werden
 op
 de
 boerderij
 ("actief"
 toezicht).
Dit
toezicht
vertaalt
zich
naar
realiteit
in
de
slachthuizen
door
een
KB,
meer
bepaald
 het
KB
betreffende
de
handel
in
slachtvlees
en
houdende
de
reglementering
van
de
keuring
der
 hier
 ten
 lande
 geslachte
 dieren347.
 Daarnaast
 werden
 regels
 opgelegd
 i.v.m.
 het
 in
 de
 handel
 brengen
 van
 vlees
 van
 runderen
 dat
 gespecificeerd
 wordt
 als
 risicomateriaal348
 en
 het
 verwerken
 van
 dit
 materiaal
 tot
 diervoeder349.
 Wat
 onder
 gespecificeerd
 risico
 materiaal
 valt
 wordt
eveneens
geregeld
in
enkele
KB’s350.

 




























































 343
Beschikking
2007/453/EG
van
29
juni
2007,
Pb.L.
174/82.
 344
dit
overeenkomstig
de
bepalingen
van
artikel
2.3.13.4
van
de
Code
sanitaire
des
animaux
terrestres
de
 l’OIE.
 345
 KB
 van
 17
 maart
 1997
 houdende
 organisatie
 van
 het
 epidemiologisch
 toezicht
 op
 overdraagbare
 spongiforme
encefalopathieën
bij
herkauwers,
BS
26
maart
1997.
 346
 Ministerieel
 besluit
 van
 15
 januari
 2004
 tot
 vaststelling
 van
 bepaalde
 maatregelen
 ter
 uitroeiing
 van
 overdraagbare
spongiforme
encefalopathieën,
BS
2
februari
2004.
 347
KB
van
9
maart
1953
betreffende
de
handel
in
slachtvlees
en
houdende
reglementering
van
de
keuring
 der
hier
te
lande
geslachte
dieren,
herzien,
BS
28
september
2010.
 348
KB
van
4
juli
1996
betreffende
de
algemene
en
bijzondere
exploitatievoorwaarden
van
de
slachthuizen
 en
andere
inrichtingen;
KB
van
30
december
1992
betreffende
het
vervoer
van
vers
vlees,
vleesproducten
 en
vleesbereidingen,
herzien,
BS
22
april
2005.
 349
 KB
 van
 21
 februari
 2006
 (+
 KB
 van
 16
 januari
 2006)
 betreffende
 de
 erkenning
 en
 de
 registratie
 van
 fabrikanten
en
tussenpersonen
in
de
sector
dierenvoeding;
KB
van
8
februari
1999
betreffende
de
handel


81
 



 Aangezien
in
België
de
gewesten
bevoegd
zijn
voor
alles
wat
betrekking
heeft
tot
het
ophalen
en
 verwijderen
 van
 gespecificeerd
 risicomateriaal
 betreft,
 bestaat
 er
 naast
 nationale
 regelgeving
 ook
 heel
 wat
 gewestelijke
 regelgeving.
 
 Voor
 het
 Vlaamse
 gewest
 is
 de
 Openbare
 Afvalstoffenmaatschappij
(OVAM)
hiervoor
bevoegd.
 
 255.
 Net
 als
 voor
 varkenspest
 bestaat
 er
 voor
 B.S.E.
 geen
 behandeling.
 Bij
 een
 uitbraak
 van
 de
 ziekte
 worden
 alle
 dieren
 binnen
 een
 straal
 rond
 het
 veebedrijf
 afgemaakt.
 
 Er
 bestaat
 geen
 alternatief
voor
deze
ziekte,
een
vaccin
is
niet
voorhanden.
Om
dieren
het
leed
van
vroegtijdige
 afslachting
 te
 besparen
 is
 het
 noodzakelijk
 om
 fors
 te
 investeren
 in
 preventie.
 Een
 diervriendelijke
 doch
 belangrijke
 preventiemaatregel
 is
 mogelijks
 het
 verbieden
 van
 internationale
transporten
om
verspreiding
van
de
ziekte
te
voorkomen.

 
 C.
MKZ
 
 256.
Mond
‐
en
klauwzeer
of
MKZ
is
een
ziekte
die
wordt
veroorzaak
door
een
virus
en
vooral
 tweehoevige,
zowel
gedomesticeerde
als
in
het
wild
levende,
dieren
treft.
Mond‐
en
klauwzeer
is
 zeer
besmettelijk.
Geïnfecteerde
dieren
kampen
met
koorts
en
krijgen
aften
en
blaasjes
rond
de
 mond
en
op
de
poten.
Als
deze
aften
openbarsten
kunnen
zweren
ontstaan.
De
ziekte
wordt
vaak
 duidelijker
opgemerkt
bij
runderen
dan
bij
schapen
en
geiten
en
uit
zich
door
dat
de
dieren
niet
 meer
willen
eten,
hinken,
weigeren
zich
te
verplaatsen,
enz.

Zoals
reeds
aangehaald
is
mond‐
en
 klauwzeer
 een
 uiterst
 besmettelijk
 virus
 dat
 wordt
 overgedragen
 door
 besmette
 dieren
 op
 gezonde
 dieren
 door
 het
 vocht
 dat
 uit
 de
 aften
 komt,
 speeksel,
 melk,
 sperma,
 urine,
 faeces
 en
 zelfs
uitgeademde
lucht.

De
ziekte
levert
reeds
een
besmettingsgevaar
op
voor
anderen
van
bij
 de
 besmetting,
 nog
 voor
 er
 duidelijke
 symptomen
 waarneembaar
 zijn.
 Het
 betreft
 een
 sterk
 resistent
virus
dat
lange
tijd
kan
overleven
in
het
buitenmilieu.
Overdracht
kan
dan
geschieden
 door
 contact
 met
 zieke
 dieren,
 contact
 met
 reeds
 besmette
 maar
 nog
 niet
 zieke
 dieren
 of
 voorwerpen,
contact
met
besmette
stoffen
zoals
mest
en
voeder.

 
 257.
 Een
 concrete
 behandeling
 is
 niet
 voorhanden
 voor
 mond‐
 en
 klauwzeer.
 De
 zieke
 volwassen
 dieren
 genezen
 meestal
 maar
 blijven
 gedurende
 lange
 tijd
 drager
 van
 de
 ziekte
 





























































































































































































 en
het
gebruik
van
stoffen
bestemd
voor
dierlijke
voeding,
BS
3
maart
2006;
Ministerieel
besluit
van
22
 februari
 2001
 tot
 vaststelling
 van
 controlemaatregelen
 betreffende
 het
 gebruik
 van
 bepaalde
 verwerkte
 dierlijke
eiwitten
bestemd
voor
dierlijke
voeding,
BS
29
januari
2001.

 350
KB
van
4
juli
1996
betreffende
de
algemene
en
bijzondere
exploitatievoorwaarden
van
de
slachthuizen
 en
andere
inrichtingen;
KB
van
22
december
2005
tot
vaststelling
van
aanvullende
maatregelen
voor
de
 organisatie
van
de
officiële
controles
van
voor
menselijke
consumptie
bestemde
producten
van
dierlijke
 oorsprong,
 BS
 3
 september
 1996;
 KB
 van
 10
 november
 2005
 betreffende
 de
 detailhandel
 in
 bepaalde
 levensmiddelen
van
dierlijke
oorsprong,
herzien,
BS
8
februari
2010.


82
 



 waardoor
kans
op
overdracht
en
nieuwe
besmettingen
gevoelig
stijgt.
Jonge
dieren
kunnen
een
 andere
variant
van
de
ziekte
ontwikkelen
die
vaak
een
dodelijke
afloop
kent.

 Voor
mond‐
en
klauwzeer
bestaat
er
een
vaccin.
Vroeger
werd
deze
vaak
toegepast
met
het
oog
 op
 preventie.
 Dit
 vaccin
 is
 echter
 vrij
 duur
 en
 moet
 jaarlijks
 opnieuw
 gegeven
 worden.
 Bovendien
 geeft
 het
 geen
 bescherming
 tegen
 elke
 vorm
 van
 mond‐
 en
 klauwzeer.
 Sinds
 1991
 heeft
de
Europese
Unie
evenwel
de
status
"ziektevrij
zonder
vaccin"
verworven
wat
inhoudt
dat
 zij
geen
gebruik
meer
maakt
van
vaccins
om
zo
haar
exportmarkt
te
vergroten.

 
 258.
Momenteel
geschiedt
de
preventie
door
het
opvolgen
van
enkele
algemene
maatregelen
die
 vastgelegd
zijn
in
de
richtlijn
2003/85/EG
van
de
Commissie
tot
vaststelling
van
communautaire
 maatregelen
voor
de
bestrijding
van
mond‐
en
klauwzeer
351.
Deze
richtlijn
strekt
tot
vaststelling
 van
 de
 minimale
 communautaire
 bestrijdings‐
 en
 uitroeiingsmaatregelen
 die
 bij
 het
 uitbreken
 van
 mond‐
 en
 klauwzeer
 moeten
 worden
 toegepast,
 ongeacht
 het
 betrokken
 virustype
 en
 het
 bepalen
 van
 preventieve
 maatregelen
 om
 ervoor
 te
 zorgen
 dat
 de
 bevoegde
 autoriteiten
 en
 de
 landbouwgemeenschap
zelf
beter
bedacht
zijn
op
mond‐
en
klauwzeer352.

 
 259.
De
richtlijn
bepaalt
dat
elke
haard
van
mond‐
en
klauwzeer
dient
te
worden
gemeld353.
De
 personen
 die
 in
 hun
 werk
 met
 dieren
 van
 gevoelige
 soorten
 in
 contact
 staan,
 dienen
 de
 aanwezigheid
 of
 vermoedelijke
 aanwezigheid
 van
 de
 ziekte
 onverwijld
 te
 melden
 bij
 de
 bevoegde
autoriteiten
of
een
officiële
dierenarts.
 
 260.
 Indien
 een
 uitbraak
 wordt
 vermoed,
 moeten
 de
 lidstaten
 er
 op
 toezien
 dat
 enkele
 maatregelen
 worden
 genomen;
 er
 moet
 meteen
 een
 onderzoek
 opgestart
 worden
 en
 dieren
 en/of
producten
van
dierlijke
oorsprong
mogen
het
bedrijf
niet
binnen
komen
of
verlaten354.

 Wanneer
 een
 uitbraak
 effectief
 wordt
 vastgesteld
 worden
 alle
 ziekte
 gevoelige
 dieren
 op
 het
 bedrijf
ter
plaatse
gedood
en
worde
de
karkassen
van
deze
dieren
meteen
verwerkt355.
Ook
alle
 producten
 van
 dierlijke
 oorsprong
 worden
 vernietigd356.
 
 Daarnaast
 moeten
 alle
 gebruikte
 gebouwen,
voertuigen
en
materialen
onder
officieel
toezicht
gereinigd
en
ontsmet
worden357.































































 351
 Richtlijn
 2003/85/EG
 van
 de
 Commissie
 tot
 vaststelling
 van
 communautaire
 maatregelen
 voor
 de
 bestrijding
 van
 mond‐
 en
 klauwzeer
 en
 tot
 wijziging
 van
 Richtlijn
 92/46/EEG,
 Pb.L.
 51/26,
 (hierna
 genoemd
MKZ
richtlijn).

 352
Artikel
1
MKZ
richtlijn.
 353
Artikel
3
§1
A
MKZ
richtlijn.

 354
Artikel
4
§2
MKZ
richtlijn.
 355
Artikel
8
MKZ
richtlijn.

 356

Artikel
10
MKZ
richtlijn.

 357
Artikel
11
MKZ
richtlijn.



83
 



 Rond
 het
 getroffen
 bedrijf
 moet
 een
 beschermingsgebied
 worden
 ingesteld
 met
 een
 straal
 van
 ten
 minste
 3
 km
 en
 een
 toezichtsgebied
 van
 minimaal
 10
 km358.
 Alle
 bedrijven
 binnen
 het
 beschermingsgebied
moeten
geregistreerd
worden
en
de
dieren
die
aanwezig
zijn
op
het
bedrijf
 moeten
geteld
worden359.
Een
veterinaire
inspectie
zal
dan
de
betrokken
bedrijven
inspecteren.
 Ziektegevoelige
dieren
mogen
het
bedrijf
niet
verlaten
en/of
vervoerd
worden360.

 
 261.
Tegen
mond
‐
en
klauwzeer
bestaat
een
doeltreffende
vaccinatie
maar
deze
is
verboden361.
 Ook
 handel
 in
 gevaccineerde
 dieren
 is
 niet
 toegestaan,
 behalve
 onder
 strikte
 voorwaarden.
 Noodvaccinatie
 is
 mogelijk
 wanneer
 ondanks
 de
 genomen
 maatregelen,
 de
 ziekte
 zich
 toch
 dreigt
uit
te
breiden362.
Of
wanneer
andere
lidstaten
mogelijks
risico
lopen363.

 
 262.
Bovenstaande
regelgeving
is
omgezet
naar
Belgisch
recht
door
het

KB
van
10
oktober
2005
 betreffende
de
bestrijding
van
mond‐
en
klauwzeer364.
Verder
worden
nog
andere
maatregelen
 voorzien
op
vlak
van
toezicht365.
 
 263.
Omwille
van
de
besmettelijkheid
en
de
economische
impact
van
de
ziekte
moet
deze
bij
het
 geringste
vermoeden
verplicht
worden
aangegeven
bij
de
provinciale
controle
eenheid
van
het
 FAVV.
 
 264.
Momenteel
is
België
vrij
van
mond‐
en
klauwzeer,
maar
de
rest
van
Europa
kende
nog
een
 aantal
uitbraken.
Zo
viel
Engeland
aan
de
ziekte
ten
prooi
in
2001
en
2007.
Momenteel
speelt
de
 ziekte
ook
op
in
Bulgarije
en
de
grens
met
Turkije.

 
 D.
VOGELGRIEP
 
 265.
 De
 vogelgriep
 of
 Aviaire
 Influenza
 is
 een
 zeer
 besmettelijke
 virusziekte
 die
 alle
 vogelsoorten
 treft.
 Bij
 sommige
 vogelsoorten
 zoals
 kalkoenen
 is
 de
 ziekte
 gemakkelijk
 op
 te
 merken
 aan
 de
 hand
 van
 de
 symptomen,
 bij
 andere
 vogelsoorten
 zoals
 eenden
 en
 andere
 




























































 358
Artikel
7
MKZ
richtlijn.

 359
Artikel
6
MKZ
richtlijn.
 360
Artikel
22
MKZ
richtlijn.

 361
Artikel
49
§1
MKZ
richtlijn.

 362
Artikel
50
MKZ
richtlijn.

 363
Artikel
51
MKZ
richtlijn.
 364
KB
van
10
oktober
2005
betreffende
de
bestrijding
van
mond‐
en
klauwzeer,
BS
17
oktober
2005.
 365
 Ministerieel
 besluit
 van
 22
 april
 2002
 houdende
 tijdelijke
 maatregelen
 ter
 bestrijding
 van
 mond‐
 en
 klauwzeer,
 BS
 21
 september
 2007;
 Ministerieel
 besluit
 van
 22
 januari
 2007
 houdende
 tijdelijke
 maatregelen
ter
voorkoming
van
epizoötische
ziekten
van
varkens,
BS
30
januari
2007.
 






84
 



 watervogels
is
de
ziekte
nauwelijks
te
herkennen.
Welke
symptomen
het
dier
vertoont,
hangt
af
 van
verschillende
factoren
zoals
de
stam
van
de
ziekte,
de
leeftijd

van
het
dier,
de
omgeving
en
 eventuele
 andere
 infecties.
 Typische
 ziektetekens
 zijn
 ademhalingsproblemen,
 gezwollen
 kop
 waarbij
de
kam
en
lellen
een
blauwe
kleur
verkrijgen,
sufheid,
gebrekkige
eetlust,
legdaling
en
 sterfte.
Het
sterftecijfer
kan
variëren
en
hangt
af
van
de
virusstam.

 
 266.
 Besmetting
 tussen
 dieren
 vindt
 plaats
 door
 direct
 contact
 met
 zieke
 dieren
 of
 door
 blootstelling
aan
besmet
materiaal
zoals
mest
of
vuile
kratten.
Indirecte
besmetting
is
mogelijk
 via
de
lucht,
zij
het
over
korte
afstand.
Vaak
zijn
watervogels
die
in
het
wild
leven
virusdragers
 zonder
 dat
 zij
 zichtbaar
 ziek
 zijn.
 Mest
 van
 besmette
 vogels
 die
 overvliegen
 kan
 zo
 een
 besmetting
 veroorzaken.
 Het
 is
 dus
 belangrijk
 om
 contact
 tussen
 gedomesticeerde
 en
 wilde
 vogels
te
vermijden
ter
preventie
van
vogelgriep.

 
 267.
 Ook
 voor
 deze
 ziekte
 bestaat
 een
 vaccin
 maar
 deze
 wordt
 opnieuw
 verboden366
 door
 de
 Europese
 Unie
 in
 het
 kader
 van
 hun
 "gezond
 zonder
 vaccin"
 beleid367.
 Bovendien
 bestaan
 er
 enorm
 veel
 stammen
 van
 het
 vogelgriepvirus
 waardoor
 het
 onmogelijk
 is
 om
 tegen
 al
 deze
 vormen
 te
 gaan
 vaccineren.
 Uitzonderlijk
 kan
 de
 Commissie
 toelating
 geven
 om
 in
 sommige
 gevallen
 over
 te
 gaan
 tot
 vaccinatie
 onder
 strikte
 voorwaarden368.
 Dit
 is
 ondermeer
 het
 geval
 geweest
 in
 Duitsland
 en
 Nederland369.
 Hobbyhouders
 mogen
 wel
 vaccineren.
 De
 vogelgriepbestrijding
 en
 preventie
 wordt
 geregeld
 in
 vele
 richtlijnen370.
 
 Ter
 preventie
 van
 de































































 366
Artikel
52
vogelgrieprichtlijn.


367
 2006/415/EG:Beschikking
 van
 de
 Commissie
 van
 14
 juni
 2006
 betreffende
 bepaalde
 beschermende
 maatregelen
 in
 verband
 met
 hoogpathogene
 aviaire
 influenza
 van
 het
 subtype
 H5N1
 bij
 pluimvee
 in
 de
 Gemeenschap
en
tot
intrekking
van
Beschikking
2006/135/EG,
Pb.L.
199/36
2006;
2005/94/EG:Richtlijn
 2005/94/EG
van
de
Raad
van
20
december
2005
betreffende
communautaire
maatregelen
ter
bestrijding
 van
 aviaire
 influenza
 en
 tot
 intrekking
 van
 Richtlijn
 92/40/EEG,
 Pb.L.
 10/16
 2006,
 (hierna
 genoemd
 vogelgriep
richtlijn);
2006/563/EG:
Beschikking
van
de
Commissie
van
11
augustus
2006
tot
vaststelling
 van
 bepaalde
 beschermende
 maatregelen
 in
 verband
 met
 hoogpathogene
 aviaire
 influenza
 van
 het
 subtype
H5N1
bij
wilde
vogels
in
de
Gemeenschap
en
tot
intrekking
van
Beschikking
2006/115/EG,
Pb.L.
 222
 2006;
 2007/25/EG
 Beschikking
 van
 de
 Commissie
 van
 22
 december
 2006
 tot
 vaststelling
 van
 bepaalde
beschermende
maatregelen
in
verband
met
hoogpathogene
aviaire
influenza
en
het
verkeer
van
 gezelschapsvogels
 die
 hun
 eigenaar
 vergezellen,
 Pb.L.
 291
 2007;
 2007/318/EG
 Verordening
 van
 de
 Commissie
 van
 23
 maart
 2007
 tot
 vaststelling
 van
 de
 veterinairrechtelijke
 voorschriften
 voor
 de
 invoer
 van
bepaalde
vogels
in
de
Gemeenschap
en
de
desbetreffende
quarantainevoorschriften.
 368
Artikel
53
vogelgrieprichtlijn.
 369
 2006/705/EG
 Beschikking
 van
 de
 Commissie
 van
 20
 oktober
 2006
 tot
 goedkeuring
 van
 het
 door
 Duitsland
 krachtens
 Richtlijn
 2005/94/EG
 van
 de
 Raad
 ingediende
 programma
 voor
 preventieve
 vaccinatie
 tegen
 aviaire
 influenza
 van
 subtype
 H5
 in
 bepaalde
 bedrijven
 in
 Noord‐Rijnland‐Westfalen,
 Pb.L.
 291,
 2006
 39‐38;
 2006/528/EG:
 Beschikking
 van
 de
 Commissie
 van
 27
 juli
 2006
 tot
 wijziging
 van
 Beschikking
 2006/147/EG
 betreffende
 preventieve
 vaccinatie
 tegen
 hoogpathogene
 aviaire
 influenza
 H5N1
 in
 Nederland
 en
 aanverwante
 bepalingen
 betreffende
 verplaatsingen,
 Pb.L.
 10
 van
 14.1.2006,
 blz.
 16.

 370
Art
1
vogelgrieprichtlijn.


85
 



 vogelgriep
 worden
 enkele
 maatregelen
 getroffen371.
 De
 eerste
 maatregel
 die
 momenteel
 enkel
 nog
 geldt
 in
 de
 gevoelige
 natuurgebieden
 is
 de
 ophokplicht372.
 Hierbij
 moet
 pluimvee
 afgeschermd
worden
van
mogelijke
wilde
vogels.
Het
volstaat
op
dit
ogenblik
dat
de
Belgische
 particulier
de
mogelijkheid
heeft
om
zijn
pluimvee
binnen
de
24u
af
te
schermen
wanneer
dat
 effectief
nodig
zou
zijn.
Daarnaast
gelden
specifieke
regels
voor
verzamelingen
van
pluimvee
en
 vogels
 zoals
 manifestaties
 of
 prijskampen
 waar
 een
 grote
 hoeveelheid
 pluimvee
 wordt
 samengebracht373.
 Tevens
 is
 invoer
 van
 pluimvee
 en
 vogels
 uit
 derde
 landen
 (buiten
 Europese
 Unie)
 verboden.
 Voor
 pluimveebedrijven
 gelden
 aparte
 regels
 die
 vooral
 controle
 en
 hygiëne
 beogen.
 Bovendien
 moet
 elke
 mogelijke
 uitbraak
 van
 de
 ziekte
 gemeld
 worden374.

 Sinds
 2003
 zijn
 er
 in
 België
 geen
 voorvallen
 van
 vogelgriep
 meer
 gemeld,
 toch
 blijven
 de
 preventieve
 maatregelen
 omtrent
 het
 verzamelen,
 afschermen
 en
 voederen
 van
 vogels
 en
 pluimvee
 van
 kracht.
 Bovendien
 worden
 deze
 maatregelen
 vaak
 aangepast
 op
 basis
 van
 de
 migratieperioden
van
wilde
vogels
en
de
situatie
in
de
aangrenzende
landen.

 
 268.
Ook
in
de
rest
van
Europa
is
de
situatie
rond
vogelgriep
eerder
stabiel
en
gunstig.
De
laatste
 uitbraak
van
de
ziekte
onder
wilde
vogels
dateert
van
2010
in
Bulgarije.
Duitsland
had
in
2008
 nog
te
kampen
met
een
uitbraak
onder
het
pluimvee.

 
 E.
Q‐KOORTS
 
 269.
 In
 tegenstelling
 tot
 de
 andere
 dierziekten
 is
 Q‐koorts
 een
 bacteriële
 zieke
 die
 wordt
 veroorzaakt
 door
 Coxielle
 burnetii.
 Er
 zijn
 verschillende
 diersoorten
 gevoelig
 voor
 deze
 ziekte
 maar
 herkauwers
 zijn
 de
 belangrijkste
 gastheren.
 Bovendien
 kan
 deze
 ziekte
 op
 de
 mens
 overgedragen
 worden
 waardoor
 ze
 meer
 risico
 inhoudt
 voor
 de
 volksgezondheid
 dan
 voor
 de
 diergezondheid375.

 
 270.
 Q‐koorts
 brengt
 bij
 herkauwers
 vaak
 geen
 symptomen
 teweeg.
 Eventuele
 problemen
 bij
 dracht
 en
 geboorte
 van
 schapen
 en
 geiten
 zijn
 wel
 mogelijk376.
 Bij
 runderen
 kan
 dit
 dan
 weer
 leiden
tot
onvruchtbaarheid.
Ook
bij
de
mens
verloopt
de
ziekte
in
vele
gevallen
asymptomatisch
 maar
ook
een
acute
vorm
met
kwalijke
gevolgen
voor
zwangere
vrouwen
is
mogelijk.
De
ziekte































































 371
 KB
 van
 5
 mei
 2008
 betreffende
 de
 bestrijding
 van
 aviaire
 influenza;
 Ministerieel
 besluit
 van
 3
 april
 2006
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
bestrijding
van
aviaire
in‐fluenza,
BS
9
mei
2008.
 372
Artikel
7
§2
C
vogelgrieprichtlijn.
 373
Artikel
21
en
22
vogelgrieprichtlijn.
 374
Artikel
5
§1
vogelgrieprichtlijn.
 375
Zie
hierover:
http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=3163.
 376
Zie
hierover:
http://www.afsca.be/dierengezondheid/qkoorts/.


86
 



 kent
 ook
 een
 chronische
 vorm
 waarbij
 stoornissen
 bij
 de
 zwangerschap
 en
 hartproblemen
 mogelijk
zijn.

 
 271.
 De
 overdracht
 gebeurt
 door
 uitscheiding
 van
 de
 bacterie
 in
 melk,
 urine,
 faeces
 en
 andere
 lichaamssappen.
 Vooral
 wanneer
 de
 besmette
 dieren
 door
 de
 ziekte
 een
 abortus
 ondergaan
 wordt
 een
 grote
 hoeveelheid
 bacteriën
 uitgestort.
 Besmette
 dieren
 blijven
 veelal
 voor
 de
 rest
 van
hun
leven
drager
van
de
ziekte
en
kunnen
ze
dus
blijven
verspreiden.
Coxiella
burnetii
kan
 lang
 overleven
 in
 de
 buitenlucht
 en
 zich
 soms
 over
 grote
 afstanden
 verspreiden.
 Zowel
 dieren
 als
 mensen
 kunnen
 op
 een
 aantal
 manieren
 besmet
 worden,
 waaronder
 het
 inademen
 van
 besmette,
fijne
deeltjes.
Ook
teken
kunnen
een
rol
spelen
bij
de
overdracht.
 Over
 de
 ziekte
 is
 nog
 maar
 weinig
 geweten
 en
 grote
 principes
 rond
 preventie
 en
 bestrijding
 bestaan
 tot
 op
 heden
 nog
 niet377.
 Het
 FAVV
 heeft
 als
 belangrijkste
 bestrijdingsmaatregel
 ingevoerd
 dat
 melk
 van
 dieren
 die
 positief
 testen
 op
 de
 bacterie
 of
 een
 risico
 vormen,
 steeds
 gepasteuriseerd
moet
worden.
Deze
bepaling
is
gebaseerd
op
Europese
wetgeving378.
In
andere
 landen
 wordt
 deze
 Europese
 wetgeving
 gebruikt
 als
 basis
 om
 melk
 van
 positieve
 dieren
 te
 verbieden.
 
 In
 België
 komt
 de
 ziekte
 waarschijnlijk
 wel
 voor
 maar
 ze
 geeft
 slechts
 weinig
 aanleiding
tot
uitbraken
van
de
zieke.

 
 F.
BLAUWTONG
 
 272.
Blauwtong
is
een
virusziekte
die
vooral
schapen
treft
en
wordt
overgedragen
door
insecten.
 Besmette
 dieren
 hebben
 vaak
 koorts,
 ontstekingen,
 een
 gezwollen
 en
 soms
 blauwe
 tong,
 vermageren
en
sterven
vaak
binnen
de
8
tot
10
dagen.
Slechts
een
minderheid
herstelt
van
de
 ziekte
maar
draagt
de
blijvende
gevolgen
ervan
zoals
steriliteit
en
groeivertraging.
Ook
andere
 herkauwers
zijn
vatbaar
voor
deze
ziekte
maar
lijden
dan
niet
aan
de
acute
vorm
ervan.

 De
ziekte
komt
vooral
voor
in
het
gebied
waar
de
insecten
leven
die
het
virus
verspreiden.
Het
 betreft
hier
geen
besmettelijke
ziekte
al
kan
ze
wel
worden
doorgegeven
via
bloed
en
sperma.
 Aangezien
men
nog
weinig
weet
over
de
ziekte
zijn
de
preventie
en
bestrijdingsmaatregelen
niet
 zo
 breed.
 Vatbare
 herkauwers
 wordt
 bewegingsvrijheid
 ontzegd
 of
 beperkt.
 De
 grootste
 preventie
zit
in
het
bestrijden
van
de
insecten
die
het
virus
overdragen
en
het
vaccineren379
van
 dieren.
In
principe
worden
besmette
dieren
niet
automatisch
geruimd.

 




























































 377
Http://www.afsca.be/dierengezondheid/qkoorts/#Preventie.
 378


Verordening
 853/2004
 die
 specifieke
 hygiënevoorschriften
 voor
 levensmiddelen
 van
 dierlijke
 oorsprong
vastlegt,
namelijk
bijlage
III
sectie
IX
“Melk
en
zuivelproducten”;verordening
882/2004
inzake
 officiële
controles,
die
het
Agentschap
toelaat
om
specifieke
procedures
die
noodzakelijk
geacht
worden
 voor
het
garanderen
van
de
veiligheid
van
de
voedselketen,
af
te
dwingen.
 379
Richtlijn
2000/75/EG
van
de
Raad
tot
vaststelling
van
specifieke
bepalingen
inzake
de
bestrijding
en
 uitroeiing
 van
 bluetongue,
 Pb.L.
 324/74,
 2000;
 Verordening
 (EG)
 1266/2007
 van
 de
 Commissie
 tot


87
 



 
 Paragraaf
3:
Conclusie
 273.
Als
een
dierziekte
uitbreekt,
wordt
er
als
standaard
maatregel
grootschalig
geruimd.
Zo
zijn
 er
 in
 de
 afgelopen
 tien
 jaar
 meer
 dan
 veertig
 miljoen
 zieke
 en
 gezonde
 dieren
 geruimd.
 Denk
 maar
 aan
 de
 uitbraken
 van
 varkenspest,
 vogelgriep,
 MKZ
 en
 BSE.
 Van
 al
 deze
 ziektes
 zijn
 er
 regelmatig
nieuwe
uitbraken
in
ons
eigen
land
of
in
de
landen
om
ons
heen.
Het
is
niet
de
vraag
 óf,
 maar
 wannéér
 een
 nieuwe
 grootschalige
 uitbraak
 plaats
 zal
 vinden.
 Na
 de
 varkenspest
 (1997)
 riep
 iedereen,
 inclusief
 de
 overheid,
 dat
 de
 internationale
 veetransporten
 aan
 banden
 moesten
 worden
 gelegd
 om
 ziektes
 te
 voorkomen.
 Desondanks
 zijn
 veetransporten
 sindsdien
 verdubbeld,
zowel
in
afstand
als
in
aantal.
Vaccinaties,
die
voor
veel
ziektes
wel
voorhanden
zijn,
 worden
niet
gebruikt
om
commerciële
redenen.
Bijvoorbeeld
omdat
sommige
landen
geen
vlees
 willen
importeren
van
dieren
die
zijn
gevaccineerd.
Of
omdat
men
de
prijs
van
de
vaccinatie
niet
 wil
betalen.
In
alle
gevallen
worden
economische
belangen
steeds
voorop
geplaatst.

 274.
 Ter
 voorkoming
 van
 dierziekten
 zullen
 drastische
 veranderingen
 doorgevoerd
 moeten
 worden
 in
 het
 veehouderijsysteem.
 Door
 regionalisering,
 het
 uitbannen
 van
 lange
 afstandstransporten
en
het
inkrimpen
van
de
bedrijfsgrootte
wordt
de
kans
op
een
dierziekte‐ uitbraak
verkleind
en
zullen
de
gevolgen
van
uitbraken
beperkter
zijn.
Bij
het
fokken
van
dieren
 moet
 de
 nadruk
 liggen
 op
 gezonde,
 weerbare
 rassen
 i.p.v.
 louter
 te
 fokken
 op
 basis
 van
 productiviteit.
Het
huisvestingssysteem
dient
te
worden
aangepast
aan
het
dier
ten
gunste
van
 de
 algemene
 gezondheid
 en
 weerbaarheid.
 Gezonde
 dieren
 zouden
 niet
 langer
 massaal
 vernietigd
 mogen
 worden
 bij
 uitbraken
 van
 besmettelijke
 ziekten.
 Dieren
 worden
 ziek,
 maar
 kunnen
ook
weer
beter
worden.
Preventieve
inenting
van
dieren,
kan
veel
leed
besparen
maar
 vaccinatie
mag
echter
niet
als
lapmiddel
worden
gebruikt
voor
de
intensieve
veehouderij.
 Afdeling
2:
Smetstoffen
 Paragraaf
1:
Inleiding
 275.
 Sinds
 de
 opkomst
 van
 de
 industrialisering
 en
 de
 intensieve
 veeteelt
 werd
 de
 voeding
 van
 het
vee
grondig
aangepast.
Dieren
worden
niet
meer
gevoederd
door
hen
te
laten
grazen
op
de
 





























































































































































































 vaststelling
 van

 uitvoeringsbepalingen
 voor
 Richtlijn
 2000/75/EG
 van
 de
 Raad
 wat
 betreft
 bestrijding,
 monitoring,
surveillance
en
beperkingen
op
de
verplaatsingen
van
bepaalde
dieren
van
vatbare
soorten
in
 verband
 met
 bluetongue,
 Pb.L
 .283
 van
 27.10.2007,
 blz.
 37;
 Ministerieel
 besluit
 van
 22
 april
 2010
 tot
 wijziging
van
het
ministerieel
besluit
van
7
mei
2008
betreffende
de
vaccinatie
tegen
blauwtong,
BS
4
mei
 2010;
 Ministerieel
 besluit
 van
 9
 maart
 2009
 tot
 wijziging
 van
 het
 ministerieel
 besluit
 van
 7
 mei
 2008
 betreffende
de
vaccinatie
tegen
blauwtong,
BS
12
maart
2009;
KB
tot
wijziging
van
het
KB
van
7
mei
2008
 betreffende
de
bestrijding
en
uitroeiing
van
blauwtong,
BS
12
maart
2009;
Ministerieel
besluit
betreffende
 de
vaccinatie
tegen
blauwtong,
BS
9
mei
2008;
KB
betreffende
de
bestrijding
en
uitroeiing
van
blauwtong,
 BS
12
maart
2009.


88
 



 wei.
 In
 plaats
 daarvan
 werd
 overgeschakeld
 op
 graanproducten,
 soja
 en
 ander
 krachtvoer.
 Op
 die
 manier
 gaan
 dieren
 sneller
 en
 beter
 groeien.
 De
 industrialisering
 van
 de
 vleesproductie
 en
 het
intensief
houden
van
dieren
in
grote
massa
heeft
ervoor
gezorgd
dat
dieren
besmet
kunnen
 raken
 met
 vetten
 en
 andere
 smetstoffen
 die
 ze
 opnemen
 via
 het
 voeder.
 Aangezien
 alle
 dieren
 hetzelfde
voedsel
krijgen,
is
een
besmetting
meteen
van
dien
aard
dat
er
enorme
hoeveelheden
 dieren
en
dierlijke
producten
onbruikbaar
zijn
voor
(menselijke)
consumptie.
Men
tracht
vooral
 de
consumenten
te
behoeden
tegen
zulke
besmettingen.
Dit
wordt
getracht
met
behulp
van
een
 controle
 programma
 van
 het
 FAVV380.
 Maar
 ondanks
 deze
 inzet
 treden
 er
 op
 regelmatige
 tijdstippen
problemen
op
met
dioxines,
PCB's
en
andere
smetstoffen.
 Paragraaf
2:
Overzicht
 A.
DIOXINES
EN
PBC
 276.
De
term
dioxine
verwijst
naar
een
familie
van
molecules
die
meer
dan
200
in
vet
oplosbare
 stoffen
 bevatten381.
 Deze
 kunnen
 opgenomen
 worden
 door
 dierlijk
 en
 menselijk
 vetweefsel
 en
 mogelijk
 kanker
 veroorzaken.
 Bovendien
 zijn
 ze
 nefast
 voor
 het
 immuunsysteem,
 het
 zenuwstelsel
 en
 de
 voortplanting.
 De
 belangrijkste
 bron
 van
 dioxines
 is
 onvolledige
 verbranding.
Elke
vuurhaard
produceert
dioxines.
Zowel
bij
de
verbranding
van
huisvuil
als
bij
 een
BBQ
of
het
roken
van
een
sigaret
ontstaan
dioxines.
Ook
bij
sommige
chemische
processen

 ontstaan
dioxines
(bvb
productie
van
chloorhoudende
bestrijdingsmiddelen,
het

 bleken
 van
 papier
 met
 chloor).
 PCB’s
 zijn
 polychloorbifenylen.
 Het
 is
 een
 groep
 van
 209
 verschillende
 chloorhoudende
 verbindingen
 die
 slecht
 oplosbaar
 zijn
 in
 water
 en
 goed
 oplosbaar
in
vet.
Ze
worden
gebruikt
in
transformatoren,
condensatoren,
als
koelvloeistof,
etc.

 Maar
 deze
 worden
 normaal
 gezien
 niet
 in
 het
 milieu
 gedumpt.
 In
 1999
 echter
 werd
 een
 opslagtank
 die
 verontreinigd
 was
 met
 dioxinen
 en
 PBC
 deels
 vermengt
 met
 andere
 vetten
 en
 deels
 onvermengd
 geleverd
 aan
 een
 tiental
 fabrikanten
 van
 veevoeder382.
 De
 veevoederfabrikanten
produceerden
met
dit
besmet
vet
veevoeder
en
via
het
voeder
kwam
de
 verontreiniging
terecht
bij
meer
dan
2100
dierenkwekers
van
kippen,
varkens
en
runderen.
Dit
 is
ongeveer
5%
van
alle
Belgische
boerderijen.
Wanneer
in
februari
1999
een
Roeselaarse
firma
 die
 onvermengd
 vervuild
 vet
 geleverd
 kreeg
 een
 onverklaarbare
 sterfte
 vaststelt
 bij
 de
 kippen
 en
 kuikens
 start
 men
 een
 onderzoek.
 Dit
 onderzoek
 wijst
 naar
 de
 vetleverancier
 van
 het
 vervuilde
 vet.
 Eind
 mei
 lekt
 de
 zaak
 uit
 in
 de
 media
 en
 veroorzaakt
 zo
 een
 politieke
 crisis
 die
 leidt
tot
het
ontslag
van
de
twee
betrokken
ministers.
Enkele
duizenden
bedrijven
die
mogelijks
 zouden
 besmet
 kunnen
 zijn
 worden
 geblokkeerd:
 hun
 dieren
 mogen
 het
 erf
 niet
 verlaten.
 




























































 380
Zie
hiervoor:
http://www.afsca.be/dierlijkeproductie/dierenvoeding/controle/
 381
Overzicht
en
toelichting
dioxines:
http://www.belgochlor.be/nl/H504.htm


382
http://www.afsca.be/dierlijkeproductie/dierenvoeding/incidenten/default.asp


89
 



 Uiteindelijk
bleek
dat
vijf
productsectoren
betrokken
zijn
bij
de
dioxine
besmetting:
veevoeder,
 kippen
 en
 kippenproducten,
 eieren
 en
 eierproducten,
 melk
 en
 zuivelwaren
 en
 varkens‐
 en
 rundvlees.
Door
het
tijdsverloop
tussen
de
besmetting,
de
ontdekking
van
de
besmetting
en
het
 ingrijpen
 van
 de
 overheid
 was
 ondertussen
 een
 gedeelte
 van
 de
 besmette
 producten
 reeds
 verbruikt.
Het
grootste
deel
daarvan
waren
kippen
en
kippenproducten
omdat
deze
relatief
snel
 geconsumeerd
 worden.
 Voor
 het
 andere
 deel
 van
 de
 besmette
 producten
 en
 dieren
 werd
 de
 oorsprong
 ervan
 opgespoord
 en
 werden
 duizenden
 analyses
 uitgevoerd.
 Ofwel
 konden
 de
 producten
 aan
 de
 hand
 van
 de
 uitslag
 van
 die
 analyses
 worden
 vrijgegeven,
 ofwel
 werden
 ze
 vernietigd.
 Meerdere
 miljoenen
 kippen
 en
 tienduizenden
 varkens
 werden
 door
 verbranding
 vernietigd.

 
 277.
 Naar
 aanleiding
 van
 de
 dioxinecrisis
 vaardigt
 Europa
 enkele
 beschikkingen
 uit
 waarbij
 maatregelen
worden
vastgesteld
i.v.m.
dioxineverontreiniging
van
voor
menselijke
consumptie
 bedoelde
dierlijke
producten383.

 
 B.
HORMONEN
EN
GENEESMIDDELEN
 
 278.
In
België
geldt
sinds
1985
een
totaal
verbod
op
het
gebruik
van
hormonen
in
de
veeteelt384.
 Dit
verbod
werd
echter
niet
nageleefd
en
de
strijd
tegen
de
hormonenmaffia
escaleerde
in
1995
 met
de
moord
op
veearts
Karel
van
Noppen385.
Hormonen
zijn
stoffen
die
lichaamseigen
zijn
en
 zorgen
 ervoor
 dat
 het
 lichaam
 optimaal
 functioneert.
 Wanneer
 deze
 hormonenhuishouding
 wordt
 verstoord
 kan
 dat
 het
 lichaam
 uit
 balans
 brengen
 en
 een
 slechte
 groei
 veroorzaken.
 Er
 zijn
tientallen
soorten
hormonen
in
het
lichaam
van
een
dier
en
elk
heeft
een
specifieke
functie.
 Zo
zijn
er
hormonen
die
het
vlees
sappiger
of
malser
maken.
Er
zijn
hormonen
die
tot
meer
vlees
 aanzetten,
hormonen
die
de
balans
tussen
vlees
en
vet
regelen.

Hoewel
het
verboden
is,
kunnen
 extra
 hormonen
 toegediend
 worden
 aan
 het
 dier
 om
 de
 gewenste
 eigenschappen
 sneller
 te
 realiseren386.
Een
met
hormonen
behandeld
rund
is
in
drie
maand
klaar
om
geslacht
te
worden
 terwijl
deze
termijn
bij
een
normaal
rund
een
jaar
vraagt.
Sneller
klaar
zijn
voor
de
slacht
scheelt
 




























































 383
 Beschikkingen
 99/363/EG
 en
 99/389/EG
 van
 de
 Commissie
 van
 3
 juni
 1999
 tot
 vaststelling
 van
 beschermende
maatregelen
met
betrekking
tot
dioxineverontreiniging
van
voor
menselijke
consumptie
of
 vervoedering
bestemde
dierlijke
producten,
en
op
beschikking
99/368/EG
van
4
juni
1999
tot
vaststelling
 van
 beschermende
 maatregelen
 met
 betrekking
 tot
 dioxineverontreiniging
 van
 voor
 menselijke
 consumptie
of
vervoedering
bestemde
van
runderen
en
varkens
verkregen
producten,
PB.L.
29
juni
1999,
 279.
 384

Wet
van
15
juli
1985
betreffende
het
gebruik
bij
dieren
van
stoffen
met
hormonale,
[antihormonale,
 bêta‐adrenergische
of
productiestimulerende
werking],
herzien,
BS
29
oktober
2009
 385
Zie
hierover:
http://www.vilt.be/Strijd_tegen_hormonenmaffia_moet_opgevoerd_worden.
 en
M.
Helsen,
Dodelijk
vlees,
Karel
van
Noppen
tot
de
gekken
koeienziekte.
 386
Hormonen
bij
runderen,
USA/EU:
 http://www.kuleuven.be/cwte/viewpic.php?LAN=N&TABLE=DOCS&ID=251


90
 



 een
 hele
 boel
 in
 de
 voederkosten.
 Op
 die
 manier
 generen
 behandelde
 dieren
 meer
 inkomsten
 dan
andere
dieren.

 
 279.
 Van
 sommige
 hormonen
 is
 geweten
 dat
 ze
 schadelijk
 zijn,
 van
 andere
 hormonen
 (de
 lichaamseigen
 soorten)
 is
 dat
 niet
 zeker.
 Omdat
 het
 niet
 evident
 is
 een
 onderscheid
 te
 maken
 tussen
soorten
en
doseringen
die
wel
en
niet
schadelijk
zijn,
geldt
er
in
Europa
een
totaal
verbod
 op
 de
 toediening
 van
 hormonen
 bij
 de
 vleesproductie387.
 
 Ondanks
 het
 verbod
 is
 de
 Europese
 vleesmark
niet
gegarandeerd
hormonenvrij.
In
Amerika
en
andere
niet‐Europese
landen
geldt
er
 geen
hormonenverbod
en
het
vlees
ingevoerd
uit
die
landen
is
dus
niet
perse
hormonenvrij388.

 
 280.
Op
vlak
van
het
toedienen
van
geneesmiddelen
aan
dieren
die
dienen
voor
consumptie
nam
 België
 diverse
 maatregelen.
 Zo
 verbiedt
 de
 Belgische
 wetgeving
 inzake
 het
 gebruik
 van
 geneesmiddelen
 in
 de
 veehouderij
 het
 gebruik
 van
 bepaalde
 producten.
 Voor
 sommige
 producten
 voorziet
 de
 wet
 een
 wachttijd
 in
 het
 consumeren
 van
 dierlijke
 producten
 nadat
 het
 dier
werd
behandeld
met
medicijnen389.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 




























































 387
Richtlijn
88/146/EEG
van
de
Raad
van
7
maart
1988
tot
instelling
van
een
verbod
op
het
gebruik
van


bepaalde
stoffen
met
hormonale
werking
in
de
veehouderij,
Pb.L.
45/78
2000.
 388
Zie
voetnoot
384.
 389
KB
van
16
maart
1984
houdende
bijzondere
bepalingen
inzake
geneesmiddelen
bestemd
voor
dieren,
 BS
28
juli
2000.


91
 



 
 Hoofdstuk
6:
Een
beter
dierenwelzijn
 
 
 Afdeling
1:
Inleiding
 
 281.
 Het
 lijkt
 vreemd
 dat
 dierenwelzijn
 en
 landbouw,
 twee
 onverzoenbare
 thema's,
 onder
 de
 bevoegdheid
vallen
van
het
ministerie
van
landbouw
en
zij
de
onderhandelingen
en
voorstellen
 in
verband
met
het
dierenwelzijn
van
de
landbouwhuisdieren
moeten
regelen.
 Maar
dit
gegeven
is
historisch
gegroeid
en
ook
in
onze
buurlanden
valt
dierenwelzijn
onder
de
 bevoegdheid
van
het
ministerie
van
landbouw.
De
eerste
bepalingen
over
landbouwhuisdieren
 betroffen
immers
strafbepalingen
ter
bescherming
van
de
economische
waarde
van
deze
dieren.

 De
meeste
bekommernis
is
steeds
uitgegaan
naar
het
welzijn
van
onze
gewone
huisdieren
zoals
 de
 hond
 en
 de
 kat.
 Het
 is
 pas
 recentelijk
 dat
 de
 publieke
 opinie
 ook
 aandacht
 besteed
 aan
 het
 welzijn
 van
 de
 landbouwhuisdieren.
 Sinds
 2002
 behoort
 dierenwelzijn
 als
 bevoegdheid
 niet
 langer
toe
aan
het
federale
ministerie
van
landbouw
maar
werd
het
overgeheveld
naar
het
FOD
 Volksgezondheid,
 DG4,
 afdeling
 dierenwelzijn.
 De
 dierenwelzijnsthematiek
 strekt
 zich
 immers
 verder
 uit
 dan
 het
 gebruik
 van
 dieren
 in
 de
 landbouwsector
 en
 behelst
 bijvoorbeeld
 ook
 het
 gebruik
van
dieren
voor
wetenschappelijk
onderzoek,
dieren
in
cirsussen,
dierentuinen,
enz.
Het
 onttrekken
 van
 de
 bevoegdheid
 dierenwelzijn
 uit
 het
 beleidsdomein
 landbouw
 is
 een
 deontologische
keuze,
ingegeven
door
het
feit
dat
het
garanderen
van
meer
dierenwelzijn
soms
 moeilijk
 te
 verzoenen
 valt
 met
 de
 economische
 finaliteit
 van
 de
 landbouwsector.
 Momenteel
 bepaalt
 de
 Federale
 Overheidsdienst
 voor
 Volksgezondheid,
 Veiligheid
 van
 de
 voedselketen
 en
 leefmilieu
het
beleid
in
verband
met
dierenwelzijn.
Ook
landbouw
werd
geregionaliseerd
en
valt
 nu
onder
het
departement
Landbouw
en
Visserij.
Dit
alles
gebeurde
op
basis
van
de
bijzondere
 wet
over
de
hervorming
van
de
instellingen390.
Deze
wet
stelt
duidelijk
dat
de
gewestregeringen
 moeten
 betrokken
 worden
 bij
 en
 hun
 akkoord
 geven
 voor
 federale
 maatregelen
 inzake
 het
 dierenwelzijn,
 als
 deze
 maatregelen
 een
 weerslag
 hebben
 op
 het
 landbouwbeleid.
 In
 concreto
 zal
het
gaan
om
maatregelen
betreffende
nutsdieren.
 
 282.
 Ook
 de
 Europese
 Unie
 is
 bevoegd
 voor
 het
 welzijn
 van
 landbouwhuisdieren.
 Al
 heeft
 dit
 eerder
 economische
 redenen,
 regels
 betreffende
 het
 dierenwelzijn
 zouden
 namelijk
 mogelijks
 tot
verschillen
kunnen
leidden
in
de
lidstaten
wat
dan
weer
een
impact
heeft
op
de
onderlinge
 concurrentiepositie.
 Daarom
 wordt
 er
 harmonie
 verkozen.
 En
 het
 spreekt
 inderdaad
 voor
 zich
 




























































 390
Bijzondere
wet
van
8
augustus
1980
tot
hervorming
der
instellingen:
titel
2,
artikel
6,
paragraaf
1,
ten


vijfde,
BS
15
augustus
1980.


92
 



 dat
 regels
 betreffende
 het
 dierenwelzijn
 hun
 gevolgen
 hebben
 op
 economisch
 vlak.
 Het
 vergroten
van
de
kooioppervlakte
per
kip
in
slechts
een
lidstaat
zou
de
positie
van
dat
land
op
 economisch
vlak
in
grote
mate
benadelen
(al
maken
sommige
landen
zich
daar
geen
zorgen
in,
 Denemarken
 bijvoorbeeld
 hanteert
 voor
 de
 kooigrootte
 bij
 kippen
 een
 hogere
 norm
 dan
 de
 norm
 die
 Europa
 verplicht).
 Het
 komt
 er
 dus
 op
 neer
 een
 evenwicht
 te
 zoeken
 tussen
 het
 maatschappelijke
belang
in
de
dierenbescherming
en
wat
de
consumenten
ervoor
bereidt
zijn
te
 betalen
enerzijds
en
het
economische
belang
van
de
sector
anderzijds.
 
 283.
Wat
hierna
volgt
is
de
opsomming
van
enkele
mogelijkheden
die
het
welzijn
van
de
dieren
 in
de
landbouw
kunnen
verhogen.
 
 Afdeling
2:
Subsidies
en
financiële
steun
 
 284.
 Financiële
 prikkels
 zijn
 een
 belangrijk
 instrument
 om
 invloed
 uit
 te
 oefenen
 op
 het
 dierenwelzijn
 in
 de
 landbouw.
 Financiële
 beleidsinstrumenten
 die
 de
 overheid
 ter
 beschikking
 heeft
 kunnen
 de
 marktwerking
 beïnvloeden
 en
 op
 die
 manier
 diervriendelijke
 producten
 en
 productie
stimuleren391.
 
 285.
 Meer
 dierenwelzijn
 in
 de
 landbouw
 impliceert
 veranderingen392.
 Veranderingen
 betekent
 dat
 er
 onafwendbaar
 investeringen
 moeten
 gedaan
 worden.
 Subsidies
 kunnen
 bedrijven
 compenseren


voor


gemaakte


kosten


voor


en


tijdens


een


omschakeling


naar


dierenwelzijnvriendelijke
 veehouderij393.
 Want
 in
 de
 periode
 dat
 de
 omschakeling
 plaats
 vindt
 kan
men
het
product
nog
nauwelijks
tegen
een
meerprijs
verkopen.

 
 286.
 Met
 de
 hervorming
 van
 het
 Gemeenschappelijke
 landbouwbeleid
 in
 2003
 veranderde
 het
 uitzicht
 van
 ons
 landbouwbeleid
 ingrijpend394.
 Waar
 voorheen
 subsidies
 verkregen
 werden
 gebaseerd
 op
 de
 productie,
 werden
 deze
 twee
 losgekoppeld
 en
 werd
 er
 overgegaan
 naar
 een
 meer
 marktgeoriënteerd
 systeem:
 cross
 compliance.
 In
 dit
 systeem,
 verplicht
 in
 alle
 lidstaten,
 wordt
financiële
steun
afhankelijk
gemaakt
van
normen
betreffende
voedselveiligheid,
kwaliteit,
 plant‐
 en
 diergezondheid
 en
 dierenwelzijn.
 De
 voornaamste
 bedoeling
 van
 dit
 systeem
 is
 de
 maatschappelijke
acceptatie
van
inkomenstoeslagen
aan
landbouwers
te
vergroten,
zowel
bij
de
 




























































 391
Landbouw
en
milieubeleid
dwingt
tot
nadenken:
 http://library.wur.nl/artik/praktijkkompasrundvee/200312002003.pdf
 392
Zie
hierover:
Naar
een
diervriendelijk
landbouwbeleid:
 http://www.eurogroupforanimals.org/policy/pdf/paper_cap_health_check_nl.pdf.
 393
V.
IMMINK
en
N.
BONDT,
(On)mogelijkheden
van
financiële
prikkels
voor
dierenwelzijn,
 http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/29107/1/re060504.pdf
 394
Www2.vlaanderen.be/landbouw/mtr/mtr.html.



93
 



 burgers
in
de
Europese
Unie
als
bij
de
handelspartners
in
de
WTO395.
De
steun
aan
landbouwers
 is
 aldus
 gekoppeld
 aan
 bepaalde
 voorwaarden,
 wanneer
 deze
 niet
 worden
 nageleefd
 kan
 de
 overheid
 de
 steun
 verlagen
 of
 zelfs
 volledig
 intrekken.
 De
 eerste
 voorwaarden
 werden
 ingevoerd
 in
 2005
 maar
 sinds
 1
 januari
 2007
 zijn
 de
 voorwaarden
 aangevuld
 met
 bepaalde
 eisen
betreffende
het
dierenwelzijn.
Deze
eisen
werden
gebaseerd
op
Europese
regelgeving396.
 
 287.
 Daarnaast
 bestaat
 het
 Vlaams
 Landbouwinvesteringsfonds397.
 Dit
 fonds
 ondersteunt
 de
 Vlaamse
 land‐
 en
 tuinbouw.
 
 Landbouwers
 kunnen
 steun
 vragen
 voor
 het
 (ver)bouwen
 van
 stallen
 en
 andere
 infrastructuurwerken
 ter
 verbetering
 van
 dierenwelzijn.
 Daarnaast
 kan
 voor
 het
 (ver)bouwen
 en
 uitrusten
 van
 bedrijfsgebouwen
 die
 voldoen
 aan
 de
 normen
 voor
 de
 biologische
veehouderij
tot
40%
investeringssteun
gevraagd
worden.
 
 Afdeling
3:
Biologische
veeteelt
 
 288.
 In
 de
 biologische
 veeteelt
 ligt
 de
 nadruk
 op
 vitaliteit
 en
 duurzaamheid.
 De
 biologische
 landbouw
 is
 gebaseerd
 op
 een
 aantal
 basisprincipes
 die
 een
 holistische
 
 benadering
 van
 het
 agro‐ecosysteem
 omvatten398.
 
 Biologische
 landbouw
 gaat
 om
 het
 produceren
 van
 voedingsmiddelen
 die
 voedingsfysiologisch
 volwaardig
 zijn,
 in
 een
 voldoende
 hoeveelheid
 zonder
residu's
van
stoffen
die
de
gezondheid
van
mens
en
dier
kunnen
schaden.
Er
wordt
geen
 synthetische
kunstmest
gebruikt
en
er
wordt
geteeld
en
gekweekt
met
zorg
voor
de
natuur
en
 het
 landschap
 met
 een
 zo
 minimaal
 gebruik
 van
 niet
 hernieuwbare
 grondstoffen.
 Daarnaast
 wordt
 er
 gestreefd
 naar
 het
 behoud
 van
 de
 genetische
 diversiteit
 en
 worden
 zoveel
 mogelijk
 handelingen
vermeden
die
het
milieu
belasten.
En
als
laatste,
meest
belangrijke
principe
in
dit
 kader,
 staat
 het
 houden
 van
 landbouwdieren
 op
 een
 manier
 waarop
 ze
 hun
 soorteigen
 gedragingen
kunnen
vertonen,
voorop.
 
 289.
Hoewel
in
Vlaanderen
de
biologische
dierlijke
productie
een
marginale
tak
is
in
vergelijking
 




























































 395
N.J.
OERLEMANS
EN
G.W.
VERSCHUUR,
Cross
compliance
in
Nederland,
invulling
van
bijlage
4,
Een
verkenning
 en
beoordeling
van
maatregelen.
Rapport
CLM
602‐2004.
CLM
Onderzoek
en
Advies
BV,
Culemborg,
2004
 396
Richtlijn
91/629/EEG
van
de
Raad
van
19
november
1991
tot
vaststelling
van

 minimumnormen
 ter
 bescherming
 van
 kalveren,
 Artikelen
 3
 en
 4,;Pb..L.
 340
 van
 11
 december
 1991,
 gewijzigd
door
Beschikking
97/182/EG
van
de
Commissie
van
24
februari
1997,
Pb.L.
076
18
maart
1997.

 Richtlijn
 91/630/EEG
 van
 de
 Raad
 van
 19
 november
 1991
 tot
 vaststelling
 van
 minimumnormen
 ter
 bescherming
van
varkens,
Artikel
3
en
4,
lid
1,Pb.L.
340
van
11
december
1991.;
Richtlijn
98/58/EG
van
 de
 Raad
 van
 20
 juli
 1998
 tot
 vaststelling
 van
 minimumnormen
 voor
 de
 bescherming
 van
 voor
 landbouwdoeleinden
gehouden
dieren
Artikel
4,
Pb.L.
221
van
8
augustus
1998
 397
Besluit
van
de
Vlaamse
Regering
van
24
november
2000
inzake
steun
aan
de
investeringen
en
aan
de
 installatie
in
de
landbouw,
BS
6
december
2005;
Ministerieel
Besluit
van
24
november
2000
inzake
steun
 aan
de
investeringen
en
aan
de
installatie
in
de
landbouw,
BS
10
februari
2003.
 398
 G.
 Van Huylenbroeck, L. De Cock, F. Krosenbrink , E. Mondelaers, K. Lauwers, E. Kerselaers E. W. GOVAERTS, Biologische landbouw. Mens, markt en mogelijkheden, Lannoo, Leuven, 2005.

94
 



 met
de
totale
dierlijke
productie,
groeit
in
onze
buurlanden
de
biologische
productie.
De
vraag
 naar
 bioproducten
 stijgt
 daar
 aanzienlijk.
 In
 België
 gaat
 het
 vooral
 om
 biologische
 kweek
 van
 pluimvee.
 Op
 de
 tweede
 plaats
 staat
 de
 biologische
 varkensproductie,
 op
 de
 derde
 en
 vierde
 plaats
staan
de
biologische
kweek
van
geiten
en
schapen399.
 
 290.
Niet
iedereen
kan
zomaar
claimen
op
biologische
wijze
te
produceren,
al
de
principes
van
 de
 biologische
 landbouwwijzen
 zijn
 wettelijk
 vast
 gelegd.
 Om
 erkenning
 te
 krijgen
 als
 biologische
 teler
 moet
 een
 landbouwer
 zich
 aansluiten
 bij
 een
 erkende
 controleurorganisatie.
 Deze
 organisatie
 ziet
 erop
 toe
 dat
 de
 landbouwer
 de
 wetgeving
 op
 de
 biologische
 productie
 naleeft.
Op
Europees
niveau
was
deze
wetgeving
vastgelegd
in
de
Verordening
2092/91
van
de
 Raad
 van
 24
 juni
 1991
 inzake
 de
 biologische
 productiemethoden
 en
 aanduidingen
 dienaangaande
 op
 landbouwproducten
 en
 levensmiddelen400.
 Sinds
 1
 januari
 2009
 geldt
 er
 echter
 een
 nieuwe
 verordening
 voor
 biologische
 productie401.
 Het
 Ministerieel
 Besluit
 van
 3O
 oktober
 1998
 legt
 de
 regelgeving
 vast
 voor
 de
 biologische
 productie
 in
 de
 dierlijke
 sector402.
 Hierin
 zijn
 de
 definities,
 toepassingsgebied
 en
 regels
 voor
 de
 productie
 vastgelegd.
 Het
 gaat
 ondermeer
 over
 de
 regeling
 in
 verband
 met
 de
 omschakeling
 naar
 biologische
 landbouw,
 de
 voeding
van
de
dieren,
de
preventie
en
geneeskundige
behandeling,
huisvesting,
enz.
 
 291.
 De
 biologische
 veehouderij
 wordt
 bijna
 impliciet
 gelijk
 gesteld
 met
 een
 hoge
 mate
 van
 dierenwelzijn.
 Nochtans
 is
 er
 weinig
 onderzoek
 dat
 de
 aspecten
 van
 de
 klassieke
 veehouderij
 vergelijkt
met
die
in
de
bioteelt
op
vlak
van
dierenwelzijn.
Er
wordt
wel
regelgeving
voorzien
die
 vooral
gericht
is
op
het
creëren
van
omstandigheden
waarin
de
dieren
zich
fysiek
goed
voelen.
 Andere
 parameters
 zoals
 de
 mogelijkheden
 om
 natuurlijk
 gedrag
 te
 vertonen
 worden
 ook
 in
 acht
 genomen403.
 
 Het
 'Network
 for
 Animal
 Health
 and
 Welfare
 in
 organic
 agricuture'
 een
 netwerk
van
17
onderzoeksinstituten
in
13
Europese
landen,
dat
gesubsidieerd
wordt
door
de
 Europese
Unie,
concludeerde
in
een
onderzoek
dat
het
dierenwelzijn
inderdaad
hoger
is
op
bio‐ boerderijen.
 De
 dieren
 hebben
 er
 meer
 bewegingsvrijheid
 en
 mogelijkheden
 om
 natuurlijk
 gedrag
 te
 vertonen.
 Maar
 het
 is
 niet
 zo
 dat
 dierenwelzijn
 voorop
 staat
 in
 de
 biologische
 landbouw,
het
is
eerder
een
impliciet
gevolg
van
de
bio‐richtlijnen
zonder
dat
er
expliciet
veel
 aandacht
aan
wordt
besteed.
Bovendien
brengt
biolandbouw
niet
enkel
voordelen
met
zich
mee
 




























































 399
V.
SAMBORSKI,
K.
CARELS,
J.
PLATTEAU
en
D.
VAN
GIJSEGHEM,
De
biologische
landbouw
in
2006,

 Departement
Landbouw
en
Visserij,
Afdeling
Monitoring
en
Studie,
Brussel,
2007
 400
Pb.L.
198
van
22
juli
1991;
meermaals
gewijzigd.
 401
 Verordening
 834/2007/EEG
 van
 de
 Raad
 van
 28
 juni
 2007
 inzake
 de
 biologische
 productie
 en
 de
 etikettering
van
biologische
producten
en
tot
intrekking
van
Verordening
2092/91/EEG

 402
 Ministerieel
 Besluit
 van
 30
 oktober
 1998
 tot
 vaststelling
 van
 de
 voorschriften
 betreffende
 de
 biologische
productie
in
de
dierlijke
productie,
BS
3
december
1998.
 403M.
 RUIS
EN
 J.B.
 PINXTERHUIS,
"Verantwoorde
en
communiceerbare
argumenten
bij
biologische
producten:
 dierenwelzijn",
Animal
Sciences
Group/Veehouderij,
Rapport
39,
maart
2007.



95
 



 maar
ook
nadelen
voor
het
dierenwelzijn.
Een
voorbeeld
hiervan
is
het
maar
beperkt
toegelaten
 gebruik
 van
 diergeneesmiddelen404.
 
 Maar
 algemeen
 gezien
 blijkt
 uit
 onderzoek
 dat
 de
 levenstandaard
en
het
welzijn
van
de
dieren
gehouden
in
systemen
van
biolandbouw
veel
hoger
 liggen
dan
die
van
de
dieren
in
de
klassieke
landbouw405.
 
 Afdeling
4:
Voedingslabels
en
keurmerken
 
 292.
 Ook
 softlaw
 is
 een
 belangrijke
 speler
 in
 het
 verbeteren
 van
 dierenwelzijn,
 er
 worden
 systemen
 gezocht
 die
 de
 consument
 bepaalde
 garanties
 kunnen
 bieden
 i.v.m.
 de
 houderijsystemen.
 Op
 die
 manier
 kan
 de
 consument
 mee
 het
 beleid
 inzake
 dierenwelzijn
 bepalen406.
Hiervoor
werden
allerlei
labels
ontwikkeld
die
de
consument
moeten
garanderen
dat
 de
 dierlijke
 producten
 die
 hij
 koopt
 afkomstig
 zijn
 van
 dieren
 die
 werden
 gehouden
 in
 overeenkomst
 met
 de
 voorschriften
 die
 een
 bepaald
 keurmerk
 stelt.
 Die
 voorschriften
 hebben
 meestal
betrekking
op
de
voeding
en
de
omgeving
waarin
de
dieren
gehouden
worden.
Aan
de
 hand
 van
 keurmerken
 kunnen
 consumenten
 dus
 dierlijke
 producten
 kopen
 die
 geproduceerd
 zijn
met
oog
voor
het
dierenwelzijn.
Zo
presenteren
kwaliteitslabels
als
Certus,
Meritus,
etc.
een
 voedingsproduct
 waarbij
 bovenwettelijke
 normen
 gehanteerd
 worden
 die
 strenger
 zijn
 dat
 diegene
die
de
wet
oplegt407.
Maar
deze
bovenwettelijke
kwaliteitssystemen
zijn
niet
altijd
even
 eenduidig
 en
 wekken
 soms
 de
 indruk
 dat
 ze
 strengere
 normen
 hanteren
 op
 vlak
 van
 dierenwelzijn
terwijl
dat
niet
altijd
het
geval
is.
 
 293.
 In
 Vlaanderen
 kennen
 we
 het
 kwaliteitslabel
 van
 'biogarantie'
 dat
 staat
 voor
 kwaliteitsvoeding
 afkomstig
 uit
 een
 innovatieve
 landbouw
 en
 voedingssector
 die
 de
 zorg
 voor
 mens,
 dier
 en
 milieu
 centraal
 stelt.
 Hieronder
 valt
 volgens
 'biogarantie'
 zelf
 dat
 dierlijke
 producten
 gecertificeerd
 met
 dit
 label
 afkomstig
 zijn
 van
 gezonde
 dieren
 die
 vrij
 naar
 buiten
 kunnen,
 voedzaam
 en
 biologisch
 voeder
 krijgen
 en
 op
 zo'n
 wijze
 gekozen
 zijn
 in
 soort
 dat
 ze
 minder
vatbaar
zijn
voor
ziektes
zodat
er
geen
of
slechts
in
zeer
beperkte
mate
geneesmiddelen
 moeten
gebruikt
worden408.
 
 




























































 404

NAHWOA
(s.d.)
Network
for
animal
health
and
welfare
in
organic
agriculture,

 www.veeru.reading.ac.uk/organic.

 405
 F.
 TUYTTENS
 EN
 E.
 VAN
 POUCKE,
 
 Comparison
 of
 broiler
 chicken
 health
 and
 welfare
 in
 organic
 versus
 traditional
production
systems,
ILVO,
2007
 www.ilvo.vlaanderen.be/Animal/AHW_health_welfare_broilers.htm.

 406
 Hoe
 (ver)leid
 je
 de
 consument
 naar
 een
 gezonde
 keuze?
 http://igitur‐archive.library.uu.nl/student‐ theses/2009‐0327‐200550/Masterscriptie%20AN%20‐%20Igitur.pdf.
 407
Keurmerk
biologisch
en
duurzaam
rundsvlees:
 http://library.wur.nl/way/bestanden/clc/1601097.pdf.
 408
Www.bioforum.be/v2/consument.aspx?dirID=189.


96
 



 294.
In
dit
opzicht
dient
tevens
het
Welfare
Quality
®
project
vermeld
te
worden409.
Dit
project
 werd
opgezet
door
de
Europese
Commissie.
Er
werken
44
universiteiten
uit
13
Europese
landen
 en
 4
 Latijns
 Amerikaanse
 landen
 aan
 mee
 (vanwege
 hun
 exportpositie).
 Het
 doel
 van
 het
 onderzoeksprogramma
 is
 het
 ontwikkelen
 van
 Europese
 standaarden
 om
 dierenwelzijn objectief
 te
 evalueren
 op
 de
 boerderij.
 Daarnaast
 wordt
 ook
 gezocht
 naar
 een
 product
 informatiesysteem
gebaseerd
op
de
eisen
van
de
consument.
Op
die
manier
kan
geïnformeerde
 consumptie
van
dierlijke
producten
gelinkt
worden
aan
de
veeteelt
praktijken
op
de
boerderij.
 Het
niveau
van
dierenwelzijn
moet
dus
voor
de
consument
zichtbaar
en
begrijpelijk
zijn
bij
de
 aankoop
 van
 producten410.
 Daarnaast
 wil
 het
 Welfare
 Quality
 ®
 project
 een
 effectieve
 samenwerking
 opzetten
 tussen
 alle
 partners
 in
 de
 Europese
 Unie
 op
 het
 gebied
 van
 dierenwelzijn411.
 
 295.
 Een
 andere
 mogelijkheid
 om
 de
 consument
 te
 sensibiliseren
 bestaat
 erin
 een
 dierenwelzijnsindex
 op
 te
 stellen
 waarin
 getoond
 wordt
 in
 welke
 mate
 de
 dieren
 een
 diervriendelijk
 bestaan
 hebben
 geleid
 voordat
 ze
 vlees
 werden.
 Het
 Nederlandse
 landbouwministerie
is
bezig
met
een
project
om
zo'n
index
te
ontwikkelen.
Dit
vraagt
echter
de
 medewerking
van
verschillende
partijen
wat
niet
zo
eenvoudig
blijkt.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 




























































 409
Zie
hierover:
http://www.welfarequality.net/everyone.
 410
http://www.animalwelfareplatform.eu/welfare‐quality‐project.asp.


411
SCIENCE
AND
SOCIETY
IMPROVING
ANIMAL
WELFARE
The
Welfare
Quality
Project:


http://www.afac.ab.ca/insights/06summer/wqp.pdf.


97
 



 
 Hoofdstuk
7:
Conclusie
 
 
 296.
 De
 laatste
 decennia
 is
 er
 in
 Europa
 op
 vlak
 van
 dierenwelzijn
 al
 een
 en
 ander
 tot
 stand
 gekomen.
 De
 Belgische
 wetgever
 volgde
 Europa
 hierin,
 wat
 heeft
 geleid
 tot
 een
 uitgebreid
 en
 gedetailleerd
 regelgevend
 kader
 in
 deze
 thematiek.
 Desondanks
 zijn
 er
 nog
 steeds
 sectoren
 waarin


landbouwdieren


geen


of


weinig


bescherming


genieten


via


specifieke


dierenwelzijnswetten.
Denk
hierbij
maar
aan
de
pelsdieren,
vleeskuikens,...
Nochtans
gebeurt
er
 reeds
veel
wetenschappelijk
onderzoek
naar
het
welzijn
van
dieren
in
de
landbouw.

 
 297.
 Gedurende
 het
 opzoekingswerk
 is
 duidelijk
 geworden
 dat
 dierenwelzijn
 steeds
 het
 onderspit
delft
als
blijkt
dat
door
meer
dierenwelzijn
de
economische
positie
mogelijks,
al
dan
 niet
tijdelijk,
zou
worden
aangetast.
Dierenwelzijn
is
steeds
een
methode,
nooit
een
doel
op
zich.
 Een
duidelijk
voorbeeld
hiervan
is
het
positioneren
van
het
dierenwelzijn
op
Europees
vlak
bij
 het
 Directoraat
 Generaal
 van
 Gezondheid
 en
 Consumenten
 bescherming,
 op
 Nationaal
 vlak
 onder
het
ministerie
voor
landbouw
en
op
Gewestelijk
vlak
bij
de
FOD
voor
de
veiligheid
van
de
 voedselketen.
 Dit
 toont
 het
 antropocentrisme
 of
 de
 mensgecentreerdheid
 van
 de
 invulling
 van
 dierenwelzijn.
 De
 focus
 ligt
 immers
 op
 het
 welzijn
 van
 mensen
 via
 het
 garanderen
 van
 hun
 gezondheid
en
in
hun
bescherming
als
consument.
Het
garanderen
van
dierenwelzijn
is
dan
een
 middel
om
dit
te
bereiken
en
niet
een
doel
op
zich.

 
 298.
 De
 problematiek
 van
 dierenwelzijn
 in
 de
 intensieve
 veehouderij
 vraagt
 een
 gevaarlijke
 belangenafweging
 tussen
 productie‐
 en
 economische
 factoren.
 Momenteel
 slaagt
 wordt
 erin
 geslaagd
 om
 met
 steeds
 minder
 veehouders
 de
 maatschappij
 van
 vandaag
 te
 voorzien
 van
 dierlijke
producten.
De
(Vlaamse)
veehouders
zijn
maar
een
kleine
schakel
in
het
proces
dat
de
 inwoners
 van
 de
 Europese
 Unie
 van
 dierlijke
 producten
 voorziet.
 Hierdoor
 staan
 deze
 kleine
 veehouders
 als
 onbelangrijke
 schakel
 constant
 onder
 druk
 om
 zo
 goedkoop
 mogelijk
 te
 produceren.
 Om
 een
 inkomen
 te
 behalen
 dat
 in
 overeenstemming
 is
 met
 de
 gepresteerde
 werkuren
zijn
ze
verplicht
om
zich
te
specialiseren
in
één
diersoort
(of
een
onderdeel
ervan)
of
 om
 een
 groot
 aantal
 dieren
 te
 houden
 per
 arbeidskracht.
 Ook
 moeten
 ze
 zwaar
 investeren
 in
 verregaand
 gemechaniseerde
 houderijsystemen.
 Verder
 zijn
 ze
 verplicht
 om
 te
 werken
 met
 dieren
 die
 geselecteerd
 zijn
 op
 hoge
 productie,
 en
 om
 de
 omgeving
 waarin
 deze
 dieren
 gehouden
 worden
 maximaal
 onder
 controle
 te
 hebben
 en
 te
 benutten.
 Ze
 moeten
 ook
 de
 ziektedruk
 zo
 laag
 mogelijk
 te
 houden
 met
 allerlei
 medicijnen.
 Tevens
 moeten
 ze
 de
 dieren
 in
 elke
 levensfase
 voederen
 met
 het
 meest
 economisch
 optimale
 rantsoen.
 En
 tenslotte
 zijn
 ze
 98
 



 verplicht
om
contracten
af
te
sluiten
in
verband
met
de
aankoop
van
veevoeder
en
verkoop
van
 dieren
of
dierlijke
producten.
 
 299.
Er
zijn
dus
nog
een
aantal
verbetermarges
voor
dierenwelzijn
in
de
veeteelt
maar
gelet
op
 bovenstaande
en
het
huidige
economische
landbouwstelsel
zijn
ze
niet
onuitputtelijk.
Hoewel
er
 zeker
 nog
 ruimte
 is
 voor
 technische
 aanpassingen
 met
 betrekking
 tot
 het
 dierenwelzijn
 bij
 de
 behandeling
van
dieren
in
de
veeteelt,
lijkt
er
tegen
de
grenzen
van
het
economisch
rendabele
 aangebotst
te
worden.
De
vraag
kan
dan
ook
gesteld
worden
in
welke
mate
het
ooit
mogelijk
zal
 zijn
een
moreel
verantwoorde
behandeling
van
dieren
te
garanderen
die
economisch
haalbaar
is
 in
onze
geglobaliseerde
landbouweconomie.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 99
 



 
 Hoofdstuk
8:
Visie
van
de
schrijver
 
 
 300.
Na
bijna
twee
jaar
gewerkt
te
hebben
rond
dit
thema
en
de
mogelijkheid
gehad
te
hebben
 om
mij
verder
te
verdiepen
in
de
problematiek,
vormde
ik
een
eigen
beeld
en
menig
inzake
deze
 materie.

 
 301.
 Vooreerst
 merk
 ik
 op
 dat
 ondanks
 de
 inspanningen
 van
 Europa
 het
 dierenwelzijn
 in
 de
 landbouwsector
 nog
 steeds
 onvoldoende
 is.
 Kippen
 en
 konijnen
 worden
 gehouden
 in
 veel
 te
 kleine
hokken,
zien
nooit
daglicht
en
kunnen
amper
hun
pootjes
strekken.
Diervriendelijk
is
zo'n
 wijze
van
produceren
niet
te
noemen.

 
 302.
Opdat
dierenwelzijn
voor
elk
dier
mogelijk
zou
zijn
is
een
enorme
mentaliteitsverandering
 nodig,
zowel
bij
de
landbouwers
als
bij
de
wetgever,
maar
voornamelijk
bij
de
consument.
Het
is
 de
 consument
 die
 de
 touwtjes
 in
 handen
 heeft
 en
 het
 landbouwbeleid
 stuurt.
 Daarom
 is
 sensibilisering
 van
 de
 consument
 belangrijk.
 De
 consument
 moet
 duidelijk
 ingelicht
 worden
 over
hoe
dieren
gehouden
worden.
Op
die
manier
kan
men
een
geïnformeerde
keuze
maken
bij
 het
aankopen
van
dierlijke
producten.
Meer
welzijn
kost
meer
geld
en
de
consument
is
niet
altijd
 bereid
 om
 dit
 te
 betalen.
 Maar
 ik
 denk
 dat
 we
 op
 goede
 weg
 zijn.
 Meer
 en
 meer
 zie
 je
 in
 de
 winkels
producten
verschijnen
afkomstig
uit
alternatieve
systemen
van
veehouderij.
Veel
hangt
 natuurlijk
af
van
de
consument
die
meer
zal
moeten
betalen
voor
diervriendelijk
geproduceerde
 producten.

 
 303.
Verder
denk
ik
dat
het
belangrijk
is
om
landbouwers
die
diervriendelijke
productiewijzen
 hanteren,
te
steunen
en
herkenbaar
te
maken
voor
de
consument.
Keurmerken,
voedingslabels
 en
subsidies
kunnen,
zeker
in
een
eerste
fase,
van
groot
belang
zijn.

 
 304.
 Regelgeving
 is
 vaak
 symptoombestrijding
 maar
 het
 echte
 probleem
 wordt
 amper
 aangepakt.
 Een
 voorbeeld
 hiervan
 is
 de
 regelgeving
 rond
 de
 dierziekten.
 Helaas
 lossen
 die
 het
 probleem
 niet
 op
 en
 zullen
 er
 nog
 uitbraken
 zijn
 van
 ziektes
 te
 wijten
 aan
 het
 in
 grote
 massa
 houden
van
dieren.
Om
effectief
een
beter
welzijn
voor
dieren
te
creëren
moeten
we
afstappen
 van
het
concept
van
dieren
houden
in
grote
massa.

 
 305.
Zelf
 ben
ik
grote
voorstander
van
'de
 boer
 in
 het
 dorp',
 die
 een
 aantal
 dieren
 houdt
 zoals
 kippen,
koeien,
varkens,...
dieren
die
zo
natuurlijk
mogelijk
gehouden
worden
in
groep,
gezond
 100
 



 voedsel
 krijgen
 i.p.v.
 dierlijk
 afval.
 Dieren
 die
 'normaal'
 kunnen
 groeien
 en
 bewegen.
 Schaalverkleining
 en
 heterogeniteit
 van
 de
 gehouden
 diersoorten
 is
 volgens
 mij
 een
 waardig
 alternatief
waarbij
dierenwelzijn
van
zelf
tot
stand
komt.

 
 306.
 De
 trieste
 conclusie
 die
 ik
 zelf
 opmaak
 uit
 de
 hele
 problematiek
 is
 dat
 iedereen
 wel
 voorstander
 is
 van
 meer
 dierenwelzijn.
 De
 consument
 walgt
 van
 beelden
 en
 foto's
 uit
 de
 intensieve
 veeteelt,
 maar
 als
 het
 er
 op
 aankomt,
 blijft
 de
 consument
 op
 de
 meest
 hypocriete
 wijze
 dierlijke
 producten
 uit
 de
 supermarkt
 kopen
 en
 op
 die
 manier
 de
 intensieve
 veeteelt
 steunen,
 louter
 en
 alleen
 omdat
 men
 niet
 bereid
 is
 om
 (iets)
 meer
 te
 betalen
 voor
 een
 beter
 dierenwelzijn.
Op
deze
manier
zie
ik
helaas
een
grote
toekomst
voor
de
intensieve
veehouderij
 en
daarbij
een
trieste
toekomst
voor
talloze
dieren.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 101
 



 
 Literatuurlijst
 
 
 Afdeling
1:
Wetgeving
 
 ‐
Richtlijn
2001/88/EG
van
23
oktober
2001
houdende
wijzigingen
van
richtlijn
91/630/EEG
tot
 vaststelling
van
minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens,
Pb.L.
361/1
van
1
december
 2001.
 
 ‐
Kaderrichtlijn
98/58/EG
inzake
de
bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
 dieren,
Pb.L.
221,
20
juli
1998,
gewijzigd
door
verordening
806/
2003/EG
van
de
Raad
van
14
 april
2003,
Pb.L.
122,
16
mei
2003.
 
 ‐
Richtlijn
91/629/EEG
van
de
Raad
van
19
november
1991
tot
vaststelling
van
 minimumnormen
ter
bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
340
van
11
december
1991.
 
 ‐
Richtlijn
1999/74/EG
van
de
raad
van
19
juli
1999
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
ter
 bescherming
van
legkippen,
Pb.L.
203/53
3
augustus
1999.
 
 ‐
Richtlijn
88/146/EEG
van
de
Raad
van
7
maart
1988
tot
instelling
van
een
verbod
op
het
 gebruik
van
bepaalde
stoffen
met
hormonale
werking
in
de
veehouderij,
Pb.L.
45/78
2000.
 
 ‐
Richtlijn
2000/75/EG
van
de
Raad
tot
vaststelling
van
specifieke
bepalingen
inzake
de
 bestrijding
en
uitroeiing
van
bluetongue,
Pb.L.
324/74,
2000.
 
 ‐
Richtlijn
2001/88/EG
van
23
oktober
2001
houdende
wijzigingen
van
richtlijn
91/630/EEG
tot
 vaststelling
van
minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens,
Pb.L.
361/1
van
1
december
 2001.
 
 ‐
Richtlijn
2001/93/EG
van
de
commissie
van
9
november
2001
houdende
wijziging
van
richtlijn
 91/630/EEG
tot
vaststelling
van
minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens,
Pb.L.
316/38
 van
1
december
2001.
 
 ‐
Richtlijn
93/119/EG
van
de
Raad
van
22
december
1993
inzake
de
bescherming
van
dieren
bij
 het
slachten
of
doden,
Pb.L.
340
van
31
december
1993.
 102
 



 
 ‐
Richtlijn
91/629/EEG
van
de
Raad
van
19
november
1991
tot
vaststelling
van
 minimumnormen
ter
bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
340
van
11
december
1991.
 
 ‐
Richtlijn
2003/85/EG
van
de
Commissie
tot
vaststelling
van
communautaire
maatregelen
voor
 de
bestrijding
van
mond‐
en
klauwzeer
en
tot
wijziging
van
Richtlijn
92/46/EEG,
Pb.L.
51/26.
 
 ‐
Richtlijn
2005/94/EG
van
de
Raad
van
20
december
2005
betreffende
communautaire
 maatregelen
ter
bestrijding
van
aviaire
influenza
en
tot
intrekking
van
Richtlijn
92/40/EEG,
 Pb.L.
10/06
2006.
 
 ‐
Richtlijn
2007/43/EG
van
de
Raad
van
28
juni
2007
tot
vaststelling
van
minimumvoorschriften
 voor
de
bescherming
van
vleeskuikens,
Pb.L.
182
van
12
juli
2007.
 
 ‐
Richtlijn
2001/89/EG
van
de
Raad
van
23
oktober
2001
betreffende
maatregelen
van
de
 Gemeenschap
ter
bestrijding
van
klassieke
varkenspest,
Pb.L.
23
blz
28‐29.
 
 ‐
Richtlijn
91/629/EEG
van
de
Raad
van
19
november
1991
tot
vaststelling
van

 minimumnormen
ter
bescherming
van
kalveren,
Artikelen
3
en
4,;Pb..L.
340
van
11
december
 1991,
gewijzigd
door
Beschikking
97/182/EG
van
de
Commissie
van
24
februari
1997,
Pb.L.
076
 18
maart
1997.


 
 ‐
Richtlijn
91/630/EEG
van
de
Raad
van
19
november
1991
tot
vaststelling
van
 minimumnormen
ter
bescherming
van
varkens,
Artikel
3
en
4,
lid
1,Pb.L.
340
van
11
december
 1991.
 
 ‐Richtlijn
98/58/EG
van
de
Raad
van
20
juli
1998
tot
vaststelling
van
minimumnormen
voor
de
 bescherming
van
voor
landbouwdoeleinden
gehouden
dieren
Artikel
4,
Pb.L.
221
van
8
augustus
 1998.
 
 ‐
Verordening
834/2007/EEG
van
de
Raad
van
28
juni
2007
inzake
de
biologische
productie
en
 de
etikettering
van
biologische
producten
en
tot
intrekking
van
Verordening
2092/91/EEG.
 
 ‐
Verordening
(EG)
nr.
999/2001(gecoördineerde
versie)
van
het
Europees
Parlement
en
de
 Raad
van
22/05/2001
houdende
vaststelling
van
voorschriften
inzake
preventie,
bestrijding
en
 uitroeiing
van
bepaalde
O.S.E,
Pb.L.147
van
31.5.2001.
 103
 



 
 ‐
Verordening
(EG)
1266/2007
van
de
Commissie
tot
vaststelling
van

uitvoeringsbepalingen
 voor
Richtlijn
2000/75/EG
van
de
Raad
wat
betreft
bestrijding,
monitoring,
surveillance
en
 beperkingen
op
de
verplaatsingen
van
bepaalde
dieren
van
vatbare
soorten
in
verband
met
 bluetongue,
Pb.L
.283
van
27.10.2007,
blz.
37.
 
 ‐
Beschikking
van
de
Commissie
van
14
juni
2006
betreffende
bepaalde
beschermende
 maatregelen
in
verband
met
hoogpathogene
aviaire
influenza
van
het
subtype
H5N1
bij
 pluimvee
in
de
Gemeenschap
en
tot
intrekking
van
Beschikking
2006/135/EG,
Pb.L.
199/36
 2006.
 
 ‐
Beschikking
2007/453/EG
van
29
juni
2007,
Pb.L.
174/82.
 
 ‐
Beschikking
97/182/EG
van
de
Commissie
van
24
februari
1997
houdende
wijziging
van
de
 bijlage
bij
Richtlijn
91/629/EEG
van
de
Raad
tot
vaststelling
van
minimumnormen
ter
 bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
076
van
18
maart
1997.
 
 ‐
Beschikking
van
de
Commissie
van
11
augustus
2006
tot
vaststelling
van
bepaalde
 beschermende
maatregelen
in
verband
met
hoogpathogene
aviaire
influenza
van
het
subtype
 H5N1
bij
wilde
vogels
in
de
Gemeenschap
en
tot
intrekking
van
Beschikking
2006/115/EG,
Pb.L.
 222
2006.
 
 ‐
Beschikking
van
de
Commissie
van
22
december
2006
tot
vaststelling
van
bepaalde
 beschermende
maatregelen
in
verband
met
hoogpathogene
aviaire
influenza
en
het
verkeer
van
 gezelschapsvogels
die
hun
eigenaar
vergezellen,
Pb.L.
291
2007.
 
 ‐
Beschikking
van
de
Commissie
van
20
oktober
2006
tot
goedkeuring
van
het
door
Duitsland
 krachtens
Richtlijn
2005/94/EG
van
de
Raad
ingediende
programma
voor
preventieve
 vaccinatie
tegen
aviaire
influenza
van
subtype
H5
in
bepaalde
bedrijven
in
Noord‐Rijnland‐ Westfalen,
Pb.L.
291,
2006
39‐38.
 
 ‐

Beschikking
van
de
Commissie
van
27
juli
2006
tot
wijziging
van
Beschikking
2006/147/EG
 betreffende
preventieve
vaccinatie
tegen
hoogpathogene
aviaire
influenza
H5N1
in
Nederland
 en
aanverwante
bepalingen
betreffende
verplaatsingen,
Pb.L.
10
van
14.1.2006,
blz.
16.

 


104
 



 ‐
Beschikking
97/182/EG
van
de
Commissie
van
24
februari
1997
houdende
wijziging
van
de
 bijlage
bij
Richtlijn
91/629/EEG
van
de
Raad
tot
vaststelling
van
minimumnormen
ter
 bescherming
van
kalveren,
Pb.L.
076
van
18
maart
1997.
 
 ‐
Besluit
78/923/EEG
van
de
Raad
van
19
juni
1978
betreffende
de
sluiting
van
het
Europese
 Verdrag
inzake
de
bescherming
van
landbouwhuisdieren,
Pb.
L.
323,
17
november
1978.

 
 ‐
Besluit
2010/354/EU
van
de
Commissie
tot
wijziging
van
Beschikking
2008/855/EG
wat
 betreft
maatregelen
op
het
gebied
van
de
diergezondheid
in
verband
met
klassieke
varkenspest
 bij
wilde
varkens.

 
 ‐
Besluit
2008/855/EG
van
de
Commissie
van
3
november
2008
betreffende
maatregelen
op
het
 gebied
van
de
diergezondheid
in
verband
met
klassieke
varkenspest
in
sommige
lidstaten,
Pb.
L.
 138
blz
5‐7.
 
 ‐
Wet
van
14
augustus
1986
betreffende
de
bescherming
en
het
welzijn
van
dieren,gewijzigd
 door
de
wet
van
26
maart
1993,
BS
9
juli
1993,
de
wet
van
4
mei
1995,
BS
28
juli
1995,
de
wet
 van
23
juni
2004,
BS
3
november
2004,
de
wet
van
4
juli
2004,
BS
3
november
2004,
de
wet
van
 1maart
2007,
BS
13
juli
2007,
de
wet
van
19
maart
2007,
B.S.
13
juli
2007
en
de
wet
van
11
mei
 2007,
BS

4
oktober
2007.
 
 ‐
Wet
van
22
maart
1929
op
de
dierenbescherming,
BS
29
maart
1929.
 
 ‐
Wet
van
2
juli
1975
op
de
dierenbescherming,
BS
18
juli
1975.
 
 ‐
Wet
van
15
juli
1985
betreffende
het
gebruik
bij
dieren
van
stoffen
met
hormonale,
 [antihormonale,
bêta‐adrenergische
of
productiestimulerende
werking],
herzien,
BS
29
oktober
 2009.
 
 ‐
Bijzondere
wet
van
8
augustus
1980
tot
hervorming
der
instellingen:
titel
2,
artikel
6,
paragraaf
 1,
ten
vijfde,
BS
15
augustus
1980.
 ‐
KB
van
15
mei

2003
betreffende
de
bescherming
van
varkens
in
varkenshouderijen,
BS
24
juni
 2003.
 
 ‐
KB
17
mei
2001
betreffende
de
toegestane
ingrepen
bij
gewervelde
dieren
met
het
oog
op
het
 nutgebruik
van
de
dieren
of
de
beperking
van
de
voortplanting
van
de
diersoort,
BS
4
juli
2001.
 105
 



 
 ‐
KB
van
23
januari
1998
ter
bescherming
van
kalveren
in
kalverhouderijen,
BS
3
april
1998.
 
 ‐
KB
van
17
oktober
2005
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
voor
de
bescherming
van
 legkippen,
BS
20
oktober
2005.
 
 ‐KB
van
16
maart
1984
houdende
bijzondere
bepalingen
inzake
geneesmiddelen
bestemd
voor
 dieren,
BS
28
juli
2000.
 
 ‐
KB
van
16
januari
1998
inzake
de
bescherming
van
dieren
bij
het
slachten
of
doden,
BS

19
 februari
1998.

 
 ‐
KB
van
2
juni
1998
betreffende
de
zoötechnische
en
genealogische
voorschriften
voor
de
 verbetering
en
de
instandhouding
van
pluimvee‐
en
konijnenrassen,
BS
29
juli
1989.
 
 ‐
KB
van
7
december
2001
tot
vaststelling
van
de
lijst
van
dieren
die
gehouden
mogen
worden,
 BS
14
februari
2002.
 
 ‐
KB
van
10
oktober
2005
betreffende
de
bestrijding
van
mond‐
en
klauwzeer,
BS
17
oktober
 2005.

 
 ‐
KB
van
15
juni
2005
betreffende
de
identificatie
en
de
encodering
van
de
paardachtigen
in
een
 centrale
gegevensbank,
BS
3
augustus
2005.
 
 ‐
KB
van
19
maart
2004
betreffende
de
bestrijding
van
Afrikaanse
varkenspest,
BS
22
maart
 2004.
 
 ‐
KB
van
10
september
1981
houdende
maatregelen
van
diergeneeskundige
politie
betreffende
 de
klassieke
varkenspest
en
de
Afrikaanse
varkenspest,
BS
11
november
1981.
 ‐
KB
tot
wijziging
van
het
KB
van
7
mei
2008
betreffende
de
bestrijding
en
uitroeiing
van
 blauwtong,
BS
12
maart
2009;
Ministerieel
besluit
betreffende
de
vaccinatie
tegen
blauwtong,
BS
 9
mei
2008.
 
 ‐
KB
betreffende
de
bestrijding
en
uitroeiing
van
blauwtong,
BS
12
maart
2009.
 


106
 



 ‐
KB
van
5
mei
2008
betreffende
de
bestrijding
van
aviaire
influenza;
Ministerieel
besluit
van
3
 april
2006
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
bestrijding
van
aviaire
‐
influenza,
BS
9
mei
2008.
 
 ‐
KB
van
9
maart
1953
betreffende
de
handel
in
slachtvlees
en
houdende
reglementering
van
de
 keuring
der
hier
te
lande
geslachte
dieren,
herzien,
BS
28
september
2010.
 
 ‐
KB
van
4
juli
1996
betreffende
de
algemene
en
bijzondere
exploitatievoorwaarden
van
de
 slachthuizen
en
andere
inrichtingen;
KB
van
30
december
1992
betreffende
het
vervoer
van
 vers
vlees,
vleesproducten
en
vleesbereidingen,
herzien,
BS
22
april
2005.
 
 ‐
KB
van
21
februari
2006
(+
KB
van
16
januari
2006)
betreffende
de
erkenning
en
de
registratie
 van
fabrikanten
en
tussenpersonen
in
de
sector
dierenvoeding.
 
 ‐
KB
van
8
februari
1999
betreffende
de
handel
en
het
gebruik
van
stoffen
bestemd
voor
 dierlijke
voeding,
BS
3
maart
2006.
 
 ‐

KB
van
4
juli
1996
betreffende
de
algemene
en
bijzondere
exploitatievoorwaarden
van
de
 slachthuizen
en
andere
inrichtingen.
 
 ‐
KB
van
22
december
2005
tot
vaststelling
van
aanvullende
maatregelen
voor
de
organisatie
 van
de
officiële
controles
van
voor
menselijke
consumptie
bestemde
producten
van
dierlijke
 oorsprong,
BS
3
september
1996.
 
 ‐
KB
van
10
november
2005
betreffende
de
detailhandel
in
bepaalde
levensmiddelen
van
 dierlijke
oorsprong,
herzien,
BS
8
februari
2010.
 
 ‐
KB
van
17
maart
1997
houdende
organisatie
van
het
epidemiologisch
toezicht
op
 overdraagbare
spongiforme
encefalopathieën
bij
herkauwers,
BS
26
maart
1997.
 
 ‐Ministerieel
Besluit
van
3
mei
1999
tot
vaststelling
van
de
minimumnormen
voor
het
houden
 van
zoogdieren
in
dierentuinen,
BS
15
oktober
1999.
 
 ‐
Ministerieel
Besluit
van
17
maart
2005
behoudende
de
erkenning
en
subsidiëring
van
de
 organisaties
in
het
kader
van
de
aanmoediging
en
verbetering
van
de
pluimvee‐
en
 konijnfokkerij,
BS
18
april
2005.

 
 107
 



 ‐
Ministerieel
besluit
van
22
januari
2007
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
voorkoming
van
 epizoötische
ziekten
van
varkens,
BS
30
januari
2001.
 
 ‐
Ministerieel
besluit
van
13
november
2002
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
bestrijding
van
 klassieke
varkenspest
bij
everzwijnen
en
ter
bescherming
van
de
varkensstapel
tegen
de
insleep
 van
klassieke
varkenspest,
gewijzigd
bij
de
ministeriële
besluiten
van
7
januari
2003,
13
 februari
2003,
14
april
2003,
30
oktober
2003,
15
januari
2004,
24
mei
2004,
6
augustus
2004
 en
18
februari
2005,
BS
14
november
2002.
 
 ‐
Ministerieel
besluit
van
15
januari
2004
tot
vaststelling
van
bepaalde
maatregelen
ter
 uitroeiing
van
overdraagbare
spongiforme
encefalopathieën,
BS
2
februari
2004.
 
 ‐
Ministerieel
besluit
van
22
februari
2001
tot
vaststelling
van
controlemaatregelen
betreffende
 het
gebruik
van
bepaalde
verwerkte
dierlijke
eiwitten
bestemd
voor
dierlijke
voeding,
BS
29
 januari
2001.

 
 ‐
Ministerieel
besluit
van
22
april
2002
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
bestrijding
van
 mond‐
en
klauwzeer,
BS
21
september
2007.
 
 ‐
Ministerieel
besluit
van
22
januari
2007
houdende
tijdelijke
maatregelen
ter
voorkoming
van
 epizoötische
ziekten
van
varkens,
BS
30
januari
2007.
 
 ‐
Ministerieel
besluit
van
22
april
2010
tot
wijziging
van
het
ministerieel
besluit
van
7
mei
2008
 betreffende
de
vaccinatie
tegen
blauwtong,
BS
4
mei
2010;
Ministerieel
besluit
van
9
maart
2009
 tot
wijziging
van
het
ministerieel
besluit
van
7
mei
2008
betreffende
de
vaccinatie
tegen
 blauwtong,
BS
12
maart
2009.

 
 ‐Ministerieel
Besluit
van
30
oktober
1998
tot
vaststelling
van
de
voorschriften
betreffende
de
 biologische
productie
in
de
dierlijke
productie,
BS
3
december
1998.

 ‐
Ministerieel
Besluit
van
24
november
2000
inzake
steun
aan
de
investeringen
en
aan
de
 installatie
in
de
landbouw,
BS
10
februari
2003.
 
 ‐
Besluit
van
de
Vlaamse
Regering
van
24
november
2000
inzake
steun
aan
de
investeringen
en
 aan
de
installatie
in
de
landbouw,
BS
6
december
2005.
 
 
 108
 



 Afdeling
2:
Boeken
 
 ‐
BENTHAM,
J.,
An
Introduction
to
the
Principles
of
Morals
and
Legislation,
London/New
York,
 Edited
by
J.H.
Burns
and
H.L.A.
Hart,
Methuen,1982,
283p.

 
 ‐
BORGSTEEDE,
F.
H.
M.,
Effecten
van
veranderende
pluimveehouderijsystemen
op
parasitaire
 infecties
bij
pluimvee,
Lelystad,

ID‐
Lelystad,
2001,
6p.

 
 
‐
BOON,
D.,
"Over
het
dier
als
rechtssubject",
in
X.,
Mensenrehten,
dierenrechten,
 ecosysteemrechten,
Leiden,
uitg.
Stichting
NJCM‐Boekerij,
1998
61‐74.
 
 ‐
BRAEKMAN,
J.,
DE
REUVER,
B.,
VERVISCH,
T.,
Ethiek
van
DNA
tot
9/11,
Amsterdam,
University
Press,
 2005,
320
p.
 ‐
CAZAUX,
G.,

Mensen
en
andere
dieren:
hun
onderlinge
relaties
meervoudig
bekeken,

Antwerpen,
 Garant,
2001,
391p.
 
 ‐
CAZAUX,
G.,
VAN
GIJSEGHEM,
D.
en
CARELS,
K.,
Dierenwelzijn
in
de
Vlaamse
landbouw
en
visserij
op
 de
onderzoeksagenda,
Beleidsdomein
Landbouw
en
Visserij,
Brussel,
Afdeling
Monitoring
en
 Studie,
2008.
 
 ‐
DEN
BOER,
D.J.,

Melkveehouderij
en
milieu,
Doetinchem,
Misset,
1992,
77p.
 
 ‐
DE
JONGE,
F.H.,
en
GOEWIE,
E.A.,
In
het
belang
van
het
dier:
over
het
welzijn
van
dieren
in
de
 veehouderij,
Assen,
Van
Gorcum,
2000,
119p.
 
 ‐
DEMBLON,
D.
en
AERTSEN,
J.,
Dossier
100
jaar
boeren,
Antwerpen,
Drukkerij‐zetterij
EPO,
1990,
 220p.
 
 ‐
DEVISCH,
N.,

Waar
is
die
boer
gebleven?
Landbouw
als
het
canvas
van
de
maatschappij,

Leuven,
 Davidsfonds,
2008,
133p.
 
 ‐
DE
WINTER,
M.,
en
KLUIVERS‐POODT,
M.,
Verdoofd
castreren
­
Evaluatie
van
de
Verklaring
van
 Noordwijk,
Lei,
Baltussen,
2009,
43
p.
 
 ‐
FOKKINGA,
A.,

Het
varkensboek,
Hilversum,
Thoth,
2004,
383p.
 109
 



 
 ‐
FWA,
Guide
sectoriel
de
l’autocontrôle
pour
la
production
primaire,
avril
2008,
FWA,
143p.
 
 ‐
FROUWS,
J.
en
BROEKHUIZEN,
R.,
Ontwikkelingen
in
de
Nederlandse
veehouderij,
Den
Haag,
 Rathenau
Instituut,
2000.

 
 ‐
GABRIELS,
P.
en
VAN
GIJSEGHEM,
D.,
Economische
impact
van
de
wijzigende
welzijnsregels
voor
 vleeskuikens,
Brussel,
Administratie
Land‐
en
tuinbouw,
Afdeling
Monitoring
en
Studie,
2006.
 
 ‐
GIELEN,
R.,
Dier
en
recht:
Mensenrechten
ook
voor
dieren?,
Antwerpen,
Maklu,
2000,
177
p.
 
 ‐
HULSEN,J.,
en
SCHEEPENS,
K.,
Varkens
signalen,
praktijkgids
voor
diergericht
varkenshouden,
 Zutphen,
Rood
Bont
uitgeverij,
2005,
95p.
 
 ‐
KANT,
I.,
“We
have
only
indirect
duties
to
animals”,
in
L.
P.
POJMAN,
ed.,
Environmental
Ethics.
 Readings
in
Theory
and
Application,
Boston/London,
Jones
and
Bartlett
Publishers,
1994,
27‐28.
 
 ‐
LUND,
K.,
Welfare
Review
of
Alternatives
tot
Gestation
Stalls,
2002.
 
 ‐
MORTON,
D.,
VERGA,
M.,
BLASCO,
A.,
CAVANI,
C.,
LAVAZZA,
A.,
MAERTENS,
L.,
MIRABITO,
L.,
ROSELL,
J.M.,
 STAUFFACHER,
M.,
en
SZENDRO,
ZS.,
The
impact
of
the
current
housing
and
husbandry
systems
on
the
 health
and
welfare
of
farmed
domestic
rabbits,
EFSA
Sci.
Report,
2005.
 
 ‐
MUSEUM
VOLKSKUNDE
GENT,
Hoge
hakken,
roze
billen:
een
multidisciplinaire
kijk
op
het
varken,
 Gent,
Universiteitsbibliotheek,
1999,
110p.
 
 ‐
OERLEMANS,
N.
J.
en
VERSCHUUR,
G.W.,
Cross
compliance
in
Nederland,
invulling
van
bijlage
4,
Een
 verkenning
en
beoordeling
van
maatregelen,
Culemborg
Rapport
CLM
602‐2004.
CLM
Onderzoek
 en
Advies
BV,
2004.
 
 ‐
PARMENTIER,
C.,
Het
dier
en
zijn
mensenrechten,
Kapellen,
Uitgeverij
Pelckmans,
1996,
191p.
 
 ‐
POLLEFEYT,
D.,

Het
morele
statuut
van
dieren
en
de
verantwoordelijkheid
van
de
mens.
U
wilt,
 Heer,
mens
en
dier
in
uw
heil
doen
delen,
Thomas,
Leuven,
2007,
56p.
 
 ‐
PONTING,
C.,

Een
groene
geschiedenis
van
de
wereld,
Asperen,
Amber,
1992,
469p.
 110
 



 
 ‐
RAAD
VOOR
DIERENAANGELEGENHEDEN,
Natuurlijk
gedrag
van
legkippen
en
vleeskuikens,
advies
aan
 minister
van
landbouw,
natuur
en
voedselkwaliteit
inzake
natuurlijk
gedrag
van
legkippen
en
 vleeskuikens,
2006.
 
 ‐
REGAN,
T.,
"The
case
for
Animal
Rights",
in
C.
PIERCE
en
D.
VAN
DE
VEER,
People,
Penguins
and
 plastic
trees.
Basic
issues
in
environmental
ethics,
Belmont,
Wadsworth
Publishing
Company,
 1995,
72‐79.
 
 ‐
ROCHEFORT,
D.,

en
COBB,
R.,The
Politics
of
Problem
Definition,
Kansas,
University
Press
of
Kansas,
 1994.
 
 ‐
ROMMERS,
J.,
MAERTENS,
L.,
en
KEMP,
B.,
"New
perspectives
in
rearing
systems
for
rabbit
does",
in
 MAERTENS
L.
en
P.
COUDERT
(reds.)
Recent
Advances
in
Rabbit
Sciences,
COST
and
ILVO
Publ.,
2006,
 39‐52.
 
 ‐
SAMBORSKI,
V.,
CARELS,
K.,
PLATTEAU,
J.
en
VAN
GIJSEGHEM,
D.,
De
biologische
landbouw
in
2006,
 Brussel,
Departement
Landbouw
en
Visserij,
Afdeling
Monitoring
en
Studie,
Brussel,
2007.
 
 
‐
SINGER,
P.,
“Animal
Liberation”,
in
RACHELS,
JAMES,
ed.,
Moral
Problems.
A
Collection
of
 Philosophical
Essays,
New
York,
HarperCollins,
1979,
83‐101.

 
 ‐

Te
Velde,
H.M.
et
al.
&
Hanning,
C.
et
al.,Hoe
oordelen
we
over
de
veehouderij?,
Den
Haag,
 Rathenau
Instituut,
2001.
 
 ‐
VAN
ENGEN,
M.,
en

SCHEEPENS,
K.,
Zeugen,
praktijkgids
voor
lactatiemanagement
en
 vruchtbaarheid,

Zutphen,
Rood
Bont
uitgeverij,
2006,
47p.
 
 ‐
VAN
HUYLENBROECK,
G.,
DE
COCK,
L.,
KROSENBRINK,
E.,
MONDELAERS,
K.,
LAUWERS,
L.,
KERSELAERS,
E.
 en
GOVAERTS,
W.,
Biologische
landbouw.
Mens,
markt
en
mogelijkheden,
Leuven,
Lannoo,
2005,
 251p.

 
 ‐
VERBEEK,
H.,
Boeren
belang,
voor
een
sociale
en
ecologische
organisatie
van
de
landbouw,
 Kampen,Kok
Agora
Kampen,
1992,
304p.
 
 ‐
WOELDERS,
H.,
BROM,
W.A.
en
HOPSTER,
H.,
Alternatieven
voor
doding
ééndagskuikens.
 111
 



 Technologische
perspectieven
en
ethische
consequenties,
lelystad
Animal
Sciences
Group
van
 Wageningen
Universiteit
&
Research
Centrum,
2007.
 
 ‐
X,
Themaboek,
Groepshuisvesting
voor
guste
en
drachtige
zeugen,
Praktijkonderzoek
 Veehouderij,
2001.

 
 ‐
X,
Toegepast
onderzoek
naar
duurzame
melkveehouderij,
proefstation
voor
de
rundveehouderij,
 Lelystad,
drukkerij
Cabri
bv,
1995,
125p.

 
 ‐
X,
Handboek
Melkveehouderij,
praktijk
onderzoek
Rundvee,
Schapen
en
paarden,
Lelystad,
 drukkerij
Cabri
bv,
1997,
520p.
 
 Afdeling
3:
Tijdschriften
 
 ‐
AHAW,
"Opinion
of
the
Scientific
Panel
on
Animal
Health
and
Welfare
on
a
request
from
the
 Commission
related
to
the
welfare
aspects
of
various
systems
of
keeping
laying
hens
(Question
 N°
EFSA‐Q‐2003‐092)",
Adopted
by
the
AHAW
Panel
on
10th
and
11th
November
2004,
The
 EFSA
Journal
2004,
197,
1‐23.

 
 ‐
ANIMAL
SCIENCES
GROUP,
"Onbeperkt
voeren
van
drachtige
zeugen
in
groepshuisvesting",
 Praktijkrapport
Varkens
22,
2003.
 
 ‐
ANIMAL
SCIENCES
GROUP,
"Strohuisvesting
van
drachtige
zeugen
in
grote
groepen:
knelpunten
en
 oplossingen",
Praktijkrapport
Varkens
28,
2004.
 
 ‐
BABOL,
J.,
en
SQUIRES,
E.J.,
"Quality
of
meat
from
entire
male
pigs",
Food
Research
International
 28
(3)
1995,
201‐212.

 
 ‐
Brockotter,
F.,
“
Koorddansen
over
vleeskuikenrichtlijnen”,
Pluimveehouderij,
16
oktober
2009,
 7‐9.
 
 ‐
CLAEYS,
D.,
et
al.,
"Socio‐economische
gevolgen
van
de
verschillende
huisvestingssystemen
in
de
 leghennenhouderij",
Mededeling
Ilvo
nr
20
april
2007.
 


112
 



 ‐
COPPENS,
P.,
"Bespreking
van
de
wet
van
14
augustus
1986
betreffende
de
bescherming
en
het
 welzijn
der
dieren",
De
Pol,
1988,
afl.
10,
73
‐77.
 
 ‐
De
Jong,
I.,
Bock,
B.
en
Workel,
L.,
“
De
Europese
welzijnsmonitor
is
in
de
praktijk
onbeproefd”,
 Pluimveehouderij,
22
januari
2010,
30‐32.
 
 ‐
De
Lauwere,
C.,
de
Rooij,
S.
en
de
Greef,K.,
“vijf
zienswijzen
van
dierenwelzijn”,
V­Focus,
april
 2009,
8‐9.
 
 
‐
FRERIKS,
A.,
"Bescherming
van
Dierenwelzijn
in
opmars?,
Ars
Aequi
(Ned),
2005,
afl.
6,
446
‐450.
 
 ‐
GARCΊA,
E.M.,
VÁZQUEZ,
J.M.,
PARRILLA,
I.,
CALVETE,
J.J.,
SANZ,
L.,
CABALLERO,
I.,
ROCA,
J.,
VAZQUEZ,
J.L.,

 en
MARTΊNEZ,
E.A.,
"Improving
the
fertilizing
ability
of
sex
sorted
boar
spermatozoa",
 Theriogenology
68
2007,
771‐778.

 
 ‐
GERRITZEN,
M.A.,
KLUIVERS‐POODT,
M.,
REIMERT,
H.G.M.,
HINDLE,
V.,
en
LAMBOOIJ
E.,
"Castration
of
 piglets
under
CO2‐gas
anaesthesia",
Animal
2
(11)
2008,
1666‐1673.
 
 ‐
Groot,
P.,
Bos,
B.,
Cornelissen,
J.
en
Vrolijk,
M,
“Hoe
dierenwelzijn,
milieu
en
economie
elkaar
 kunnen
versterken”,

V­Focus,
juni
2009,
18‐
21.
 
 ‐
HOOFS,
A.
en
VAN
DER
MHEEN,
H.,
"Voersystemen
voor
drachtige
zeugen
in
groepshuisvesting",
 PraktijkKompas
Varkens
september
2003.
 
 ‐
LEIDIG,
M.S.,
HERTRAMPF,
B.,
FAILING,
K.,
SCHUMANN,
A.,
en
REINER,
G.,
"Pain
and
discomfort
in
male
 piglets
during
surgical
castration
with
and
without
local
anaesthesia
as
determined
by
 vocalisation
and
defence
behaviour",
Applied
Animal
Behaviour
Science
116,
2009,
174‐178.

 
 ‐
RODENBURG,
B.,
en
TUYTTENS,
F.,
"Welzijn,
gezondheid
en
sanitaire
status
van
legkippen
in
 verrijkte
kooien
versus
niet‐kooisystemen:
resultaten
bedrijfsbezoeken",
Agriconstruct
nr
4
 2006.
 
 ‐
RODENBURG,
T.B.,
TUYTTENS,
F.A.M.,
DE
REU,
K.,
VAN
COILLIE,
E.,
GRIJSPEERDT,
K.,
HEYNDRICKX,
M.
en
 HERMAN,
L.,
"Commissie
van
de
Europese
Gemeenschappen
(2008)
Mededeling
van
de
 Commissie
aan
het
Europees
Parlement
en
de
Raad
over
de
verschillende
houderijsystemen
 voor
legkippen,
en
in
het
bijzonder
over
de
in
Richtlijn
1999/47/EG
bedoelde
systemen",
 113
 



 SEC(2007)
1750
Brussel,
8
januari
2008.
 
 ‐
ROMMERS,
J.M.,
BOITI,
C.,
DE
JONG,
I.
en
BRECCHIA,
G.,
"Performance
and
behaviour
of
rabbit
does
in
 a
group‐housing
system
with
natural
mating
or
artificial
insemination",
Reprod.
Nutr.
Dev.,
46,
 2006
677‐687.


 
 ‐
Rotgers,
G,
“winst
met
dierenwelzijn”,
V­Focus,
augustus
2009,
36‐37.
 
 ‐
RUIS,
M.
en
PINXTERHUIS,
J.B.,
"Verantwoorde
en
communiceerbare
argumenten
bij
biologische
 producten:
dierenwelzijn",
Animal
Sciences
Group/Veehouderij,
Rapport
39,
maart
2007.

 
 ‐
SOBRY,
L.,
GOOSSENS,
X.,
OPSOMER,
G.,
NEVENS,
F.,
DE
SMET,
S.,
ÖDBERG,
F.,
MAES,
D.,
LOMMELEN,
F.,
 TUYTTENS,
F.
en
GEERS,
R.,
"Hoe
wel
zijn
mijn
koeien?
Evaluatie
van
dierenwelzijn
en
–gezondheid
 op
melkveebedrijven",
Steunpunt
Duurzame
Landbouw,
Gontrode,
Publicatie
19
2005.
 
 ‐
STAUFFACHER,
M.,
"Group
housing
and
enrichment
cages
for
breeding,
fattening
and
laboratory
 animals",
Animal
Welfare
1,
1992,
105‐125
 
 ‐
Ten
Hove,
M.,
“
moeiteloos
varieren
met
zeugen
in
groep”,
Boerderij,
9
maart
2010,
52‐54.
 
 ‐
VAN
DER
MHEEN,
H.,
SPOOLDER
H
en
KIEZEBRINK
M.,
"Zeugen
in
wisselgroepen
produceren
meer
 levende
biggen",
PraktijkKompas
Varkens
september
2003.

 
 ‐
VAN
DOORN,
D.,
"Kroonrandontsteking
groot
problem
in
groepshuisvesting",
Vee&Gewas,
17
 september
2005.
 
 ‐
VAN
EMOUS,
R.A.
en

FIKS‐VAN
NIEKERK,
TH.
G.,
"Praktijkinventarisatie
volièrebedrijven
met
 uitloop",
Praktijkrapport
Pluimvee
7
2003.
 
 ‐VAN
HOORICK,
G.,
"De
Europese
en
nationale
wetgeving
op
het
welzijn
van
de
 landbouwhuisdieren",
T.Agr.R.
1995,
1‐17.
 ‐
Van
Horne,
P.,
“
bezettingsnorm
treft
bijna
alle
bedrijven”,
Pluimveehouderij,
23
januari
2009,
 38‐39.
 
 ‐
VAN
RAAY,
C.,
"Lekker
lang
liggen",
Veeteelt
2
oktober,
2003.

 
 114
 



 ‐
VERVAEKE,
V.
en
SONCK,
B.,
"Betonvloeren:
kwaliteitseisen,
normalisatie,
onderhoud
en
 reparaties,
documentatie
studiedagen
Bevloering
in
melkveestallen",
Ministerie
van
Middenstand
 en
Landbouw,
2000.


 
 ‐
X,
“vaccin
tegen
berengeur”,
V­focus,
augustus
2009,
41.
 
 ‐
X,
“
EU
wil
inzicht
op
dierenwelzijn”,V­focus,
februari
2009,
17.
 
 ‐
X,
“groepshuisvestiging
zeugen”,
V­Focus,
februari
2009,
37.
 
 ‐
X,
“
zo
herken
je
een
tevreden
varken”,
V­
Focus,
februari
2009,
44‐
46.
 
 ‐
X,
“
Ondernemen
met
natuur
in
opkomst”,
Veelteelt,

december
2009,
10‐
12.
 
 ‐
X,
“
België:
verbod
verrijkte
kooi
pas
in
2025”,
Pluimveehouderij,
4
september
2009,
15.
 
 ‐
X,
“
Belgische
proef:
relatie
tussen
bezetting
en
welzijn
blijkt
lastig
te
doorgronden”
 Pluimveehouderij,
14
augustus
2009,
34‐
35.
 
 ‐
X,
“welzijn
voorop
in
nieuw
concept”,
boerderij,
9
maart
2010,

56.

 
 ‐

X,
"Groepshuisvesting
volop
in
beweging",
Boerderij/Varkenshouderij
25
februari
2003.
 
 ‐
X,
"Fachbuch
Gruppenhalting
tragender
Sauen",
Top
Agrar,
2002.
 
 ‐

X
,
"Themanummer
Kosten
Dragende
Zeugenstallen",
Boerderij/Varkenshouderij,
26
augustus
 2003.
 
 ‐
XUE,
J.L.,
DIAL,
G.D.,
en
MORRISON,
R.B.,
"Comparison
of
the
accuracies
of
chemical
and
sensory
 tests
for
detecting
taint
in
pork",
Livestock
Production
Science
46
1996,
203‐211.
 
 ‐
ZAMARATSKAIA,
G.,
RYDHMER,
L.,
ANDERSSON,
H.K.,
CHEN,
G.,
LOWAGIE,
S.,
ANDERSSON,
K.,
en
 LUNDSTRÖM,
K.,
"Long‐term
effect
of
vaccination
against
gonadotropin‐releasing
hormone,
using
 ImprovacTM,
on
hormonal
profile
and
behaviour
of
male
pigs",
Animal
Reproduction
Science
108
 2008,
37‐48.

 
 115
 



 ‐
Zonderland,
J.
en
De
Lauwere,
C.,
“staartbijten
probleem
op
varkensbedrijven”,
V­Focus,
 december
2009,
42‐
43.
 
 Afdeling
4:
Internetpublicaties
 
 ‐
AHAW:
http://www.efsa.europa.eu/en/panels/ahaw.htm.
 
 ‐
Brambell
Committee
(1965)
http://edepot.wur.nl/134379.
 
 ‐
Dierenwelzijn
in
de
veehouderij:
www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/dier/27.pdf,

 
 ‐
Ecofeminisme,
schoonmaakmiddel
voor
vrouwen‐
en
milieubeweging":
 http://www.tijdschriftnemesis.nl/ezines/divts/nemesis/1994/nemesis_1994_zand.pdf.
 
 ‐
EFSA:
http://www.efsa.europa.eu/.
 
 ‐
EFSA,
"opinion
of
the
Scientific
Panel
on
Animal
Health
and
Welfare
(AHAW)
on
a
request
from
 the
Commission
related
to
"
the
impact
of
the
current
housing
and
husbandery
systems
on
the
 health
and
welfare
of
farmed
domestic
rabbits",
Question
number:
EFSA­Q­2004­023,
2005,
 http://www.efsa.europa.eu/EFSA/efsa_locale‐
1178620753812_1178620774712.htm.

 
 ‐Koe
en
Wij
(2007)
http://www.verantwoordeveehouderij.nl/koe_en_wij.


 
 ‐
Koninklijke
Nederlandse
Maatschappij
voor
Dierengeneeskunde
‐
KNMvD
(2007)
Weidegang
 en
huisvesting
van
Melkvee
in
Nederland,
9
januari
2007,
http://www.knmvd.nl.
 
 ‐
Laywel
(2007)
Welfare
implications
of
changes
in
production
systems
of
laying
hens,
 http://www.laywel.eu.

 
 ‐

LEENSTRA,
F.R.,

BERGEVOET,
R.H.M.,
en

VERMEIJ,
I.,
De
staat
van
het
dier,
 http://www.livestockresearch.wur.nl/NR/rdonlyres/895E8584‐9E59‐43A0‐A5A2‐ DA1B4634D3B4/103768/323.pdf
 
 ‐
Naar
een
diervriendelijk
landbouwbeleid.
 www.eurogroupforanimals.org/.../paper_cap_health_check_nl.pdf.
 
 116
 



 ‐
NAHWOA
(s.d.)
Network
for
animal
health
and
welfare
in
organic
agriculture,
 http://www.veeru.reading.ac.uk/organic.

 
 ‐
Over
het
moreel
statuut
van
dieren.
http://www.dierenrecht.be/dierenrechten.htm.
 

 ‐
PIGCAS(2007):
w3.rennes.inra.fr/pigcas/index.html.
 
 ‐
SCAHAW:
http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scah/index_en.html.
 
 ‐
Scientific
Committee
on
Animal
Health
and
Animal
Welfare
(2001)
The
welfare
of
animals
kept
 for
fur
production,
European
Commission,
Health
and
Consumer
Protection
Directorate
General,
 12‐13
december
2001,
http://ec.europa.eu/food/animal/welfare/international/out67_en.pdf.
 
 ‐
Scientific
Committee
on
Animal
Health
and
Animal
Welfare
(2000)
The
Welfare
of
Chickens
Kept
 for
Meat
Production
(Broilers),
European
Commission,
Health
and
Consumer
Protection
 Directorate
General,
21
March
2000,
http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scah/out39_en.pdf.

 
 ‐

SWABE,
J.M.,
STERRENBERG,
L.
en
POLL,
N.E.
Van
zaadje
tot
karbonaadje.
Betrokkenen
over
de
 gezondheidsrisico's
van
de
veehouderij,
Rathenau
Instituut,
2001:
 http://scisa.nl/uploads/tx_tferathenau/WED082‐ZaadjeKarbonaadje‐2001.pdf.
 
 ‐
Te
hooi
en
te
gras:
Verkenning
naar
ontwikkelingen
in
de
grondgebonden
veehouderij
en
 gevolgen
hiervan
voor
natuur
en
landschap:
 http://www.wotnatuurenmilieu.wur.nl/NR/rdonlyres/1D0771C6‐98A3‐45C2‐A03B‐ 6D9A68095A23/21537/NPB_werkdocument_7.pdf
 
 ‐

Tuyttens
F.
&
Van
Poucke
E.
(2007)
Comparison
of
broiler
chicken
health
and
welfare
in
organic
 versus
traditional
production
systems,
ILVO,
 http://www.ilvo.vlaanderen.be/Animal/AHW_health_welfare_broilers.htm.

 
 ‐
www.zod.wur.nl/UK/
 
 


117