Dienstplicht, doofpot, oorlog en liefde

Dienstplicht,  doofpot,  oorlog  en  liefde   Een  onderzoek  naar  de  verbeelding  en  receptie  van  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  in  Nederlandse  speelfilms  

Agnes  Cremers   Studentnummer:  6265782   Masterscriptie  Publieksgeschiedenis   Universiteit  van  Amsterdam   Begeleider:  drs.  L.  van  Hasselt   Tweede  lezer:  prof.  dr.  P.  Romijn   Januari  2013  

Inhoud   Inleiding  

3  

1. De  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog en  het  Indië-­debat     1.1  De  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog   1.2  Hueting-­‐affaire     1.3  Indië-­‐debat  na  1969   1.4  Indië-­‐debat  in  de  21e  eeuw   1.5  Onderzoek  naar  speelfilms  

7   7   9   10   12   13  

2. Gekkenbriefje 2.1  Filmbeschrijving     2.2.  Historische  achtergrond  scenario     2.3.  Verbeelding     2.4  Receptie     2.5  Conclusie    

15   15   16   19   24   25  

3. De  Schorpioen 3.1  Filmbeschrijving     3.2  Historische  achtergrond  scenario   3.3  Verbeelding   3.4  Receptie     3.5  Conclusie    

27   27   28   30   36   40  

4. Oeroeg 4.1  Filmbeschrijving     4.2  Historische  achtergrond  scenario:  novelle  Oeroeg     4.3  Analyse     4.4  Receptie     4.5  Conclusie    

42   42   43   45   50   57  

5. Gordel  van  Smaragd 5.1  Filmbeschrijving   5.2  Filmanalyse   5.3  Receptie     5.4  Conclusie    

59   59   60   66   70  

6. Conclusie

72  

Literatuurlijst  

80  

Bijlagen:  Interviews  

82  

2  

Inleiding   ‘Het  heeft  lang  geduurd  voordat  Nederlandse  speelfilmers  zich  waagden  aan  de  op  een  na  rijkste   historische  bron  van  dramatisch  materiaal  uit  deze  eeuw’,  stelt  filmrecensent  Hans  Beerenkamp   in  NRC  Handelsblad  in  1997.  Beerenkamp  doelt  hier  op  de  laatste  koloniale  fase  van  Nederlands-­‐ Indië  in  de  periode  1945  tot  1950,  die  als  een  zwarte  bladzijde  uit  de  Nederlandse  geschiedenis   wordt  beschouwd.  De  eerste  Nederlandse  speelfilm  over  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  verscheen  in  1980,  dertig  jaar  na  de  soevereiniteitsoverdracht.  Daarna   werden  er  nog  drie  speelfilms  gemaakt.  De  films  behandelen  ieder  op  zich  verschillende  facetten   van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  In  dit  onderzoek  staat  de  vraag  centraal  hoe  deze   gevoelige  geschiedenis  aan  bod  is  gekomen  in  Nederlandse  speelfilms  en  hoe  deze  vervolgens  in   Nederland  zijn  ontvangen.     De  speelfilm  Gekkenbriefje  uit  1980  is  gemaakt  door  regisseur  Olga  Madsen.  De  film  is   gebaseerd  op  de  novelle  van  Ger  Verrips  Zorg  dat  je  een  gekkenbriefje  krijgt  uit  1973  en  gaat   over  een  jonge  dienstplichtige  soldaat  die  zich  nog  liever  laat  opnemen  in  een  militair  hospitaal   dan  dat  hij  naar  Indonesië  vertrekt.  In  1984  verscheen  De  Schorpioen  van  regisseur  Ben   Verbong.  In  deze  thriller  komt  een  Nederlandse  vrachtwagenchauffeur  achter  een   corruptieschandaal  binnen  het  Nederlandse  leger  ten  tijde  van  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog.  Regisseur  Hans  Hylkema  maakte  een  boekverfilming  van  de  bekende   novelle  Oeroeg  van  Hella  Haasse.  In  deze  film  uit  1993  gaat  een  Nederlandse  luitenant  ten  tijde   van  de  dekolonisatie  op  zoek  gaat  naar  zijn  Indonesische  jeugdvriend  Oeroeg.  Tot  slot  verscheen   in  1997  Gordel  van  Smaragd  van  regisseur  Orlow  Seunke.  Deze  film  behandelt  een  liefdesdrama   tussen  een  Nederlandse  man  en  een  Indo-­‐Europese  vrouw  gedurende  het  laatste  decennium  van   Nederlands-­‐Indië.     Om  te  onderzoeken  op  welke  wijze  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  is   verbeeld  in  Nederlandse  speelfilms  en  hoe  deze  zijn  ontvangen  zet  ik  ten  eerste  uiteen  hoe  de   deze  oorlog  tussen  1945  en  1950  is  verlopen  en  hoe  vervolgens  het  ‘Indië-­‐debat’  in  de   Nederlandse  samenleving  vorm  kreeg.  Aan  de  hand  van  deze  gegevens  heb  ik  de  films  zelf  en  de   reacties  op  de  films  beter  in  historische  context  kunnen  plaatsen.  Vervolgens  heb  ik  drie   verschillende  aspecten  van  de  speelfilms  onderzocht.  Ten  eerste  ben  ik  nagegaan  wat  de   bedoeling  en  visie  van  de  filmmakers  was  met  zijn  of  haar  film.  Ook  heb  ik  onderzocht  waar  de   filmmakers  hun  scenario  op  hebben  gebaseerd.  Vervolgens  beschrijf  ik  aan  de  hand  van   uitgewerkte  scènes  en  beschrijvingen  van  beelden  en  dialogen  uit  de  film  hoe  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  tot  uiting  komt.  Tot  slot  is  voor  dit  onderzoek  van  belang  hoe  de  films   zijn  ontvangen.  De  makers  kunnen  een  bepaalde  bedoeling  hebben  met  de  film  en  in  de  film  is   misschien  de  diepere  betekenis  te  achterhalen,  maar  hoe  ervoer  het  publiek  dit  destijds?  Ook   heb  ik  onderzocht  welke  plek  de  films  tot  nu  toe  hebben  gekregen  in  wetenschappelijk  

3  

publicaties.        

De  speelfilms  die  vanaf  1980  werden  gemaakt  zijn  uiteraard  een  product  van  hun  tijd  en  

door  de  tijdsgeest  beïnvloed.  Het  heeft  zeker  twintig  jaar  geduurd  voordat  er  echt  aandacht  was   voor  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  In  mijn  overzicht  beschrijf  ik  de  omslag  in  het   denken  over  deze  oorlog  in  Nederland.  Deze  werd  onder  andere  werd  veroorzaakt  toen  Indië-­‐ ganger  Joop  Hueting  in  1969  in  de  uitzending  van  VARA’s  Achter  Het  Nieuws  vertelde  over  de   oorlogsmisdaden  van  Nederlandse  militairen  tijdens  deze  zogeheten  ‘politionele  acties’.  Dit   moment  wordt  gezien  als  ijkpunt  van  een  kritische  reflectie  op  het  Nederlandse  militaire   optreden  ten  tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  Er  verschenen  sindsdien  een   groot  aantal  kritische  documentaires  over  dit  onderwerp  op  de  televisie.  Het  was  tegelijkertijd   ook  het  begin  van  het  ‘Indië-­‐debat’.  Uiteenlopende  partijen  uitten  hun  mening  over  deze  oorlog   en  de  omgang  met  ons  koloniaal  verleden.        

Om  het  motief  van  de  filmmakers  om  deze  oorlog  te  verbeelden  te  achterhalen  heb  ik,  

waar  mogelijk,  interviews  afgenomen.  In  het  geval  van  De  Schorpioen  en  Oeroeg  sprak  ik  met  de   regisseurs  Ben  Verbong  en  Hans  Hylkema.  De  regisseur  van  Gekkenbriefje,  Olga  Madsen,  is  in   2011  overleden.  Voor  deze  film  sprak  ik  met  Frans  Rasker,  die  Gekkenbriefje  destijds   produceerde.  Daarnaast  heb  ik  met  auteur  Ger  Verrips  gesproken,  die  in  eerste  instantie  het   scenario  zou  schrijven  voor  de  verfilming  van  zijn  novelle.  Orlow  Seunke,  de  regisseur  van   Gordel  van  Smaragd,  verblijft  op  dit  moment  in  Indonesië.  Voor  deze  film  sprak  ik  met  producent   Wim  Lehnhausen,  die  nauw  bij  de  film  betrokken  was.  Behalve  uit  mijn  eigen  interviews  heb  ik   ook  informatie  gehaald  uit  oude  interviews  die  de  regisseurs  rond  de  première  van  hun  film   hebben  gegeven.  Hiervoor  heb  ik  gebruik  gemaakt  van  het  krantenarchief  van  de  bibliotheek  van   het  Filmmuseum  in  Amsterdam.        

Per  film  ben  ik  nagegaan  wat  de  bron  van  het  scenario  is  geweest.  Zowel  Gekkenbriefje  

als  Oeroeg  zijn  gebaseerd  op  novelles.  Ik  ben  nagegaan  waarom  er  gekozen  is  voor  deze  verhalen   en  wat  de  verschillen  zijn  tussen  het  boek  en  de  film.  De  Schorpioen  is  gebaseerd  op  een   waargebeurde  Indische  moordzaak  en  de  geruchten  rondom  deze  moord,  die  in  de  jaren  vijftig   en  zestig  aan  het  licht  kwamen.  Ik  heb  onderzocht  wat  er  bekend  is  over  deze  moord,  die  bekend   is  komen  te  staan  als  de  ‘affaire  Aernout’,  hoe  hier  in  de  loop  van  jaren  over  geschreven  is  en  wat   deze  geruchten  teweeg  hebben  gebracht.  Regisseur  Orlow  Seunke  baseerde  zijn  films  niet  op  een   bron  zoals  bij  de  andere  drie  film  maar  bedacht  zelf  het  verhaal  zelf.  De  film  behandelt  thema’s   die  nooit  eerder  in  Nederlandse  speelfilms  zijn  verbeeld,  waaronder  het  verblijf  van   Nederlanders  in  een  Japans  interneringskamp  en  de  positie  van  de  Indo-­‐Europese  bevolking   gedurende  het  laatste  decennium  van  Nederlands-­‐Indië.        

Vervolgens  heb  ik  onderzocht  hoe  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  in  de  vier  

speelfilms  aan  bod  komt  en  op  welke  wijze  deze  is  uitgebeeld.  Ik  heb  onder  andere  gelet  op  het  

 

4  

perspectief  van  waaruit  de  oorlog  is  verbeeld,  de  wijze  waarop  de  bevolking  en  het  leger,  zowel   aan  Nederlandse  als  Indonesische  zijde,  in  de  films  zijn  verwerkt  en  of  er  oorlogsgeweld  tussen   de  twee  strijdende  partijen  is  te  zien.  Uiteraard  is  de  dekolonisatie  niet  een  op  zichzelf  staande   gebeurtenis.  Bij  de  behandeling  van  Oeroeg  en  Gordel  van  Smaragd  ga  ik  ook  in  op  de   verbeelding  van  het  koloniale  tijdperk.  Spelen  deze  films  in  op  Nederlandse  nostalgie  over  het   mooie  Indië  of  wordt  de  koloniale  overheersing  juist  als  ‘fout’  neergezet?  De  Schorpioen  speelt   zich  af  in  de  jaren  vijftig  en  hierin  komt  de  oorlogstijd  alleen  in  flashbacks  voor.  Bij  deze  film  is   het  interessant  hoe  de  verwerking  van  deze  oorlog  aan  bod  komt.  De  film  Gekkenbriefje  speelt   zich  alleen  in  Nederland  af.  Ook  hier  staat  de  houding  van  Nederlanders  ten  op  zichtte  van  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  centraal  maar  in  dit  geval  gedurende  de  oorlog  zelf.        

Over  de  verbeelding  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  in  Nederlandse  

speelfilms  is  tot  op  heden  zeer  weinig  geschreven.  In  geen  enkele  wetenschappelijke  publicatie   zijn  deze  vier  films  eerder  met  elkaar  vergeleken.  De  meest  bekende  films,  Oeroeg  en  Gordel  van   Smaragd,  zijn  wel  beschreven  door  historicus  Frank  van  Vree,  literatuurwetenschapper  Pamela   Pattynama  en  antropoloog  en  bestuurskundige  Lizzy  van  Leeuwen.  Frank  van  Vree  is  als   historicus  gespecialiseerd  in  de  herinneringscultuur  in  Nederland  en  heeft  onder  andere   gepubliceerd  over  de  Nederlandse  verbeelding  van  de  Japanse  bezetting  en  de  dekolonisatie  van   Indonesië.  Pamela  Pattynama  en  Lizzy  van  Leeuwen  zijn  beide  tweede  generatie  Indo-­‐Europese   vrouwen  in  Nederland.  Pamela  Pattynama  is  bijzonder  hoogleraar  Indische  literatuur  en  cultuur   aan  de  Universiteit  van  Amsterdam  en  heeft  verschillende  stukken  gepubliceerd  over  de   Indische  identiteit  in  literatuur  en  films.  Lizzy  van  Leeuwen  schreef  in  haar  boek  Ons  Indisch   erfgoed  onder  andere  over  de  naoorlogse  worsteling  met  het  verlies  van  Nederlands-­‐Indië  en  de   komst  van  een  groot  aantal  post-­‐koloniale  migranten.  In  haar  boek  beschrijft  zij  ook  hoe  het   koloniale  verleden  in  Nederlandse  speelfilms  is  verwerkt.        

Om  een  volledig  beeld  te  krijgen  van  hoe  er  uiteindelijk  is  gereageerd  op  de  speelfilms  

over  deze  oorlog  in  de  Nederlandse  samenleving  heb  ik  onderzocht  hoe  deze  vier  films  zijn   ontvangen  in  Nederlandse  dag-­‐,  week-­‐  en  maandbladen.  Ik  heb  hiervoor  gebruik  gemaakt  van   het  krantenarchief  van  de  bibliotheek  van  het  Filmmuseum,  de  Koninklijke  Bibliotheek  in  Den   Haag  en  het  digitale  archief  van  het  Indische  tijdschrift  Moesson.  In  het  geval  van  Oeroeg  kon  ik   ook  gebruik  maken  van  het  privé  archief  van  regisseur  Hans  Hylkema.  Behalve  naar  recensies   heb  ik  ook  gekeken  naar  ingezonden  brieven  en  reacties  van  onder  andere  veteranen  en  andere   Nederlanders  die  direct  te  maken  hebben  gehad  met  de  voormalige  kolonie.  Aan  de  hand  van   deze  stukken  heb  ik  onderzocht  of  de  films  destijds  een  maatschappelijk  debat  teweeg  hebben   gebracht  of  op  andere  wijze  invloed  hebben  uitgeoefend.        

In  dit  onderzoek  komt  in  het  eerste  hoofdstuk  het  verloop  van  de  oorlog  en  het  Indië-­‐  

debat  in  Nederland  aan  de  orde.  Vervolgens  bespreek  ik  de  vier  speelfilms  ieder  in  een  apart  

 

5  

hoofdstuk  in  chronologische  volgorde.  Elke  hoofdstuk  is  opgebouwd  uit  een  korte   filmbeschrijving,  de  achtergrond  van  het  filmscenario,  de  visie  van  de  regisseur,  een  filmanalyse   en  tot  slot  de  resultaten  van  mijn  receptieonderzoek.  Per  hoofdstuk  zal  ik  ook  de  verschillen  en   overeenkomsten  tussen  de  films  benoemen.  Uiteindelijk  zal  ik  aan  de  hand  van  mijn  resultaten   concluderen  op  welke  wijze  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  in  Nederlandse   speelfilms  is  verbeeld  en  hoe  deze  films  in  Nederland  zijn  ontvangen.      

 

6  

1.  De  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  en  het  Indië-­debat     1.1  De  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog   ‘Wij  het  volk  van  Indonesië  verklaren  hierbij  de  onafhankelijkheid  van  Indonesië.’  Met  het   uitspreken  van  deze  tekst  op  17  augustus  1945  riepen  Soekarno  en  Hatta  de  republiek  Indonesië   uit.  Tot  aan  de  Japanse  bezetting  in  1942  had  Nederland  het  land  300  jaar  in  handen  gehad.  Na   de  Japanse  capitulatie  leek  voor  de  Indonesische  nationalisten  de  tijd  rijp  om  onafhankelijk  te   worden.  Terwijl  zij  de  revolutie  begonnen  dacht  Nederland  het  koloniale  gezag  weer  te  kunnen   herstellen.  Het  Nederlands-­‐Indische  gezag  zat  echter  nog  in  ballingschap  in  Australië  en  de   meeste  Europeanen  in  Japanse  interneringskampen.  Ondertussen  hadden  verschillende   fanatieke  bendes,  de  pemoeda’s,  het  gemunt  op  koloniale  doelwitten.  In  september  1945   arriveerden  Britse  troepen  in  Indië  om  de  Japanners  te  ontwapenen  en  orde  te  herstellen.  Er   was  echter  een  machtsvacuüm  ontstaan,  en  het  Brits-­‐Indische  leger  kwam  in  een  gewelddadige   strijd  terecht.  Toen  Nederland  haar  krijgsmacht  op  orde  had  en  de  eerste  Nederlandse  troepen   in  Batavia  aankwamen,  heerste  er  nog  grote  chaos  in  het  land.  Er  vielen  duizenden  slachtoffers.   Behalve  Europeanen  vielen  er  ook  veel  doden  onder  de  Ambonezen,  Chinezen  en  Javaanse   aristocraten,  die  tijdens  het  koloniale  regime  met  de  Nederlanders  hadden  samengewerkt.  De   Britten  waren  van  plan  zich  terug  te  trekken,  en  de  Nederlanders  zouden  hun  posities   overnemen.  De  Nederlandse  regering  besloot  harder  op  te  treden  tegen  de  bendes.  Deze   bloedige  periode,  die  tot  aan  begin  1946  voortduurde,  is  bekend  geworden  onder  de  naam   ‘bersiap’,  wat  Maleis  is  voor  ‘wees  paraat’.        

In  april  1946  werd  door  gouverneur-­‐generaal  Van  Mook  en  de  gematigde  premier  van  de  

Republiek  Indonesië  Soetan  Sjahrir  voor  het  eerst  onderhandeld.  De  bijeenkomst  vond  plaats  op   de  Hoge  Veluwe.  De  insteek  van  Nederland  was  om  een  soort  Indonesisch  gemenebest  te   organiseren.  Sjahrir  eiste  echter  volledige  soevereiniteit,  en  de  onderhandelingen  liepen  spaak.   In  het  Indonesische  bergdorp  Linggadjati  werd  uiteindelijk  op  15  november  1946  toch  een   overeenkomst  ondertekend.  In  het  akkoord  werd  vastgelegd  dat  gewerkt  zou  worden  aan  de   vorming  van  de  Nederlands-­‐Indonesische  Unie.  Nederland  hoopte  op  het  begin  van  een  federatie   terwijl  de  Republikeinen  het  akkoord  zagen  als  slechts  een  ‘tussenstation’  op  weg  naar  de   volledige  onafhankelijkheid.1  In  maart  1947  moest  onder  druk  van  de  Nederlandse  Tweede   Kamer  een  nieuw  akkoord  van  Lingadjatti  worden  ondertekend,  waarbij  Nederland  toch  meer   inspraak  eiste.  Door  de  totaal  verschillende  doelstellingen  was  het  akkoord  weinig  waard.  De   oorlog  werd  voortgezet.        

   

                                                                                                                 

 

7  

In  de  periode  tussen  1945  en  1949  stuurde  Nederland  ongeveer  95.000  dienstplichtigen   soldaten  naar  Indonesië.  Daarnaast  stonden  nog    het  Koninklijk  Nederlands  Indisch  Leger   (KNIL)  en  Nederlandse  oorlogsvrijwilligers  ter  beschikking.  In  totaal  bestond  de  troepenmacht   uit  ongeveer  170.000  militairen.  Op  18  juli  1947  gaf  KVP  minister-­‐president  Beel  generaal  Spoor   de  opdracht  om  een  ‘politionele  actie’  uit  te  voeren.  Operatie  Product,  zoals  de  actie  heette,  leek   succesvol.  Binnen  twee  weken  heroverde  Nederland  de  economisch  belangrijke  gebieden.   Internationaal  werd  de  actie  echter  afgekeurd.  De  Verenigde  Naties  eiste  van  Nederland  dat  het   conflict  vreedzaam  werd  opgelost.  Er  werd  in  1948  weer  een  poging  gedaan  om  tot  een   overeenkomst  te  komen  maar  de  onenigheid  tussen  Nederland  en  Indonesië  bleef  bestaan.   Nederland  weigerde  Indonesië  los  te  laten  terwijl  de  republiek  op  haar  beurt  nog  steeds   soevereiniteit  eiste.  De  gevechten  gingen  door.        

Het  Republikeinse  Indonesische  leger,  de  TNI,  voerde  een  steeds  effectievere  

guerrillastrijd.  Onder  leiding  van  Beel  besloot  de  Nederlandse  regering  om  een  hardere  lijn  te   volgen.  Op  19  december  startte  de  ‘tweede  politionele  actie’,  onder  de  naam  Operatie  Kraai.  Het   leek  weer  een  succes.  Djokjakarta  werd  snel  heroverd,  en  Soekarno  en  Hatta  werden  gevangen   genomen.  Ondertussen  nam  het  aantal  slachtoffers  aan  beide  zijden  toe.  Alleen  al  in  de  maand   januari  in  1949  vielen  er  aan  Indonesische  zijde  10.000  doden,  waaronder  veel  burgers.  Dit   grote  aantal  werd  veroorzaakt  door  zowel  republiekeins  terreur  op  de  eigen  bevolking  als  door   het  antwoord  van  Nederland  op  het  Republikeinse  guerrillaoffensief,  met  de  inzet  van  zware   mitrailleurs  en  luchtbeschietingen.  Vanaf  de  beëindiging  van  de  ‘tweede  politionele  actie’  tot  en   met  het  staakt-­‐het-­‐vuren  in  augustus  waren  er  op  Java  en  Sumatra  1162  Nederlandse  militairen   gesneuveld.  Dit  aantal  is  bijna  twee  keer  zoveel  als  het  aantal  gesneuvelden  in  zeventien   maanden  tijd  tussen  de  eerste  en  tweede  actie  in.2    In  totaal  kwamen  er  ongeveer  6000   Nederlandse  militairen  om.  Het  aantal  omgekomen  Indonesiërs  lag  veel  hoger.  Naar  schatting   waren  dit  er  150.000.        

Naast  het  aantal  slachtoffers  nam  ook  de  internationale  druk  toe.  De  Verenigde  Staten  

dreigden  de  Marshallhulp  stop  te  zetten.  Nederland  werd  gedwongen  om  de  republikeinse   leiders  vrij  te  laten  en  tot  een  vredesvoorstel  te  komen.  In  het  najaar  van  1949  werd  een  rondde-­‐ tafelconferentie  georganiseerd  door  de  diplomaten  Jan  Herman  Van  Roijen  en  Mohamed  Roem   om  de  voorwaarden  voor  de  onafhankelijkheid  te  bespreken.  Nederland  ging  akkoord  met  de   oprichting  van  de  Republiek  der  Verenigde  Staten  van  Indonesië  en  de  stichting  van  een   Nederlands-­‐Indonesische  Unie,  zonder  enige  bindende  bevoegdheden.  Uiteindelijk  tekende   koningin  Juliana  op  27  december  1949  bij  een  plechtigheid  in  het  Paleis  op  de  Dam  de   soevereiniteitsoverdracht.    

                                                                                                                2  Lou  de  Jong,  Het  Koninkrijk  Der  Nederlanden  in  de  Tweede  Wereldoorlog,  Deel  12  tweede  helft  (  Leiden  

1988),  982.    

 

8  

 1.2  Hueting-­affaire   Het  heeft  lang  geduurd  voor  in  Nederland  belangstelling  rees  voor  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog.  De  publieke  historische  belangstelling  voor  de  gebeurtenissen  in   Nederlands-­‐Indië  in  de  jaren  veertig  van  de  twintigste  eeuw  bleef  tot  ver  in  de  jaren  zestig   bijzonder  gering.3  Pas  tegen  het  einde  van  de  jaren  zestig,  toen  de  dekolonisatie  in  verschillende   landen  zo  goed  als  voltooid  was,  begon  het  tij  te  keren.  Door  de  culturele  revolutie  in  veranderde   de  publieke  opinie  ten  opzichte  van  de  Tweede  Wereldoorlog  en  haar  ‘nasleep’,  waaronder  de   koloniale  oorlogen.4    In  heel  West-­‐Europa  voerden  studenten  acties  en  was  er  een  toenemende   kritiek  op  de  oorlog  die  de  Amerikanen  voerden  in  Vietnam.  Ook  in  Nederland  keerden  jongeren   zich  tegen  de  gevestigde  orde  die  het  beleid  van  de  Verenigde  Staten  steunde.  Er  ontstond  steeds   meer  interesse  in  de  verhalen  van  individuele  getuigen  en  slachtoffers  van  de  oorlog  in   Indonesië  tijdens  en  na  de  Japanse  bezetting.        

Een  grote  omslag  in  de  nationale  herinnering  van  het  koloniale  verleden  werd  

veroorzaakt  door  een  uitzending  van  VARA’s  actualiteitenrubriek  Achter  Het  Nieuws  in  1969.   Daar  deed  Indië-­‐veteraan  en  psycholoog  Joop  Hueting  zijn  verhaal  over  structurele   geweldpleging  in  Indonesië  ten  tijde  van  de  onafhankelijkheidsoorlog.  Hueting  vertelde  over  het   met  mitrailleurvuur  doorzeven  van  kampongs,  het  martelen  van  krijgsgevangenen  en  het   houden  van  wraakacties  tegen  de  burgerbevolking,  zonder  dat  daarvoor  enige  vorm  van   militaire  noodzaak  was.  Volgens  Hueting  kwam  het  geweld  op  grote  schaal  voor  en  werd  het  tijd   voor  de  betrokkenen  om  met  deze  zaak  in  het  reine  te  komen.5                                                                    

 

Hueting  had  al  jarenlang  zijn  verhaal  willen  doen  maar  kreeg  steeds  geen  gehoor.  Eind  

jaren  zestig  bleek  de  tijd  rijp.  Nederland  bleek  ook  een  eigen  Vietnam  te  hebben.  Voor  het  eerst   werd  een  breed  publiek  geconfronteerd  met  grote  misstanden  ten  tijde  van  de   onafhankelijkheidsoorlog.  Niet  iedereen  zat  hier  echter  op  te  wachten.  Klokkenluider  Hueting   kwam  in  de  weken  na  de  uitzending  sterk  onder  vuur  te  liggen.  Een  grote  groep  strijdgenoten   van  Hueting  voelde  zich  diep  gekwetst;  zij  waren  van  mening  dat  je  de  vuile  was  niet  buiten   moest  hangen  en  deelden  niet  dezelfde  visie  over  deze  oorlog.  De  Telegraaf  nam  het  voortouw  in   de  aanval  op  Hueting  maar  kon  zijn  uitspraken  niet  meer  ongedaan  maken.      

 Andere  veteranen  voelden  zich  juist  door  Hueting  gesterkt  om  ook  hun  verhaal  te  

vertellen.  De  sociologen  J.A.A.  van  Doorn  en  W.J.  Hendrix  publiceerden  in  1970  hun  studie  Het  

                                                                                                                3  Frank  Van  Vree,  Onze  gemartelde  bruid.  De  Japanse  bezetting  van  Indonesië  in  Nederlandse  films  en  

documentaires’,  in:  R.  Raben  (red.),  Beelden  van  de  Japanse  bezetting  in  Indonesië.  (Zwolle/Amsterdam   1999)  202-­‐217,  aldaar  202.     4  Ibidem,  203.     5  Stef  Scagliola,  Last  van  de  oorlog.  De  Nederlandse  oorlogsmisdaden  in  Indonesië  en  hun  verwerking   (Amsterdam  2002),  108.    

 

9  

Nederlands-­Indonesisch  conflict.  Ontsporing  van  geweld.6  Tijdens  hun  dienstplicht  op  Java  hadden   de  auteurs  besloten  onderzoek  te  doen  naar  alle  misstanden  tijdens  dit  conflict.  Na  de  ‘Hueting-­‐ affaire’  leek  het  juiste  klimaat  geschapen  om  tot  publicatie  over  te  gaan.7      

De  verontwaardiging  over  de  misdaden  was  ook  overgeslagen  naar  de  politiek.  Een  

motie  van  PvdA-­‐fractieleider  Joop  den  Uyl  voor  een  politiek  onderzoek  werd  in  1969  met  een   meerderheid  van  stemmen  aangenomen  in  de  Tweede  Kamer.  De  regering  werd  daarmee   gedwongen  een  onderzoek  te  verrichten  naar  geweldpleging  door  de  Nederlandse  militairen  in   de  periode  1945-­‐1950.8  Drie  maanden  lang  was  er  archiefonderzoek  gedaan  naar  gegevens   omtrent  de  ‘excessen’  die  waren  begaan  door  Nederlandse  militairen  in  Indonesië.  Een   belangrijke  conclusie  was  dat  er  inderdaad  110  gevallen  van  geweldpleging  of  moord  waren   gevonden  maar  dat  daarmee  geen  sprake  was  van  ‘systematische  wreedheden’.  Van   oorlogsmisdaden  werd  niet  gesproken  en  het  onderzoek  kwam  bekend  te  staan  onder  de   ‘Excessennota’.  De  oppositiepartijen  drongen  aan  op  nader  onderzoek  maar  kregen  daarvoor   geen  Kamermeerderheid.       1.3  Indië-­debat  na  1969   Met  name  diegenen  die  een  belangrijke  rol  hadden  kunnen  spelen  binnen  de  verwerking  van   deze  oorlog.  hielden  zich  afzijdig.  Volgens  historica  Stef  Scagliola  bleef  de  regering  ook  na  1969   de  ‘Indische  kwestie’  mijden.9  Politieke  verantwoordelijkheid  werd  er  niet  genomen.  Ook   historici  namen  geen  voortrekkersrol,  terwijl  zij  de  aangewezen  groep  leken  om  misstanden  te   onderzoeken.  Ondanks  de  onthullingen  van  Hueting  over  de  oorlogsmisdaden  bleven  historici   de  verhalen  van  de  onderkant  van  de  militaire  hiërarchie  over  de  frustratie  dat  zij  moreel   verwerpelijke  orders  moesten  uitvoeren,  lange  tijd  negeren.  Scagliola  meent  dat  historici   duidelijker  stelling  hadden  moeten  nemen  rondom  dit  onderwerp,  zonder  angst  voor  weerstand   die  dit  zou  kunnen  wekken.10        

Het  Indië-­‐debat  bleef  ook  na  de  Hueting-­‐affaire  gaande.  De  geest  was  uit  de  fles  en  er  

bleven  onopgeloste  problemen  opduiken,  waardoor  het  thema  weer  actueel  werd.  De  publieke   opinie  werd  lang  gedomineerd  door  de  naoorlogse  generatie  die  de  sociaal-­‐culturele   ontwikkelingen  van  de  jaren  zestig  en  zeventig  hadden  meegemaakt.  Het  Nederlandse  militaire   optreden  in  Indonesië  werd  afgekeurd.  Via  één  medium  kwam  deze  opinie  het  sterkst  naar   buiten.  Op  televisie  was  sprake  van  een  constante  stroom  van  producten  met  een  kritische  

                                                                                                                6  J.A.A.  van  Doorn  en  W.J.  Hendrix,  Ontsporing  van  geweld.  Het  Nederlands-­Indonesische  conflict  

(Amsterdam  1999).     7  Scagliola,  Last  van  de  oorlog,  111.   8  Ibidem  109.     9  Ibidem  118   10  Ibidem,  361.    

 

10  

houding  ten  opzichte  van  het  Nederlandse  beleid.11  Mediahistoricus  Chris  Vos  stelde  in  1999  dat   Nederlands-­‐Indië  ‘naar  frequentie  gemeten,  na  de  bezetting,  het  meest  geprogrammeerde   onderwerp  binnen  de  Nederlandse  audiovisuele  geschiedschrijving’  was.12  Als  er  al  sprake  was   van  een  taboe,  dan  was  deze  door  de  televisieprogramma’s  doorbroken.  Volgens  Vos  was  de   invalshoek  na  1969  verbazingwekkend  constant  gebleven  was  er  nog  steeds  sprake  van  een   sterk  kritische  houding  ten  opzichte  van  het  Nederlandse  beleid.13        

In  Nederland  waren  nog  uiteenlopende  groepen  die  direct  betrokken  was  geweest  bij  de  

dekolonisatie.  Een  voorbeeld  was  de  Molukse  bevolkingsgroep  in  Nederland.  Zij  moesten  na  de   soevereiniteitsoverdracht  naar  Nederland  vluchten  omdat  er  voor  hen  geen  plek  meer  was   binnen  de  Republiek  Indonesië.  Veel  Molukkers  hadden  gediend  bij  het  KNIL  en  werden   beschouwd  als  Nederlandse  bondgenoten.  De  Nederlandse  regering  had  hen  een  eigen  staat   beloofd,  maar  was  deze  belofte  nooit  nagekomen.  Bij  wijze  van  opstand  tegen  hun  benarde   positie,  gijzelden  Molukse  activisten  in  1975  in  de  Drentse  plaats  Wijster  een  trein  en  bezetten   tevens  het  Indonesische  consulaat  in  Amsterdam.  Twee  jaar  later  waren  er  opnieuw  Molukse   acties,  met  een  treinkaping  bij  De  Punt  en  de  bezetting  van  een  basisschool  in  Bovensmilde.  De   kaping  werd  door  de  regering  Den  Uyl  met  geweld  beëindigd:  alle  kapers  en  één  gijzelaar   kwamen  om  het  leven.  Door  de  gijzelingen  kwam  het  Molukse  probleem  tijdelijk  op  de  publieke   en  politieke  agenda  te  staan.14        

Recht  tegenover  de  linksgeoriënteerde  publieke  opinie  stonden  de  conservatieve  

veteranen.  Zij  hekelden  de  visie  dat  zij  hadden  deelgenomen  aan  een  ‘foute  oorlog’.   Intellectuelen  als  Hueting  en  Van  Doorn  konden  hun  weg  in  het  medialandschap  in  de  jaren   zeventig  makkelijk  vinden,  maar  voor  de  gemiddelde  meer  gematigde  veteraan  was  dit  lastiger.   In  de  jaren  tachtig  wist  deze  groep  zich  echter  steeds  beter  te  organiseren  en  probeerden  ook   politieke  invloed  uit  te  oefenen.  Hun  daadwerkelijke  invloed  werd  kenbaar  vlak  voor  het   verschijnen  van  de  Indische  delen  van  Lou  de  Jong  in  de  reeks  Het  Koninkrijk  der  Nederlanden  in   de  Tweede  Wereldoorlog  in  1988.  Er  was  uitgelekt  dat  De  Jong  in  deze  delen  zou  spreken  van   ‘oorlogsmisdaden’.  Twintig  jaar  na  de  Hueting-­‐affaire  waren  de  veteranen,  inmiddels  op   pensioenleeftijd,  opnieuw  verontwaardigd  over  deze  kwalificatie.  Via  een  proces  wilden  zij  Lou   de  Jong  verbieden  het  begrip  te  gebruiken  bij  zijn  beschrijving  van  de  misdrijven  die  door   Nederlandse  militairen  waren  gepleegd.15  Uiteindelijk  voelde  De  Jong  zich  gedwongen  onder  de  

                                                                                                                11  Chris  Vos,  ‘Een  open  zenuw.  Televisie  over  de  koloniale  oorlog  in  Indië  1945-­‐1950’  in  Tijdschrift  voor   mediageschiedenis  1999  nr  2  69-­‐96,  95.     12  Ibidem   13  Ibidem   14  Ibidem,  87.   15  Marnix  Koolhaas,  ‘Hoe  de  VPRO  in  de  jaren  60  en  70  de  geschiedenis  verbeelde’,     website  Geschiedenis  24  http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2006/oktober/Hoe-­‐de-­‐VPRO-­‐in-­‐de-­‐ jaren-­‐60-­‐en-­‐70-­‐de-­‐geschiedenis-­‐verbeeldde.html  

 

11  

druk  van  zowel  de  veteranen  als  de  regering  zijn  oorspronkelijke  tekst  aan  te  passen.  Hij   veranderde  de  term  ‘misdaden’  in  ‘excessen’.      

Halverwege  de  jaren  negentig  laaide  het  Indië-­‐debat  weer  op.  Veel  veteranen  wonden  

zich  op  over  de  vraag  of  ‘landverrader’  Poncke  Princen  in  1995  naar  Nederland  mocht  komen.   Princen  was  ten  tijde  van  de  onafhankelijkheidsoorlog  overgelopen  naar  de  kant  van  Indonesië   en  werd  als  landverrader  bestempeld.  Zowel  in  de  kranten,  op  televisie  als  in  de  politiek  werd   gesproken  over  het  wel  of  niet  afgeven  van  een  visum.  Princen  had  zijn  verhaal  al  in  de  jaren   tachtig  in  verschillende  documentaires  verteld  en  kreeg  opnieuw  veel  camera’s  op  zich  gericht.   Uiteindelijk  was  er  voor  het  eerst  in  jaren  een  meerderheid  in  de  Tweede  Kamer  bereid  om  de   op  dat  moment  ernstig  zieke  Princen  op  humanitaire  gronden  een  visum  te  geven.        

In  datzelfde  jaar  werden  de  verschillende  visies  ten  opzichten  van  het  koloniale  verleden  

opnieuw  duidelijk  rondom  de  viering  van  het  vijftig  jarige  bestaan  van  de  Indonesische   republiek.  De  koningin  zou  dat  jaar  in  Indonesië  op  staatsbezoek  gaan  en  president  Soeharto  had   haar  uitgenodigd  om  samen  met  hem  dit  jubileum  te  vieren.  Onder  invloed  van  Nederlands-­‐ Indische  groeperingen  en  veteranenorganisaties  was  dit  tegengehouden  omdat  het  een   bevestiging  zou  zijn  dat  de  militaire  inzet  van  destijds  zinloos  was  geweest.16  Het  bezoek  werd   uiteindelijk  overschaduwd  door  het  koloniale  verleden.  Door  de  Nederlandse  genodigden  werd   het  als  dieptepunt  ervaren  dat  Indonesische  veteranen  bij  een  gezamenlijke  herdenking  met   Nederlandse  veteranen  niet  waren  komen  opdagen.  In  Nederland  woedde  ondertussen  een   debat  over  de  noodzaak  van  ‘publieke  excuses’  aan  de  voormalige  kolonie  voor  jarenlange   uitbuiting  en  onderdrukking.  Deze  excuses  werden  niet  gemaakt.      

 

1.3  Indië-­debat  in  de  21e  eeuw   In  2005  werd  voor  het  eerst  namens  de  Nederlandse  regering  een  spijtbetuiging  gedaan.  De   minister  van  Buitenlandse  Zaken  Ben  Bot  had  zich  tijdens  een  toespraak  in  Indonesië   verontschuldigd  voor  het  leed  dat  de  Nederlandse  ‘politionele  acties’  de  Indonesische  bevolking   hadden  aangedaan.  Zoals  kon  worden  verwacht,  konden  de  uitlatingen  van  Bot  bij  een  deel  van   de  Nederlandse  samenleving  op  waardering  rekenen.  Maar  voor  de  steeds  kleiner  wordende   groep  van  veteranen  en  mensen  die  waren  opgegroeid  in  Nederland-­‐Indië,  en  die  onder  andere   de  bersiap-­‐periode  hadden  meegemaakt,  lag  de  schuldbetuiging  uitermate  gevoelig.        

Een  recent  vraagstuk  binnen  het  Indië-­‐debat  is  opnieuw  in  hoeverre  de  Nederlandse  

overheid  politieke  verantwoordelijkheid  draagt  voor  geweldsmisdrijven  die  Nederlandse   militairen  pleegden  in  Indonesië  in  de  periode  1945-­‐1949.  In  2011  werd  hier  een  rechtszaak   over  gevoerd.  Advocate  Liesbeth  Zegveld  voerde  het  proces  namens  negen  weduwen  van  het  

                                                                                                                16  Scagliola,  Last  van  de  oorlog,  114.    

 

12  

dorpje  Rawagedeh.  Het  Nederlandse  leger  had  in  1948  in  een  bloedbad  aangericht  waarbij  meer   dan  vierhonderd  mannen  werden  omgebracht.  Zegveld  stelde  Nederlandse  staat  aansprakelijk   voor  deze  moorden  en  verlangde  excuses,  erkenning  van  hun  leed  en  een  kleine  compensatie.  De   staat  gaf  voor  het  eerst  toe  dat  er  sprake  was  van  een  oorlogsmisdaad  maar  verweerde  zich  door   te  stellen  dat  de  zaak  verjaard  was.  De  rechter  oordeelde  evenwel  in  het  voordeel  van  de   weduwen,  waardoor  de  Nederlandse  staat  alsnog  moest  overgaan  tot  betaling  van  een   ereschuld.  De  rechtszaak  van  de  negen  weduwen  kan  daarmee  dienen  als  een  proefproces  voor   meerdere  slachtoffers  en  nabestaanden  van  het  Nederlandse  geweld  ten  tijde  van  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.        

Inmiddels  lijkt  ook  de  noodzaak  om  deze  oorlog  een  plek  te  geven  in  de  Nederlandse  

geschiedenis  weer  actueel.  Drie  belangrijke  historische  instituten  deden  in  juni  2012  een  oproep   aan  de  Nederlandse  regering  om  nieuw  grootschalig  onderzoek  te  faciliteren  naar  het   Nederlandse  militaire  optreden  in  Indonesië  tussen  1945  en  1949.  Tot  op  heden  hebben  morele   vraagstukken  rondom  dit  thema  altijd  overheerst.  Insteek  van  dit  onderzoek  is  om  gezamenlijk   met  Indonesië  een  breed  analytisch  onderzoek  te  doen.  Volgens  de  initiatiefnemers  nu  niet  om   te  moraliseren,  ‘maar  om  ons  te  helpen  begrijpen  wat  de  aard  van  het  geweld  en  het   Nederlandse  optreden  was.’  17         1.4  Onderzoek  naar  speelfilms   Uit  het  Indië-­‐debat  dat  sinds  1969  gaande  is,  blijkt  dat  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  altijd  controversieel  is  geweest.  Dit  zou  deels  kunnen  verklaren   waarom  zo  weinig  speelfilmregisseurs  zich  hebben  gewaagd  aan  dit  thema.  Toch  is  het  contrast   met  het  aantal  documentaires  over  dit  onderwerp  opvallend.  Misschien  lijkt  een  verloren  oorlog   in  eerste  instantie  geen  dankbaar  onderwerp  voor  een  speelfilm.  Aan  de  andere  kant  is  de   Vietnamoorlog  ook  een  verloren  guerrillaoorlog  met  vele  onschuldige  slachtoffers.  In  Hollywood   werden  er  vele  grote  speelfilms  aan  gewijd,  zoals  The  Deer  Hunter  (1978)  en  Platoon  (1986).  Dat   de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  zich  ook  leent  voor  fictie  bewezen  Nederlandse   romanschrijvers.  Publicist  August  Hans  den  Boef  telde  in  1995  maar  liefst  meer  dan  zestig   fictionele  teksten  die  op  de  een  of  andere  manier  met  de  dekolonisatie  van  Indonesië  te  maken   hadden.18        

Waarom  er  zo  weinig  speelfilms  over  dit  onderwerp  zijn  gemaakt,  is  moeilijk  te  

verklaren.  In  dit  onderzoek  zal  dat  vraagstuk  niet  centraal  staan.  Interessanter  is  de  vraag  hoe   de  oorlog  uiteindelijk  wél  is  uitgebeeld  en  op  welke  wijze  het  publiek  deze  geschiedenis  

                                                                                                                17  ‘Onderzoek  opnieuw  het  Nederlandse  militaire  geweld  in  Indië’,  in  de  Volkskrant,  19-­‐6-­‐2012     18  August  Hans  den  Boef,  ‘De  hele  jobsiade.  Nederlandse  fictie  en  de  Indonesische  dekolonisatie  van  troost  

tot  trauma’  in  Bzzlletin,  9-­‐1995,  65-­‐78,  aldaar  65.    

 

13  

gepresenteerd  heeft  gekregen.  In  zijn  boek  Visions  of  the  past.  The  challenge  of  film  to  our  idea  of   history  pleit  historicus  Robert  Rosenstone  ervoor  historische  speelfilms  niet  naar   nauwkeurigheid  te  beoordelen  maar  naar  wat  deze  films  het  publiek  over  het  verleden  kunnen   vertellen.19  Rosenstone  stelt  dat  het  karakter  van  speelfilms  nauwgezetheid  onmogelijk  maakt.   Een  historische  film  moet  volgens  de  historicus  daarom  niet  vergeleken  worden  met  een   historisch  boek.20  Een  historisch  speelfilm  creëert  een  andere  werkelijkheid  -­‐filmmakers   beschikken  immers  over  artistieke  vrijheid-­‐  en  toeschouwers  beleven  zo’n  film  op  een  andere   manier  dan  een  geschiedenis  op  schrift.  In  dit  onderzoek  ligt  daarom  de  nadruk  op  het  verhaal   dat  wordt  overgebracht  en  niet  op  de  historische  nauwkeurigheid  van  de  speelfilms.        

Tot  slot  is  het  vermelden  waard  dat  onlangs  een  nieuwe  Nederlandse  speelfilm  over  de  

Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  is  aangekondigd.  Het  idee  kwam  van  producent  San  Fu   Maltha  en  de  film  gaat  over  een  jonge  militair  die  onder  de  beruchte  kapitein  Westerling  dient.   In  de  Volkskrant  laat  Malta  weten  dat  het  ‘een  genuanceerde  film’  wordt,  ‘over  de  waanzin  van  de   oorlog,  van  alle  kanten  belicht.’21  De  film  zal  waarschijnlijk  in  2013  worden  uitgebracht  en  wordt   geregisseerd  door  Pieter  Kuijpers.    

                                                                                                                19  Rosenstone,  Robert,  Visions  of  the  Past:  the  Challenge  of  Film  to  our  Idea  of  History.  Cambridge,  Mass:  

Harvard  University  Press,  1995.   20  Ibidem,  49.   21  Bor  Beekman,  ‘‘Westerling,  de  film’  duurt  nog  even’,  in  de  Volkskrant,  18  augustus  2012    

 

14  

2.  Gekkenbriefje     2.1  Filmbeschrijving   De  speelfilm  Gekkenbriefje  is  een  drama  over  een  Nederlandse  jongen  die  probeert  op   psychische  gronden  te  worden  afgekeurd  voor  zijn  dienstplicht  om  zo  niet  te  hoeven  deelnemen   aan  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  Deze  televisiefilm  is  geregisseerd  door  de  in   2011  overleden  regisseur  Olga  Madsen.  Het  verhaal  van  de  film  is  gebaseerd  op  de  novelle  Zorg   dat  je  een  gekkenbriefje  krijgt  van  auteur  Ger  Verrips.  De  film  Gekkenbriefje  werd  in  1980  op  de   televisie  uitgezonden  door  de  NOS.    Een  jaar  na  de  televisiepremière  werd  de  film  ook  in  de   bioscoop  vertoond.  Gekkenbriefje  is  de  eerste  speelfilm  uit  de  Nederlandse  geschiedenis  waarin   de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  aan  bod  komt.  De  film  is  echter  nooit  in  die  context   geplaatst.        

De  film  Gekkenbriefje  speelt  zich  af  in  het  Nederland  van  vlak  na  de  Duitse  bezetting.  

Hoofdpersoon  Willem  van  Jossen,  gespeeld  door  acteur  Esgo  Heil,  is  student  aan  de  academie   voor  lichamelijke  opvoeding.  Willem  heeft  de  Tweede  Wereldoorlog  bewust  meegemaakt  en  de   beelden  van  de  bevrijding  staan  nog  scherp  op  zijn  netvlies.  Inmiddels  is  er  een  nieuwe  oorlog   uitgebroken.  Op  de  radio  hoort  hij  hoe  minister-­‐president  Beel  het  ‘politioneel  optreden’  in   Indonesië  aankondigt.  Willem  is  van  mening  dat  Nederland  niets  te  zoeken  heeft  in  de   voormalige  kolonie  en  keurt  het  Nederlandse  militaire  optreden  daar  af.  De  jonge  student  gaat   bij  verschillende  mensen  te  rade  hoe  hij  aan  zijn  dienstplicht  kan  ontkomen.  Een  principiële   dienstweigeraar  wil  hij  echter  niet  worden  want  hij  ziet  de  noodzaak  in  van  militaire  dienst,  er   was  immers  ook  militair  geweld  nodig  om  de  Duitsers  te  verslaan.  Een  psychiater  adviseert   Willem  om  tijdens  zijn  dienst  ongemotiveerde  agressie  te  vertonen,  een  kenmerk  waar  het  leger   niets  mee  kan.  Het  lijkt  voor  Willem  de  enige  uitweg  om  afgekeurd  te  worden.    

Eenmaal  in  dienst  laat  Willem  zich  eerst  met  zichtbare  tegenzin  drillen.  De  oorlog  in  

Indonesië  is  nog  steeds  in  volle  gang  en  Willem  voelt  zich  meer  en  meer  onder  druk  staan.  Als  hij   uiteindelijk  bij  een  keuring  op  de  slaapzaal  de  kapitein  neerslaat,  wordt  hij  onder  toezicht   gesteld  in  een  militair  neurose  hospitaal.  Hoewel  Willem  niets  met  de  oorlog  in  Indonesië  te   maken  wil  hebben,  wordt  hij  er  toch  mee  geconfronteerd.  In  het  hospitaal  zitten  verschillende   militairen  die  wel  in  Indonesië  hebben  gediend  en  aan  hun  oorlogsverhalen  ontkomt  Willem   niet.  Willem  raakt  in  verwarring  als  de  psychiater,  waar  hij  slechts  enkele  gesprekken  mee  voert,   hem  in  het  ongewisse  laat  over  zijn  diagnose.  Hij  is  bang  dat  hij  wordt  herkend  als  simulant.   Tijdens  zijn  maanden  in  het  hospitaal  spendeert  hij  zijn  tijd  met  wandelen  in  het  bos  en  hangt  hij   in  de  kantine  met  de  andere  patiënten.  Als  zijn  hospitaalmaat  Vincent,  een  getraumatiseerde   joodse  dienstplichtige  jongen,  zelfmoord  pleegt,  lijkt  het  Willem  te  veel  te  worden.  Uiteindelijk   keurt  de  psychiater  hem  toch  af.  De  oorlog  in  Indonesië  is  dan  al  voorbij.  Met  het  ‘gekkenbriefje’  

 

15  

van  Vincent  op  zak  haalt  Willem  nog  een  laatste  streek  uit.  Op  het  perron  slaat  hij  een  hoge   militair  neer.  Door  de  vertoning  van  Vincents  briefje  komt  hij  met  zijn  daad  weg.  Met  een  lach  op   zijn  mond  wordt  Willem  in  een  privé  coupe  gezet  en  keert  hij  terug  naar  huis.       2.2.  Historische  achtergrond  scenario   2.1.2  ‘Zorg  dat  je  een  Gekkenbriefje  krijgt’     Het  verkrijgen  van  een  ‘gekkenbriefje’  is  een  bekend  fenomeen  onder  dienstplichtige  soldaten   Bij  de  militaire  keuring  werden  soldaten  gekeurd  op  vijf  onderdelen,  waaronder  ‘geestelijke   stabiliteit’.  Als  op  dit  onderdeel  een  vijf  werd  gescoord,  de  laagste  score  die  er  is,  werd  een   dienstplichtige  afgeschreven  als  ‘geestelijk  instabiel’  en  werd  zo  uitgesloten  van  militaire  dienst.   Door  jongens  die  aan  hun  dienstplicht  wilden  ontkomen,  werd  die  geestelijke  instabiliteit  ook   wel  eens  gesimuleerd.  Op  het  weigeren  van  de  dienst  stond  namelijk  een  zware  straf.  Met  name   Indië-­‐weigeraars,  de  dienstplichtige  soldaten  die  hun  uitzending  weigerden,  hebben  het  zwaar   te  verduren  gehad.  Zij  werden  veroordeeld  tot  een  gevangenisstraf  van  een  paar  jaar  en   verplicht  tot  dwangarbeid.22  Over  het  aantal  op  S5  afgekeurde  dienstplichtige  ten  tijde  van  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  is  niet  veel  bekend.  Wel  staat  vast  dat  het  Ministerie  van   Oorlog  in  1946  besloot  in  de  bossen  van  Austerlitz  het  Militair  Neurose  Hospitaal  te  huisvesten.        

De  auteur  van  Zorg  dat  je  een  Gekkenbriefje  krijg,  Ger  Verrips  (1928),  was  zelf  terecht  

gekomen  in  het  Militair  Neurose  Hospitaal  in  Austerlitz.  In  1973  schreef  hij  hierover  zijn  novelle.   Anders  dan  in  de  film  speelt  het  verhaal  zich  af  in  de  loop  van  1949,  als  de  oorlog  in  Indonesië  al   op  zijn  einde  is.  Zijn  eigen  ervaringen  waren  inspiratiebron  voor  de  novelle.  Verrips:  ‘Wat  op   mijn  eigen  leven  gebaseerd  is,  is  eigenlijk  het  thema.  Ik  ben  in  1947  opgeroepen  voor  militaire   dienst,  ik  werd  zelfs  al  opgeroepen  voor  een  officiersopleiding  in  Breda.  Dat  was  tijdens  de   oorlog  in  Indonesië  maar  daar  was  ik  tegen.  (…)  Ik  ging  toen  op  zoek  naar  hoe  je  uitstel  of  afstel   kon  krijgen.  Van  afstel  was  geen  sprake.  Er  waren  drie  opties  om  uitstel  te  krijgen.  Het  ene  was   als  je  theologie  studeerde,  het  andere  als  je  arts  studeerde.  En  de  derde  optie  was  dat  je  naar  de   academie  voor  lichamelijke  opvoeding  ging.  Dat  laatste  was  voor  mij.’23      

Na  vier  jaar  maakte  Verrips  zijn  opleiding  af  en  werd  hij  alsnog  opgeroepen  voor  

militaire  dienst.  Verrips:  ‘Die  groep  bestond  ondermeer  uit  mensen  die  net  van  de  academie  van   lichamelijke  opvoeding  kwam.  Het  duurde  drie  maanden  en  dan  werden  wij  tweede  luitenant.   Maar  in  die  drie  maanden  brak  de  oorlog  in  Korea  uit.’24  De  auteur  werd  vervolgens  geholpen   door  een  psychiater.  Verrips:  ‘Hij  was  geen  communist,  geen  socialist  maar  was  wel  heel  links.  

                                                                                                                22  Uitzending  ‘Indië-­‐weigeraars’  van    Andere  Tijden,  VPRO  25-­‐1-­‐2001 23  Interview  Ger  Verrips  24-­‐7-­‐2012,  bijlage  scriptie.   24  Ibidem.    

 

16  

Hij  vond  de  oorlog  in  Indonesië  ook  een  schande,  en  die  Wereldoorlog  helemaal.  Hij  gaf  mij  de   tip  dat  ik  mij  onbegrijpelijk  gevaarlijk  gewelddadig  moest  gedragen.  Dit  is  de  enige  methode  die   ik  kon  bedenken.  De  andere  methode  wist  ik  ook  wel.  Je  kon  jezelf  een  been  afhakken  of  jezelf   verminken  maar  daar  had  ik  geen  zin  in.  Hij  zei  wel:  Het  zou  vreselijk  moeilijk  zijn  en  misschien   loop  je  tegen  de  lamp  maar  als  je  jezelf  niet  wil  verminken,  wat  sommige  jongens  wel  gedaan   hebben,  dan  kan  je  dit  proberen.  Dat  heb  ik  geprobeerd.  Het  heeft  mij  een  jaar  hospitaal  gekost   en  toen  ben  ik  afgekeurd  en  was  ik  er  af.’25  Volgens  Verrips  is  zijn  novelle  uit  1973  hier  op   gebaseerd,  echter  wel  in  een  andere  context  en  met  andere  anekdotes.        

In  1950  kwam  Verrips  in  het  hospitaal  terecht.  Verrips:  ‘In  het  hospitaal  zelf  waren  de  

psychiaters  zelf  ook  dienstplichtig.  Die  waren  dan  als  officier  daar.’26  In  het  hospitaal  zaten  zo’n   honderdvijftig  patiënten,  ‘maar  die  deden  de  hele  dag  niks’,  aldus  Verrips.  Er  waren  volgens  de   auteur  weinig  verplichtingen,  alleen  de  therapiesessies  waren  verplicht.  Verrips:  ‘Ze  konden  wel   wat,  tafeltennissen  of  zo,  zo  werden  ze  speels  gehouden.  Er  zaten  jongens  van  19  tot  25  en  die   worden  dan  balorig.  Tijdens  gespreksgroepen  zei  niemand  wat.  Of  sommige  jongens  zaten  vol   spanning  en  barsten  dan  los.  Die  staan  op  en  lopen  vloekend  en  gierend  weg.’27  Een  aantal   jongens  zaten  er  omdat  zij  tegen  de  militaire  dienst  waren,  anderen  hadden  echt  een  trauma   opgelopen  tijdens  hun  diensttijd.  Verrips:  ‘Sommigen  kwamen  er  niet  overheen.  Er  zat  een   bootsman,  die  in  een  duikboot  had  gezeten  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog.  Die  zat  er  ook  nog   wel  een  jaar.  Een  heel  aardige  kerel,  we  dronken  dan  soms  ’s  ochtends  een  pilsje,  ‘s  middags  een   pilsje  en  ’s  avond  een  pilsje.  Die  kwam  er  niet  overheen.  Daarnaast  was  er  iemand  uit  Indië.  Als   we  over  bepaalde  dingen  spraken,  begon  hij  te  trillen.  Hij  had  een  mitrailleur  afgevuurd  op   Indonesiërs.’28      

Tijdens  het  verblijf  in  het  hospitaal  was  er  vanwege  de  Korea-­‐oorlog  vrees  voor  de  

uitbraak  van  een  nieuwe  wereldoorlog.  Verrips:  ‘Toen  ik  daar  kwam  was  de  oorlog  in  Korea  net   nieuw.  Er  zaten  mensen  die  daar  nog  niks  mee  te  maken  hadden.  Opeens  kwamen  daar  de   Chinezen.  Die  veegden  de  Amerikanen  zo  terug  naar  de  Zuid-­‐Koreaanse  grens.  Het  beeld  dat  je   van  die  tijd  krijgt  is  dat  de  Koreanen  het  zelf  hadden  gedaan  zonder  steun  van  Moskou.  Maar   China  wilde  daar  geen  Amerikaanse  groepen  op  de  grens  hebben.  Ik  weet  nog  dat  wij  in  het   hospitaal  schrokken  dat  de  Chinezen  daar  weer  op  de  grens  stonden.  Dat  gebeurde  heel  gauw   hoor:  de  angst  was  dat  er  een  Wereldoorlog  zou  uitbreken.’29      

                                                                                                                25  Ibidem.     26  Ibidem.   27  Ibidem.   28  Ibidem.     29  Ibidem.    

 

17  

2.2.2  Verschil  novelle  en  film   In  tegenstelling  tot  het  aantal  speelfilms  verschenen  er  direct  na  de  oorlog  een  groot  aantal   romans  over  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.30  Regisseur  Olga  Madsen  koos  in  1980   voor  de  novelle  van  Ger  Verrips  uit  1973.  Eerder  maakte  Madsen  al  verschillende  korte  films   waar  het  hoofdpersonage  een  innerlijke  strijd  uitvecht.  De  hoofdpersoon  uit  Zorg  dat  je  een   Gekkenbriefje  krijgt  leent  zich  hier  ook  goed  voor.  Madsen  heeft  de  psychologische  worsteling  in   de  film  nog  meer  uitvergroot.  Daarnaast  gaf  de  regisseur  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  een  meer  centrale  plek  in  haar  film.        

Tussen  het  verhaal  van  de  novelle  en  de  film  zit  zo’n  anderhalf  á  twee  jaar  verschil.  Dit  

lijkt  niet  veel  maar  met  name  op  het  gebied  van  internationale  politiek  en  oorlogvoering  maakt   dit  veel  uit.  In  de  film  is  de  Korea-­‐oorlog  nog  niet  begonnen  terwijl  in  de  novelle  juist  de  nadruk   wordt  gelegd  op  de  angst  voor  een  nieuwe  wereldoorlog.  Nederland  ondertekende  in  december   1949  de  soevereiniteitsoverdracht  van  Indonesië.  Kort  daarna,  in  juni  1950,  viel  Noord-­‐Korea   het  zuiden  aan.  De  Verenigde  Naties  besloten  om  Zuid-­‐Korea  te  steunen,  de  communistische   grootmachten  steunde  het  Noorden.  Door  de  betrokkenheid  van  China  en  de  Sovjet-­‐Unie  en  met   name  de  Amerikanen  aan  de  andere  kant  leek  de  uitbraak  van  een  nieuwe  wereldoorlog  nabij.   Nederlandse  dienstplichtigen  werden  volgens  Verrips  ook  voorbereid  op  de  nieuwe   tegenstander:  Noord-­‐Korea.  Uiteindelijk  vertrokken  vanuit  Nederland  zo’n  16.000   oorlogsvrijwilligers  en  kwam  de  oorlog  in  1953  ten  einde.  Achteraf  wordt  het  wel  gezien  als  de   enige  ‘hete  oorlog’  ten  tijde  van  de  Koude  Oorlog.        

De  novelle  van  Verrips  is  inhoudelijk  politieker  dan  de  film.  Hoofdfiguur  Jeroen,  die  net  

als  in  de  film  de  achternaam  Van  Jossen  draagt,  is  niet  autobiografisch  maar  is  wel,  net  als   Verrips  zelf,  zeer  politiek  bewust.  Zo  houdt  Jeroen  in  gedachten  een  betoog  tegenover  de   krijgsraad  over  waarom  hij  tegen  de  oorlog  in  Indonesië  is  maar  zichzelf  geen  communist  kan   noemen.  Hij  volgde  de  opmars  van  het  Rode  Leger  ten  tijde  van  de  Tweede  Wereldoorlog  op  de   voet  en  vindt  het  voor  de  communisten  pleiten  dat  zij  zich  niet  zomaar  laten  leiden  door  een   willekeurig  geloof  of  egocentrische  droom.  ‘Wat  ik  tegen  de  communisten  had’  zo  betoogt  de   hoofdpersoon  verder,  ‘was  dat  ze  geen  ruimte  lieten  voor  twijfel  en  tegenspraak.’  De  Koude   Oorlog  keurt  hij  af:  ‘Wij  willen  niet  dat  zij  ons  hun  soort  democratie  opleggen,  wij  moeten  hen   niet  de  onze  opdringen.’31  In  de  film  draait  het  meer  om  de  psyche  van  Willem  die  geïsoleerd   raakt  in  zijn  overpeinzingen  om  niet  deel  te  hoeven  nemen  aan  de  oorlog  in  Indië  en    daarnaast   vereenzaamt  in  het  hospitaal.        

Wat  zowel  in  de  novelle  als  in  de  film  sterk  naar  voren  komt  is  het  pijnlijke  gegeven  dat  

de  ene  oorlog  op  de  andere  volgt.  De  film  concentreert  zich  met  name  op  de  recente  bevrijding  

                                                                                                                30  Ibidem.     31  Ger  Verrips,  Zorg  dat  je  een  gekkenbriefje  krijgt  (Amsterdam  1973),  62.  

 

18  

van  Nederland  die  Willem  heeft  meegemaakt  en  hoe  dit  zijn  visie  heeft  bepaald  over  het   militaire  apparaat.  In  het  boek  komen  er  oorlogsverhalen  naar  boven.  Jeroen  haalt   herinneringen  op  aan  de  Grüne  Polizei,  de  nationaalsocialistische  ordepolitie,  die  langs  de   treinen  vol  joden  liepen  en  vervolgens  jonge  jongens  neerschoten  die  bij  de  treinen  naar  kolen   zochten.  In  de  film  zijn  het  vooral  de  beelden  van  de  bevrijding  die  duidelijk  maken  dat  het  nog   maar  kort  geleden  is.  Wat  Willem  tijdens  de  oorlog  zelf  heeft  meegemaakt  is  niet  uitgewerkt.    

De  grote  verhaallijn  uit  de  novelle  is  wel  overgenomen.  Met  name  de  tijd  in  het  hospitaal  

-­‐waar  wachten  en  verveling  een  centrale  rol  spelen-­‐  is  goed  te  vergelijken.  Veel  van  de  patiënten   uit  de  novelle  zijn  terug  te  zien  in  de  film.  Bij  de  hoofdpersoon  bestaat  de  verwarring  over  hoe   de  gesprekken  met  de  psychiater  te  voeren  zodat  deze  hem  afkeurt,  zonder  door  te  krijgen  dat   hij  een  simulant  is.  De  psychiater  laat  hem  op  zijn  beurt  in  onwetendheid  over  hoe  hij  over  hem   denkt.  Tijdens  zijn  verblijf  raakt  hij  steeds  meer  in  zichzelf  gekeerd.  Personage  Jeroen  blijft  er   echter  meer  van  overtuigd  dat  hij  simulant  is  dan  Willem.  Het  verschil  van  slot  is  kenmerkend.   De  film  eindigt  met  grap  die  Willem  uithaalt  met  het  gekkenbriefje  van  zijn  overleden  vriend   Vincent  in  zijn  hand.  Een  emotioneel  en  sluitend  einde.  In  de  novelle  blijft  Jeroen  achter  met  de   grote  levensvragen  en  is  sprake  van  een  meer  open  einde:  ‘De  angst  voor  een  wereldoorlog   bleek  een  misrekening.’  ‘Maar’,  zo  redeneert  Jeroen,  ‘zo  gaat  dat  nu  eenmaal  -­‐  iedereen  wordt  het   vroeg  of  laat  wel  gewaar:  een  man  alleen  heeft  bij  zo  iets  uiteindelijk  maar  weinig  gezicht  op  wat   hem  te  doen  staat.’32       2.3.  Verbeelding     2.3.1  Olga  Madsen     De  beginnende  regisseur  Olga  Madsen  had  in  de  jaren  zeventig  in  Nederland  al  naam  gemaakt.   Haar  korte  film  Straf  uit  1974,  over  een  meisje  dat  de  viool  van  haar  vader  vernielt,  was  beloond   met  een  Zilveren  Beer  bij  het  filmfestival  in  Berlijn.  Hierna  maakte  zij  nog  twee  korte  speelfilms.   Oorspronkelijk  zou  ook  Gekkenbriefje  een  korte  film  van  ongeveer  vijftig  minuten  worden  maar   de  regisseur  had  eigenlijk  als  doel  een  keer  een  lange  speelfilm  te  maken.  Madsen  runde  destijds   samen  met  producent  Frans  Rasker  het  productiebedrijf  Horizon,  dat  al  het  aanzien  had  dat  het   goed  gemaakte  films  leverde.33  Na  wat  getouwtrek  bij  de  NOS  en  het  Ministerie  van  Cultuur,   Recreatie  en  Maatschappelijk  Werk  kreeg  ze  een  akkoord  en  had  ze  voldoende  budget,  rond  de   vier  ton,  om  haar  eerste  lange  speelfilm  te  maken.34  In  eerste  instantie  had  de  regisseur  auteur   Ger  Verrips  benaderd  om  zijn  novelle  als  scenario  uit  te  schrijven.  De  auteur  was  echter  van   mening  dat  het  verhaal  niet  geschikt  was  voor  een  lange  speelfilm  omdat  het  zo  zijn  

                                                                                                                32  Ibidem,  144.   33  Ellen  Waller,  ‘Gekkenbriefje  subtiel  verfilmd’,  in  NRC  Handelsblad,  16-­‐10-­‐1980   34  Ibidem.    

 

19  

doeltreffendheid  zou  verliezen.35  Vervolgens  werd  Rogier  Proper  benaderd,  met  wie  Madsen  al   veel  had  samengewerkt.  Proper  schreef  uiteindelijk  het  scenario.        

 Wat  exact  de  beweegredenen  zijn  geweest  van  Olga  Madsen  om  Gekkenbriefje  te  maken  

is  moeilijk  te  achterhalen.  Madsen  is  in  december  2011  op  vierenzestige  jarige  leeftijd  overleden.   Ze  is  niet  veel  geïnterviewd  over  haar  werk  uit  de  jaren  zeventig  en  tachtig.  Madsen  werd  met   name  bekend  door  haar  werkzaamheden  voor  Joop  van  de  Ende  tv  producties  waarvoor  zij   onder  andere  de  soaps  Goede  Tijden,  Slechte  Tijden  en  Goudkust  bedacht.  Zij  kreeg  kritiek  te   verduren  als  ‘Moeder  van  de  Nederlandse  soap’.  Collega’s  verachtten  vaak  het  genre  ‘soap’  en   vonden  haar  overstap  naar  Van  de  Ende  verwerpelijk.  In  1999  vertelde  Madsen,  inmiddels   directeur  Drama  bij  Van  den  Ende  producties,  tijdens  een  televisie-­‐interview  dat  zij  het  soms   wel  jammer  vond  dat  haar  vroegere  werk  zo  plotseling  werd  vergeten.  36          

Volgens  producent  Frans  Rasker  hadden  Madsen  en  hij  destijds  niet  door  dat  

Gekkenbriefje  de  eerste  speelfilm  was  die  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  behandelde.   Rasker:  ‘We  hebben  daar  niet  zo  bij  stil  gestaan  toen.  Zo  expliciet  was  het  niet.  Wel  paste  het  bij   haar  jeugd.  Olga  komt  uit  een  communistisch  milieu  en  Indonesië  speelde  een  grote  rol  in  dat   gezin.’37  Dat  Indonesië  een  meer  prominente  rol  moest  krijgen  in  de  film  dan  in  het  boek  was   volgens  Rasker  een  idee  van  Madsen.  Echt  politiek  was  zij  volgens  de  producent  niet  maar  ze   bewoog  zich  wel  binnen  het  links  intellectuele  milieu  in  Amsterdam.  Dat  er  in  de  film  veel  kritiek   wordt  geuit  op  de  oorlog  lijkt  meer  een  vanzelfsprekendheid  dan  een  politieke  keuze.  Rasker:   ‘Olga  heeft  de  film  helemaal  niet  gemaakt  om  een  politiek  statement  te  maken.  Zij  zag  gewoon   een  interessant  dramatisch  gegeven.  (…)    We  wilden  wel  iets  zeggen  over  Nederlanders  in   Indonesië.  We  zagen  het  als  een  enorme  schandvlek  in  onze  geschiedenis.  Olga  zeker  door  het   communistische  verleden  van  haar  ouders.  We  noemden  dat  echter  geen  politiek.  Politiek  zou   betekenen  dat  je  er  iets  mee  wilt  bereiken.’38        

De  film  draaide  een  jaar  later  zo’n  twee  weken  in  een  kleine  zaal  van  de  Amsterdamse  

bioscoop  Cinecenter.  Wie  er  voor  gekozen  heeft  om  Indonesia  Calling  van  Joris  Ivens  het   voorprogramma  te  zetten  kan  Rasker  zich  helaas  niet  meer  herinneren.  Toch  is  het  een   opmerkelijke  keuze  geweest.  De  film  van  Ivens  mocht  lange  tijd  niet  in  Nederland  worden   vertoond  en  de  Nederlandse  regering  probeerde  de  vertoning  van  de  film  in  het  buitenland  te   voorkomen.39  Cineast  Ivens  was  in  1945  als  filmcommissaris  voor  Nederlands-­‐Indië  benoemd   maar  kon  zich  niet  verzoenen  met  de  verhouding  van  de  Nederlandse  regering  ten  opzichte  van   het  Indonesische  volk.  In  plaats  van  een  propagandafilm  maakte  hij  een  zeer  kritische  pamflet.  

                                                                                                                35  Interview  Ger  Verrips  24-­‐7-­‐2012,  bijlage  scriptie.   36  Uitzending  Middageditie,  NPS  9-­‐4-­‐1999  

37  Interview  Frans  Rasker  2-­‐9-­‐2012,  bijlage  scriptie.   38  Ibidem.   39  Hans  Beerekamp,  ‘Het  ‘landverraad’  van  Ivens’,  in  NRC  Handelsblad,  11-­‐9-­‐1981  

 

20  

Indonesia  Calling  gaat  over  de  havenstakingen  waarmee  de  Australische  Waterfront  Workers   Union  heeft  geprobeerd  het  transport  voor  de  Nederlandse  troepen  en  materieel  naar  Indonesië   te  blokkeren.  De  film  kwam  Ivens  duur  te  staan.  Jarenlang  werd  hem  het  verlengen  van  zijn   paspoort  lastig  gemaakt.40  Deze  Indonesische  programmering  van  Cinecenter  lijkt  een   weloverdachte  keuze  te  zijn  geweest.  Zowel  hoofdpersoon  Van  Jossen  als  cineast  Ivens  zijn  beide   figuren  die  kritisch  en  anders  dachten  over  de  maatschappij  tijdens  de  jaren  veertig.  Door  hun   gedachtegang  worden  zij  buiten  de  Nederlandse  samenleving  geplaatst.  Door  de  documentaire   van  Ivens  in  het  voorprogramma  van  Gekkenbriefje  te  plaatsen,  krijgt  de  film  van  Madsen  ook   meer  politieke  lading.       2.3.2  Analyse  Gekkenbriefje   De  film  begint  met  beelden  van  de  bevrijding  van  mei  1945.  De  scène  daarna  begint  in  1947.   Hierdoor  wordt  de  nadruk  gelegd  op  het  feit  dat  Nederland  net  uit  een  oorlog  komt.  Voor  de   beelden  van  de  bevrijding  is  gebruik  gemaakt  van  een  polygoonjournaal  uit  mei  1945.  Dit   journaal  begint  met  de  tekst:  ‘Na  een  bezetting  van  vijf  jaar  door  de  Duitsers  wordt  Nederland   bevrijd  door  de  geallieerden’.  Vervolgens  zijn  bekende  bevrijdingsbeelden  te  zien  van   feestvierende  Nederlanders  met  vlaggen  in  hun  hand  en  blije  gezichten.  Tanks  rijden  binnen  van   de  bevrijders,  de  geallieerden.  In  deze  archiefbeelden  zijn  ook  beelden  verwerkt  van  acteur  Esgo   Heil,  die  Willem  van  Jossen  speelt,  Hij  zwaait  en  juicht  net  zo  hard  mee.  Door  het  gebruik  van  een   archieffilm  wordt  de  tijd  meer  tastbaar  en  is  het  duidelijk  dat  het  gaat  om  historische  film,   gebaseerd  op  de  recente  Nederlandse  geschiedenis.  De  enige  beelden  van  Indonesië  zijn   wederom  afkomstig  van  een  polygoonjournaal.  Terwijl  minister-­‐president  Beel  het  ‘politioneel   optreden’  aankondigt  en  de  Nederlandse  militairen  ‘het  allerbeste  toewenst’  is  te  zien  hoe  de   militairen  met  de  boot  in  Indonesië  aankomen.  Voor  de  kijker  blijft  Indonesië  zo  enkel  het  land   ver  weg.      

Er  komen  in  de  film  veel  verschillende  meningen  over  de  ‘politionele  acties’  naar  voren.  

Willem  verwoordt  het  standpunt  van  een  dienstplichtige  soldaat  die  eigenlijk  niets  met   Indonesië  te  maken  wil  hebben.  Als  men  hem  een  deserteur  noemt  vindt  hij  dat  een  belediging,   hij  heeft  immers  de  Tweede  Wereldoorlog  meegemaakt  en  kent  het  belang  van  militairen.  Maar   in  een  strijd  tegen  Indonesië  ziet  hij  geen  noodzaak.  Als  Willem  luistert  naar  de  radiotoespraak   van  Beel  wordt  de  spanning  verbeeld  van  een  jonge  jongen  die  vreest  voor  zijn  dienstplicht.  Het   militaire  ingrijpen  is  voor  hem  geen  ver  van  je  bed-­‐show  maar  een  reëel  gevaar  dat  steeds   dichterbij  komt.  Om  hem  heen  maken  weinig  mensen  zich  druk  om  de  oorlog  en  Willem  heeft   het  gevoel  er  alleen  voor  te  staan.  De  studiegenoten  van  Willem  lijken  onverschillig  en  hebben  

                                                                                                                40  Digitale  versie  Biografisch  Woordenboek  van  het  Socialisme  en  de  Arbeidersbeweging  (BWSA)  op  

website  IISG:  http://www.iisg.nl/bwsa/bios/ivens.html

 

21  

een  meer  conservatieve  mening  over  deze  oorlog.  Als  een  student  vraagt  wat  het  Willem  kan   schelen  reageert  hij:  ‘Het  kan  me  wat  schelen.  Als  er  oorlog  komt  ben  ik  mijn  uitstel  kwijt,  en   jullie  ook.  Dan  kunnen  we  over  een  paar  maanden  allemaal  het  oerwoud  in.’  De  reacties  van  de   studenten  verschillen.     Scène  0:06   Student  1:    ‘Klappernoten  man  lekker  lekker  lekker!’  En  doet  vervolgens  een  aap  na.     Student  2:    ‘Je  moet  het  je  niet  zo  aantrekken,  we  zitten  daar  al  eeuwen.’     Student  3:    ‘Moet  je  zien  hoe  de  Nederlanders  het  land  hebben  opgebouwd,  gecultiveerd.  Moet  je   dat  in  één  klap  laten  wegvagen?’   Willem:  ‘Het  zou  best  waar  wezen.  Maar  wat  hebben  wij  daar  nou  mee  te  maken?  Dan  maar   chaos.’     Student  4:  ‘Dan  beginnen  ze  meteen  elkaar  overhoop  te  steken.  Spreekt  vervolgens  wat  Maleis.     Vriend  Chris:  ‘Ja  Willem,  je  hebt  uitstel,  weet  je  nog  wel.  Ik  hef  het  glas  op  je  officiersschap.     Willem  zit  dichtbij  de  radio  en  staart  voor  zich  uit  terwijl  zijn  studiegenoten  veel  voor  hem  staan   te  drinken,    de  radio-­‐uitzending  loopt  nog  steeds  en  hij  mompelt  eenzaam:  ‘Ik  heb  uitstel.’  41   Later  probeert  Willem  zijn  maten  nog  uit  te  leggen  wat  de  gevaren  zijn.  Hij  heeft  foto’s  gezien   van  afgehakte  tongen.  Zijn  studiematen  nemen  hem  nog  steeds  niet  serieus  en  zeggen  dat  hij   bang  is  of  gewoon  niet  in  dienst  wil  en  daarom  smoezen  verzint.  Dat  Willem  een  deserteur  zou   zijn,  ervaart  hij  als  een  grote  belediging.          

Tegenover  de  mening  van  de  studenten  staat  de  mening  van  een  boekhandelaar  bij  wie  

Willem  om  advies  vraagt.  De  boekhandelaar  is  een  zeer  principiële  pacifist.  Hij  is  tegen  de  oorlog   en  noemt  het  ‘achterhaalde  politiek,  alsof  de  tijd  heeft  stilgestaan:  na  de  uitbuiting  komt  de   moordzucht’  en  ‘Met  het  ene  geweld  lok  je  het  andere  uit.’42  Willem  verwijst  daarop  naar  het   geweld  van  geallieerden  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog:  ‘Als  ze  het  eerder  hadden  gebruikt   was  Hitler  misschien  tegengehouden,  dan  was  ons  veel  bespaard  gebleven.’43  De  handelaar  stelt:   ‘Dat  is  maar  de  vraag.  Geweld  is  nimmer  gerechtvaardigd.  Jij  moet  beginnen  je  geweldloos  op  te   stellen.  Als  jij  niet  gewelddadig  bent  gebruikt  de  tegenpartij  ook  geen  geweld  tegen  jou.’44   Willem  is  van  mening  dat  een  land  een  leger  moet  hebben  om  zicht  te  kunnen  verdedigen.  De   boekhandelaar  wil  Willem  niet  helpen  omdat  hij  geen  principiële  dienstweigeraar  is.  Willem   voelt  zich  weer  niet  begrepen  en  onder  dramatische  muziek  is  te  zien  hoe  hij  thuis  wat   pamfletten  bekijkt,  onder  andere  van  een  communistisch  krant  die  Nederlandse  militairen  in   Indonesië  vergelijkt  met  SS’ers.    

                                                                                                                41  Scène  Gekkenbriefje  0:06   42  0:08   43  0:09   44  Ibidem.    

 

22  

   

Een  gevoelig  thema  dat  in  de  film  wordt  behandeld  is  het  trauma  en  de  neuroses  die  

sommige  Indië-­‐gangers  aan  hun  dienstijd  hebben  overgehouden.  Verrips  heeft  deze  mannen  in   het  echt  ontmoet,  heeft  hierover  in  zijn  novelle  geschreven  en  in  Gekkenbriefje  zijn  ze  verbeeld.   Willem  wil,  net  als  veel  Nederlanders  ten  tijde  van  en  na  de  ‘politionele  acties’,  niets  met   Indonesië  te  maken  hebben.  Hij  belandt  echter  in  een  barak  van  het  hospitaal  dat  ook  wel  ‘Klein   Indië’  wordt  genoemd.  Willem  komt  in  aanraking  met  onder  andere  een  voormalige  KNIL   sergeant  die  dwangneurosen  en  driftaanvallen  krijgt  vanwege  hetgeen  hij  heeft  meegemaakt.   Daarnaast  is  er  een  korporaal  uit  het  Nederlands  leger  die  graag  over  zijn  ervaringen  opschept,   met  name  over  het  geweld  tegen  de  Indonesische  rebellen.  Daar  tegenover  staat  weer  een   mitrailleurschutter  uit  het  leger  die  niets  meer  over  het  geweld  wil  horen.  Als  een  studievriend   van  Willem  hem  opzoekt  is  er  een  grote  afstand  tussen  de  twee  ontstaan.  Vriend  Chris  begrijpt   Willem  niet  en  vertelt  dat  de  politionele  acties  al  lang  voorbij  zijn.  Willem  reageert  moedeloos:   Ik  ben  midden  in  de  politionele  acties  terecht  gekomen.  Er  wordt  je  niks  bespaard.’45      

 In  de  novelle  schrijft  Verrips  over  de  joodse  dienstplichtige  jongen  Vincent.  Ook  in  de  

film  is  hij  verwerkt.  Vincent  heeft  drie  jaar  ondergedoken  gezeten  tijdens  de  bezetting  en  is  uit   een  kamp  ontsnapt.  Tijdens  de  basisopleiding  kreeg  hij  last  van  paniekaanvallen.  Zijn   leidinggevende  was  volgens  Vincent  een  antisemiet  en  had  daarom  extra  de  pik  op  hem.  Vincent   stelt  tegen  Willem:  ‘Je  moet  een  jood  na  de  oorlog  niet  in  prikkeldraad  zetten.’46  Hier  wordt  een   andere  gevoelige  kwestie  besproken.  Vlak  na  de  Tweede  Wereldoorlog  was  er  weinig  aandacht   voor  het  leed  van  de  joodse  overlevenden.  Vincent  is  niet  als  een  zwaarmoedige  jongen   neergezet.  Scheldwoorden  van  andere  patiënten  (‘jood  de  megoggel’)  lijken  hem  niet  te  deren.   Toch  doet  hij  een  poging  tot  zelfmoord  die  hij  in  de  film  niet  overleeft.  In  de  novelle  overleeft  hij   deze  zelfmoordpoging  wel  en  wordt  hij  daarna  naar  een  burgerinrichting  gebracht.        

 Het  Nederlandse  leger  komt  er  in  Gekkenbriefje  niet  goed  van  af.  De  legerleiding  is  

weinig  sympathiek  en  wordt  hard  en  meedogenloos  afgeschilderd.  Zo  roept  een  drilinstructeur   bij  een  oefening:  Brullen,  steken!  Ram  in  die  mof.  Dood  moet  die  Rus!’47  Als  Willem  weigert   schreeuw  hij  het  weer  uit:  ‘Jij  steekt  in  wat  ik  zeg:  Indiërs,  Indonesiërs,  blauwen,  bosnegers,  het   dondert  niet!  Bolsjewisten,  communisten  de  hele  besodemieterde  rotbende!  Jij  steekt  ze  Van   Jossen!.’48  De  psychiater  die  Willem  heeft  geholpen,  voorziet  deze  simpele  hardheid  van  de   legerleiding  en  geeft  daarom  ook  als  advies:  ‘Misschien  is  dat  ook  hetgeen  wat  jou  probleem  met   de  militaire  dienst  kan  worden:  inconsistent  gedrag.  Een  van  de  basiskenmerken  van  militaire  

                                                                                                                45  1:13   46  0:45   47  0:25   48  0:25  

 

23  

leven  is  dat  het  zich  geen  inconsistent  gedrag  kan  permitteren  van  deelnemers.’49  De  militaire   psychiatrie  lijkt  daarentegen  weer  uiterst  soft.  Eenmaal  aangekomen  in  het  militaire  hospitaal  is   er  niet  echt  een  behandelmethode.  De  jongens  wachten  vooral  af.  Ook  het  einde  waarbij  Willem   voor  de  tweede  keer  in  de  film  een  militair  neerslaat,  en  hiermee  weg  komt,  lijkt  een  sneer  naar   het  militaire  apparaat.       2.4  Receptie   Gekkenbriefje  werd  in  oktober  1980  bij  de  NOS  uitgezonden.  De  film  werd  over  het  algemeen   goed  ontvangen.  Discussies  over  de  kritiek  op  de  oorlog  in  Indonesië  en  andere  gevoeligheden   die  in  de  film  worden  verbeeld  ontstonden  er  niet.  De  Telegraaf  is  te  spreken  over  de  film  maar   verbaast  zich  over  het  feit  dat  een  vrouw  ‘een  mannenfilm’  heeft  gemaakt.  ‘Een  merkwaardige   onderneming  voor  een  vrouw:  een  film  met  uitsluitend  mannen  in  een  typische  mannensfeer’   schrijft  recensent  Henk  ten  Berge,  die  denkt  dat  het  verhaal  vooral  voor  veel  mannen  tal  van   herinneringspunten  moet  opleveren.  Ten  Berge  noemt  de  film  ‘een  goede  sfeertekening’  met   ‘treffende  typeringen.’  Ten  Berge  vraag  zich  nog  wel  af  of  Madsen  als  vrouw  het  militair   technisch  allemaal  perfect  heeft  gedaan  maar  laat  dat  oordeel  over  aan  de  ‘vers  afgezwaaiden’.50      

In  de  recensies  wordt  de  film  vergeleken  met  de  novelle,  die  over  het  algemeen  toch  als  

beter  wordt  ervaren.  In  het  Haagse  Dagblad  Het  Binnenhof  oordeelt  de  recensent  dat  de  film  van   Madsen  de  nuances  mist  van  Verrips’  novelle.51  Ook  in  NRC  Handelsblad  mist  recensent  Ellen   Waller  ‘de  inhoud  van  de  novelle  van  Ger  Verrips,  die  in  uiterst  concieze  taal  zijn  hoofdfiguur   een  familieachtergrond  geeft  waarvan  hij  zich  losmaakt,  politieke  impulsen  (angst  voor  een   nieuwe  wereldoorlog,  walging,  niet  alleen  van  de  oorlog  in  Indonesië  maar  ook  van  die  in  Korea)   en  obsessionele  herinneringen  aan  wat  hij  van  Hitlers  Duitsers  heeft  gezien.  Het  boekje  heeft  –   volkomen  terecht-­‐  een  open  einde.’    Toch  is  Waller  verder  positief  over  de  film.  Het  gebruik  van   echte  archieffilms  wordt  geprezen  want  de  stof  van  de  film  is  volgens  de  recensent   ‘onmiskenbaar  en  uitsluitend  Nederlands,  door  onze  nieuwe  geschiedenis  bepaald’.  Ook  is  zij   zeer  lovend  over  de  acteerprestaties  Esgo  Heil.  Waller  noemt  het  Madsens  beste  film  tot  nu  toe   en  vindt  het  een  goed  gemaakte  film.  Waller:  ‘Ik  geloof  dat  zij  (Madsen)  zich  de  gelegenheid  om   een  grote  film  te  maken  heeft  laten  ontgaan,  en  dat  in  haar  goede  film  de  hoofdrolspeler  op  een   wonderbaarlijke  manier  de  problematische  man  uit  het  boek  kon  belichamen  –tot  diens   eenzaamheid  toe.’52      

De  bioscoopvertoning  in  de  kleine  arthouse  zaal  van  Cinecenter  in  Amsterdam  kreeg  

                                                                                                                49  0:15   50  Henk  ten  Berge,  ‘Olga  Madsen  maakte  een  ‘mannenfilm’,  in  De  Telegraaf,  21-­‐10-­‐1980    

51  Bert  Jansma,  ‘Film  van  Olga  Madsen  mist  de  nuances  van  Ger  Verrips’  novelle’  in  Het  Binnenhof,  22-­‐10-­‐

1980   52  Waller,  ‘Gekkenbriefje  subtiel  verfilmd’  

 

24  

weinig  aandacht.  NRC  Handelsblad  valt  de  programmering  wel  op  en  de  recensent  noemt  het   terecht  dat  Gekkenbriefje  nog  een  kans  krijgt  in  een  filmhuis.  ‘De  première  van  Gekkenbriefje  is   een  loffelijke  poging  tot  samenhangende  programmering,  gekoppeld  aan  de  nog  latere  première   van  het  werkstuk  van  een  andere  ‘weigeraar’:  Joris  Ivens’.53  In  het  partijblad  van  de   Communistische  Partij  Nederland,  De  Waarheid,    krijgt  de  film  van  Madsen  een  lovende  recensie.   Dat  de  film  niet  zo  politiek  is  geeft  volgens  de  recensent  niet:  ‘De  film  doorbreekt  de  isolering,   individualisering,  vereenzaming  van  het  verzet  en  de  onlustgevoelens  van  de  jaren  vijftig  en   zestig.  Het  geeft  daaraan  geen  politiek  maar  een  therapeutisch  perspectief.  In  Willem  van  Jossen   wordt  een  cultuurneurose  uit  genoemde  jaren  zichtbaar  en  bespreekbaar.’54       2.5  Conclusie   Door  het  recente  overlijden  van  Madsen  en  het  gebrek  aan  eerdere  interviews  met  haar  is  het   moeilijk  om  te  achterhalen  wat  precies  haar  beweegredenen  zijn  geweest  om  de  film   Gekkenbriefje  te  maken.  Volgens  producent  Frans  Rasker  was  Madsen  niet  heel  politiek  en  was   het  niet  de  bedoeling  om  met  Gekkenbriefje  een  maatschappelijk  debat  los  te  maken,  wat  ook   niet  gebeurde.  Madsen  bewoog  zich  wel  in  het  Amsterdamse  linkse  intellectuele  milieu  en  heeft   van  huis  uit  een  linkse  politieke  visie  meegekregen.  Stelling  nemen  tegen  deze  oorlog  was  voor   Madsen  waarschijnlijk  iets  vanzelfsprekends.  Uit  niets  blijkt  dat  Madsen  zich  ervan  bewust  is   geweest  dat  zij  de  eerste  speelfilm  over  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  maakte.  Zij   zag  in  het  verhaal  van  Verrips  het  dramatische  gegeven  dat  een  jonge  jongen  die  een  innerlijke   worsteling  moest  ondergaan.  Dit  genre  sloot  ook  mooi  aan  op  haar  eerdere  werk.        

Toch  is  in  de  film,  meer  dan  in  de  novelle,  de  oorlog  in  Indonesië  centraal  gezet.  Hoewel  

het  misschien  om  de  psyche  van  hoofdpersoon  Willem  gaat,  moet  hij  gedwongen  een  standpunt   nemen  voor  of  tegen  deze  oorlog.  Het  verhaal  speelt  zich  zo’n  twee  jaar  eerder  af  en  deelname   aan  een  oorlog  in  Indonesië,  vlak  na  de  Tweede  Wereldoorlog,  werd  voor  veel  jonge  jongens   realiteit.  Dit  is  ook  een  dramatisch  gegeven  uit  de  Nederlandse  geschiedenis  wat  Madsen  een   plek  heeft  gegeven  in  haar  speelfilm.  Dat  dit  werkelijk  is  gebeurd  wordt  in  de  film  verduidelijkt   met  historisch  archiefmateriaal.  De  film  geeft  een  Nederlands  perspectief  op  de  oorlog  en   verbeeldt  de  wijze  waarop  de  oorlog  in  Nederland  zelf  werd  ervaren.  Alle  perspectieven  komen   aan  bod:  onverschilligheid  en  desinteresse,  een  conservatieve  blik  op  het  behoud  van  de  kolonie,   de  principiële  dienstweigeraars  en  uiteindelijk  de  visie  van  hoofdpersoon  Willem  zelf.  Willems   perspectief  is  dominant  in  de  film.  Hij  is  geen  pacifist  en  ziet  ook  geen  noodzaak  om  voor   Nederland  in  Indonesië  te  gaan  vechten.  Daarnaast  is  hij  ook  bang  om  vermoord  of  verminkt  te  

                                                                                                                53  Ibidem.     54  H.K.,  ‘Wie  afwijkt  is  gek’  in  De  Waarheid,  12-­‐9-­‐1981  

 

25  

worden.  Willem  wil  niets  met  de  oorlog  te  maken  hebben  maar  zelfs  in  Nederland  in  het   hospitaal  concludeert  hij  dat  hij  door  alle  oorlogsverhalen  van  de  andere  patiënten  alsnog   midden  in  de  politionele  acties  terecht  is  gekomen.        

Veel  aandacht  krijgt  Gekkenbriefje  niet  maar  de  recensenten  die  over  de  film  schrijven  

zijn  redelijk  positief.  Het  gebrek  aan  aandacht  kan  liggen  aan  het  feit  dat  Gekkenbriefje  slechts   een  kleine  speelfilmproductie  is  die  in  eerste  instantie  voor  de  televisie  is  gemaakt.  Hoewel  de   bioscooppremière  een  jaar  later  met  Indonesia  Calling  in  het  voorprogramma  eigenlijk  erg   gedurfd  was,  werd  ook  daar  niet  veel  over  geschreven.  Het  is  in  zekere  zin  ook  de  verkeerde   volgorde.  Ook  in  latere  filmoverzichten  over  speelfilms  die  Indië  als  thema  behandelen  wordt   Gekkenbriefje  niet  genoemd.  Misschien  was  de  regisseur  in  1980  nog  te  vroeg  met  haar  speelfilm   of  had  zij  haar  film,  net  als  de  regisseurs  die  haar  volgden,  groter  naar  buiten  moeten  brengen.    

 

26  

3.  De  Schorpioen     3.1  Filmbeschrijving   De  Schorpioen  is  een  psychologische  thriller  waarin  een  man  verzeild  raakt  in  een  groot   schandaal  rondom  corruptiepraktijken  tijdens  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  De   film  is  geregisseerd  door  Ben  Verbong  die  in  samenwerking  met  Pieter  de  Vos  ook  het  scenario   schreef.  De  film  ging  in  1984  in  première.  Verbong  werd  begin  jaren  tachtig  bekend  met  de   historische  speelfilm  Het  meisje  met  het  rode  haar,  gebaseerd  op  het  boek  van  Theun  de  Vries   over  het  waargebeurde  verhaal  van  verzetsstrijdster  Hannie  Schaft.  Ook  het  verhaal  van  De   Schorpioen  is  gebaseerd  op  een  waargebeurde  moord  uit  1948  in  Indonesië  en  de  geruchten  die   deze  moord  vervolgens  veroorzaakte.  De  moord  is  bekend  geworden  onder  de  naam  ‘de  Affaire   Aernout’  en  werd  lang  gezien  als  een  typische  Indische  doofpotaffaire.          

De  Schorpioen  speelt  zich  af  in  de  jaren  vijftig.  Hoofdpersoon  Lou  Wolff  –  gespeeld  door  

acteur  Peter  Tuinman  -­‐  is  een  ongelukkige  trucker  die  naar  Amerika  wil  om  zijn  ex-­‐vrouw  en   kind  op  te  zoeken.  Als  zijn  baas,  Karl  Wissing,  er  achter  komt  dat  Wolff  wat  geld  van  hem  heeft   vergokt  en  zijn  vrachtwagen  probeert  te  verkopen,  doet  hij  hiervan  geen  aangifte  bij  de  politie.   In  ruil  daarvoor  vraagt  hij  Wolff  van  identiteit  te  wisselen.  Hij  krijgt  daarbij  een  ander  paspoort,   een  visum  en  wat  geld  om  naar  de  Verenigde  Staten  te  vertrekken.  Wolff  is  verbaasd  maar  gaat   akkoord  en  heet  vanaf  dan  William  Kemp.  De  volgende  dag  leest  hij  zijn  eigen   overlijdensadvertentie  in  de  krant  en  dan  beseft  hij  dat  hij  in  een  gevaarlijke  situatie  terecht  is   gekomen  en  dat  hij  moet  onderzoeken  wat  er  speelt.      

Ondertussen  heeft  Wolff  in  een  nachtclub  het  animeermeisje  Anna  ontmoet.  Zij  wordt  

gespeeld  door  actrice  Monique  van  de  Ven.  Anna  blijkt  Wolffs  enige  houvast  en  is  een  van  de   redenen  om  zijn  vertrek  naar  Amerika  uit  te  stellen.  Wolff  onderzoekt  wie  William  Kemp  is  en   langzaam  maar  zeker  komt  hij  achter  een  corruptieschandaal:  een  wapenhandel  van   Nederlandse  officieren  met  Indonesische  rebellen  tijdens  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog.  Kemp  blijkt  in  Indonesië  drie  medeofficieren  te  hebben  vermoord  in   opdracht  van  Wolffs  baas  Wissing.  Er  worden  meer  verdachte  moorden  gepleegd  en  zelfs  op  het   hoogste  niveau  in  Den  Haag  zijn  er  mensen  betrokken  bij  het  schandaal.  Wolff  licht  de  deksel  van   de  doofpot  en  wordt  met  zijn  leven  bedreigd.  Wolff  weet  te  ontkomen  en  meldt  zich  met  zijn   gevonden  bewijsmateriaal  bij  de  politie  maar  wordt  gearresteerd.  Op  voorwaarde  dat  hij  zijn   mond  houdt  mag  Wolff  de  gevangenis  verlaten.  Wolff  krijgt  zijn  eigen  naam  terug  maar   ondertekent  zijn  ontslagformulier  met  ‘William  Kemp’,  wat  suggereert  dat  hij  de  zaak  niet  laat   rusten.  Anna  wacht  hem  bij  zijn  vrijlating  op.      

 

27  

3.2  Historische  achtergrond  scenario   3.2.1  De  ‘Affaire  Aernout’   De  affaire  Aernout  waar  De  Schorpioen  deels  op  gebaseerd  is,  is  een  affaire  met  een  lange  adem.   In  1948  werd  Rob  Aernout  doodgeschoten  toen  hij  op  bezoek  was  bij  zijn  vriend  kapitein  Otto   Muller  von  Czernicki  in  een  buitenhuis  in  Lembang  op  West-­‐Java.  Aernout  was  als  vaandrig  -­‐  de   laagste  officiersrang  -­‐  verbonden  aan  de  dienst  Coördinatie  Militair  Vervoer  (CMV).  In  de  functie   van  coördinator  moest  hij  toezicht  houden  op  de  hoeveelheid  vervoersmiddelen,  veilige  routes   en  goederenlijsten  van  het  Koninklijk  Nederlands-­‐Indisch  Leger  (KNIL)  in  Bandung.  Aernout  zou   hier  verschillende  smokkelpraktijken  op  het  spoor  zijn  gekomen  die  hij  meldde  bij  zijn   leidinggevende  en  de  militaire  politie.  Ook  had  hij  Muller  geïnformeerd,  wat  hij  deed  onder  een   informantennummer.  Aernout  was  geen  veiligheidsofficier  maar  raakte  steeds  meer  in  de  ban   van  mogelijke  corruptie  binnen  het  KNIL.      

De  moord  werd  door  verschillende  organen  onderzocht.  De  regionale  politie  arresteerde  

een  Indonesisch  bendelid.  Hij  werd  in  1950  door  een  rechter  schuldig  bevonden  maar  kreeg  van   president  Soekarno  gratie.  Ook  Generaal  Spoor,  de  Nederlandse  Legercommandant  ten  tijde  van   de  onafhankelijkheidsoorlog,    was  een  paar  weken  na  de  moord  bij  de  zaak  betrokken  geraakt.   Er  gingen,  ondanks  de  arrestatie,  nog  steeds  geruchten  over  een  verband  tussen  de  moord  en   een  corrupte  Nederlandse  militaire  bende  op  Java.  Spoor  gaf  de  indertijd  al  beruchte  kapitein   Westerling  van  het  Korps  Speciale  Troepen  (KST)  de  opdracht  de  zaak  te  onderzoeken.  De  KST   had  volgens  een  voorlichter  van  het  Basiscommando  in  Bandung  het  gebied  direct  na  de  moord   al  ‘gezuiverd’  van  bendes  en  leden  van  het  Indonesische  vrijheidsleger  waarbij  zo’n  30  tot  40   ‘verdachte’  Indonesiërs  werden  omgebracht.55  Kapitein  Westerling  zag  echter  Muller  von   Czerciki  als  de  hoofdverdachte  maar  had  te  weinig  bewijs  om  hem  vast  te  houden.        

Door  het  zwijgen  van  alle  betrokken  partijen  en  door  het  verdwijnen  van  documenten  

bleef  rondom  de  moord  nog  jarenlang  een  mysterie  hangen.  De  moord  zou  zijn  gepleegd  omdat   Aernout  te  veel  wist  van  grote  corrupte  praktijken  binnen  het  KNIL.  Behalve  Aernout  zouden  er   nog  meer  mensen  zijn  vermoord  die  de  malversaties  aan  het  licht  wilden  brengen.  De   hoofdfiguur  die  deze  geruchten  bleef  verspreiden,  was  Frans  van  der  Putten.  Van  der  Putten  was   tijdens  de  moord  op  Aernout  in  dienst  bij  de  Leger  Technische  Dienst  (LTD)  van  het  KNIL.  Uit   ontevredenheid  over  zijn  honorering  richtte  hij  in  1948  een  belangenvereniging  op,  de  Bond  van   Burgerpersoneel  bij  Militaire  Inrichtingen  (BBM).  De  bond  richtte  zich  op  misstanden  binnen  het   leger  en  was  ervan  overtuigd  dat  Aernout  was  vermoord  door  een  criminele  bende  binnen  het   leger.  Het  BBM  zou  hier  zelfs  overleg  over  hebben  gehad  met  Generaal  Spoor  en  Kapitein  

                                                                                                                55  Peter  Schumacher,  De  zaak  Aernout.  Hardnekkige  mythes  rond  een  Indische  moord  ontrafeld,  

(Soesterberg  2009),  26.    

 

28  

Westerling.            

Van  der  Putten  kwam  begin  jaren  vijftig  in  Nederland  in  dienst  bij  het  ministerie  van  

Oorlog.  Hij  probeerde  de  toenmalige  minister  van  Oorlog  H.L.  ’s  Jacob  ervan  te  overtuigen  dat   verschillende  officieren  vervolgd  moesten  worden.  Van  der  Putten  werd  niet  gehoord  en   probeerde  vervolgens  zijn  dossier,  volgens  eigen  zeggen  met  uitgelekte  documenten,  over  de   zaak  Aernout  publiceren.  Uiteindelijk  vond  hij  de  hoofdredacteur  van  het  regionale  krantje  De   Leidsche  Post,  H.  Lina,  hiertoe  bereid.  Op  vrijdag  1  september  1950  begon  de  krant  met  de   vijftiendelige  reeks  ‘Nacht  over  Nederland.  Wie  vermoordde  de  veiligheidsofficier  vaandrig  R.C.J.   Aernout?’.  In  de  artikelen  werden  alle  ‘verdachten’  en  andere  betrokkenen  met  naam  en   toenaam  genoemd.  De  publicaties  trokken  landelijk  aandacht  van  nationale  dagbladen  als  Trouw   en  Algemeen  Handelsblad.56       3.2.2  Commissie-­‐Zaaijer     Mede  naar  aanleiding  van  de  ophef  in  de  pers  stelde  de  minister  van  Oorlog  ’s  Jacob,  een   onderzoekscommissie  in  naar  de  misstanden  binnen  het  KNIL.  De  commissie  werd  geleid  door   mr.  J.  Zaaijer,  advocaat-­‐fiscaal  voor  de  zee-­‐  en  landmacht.  De  commissie  verhoorde  verschillende   personen,  onder  wie  Otto  Muller  von  Czernicki,  die  zijn  naam  graag  gezuiverd  zag.  Verschillende   rapporten  moesten  van  Indonesië  naar  Nederland  worden  gestuurd  en  veel  van  de  ontvangen   rapporten  waren  niet  compleet.  De  commissie  kwam  uiteindelijk  tot  de  conclusie  dat  slechts  is   gebleken  van  incidentele  en  individuele  criminaliteit,  zoals  men  die  naar  het  oordeel  van  de   commissie  onder  de  toenmalige  omstandigheden  in  Indonesië  overal  kon  verwachten.  Uit  niets   bleek  dat  door  samenspanningen  van  hoge  officieren  corruptieonderzoeken  zouden  zijn   tegengewerkt  en  personen  die  onderzoek  wilden  instellen,  zouden  zijn  opgeruimd.  Wat  betreft   de  zaak  Aernout  is  de  commissie  ook  van  mening  dat  de  moord  niet  in  verband  moet  worden   gebracht  met  zijn  corruptie-­‐onderzoek.  Het  rapport-­‐Zaaijer  wordt  in  1951  slechts  deels   openbaar  gemaakt.        

De  nieuwe  minister  van  Defensie  Staf  aanvaarde  het  rapport  maar  ondernam  geen  actie  

tegen  Van  der  Putten.  Zijn  opvolger,  de  VVD-­‐minister  Visser,  was  de  strijd  die  Van  der  Putten   ook  na  het  rapport-­‐Zaaijer  bleef  voeren  zat  en  probeerde  hem  eind  jaren  vijftig  alsnog  te   ontslaan.  Van  der  Putten  vocht  zijn  ontslag  aan  en  werd  twee  maal  door  het  ambtenarengerecht   in  het  gelijk  gesteld.  Dit  kwam  Visser  op  forse  kritiek  te  staan  in  het  parlement,  waaronder  van   zijn  eigen  VVD-­‐fractie.  Het  parlement  dwong  de  minister  de  hele  kwestie  aan  de  Kamer  uit  te  

                                                                                                                56  Informatie  over  de  moord  op  vaandrig  Aernout  en  de  zaak  Van  der  Putten  is  afkomstig  uit  verschillende  

krantenartikelen  van  1951  tot  en  met  1963  en  het  boek:   Peter  Schumacher,  De  zaak  Aernout.  Hardnekkige  mythes  rond  een  Indische  moord  ontrafeld  (Soesterberg   2009)  

 

29  

leggen.  De  nota  van  Visser  had  vele  bijlagen,  waaronder  het  volledige  rapport-­‐Zaaijer,  dit  maal   zonder  witgemaakte  passages.  Te  lezen  viel  dat  de  commissie  als  vaststaand  aanneemt  dat   vaandrig  Aernout  geen  veiligheidsofficier  was,  maar  slechts  uit  persoonlijke  liefhebberij  optrad   als  informant.  De  commissie  constateerde  dat  vooral  de  uitlatingen  van  de  vaandrig  zelf  grond   hebben  gegeven  aan  het  gerucht  dat  hij  grote  knoeierijen  op  het  spoor  was.  Het  oordeel  van  de   commissie-­‐Zaaijer  was  dat  de  geruchten  moesten  worden  gezien  als  een  lastercampagne  en   achtte  Van  der  Putten  hieraan  schuldig.57  De  commissie  oordeelde  verder  dat  Van  der  Putten   door  zijn  geestesgesteldheid  ongeschikt  is  om  in  dienst  te  zijn  van  de  overheid  en  adviseerde   hem  zich  aan  een  psychiatrisch  onderzoek  te  onderwerpen.58  Minister  Visser  had  dit  oordeel  als   aanleiding  gezien  om  Van  der  Putten  te  ontslaan,  wat  hem  uiteindelijk  niet  is  gelukt.        

De  nota-­‐Visser  deed  de  Bandungse  moordzaak  even  opnieuw  herleven.  De  Telegraaf  was  

geïnteresseerd  in  Van  der  Putten’s  verhaal  en  begin  jaren  zestig  verschenen  er  in  de  krant  een   hele  reeks  artikelen  over  de  affaire  Aernout  en  de  corruptie  binnen  het  KNIL.  Ook  een  aantal   andere  kranten  pikten  het  op.  De  conclusie  van  de  commissie-­‐Zaaijer  werd  als  verdacht  gezien   en  een  methode  om  Van  der  Putten  de  mond  te  snoeren.  Van  der  Putten  bleef  tot  1962  in  dienst   bij  het  ministerie  maar  nam  zelf  ontslag  en  zette  zijn  carrière  voort  in  het  bedrijfsleven.   Ontwikkelingen  rondom  de  affaire  Aernout  lagen  lang  stil.  Toen  Van  der  Putten  in  1982  stierf,   trok  dit  nauwelijks  aandacht.  De  Indische  moordzaak  komt  pas  weer  opnieuw  onder  de   aandacht  als  filmregisseur  Ben  Verbong  in  1983  op  het  idee  komt  om  over  de  geruchten  een  film   te  maken     3.3  Verbeelding   3.3.1  Visie  Verbong   Toen  Verbong  net  begon  met  films  maken  wilde  hij  over  drie  Nederlandse  historische   onderwerpen  een  kritische  speelfilm  maken:  he  Tweede  Wereldoorlog,  Nederlands-­‐Indië  en  het   koningshuis.  Verbong:  ‘Dat  werden  de  films  Het  meisje  met  het  rode  haar,  De  Schorpioen  en  De   Prinsgemaal.  De  laatste  film  is  helaas  nooit  gemaakt  omdat  het  filmfonds  het  destijds  niet   aandurfde  de  film  te  subsidiëren.’  Voor  de  film  over  Indië  kwam  hij  uit  op  de  zaak  Van  der   Putten:  ‘Ik  zocht  naar  een  case,  aan  de  hand  waarvan  ik  het  morele  verval  aan  het  einde  van  de   koloniale  tijd  en  de  corruptie  in  het  Nederlandse  leger  kon  laten  zien.  Pieter  de  Vos,  mijn   medescenarist  kwam  toen  met  de  zaak  Van  der  Putten  op  de  proppen  die  perfect  paste  in  het   verhaal  dat  ik  wilde  vertellen.’  Daarnaast  had  Verbong  nog  een  persoonlijk  motivatie  omdat  zijn  

                                                                                                                57  Auteur  onbekend,  ‘Konklusie  van  Commissie-­‐Zaaijer:  Van  der  Putten  schuldig  aan  lastercampagne.  

Bond  van  Burgerpersoneel  werd  voor  eigen  karretje  gespannen.’  In  Leeuwarder  Courant,  9-­‐2-­‐1962     58  Auteur  onbekend,  ‘  Het  onderzoek  inzakel  KNIL’,  in  Leeuwarder  Courant,  23-­‐6-­‐1951  

 

30  

oom  die  een  tijd  als  pater  in  Nederlands-­‐Indië  had  gewoond:  ‘Als  kind  kon  ik  vroeger  altijd   eindeloos  naar  die  foto’s  staren  van  die  vreemde  mensen  in  Indonesië  waartussen  zo’n  kleine   pater  stond.’  De  regisseur  had  via  zijn  oom  veel  contact  met  de  Indische  gemeenschap  in   Amsterdam:  ‘Dat  was  altijd  heel  gezellig  maar  dat  ging  ook  vaak  over  de  behandeling  van  Indo’s   en  Molukkers  hier  in  Nederland.  Het  was  heel  actueel  in  die  scene,  een  kleine  maar  wel  een  heel   hechte  groep.  Na  de  film  belden  en  schreven  zij  mij  dat  ze  blij  waren  met  De  Schorpioen.’        

De  film  haakte  volgens  de  regisseur  aan  op  de  moord  op  Aernout:  ‘De  zaak  Aernout  is  de  

zaak  Van  der  Putten.  Van  der  Putten  is  eigenlijk  de  hoofdrolspeler  van  mijn  film.’59  Verbong  heeft   alleen  niet  letterlijk  het  figuur  Van  der  Putten  gebruikt  maar  meer  zijn  zoektocht  naar  de  moord   op  Aernout,  die  zich  net  als  de  film  grotendeels  afspeelde  in  de  jaren  vijftig.  Verbong:  ‘Het  gaat   om  machtsmisbruik  maar  ook  identiteit.  Wolff  beslist  om  naar  Amerika  te  gaan  en  is  bereid  zijn   eigen  identiteit  daarvoor  te  verkopen.  Op  het  moment  dat  hij  merkt  hoe  hij  misbruikt  wordt   besluit  hij  niet  te  gaan  en  te  kijken  wat  er  gebeurd  is.  Daarom  rolt  hij  in  die  affaire.  Het  is  dus  een   ander  soort  van  verkenning  dan  het  Van  der  Putten  verhaal.’  Volgens  Verbong  was  naast   Aernout  ook  Van  der  Putten  slachtoffer  van  machtsmisbruik:  ‘Die  Van  der  Putten  hebben  ze   volgens  mij  toen  geprobeerd  monddood  te  maken.’60  In  zowel  de  film  als  de  Zaak  Van  der  Putten   is  sprake  van  een  grote  mysterieuze  Indische  doofpot-­‐affaire.        

In  interviews  uit  de  jaren  tachtig  geeft  Verbong  aan  zich  meer  te  willen  richten  op  

misstanden  in  Nederland.  In  een  interview  met  het  Nieuwsblad  van  het  Noorden  zegt  Verbong:   ‘Het  is  geen  film  over  Indonesië  maar  over  machtsmisbruik.’61  De  film  werd  in  de  media  ook  als   dusdanig  geprofileerd.  Recensenten  gaan  vooral  in  op  het  thema  machtsmisbruik  binnen  het   leger  in  plaats  van  op  de  Indische  kwestie.  Over  het  gebruik  van  een  waargebeurde  moordzaak   stelt  Verbong  in  de  NCRV-­‐gids:  ‘Het  is  wel  gebaseerd  op  een  authentieke  affaire,  wat  niet  wil   zeggen  dat  het  een  sleutel  situatie  is.  Niet  zo  van  die  is  die.’  Toch  houdt  Verbong  naar  eigen   zeggen  wel  vast  aan  het  corruptieschandaal.  Verbong:  ‘Deze  film  wil  geen  documentaire  zijn,   maar  ik  had  mij  niet  echt  lekker  gevoeld  als  ik  alles  zomaar  verzonnen  zou  hebben.  Een   commissie  uit  de  Tweede  Kamer  kwam  tot  de  conclusie  dat  er  niets  aan  de  hand  was,  maar  dat   onderzoek  is  gewoon  een  aanfluiting  geweest.’62        

Verbong  is  geboren  in  1949  en  is  van  de  naoorlogse  generatie  die  zich  vanaf  de  jaren  

zeventig  afzette  tegen  de  verzuilde  maatschappij,  waarin  affaires  die  het  systeem  konden   schaden  werden  toegedekt,  en  die  pleitte  voor  meer  inspraak  en  democratisering.  Verbong:  

                                                                                                                59  Interview  Ben  Verbong  18-­‐5-­‐2012,  bijlage  scriptie.   60  Ibidem.     61  Froukje  Hoekstra,  ‘De  Schorpioen:  Thriller  van  internationaal  niveau’  in  Nieuwsblad  van  het  Noorden,  

14-­‐9-­‐1984   62  Maarten  van  Rooijen,  ‘De  Schorpioen,  politieke  thriller  over  misbruik  van  macht.’  In  NCRV-­gids,  13-­‐9-­‐ 1986  

 

31  

‘Mijn  film  was  een  duidelijk  statement  tegen  de  houding  van  de  Nederlandse  regering  in  die  tijd.   Het  ging  over  een  aantal  onopgeloste  corruptieschandalen  waarbij  een  aantal  mensen  het  leven   gelaten  hebben.(…)  Ik  heb  de  film  in  1956  laten  spelen  om  het  machtsmisbruik  ook  op  een   andere  manier  te  laten  zien,  zoals  bij  de  invallen  in  Algerije.  De  hoteleigenaresse  van  de  film  is  in   slaap  gevallen  bij  een  uitzending  van  de  televisie.  Op  de  televisie  loopt  dan  de  opstand  in   Algerije.’63  In  de  film  is  echter  niet  Algerije  te  zien  maar  de  opstand  in  Hongarije  uit  1956.  Op  de   televisie  verschijnen  beelden  van  zware  gevechten  en  de  nieuwslezer  meldt  dat  de  Russen   Boedapest  zijn  binnen  getrokken.  Er  rijden  tanks  door  de  straten,  mannen  rennen  weg,  een  oude   vrouw  huilt  en  er  liggen  lijken.  Hoewel  Verbong  zich  bijna  dertig  jaar  later  een  andere   vrijheidsopstand  voor  de  geest  haalt  is  het  een  duidelijke  verwijzing  naar  de  oorlog  tussen   Nederland  en  Indonesië:  een  buitenlandse  machthebber  komt  hard  in  actie  tegen  nationale   vrijheidsstrijders.          

De  regisseur  vertelt  dat  hij  rond  de  première  van  de  film  de  Binnenlandse  

Veiligheidsdienst  achter  zich  aan  heeft  gehad.  Hij  had  veel  research  gedaan  naar  de  moord  op   Aernout  en  had  hier  een  eigen  dossier  over  samengesteld.  Verbong:  ‘Een  journalist  was  langs   geweest  en  ik  heb  die  man  gewoon  vertrouwd.  Zijn  naam  heeft  hij  wel  genoemd  maar  ik  heb   niets  genoteerd.  Ik  heb  hem  in  goed  vertrouwen  mijn  dossier  gegeven.’64  Toen  Verbong  niets   meer  van  hem  vernam  begon  hij  te  denken  dat  er  iets  niet  klopte.  Bij  de  vertoning  van  Het  meisje   met  het  rode  haar  had  hij  al  verschillende  bedreigingen  gehad  en  was  er  bij  de  première  in  de   bioscoop  zelfs  een  bommelding.  Deze  bedreigingen  waren  bij  deze  film  uit  heel  andere  hoek   gekomen,  onder  andere  van  oud-­‐SS’ers,  maar  de  regisseur  was  daardoor  wel  alert  gebleven.   Verbong:  ‘Het  archief  verbleef  nu  ergens  anders,  de  man  wist  natuurlijk  niet  dat  er  overal   kopieën  van  waren.  Ze  hebben  later  ook  mijn  werkkamer,  een  prachtige  etage  op  de   Nieuwendijk,  helemaal  overhoop  gehaald  maar  ze  hebben  niets  meegenomen.  Alles  stond  er  nog.   Ik  werd  al  wel  eens  gebeld,  zo  van:  ‘mijn  opa  zat  bij  het  KNIL’  en  dergelijke,  maar  na  dit  besefte   ik  mij  opeens  dat  het  de  Binnenlandse  Veiligheidsdienst  moest  zijn  geweest.  Die  hebben  hier   gewoon  iemand  naar  toe  gestuurd  om  het  archief  te  krijgen.  Niet  zozeer  om  te  voorkomen  dat  ik   iets  met  het  archief  zou  doen  maar  meer  om  te  weten  te  komen  wat  er  in  stond.’65  De  regisseur   heeft  de  inbraak  nooit  bij  de  politie  aangegeven.  Verbong:  ‘Ik  had  helemaal  geen  zin  zo’n   gigantische  affaire.  Ik  had  met  Het  meisje  met  het  rode  haar  al  veel  gezeik  gehad.  Ik  had  zoiets   van:  laat  maar  zitten.’        

                                                                                                                63  Interview  Ben  Verbong  18-­‐5-­‐2012,  bijlage  scriptie.   64  Ibidem.   65  Ibidem.  

 

32  

3.3.2    Filmanalyse  De  Schorpioen   De  moord  op  vaandrig  Aernout  is  in  De  Schorpioen  verwerkt.  Volgens  de  overleveringen  na   Aernouts  dood  zou  de  vaandrig  de  malversaties  hebben  gemeld  aan  zijn  leidinggevende  die  hem   zou  hebben  geadviseerd  niet  met  zijn  bevindingen  naar  buiten  te  treden.  De  vaandrig  wordt  in   de  film  gespeeld  door  Huub  Stapel.  Wolffs  baas  Karl  Wissing,  gespeeld  door  Adrian  Birne,  blijkt   ook  de  baas  van  de  vaandrig  te  zijn  geweest  die  duidelijk  andere  bedoelingen  heeft.  Het  duurt   ongeveer  drie  kwartier  voordat  het  Indische  corruptieschandaal  in  de  film  aan  bod  komt.  Wolff   vindt  een  brief  van  William  Kemp  aan  een  journalist  die  beschrijft  hoe  en  waarom  hij  drie   officieren  heeft  vermoord  in  1948  in  Bandung.  Kemps  verhaal  wordt  in  flashbacks  verbeeld  en   voor  het  eerst  speelt  de  film  zich  af  in  Indonesië.  De  eerste  twee  moorden  komen  snel  voorbij,  bij   de  derde  wordt  langer  stil  gestaan.  Deze  derde  moord  is  gebaseerd  op  de  moord  op  de  vaandrig.     Scène  1:06     Karl  Wissing  staat  in  militair  uniform  op  de  veranda  van  een  mooi  gelegen  huis  op  een  heuvel.   Wissing  rookt  een  sigaar.  Vervolgens  is  de  vaandrig  die  achter  hem  zit  in  beeld,  hij  kijkt   terneergeslagen  naar  de  grond.     Wissing:  ‘Dit  zijn  hele  ernstige  beschuldigingen.  Dat  betekent  dat  een  groot  deel  van  het   Nederlandse  leger  corrupt  is.  Zorg  dat  er  voorlopig  niks  uitlekt.’   Ondertussen  worden  de  mannen  geserveerd  door  een  Indonesische  bediende.   Wissing:  ‘Dat  gelazer  op  de  zwarte  markt  was  tot  daar  aan  toe.’     Vaandrig:  ‘De  rijst  was  anders  wel  bestemd  voor  de  bevolking.’     Ondertussen  wuift  Wessing  de  bediende  weg.  Deze  buigt  en  loopt  weg.     Wissing:  ‘Ja  oké,  daar  kunnen  we  iets  aan  doen,  maar…  ‘   Vaandrig:  ‘En  die  wapens  dan?  Handelen  met  wapens  met  de  vijand,  onze  eigen  soldaten  worden   er  mee  kapotgeschoten.’   Wissing:  ‘Je  weet  wat  dit  voor  je  kan  betekenen  hè,  als  het  niet  waar  is…’     Wissing  schenkt  hem  een  drankje  in  en  de  vaandrig  drinkt.     Wissing:  ‘Wie  heeft  de  bewijzen?’   Wissing:  ‘Ben  jij  de  enige?’     De  vaandrig  mompelt  instemmend.   Wissing  drinkt  uit  zijn  glas  en  staart  voor  zich  uit.     Wissing:  ‘Zijn  er  kopieën  van  het  bewijsmateriaal?’     Vaandrig:  ‘Die  maak  ik  voordat  ik  het  uit  handen  geef.’     Wissing:  ‘Houd  alles  voorlopig  bij  je.’   Vaandrig:  ‘Kan  ik  de  komende  tijd  bescherming  krijgen?’   Wissing:  ‘Waarom?’   Vaandrig:  ‘Zijn  er  niet  al  twee  vermoord?’  

 

33  

Wissing:  ‘Ja,  ja…ja  natuurlijk’   Vaandrig:  ‘Die  wisten  zeker  ook  teveel’   Wissing  gaat  naast  de  soldaat  zitten.     Wissing:  ‘Neem  voorlopig  je  intrek  bij  Kemp,  daar  zit  je  veilig.’   Uiteindelijk  ontdekt  de  vaandrig  dat  Wissing  zelf  onderdeel  is  van  de  wapensmokkel.  Toch   verblijft  hij  die  avond  bij  Kemp,  die  hem  in  opdracht  van  Wissing  wil  vermoorden.  Omdat  de   vaandrig  achterdochtig  is,  mislukt  een  vergiftigingspoging.  Kemp  schiet  hem  uiteindelijk  dood.   Dit  lijkt  een  verwijzing  naar  het  gerucht  dat  Otto  Muller  von  Czerniki  de  moord  heeft  gepleegd:   Aernout  verbleef  de  avond  van  zijn  moord  bij  Muller.  Uiteindelijk  blijken  Wissing  en  Kemp  ook   maar  spelers  in  het  spel:  ook  zij  worden  vermoord.  Dit  overkomt  Aernouts  leidinggevende  en   Muller  in  werkelijkheid  niet.      

In  De  Schorpioen  zijn  geen  beelden  te  zien  van  de  oorlogvoering  tussen  Nederland  en  

Indonesië.  Er  is  wel  een  duidelijk  onderscheid  tussen  goed  en  fout.  De  oneerlijkheid  die  de  film   toont,  zit  niet  zozeer  in  het  koloniale  bewind  maar  meer  in  de  corruptie  binnen  het  Nederlandse   leger.  De  militaire  top  denkt  meer  aan  zijn  eigen  belangen  dan  aan  dat  van  de  natie  en  de   gewone  soldaat.  Het  karakter  Wissing  verbeeldt  de  foute  militaire  leidinggevende:  een  grote,   wat  mollige  militair  met  een  dikke  sigaar.  Arrogant  en  vermoeid  geeft  hij  orders  aan  zijn   Indonesische  bediende  en  aan  Indonesische  KNIL-­‐militairen  tijdens  de  wapensmokkel.  Het  grote   slachtoffer  is  de  militair  die  lager  in  rang  staat,  die  tegen  corruptie  is,  de  bevolking  helpt  en   denkt  aan  zijn  maten.  Daarnaast  wordt  ook  ‘burger’  Wolff  slachtoffer.  Kortom,  diegene  die  de   corruptie  naar  buiten  wil  brengen  loopt  gevaar.        

In  de  film  komt  duidelijk  naar  voren  dat  het  naoorlogse  Nederland  niet  bezig  is  met  de  

oorlog  in  Indonesië  van  enkele  jaren  geleden.  Als  Lou  Wolff  er  eindelijk  achter  is  gekomen  hoe   het  hele  schandaal  in  elkaar  zit,  reageert  Anna:  ‘Ik  wil  er  niks  meer  mee  te  maken  hebben.  Als  je   doorgaat  wil  ik  je  niet  meer  zien.’66  Anna  wil  niet  dat  Wolff  zijn  bevindingen  naar  buiten  brengt.   Ze  wil  haar  koffers  pakken  en  samen  met  hem  vertrekken.  In  de  nachtclub  waar  Anna  werkt   lopen  Canadezen  en  Amerikanen  rond.  In  werkelijkheid  waren  deze  soldaten  in  1946  weer  uit   Nederland  vertrokken  maar  in  de  film  wordt  deze  groep  nog  gebruikt  als  verwijzing  naar  de  nog   maar  recente  bevrijding  van  Nederland  zelf.  Nederlanders  hebben  duidelijk  iets  anders  aan  hun   hoofd  dan  een  onderzoek  naar  de  misstanden  in  de  voormalige  kolonie.      

In  De  Schorpioen  wordt  Nederland  geleid  door  een  overheid  die  zelf  ook  geen  schone  

handen  heeft  en  waar  de  hoogste  militairen  van  het  corruptieschandaal  nog  een  vinger  in  de  pap   hebben.  Zelfs  de  politie  staat  aan  de  ‘verkeerde’  kant.  Er  is  ook  letterlijk  een  groot  contrast   tussen  de  beelden  van  de  tijd  in  Indonesië  en  het  Nederland  van  de  jaren  vijftig.  De  scènes  in  

                                                                                                                66  1:38  

 

34  

Indonesië  zijn  licht  en  het  is  er  overduidelijk  tropisch  warm.  De  scènes  in  Nederland  spelen  zich   grotendeels  af  in  het  donker  en  op  regenachtige  dagen.  Daarnaast  komt  Nederland  verlaten   over.  Het  hotel  van  Anna’s  moeder  is  leeg,  de  nachtclub  wordt  slecht  bezocht  en  de  meeste   personages  zijn  eenzaam.  De  jaren  vijftig  in  Nederland  zijn  grimmig  verbeeld.      

De  titel  van  de  film  wordt  uitgelegd  door  kolonel  Snijder,  gespeeld  door  Senne  Rouffaer.  

Snijder  blijkt  ‘de  chef  in  Bandung’  te  zijn  ofwel  de  hoofdfiguur  in  het  corruptieschandaal.  In  de   jaren  vijftig  is  hij  een  gepensioneerde  hoge  ambtenaar  van  het  ministerie  van  Oorlog  en  veel   bezig  met  zijn  hobby:  het  prepareren  van  insecten.  Wolff  gaat  bij  hem  op  bezoek  en  Snijder  legt   uit  wat  er  zo  bijzonder  is  aan  zijn  hobby:  ‘Zo’n  schorpioen  bijvoorbeeld,  dat  is  meer  een   mechaniek  dan  een  levend  wezen.  Je  ziet  ze  nergens,  maar  je  weet  dat  ze  onder  elke  steen   verborgen  kunnen  zitten.’67  De  schorpioen  is  een  metafoor  voor  de  schandalen  binnen  het   Nederlands  leger:  deze  zijn  er  veel  maar  zijn  goed  weggestopt.  De  steen  lijkt  te  verwijzen  naar   de  deksel  van  de  spreekwoordelijke  doofpot.  Zodra  je  de  deksel  van  een  Indische  doofpotaffaire   oplicht  komt  er  wel  iets  uit.  Als  Wolff  erachter  komt  wie  Snijder  werkelijk  is  ontstaat  er  een   gevecht  tussen  de  twee  waarbij  Wolff  gewond  raakt.  Wolff  stopt  vervolgens  de  hand  van  Snijder   in  de  bak  met  schorpioenen.  Snijder  word  gebeten  door  zijn  eigen  weggemoffelde  schandaal.      

Hoewel  de  film  wel  deels  over  Indonesië  gaat,  draait  de  film  voornamelijk  om  

Nederlanders.  De  film  speelt  zich  grotendeels  in  Nederland  af  en  ook  de  hoofdpersonen  zijn   Nederlands.  De  enige  Indonesiër  die  tekst  heeft,  is  de  bediende  van  William  Kemp,  gespeeld   door  Rima  Melati.  Het  is  een  onzekere  en  onderdanige  vrouw  met  een  bibberige  stem.  Als  Wolff   haar  bezoekt  vertelt  zij  hem:  ‘Ik  weet  nergens  iets  van.  Ik  hem  ze  toen  alles  al  verteld.  Ik  heb   nooit  iets  opgeruimd.  Zo  hebben  ze  toen  alles  al  opgeschreven  en  ik  wil  er  niet  meer  over  praten.   Ik  heb  niets  opgeruimd.’68  Het  ‘opruimen’  staat  symbool  voor  de  weggemoffelde  moordzaak.  In   een  flashback  is  te  zien  dat  Kemp  haar  de  opdracht  geeft  het  bloed  van  de  vermoorde  vaandrig   weg  te  poetsen.  Klaarblijkelijk  heeft  zij  wel  ‘iets’  opgeruimd.      

De  Indonesiërs  die  verder  in  beeld  komen  zijn  ook  bedienden  van  de  officieren  die  met  

gebogen  rug  de  Nederlanders  drank  en  eten  serveren  of  rebellen  die  de  wapens  tijdens  een   smokkelactie  in  ontvangst  nemen.  Er  is  sprake  van  een  koloniale  verhouding:  de  Nederlander  is   de  sterke  gezaghebber  en  de  Indonesiërs  dienen  de  Nederlanders  of  hebben  iets  van  hen  nodig.   Ook  wordt  er  de  nadruk  gelegd  op  de  andere  cultuur  van  de  Indonesische  bevolking.  Bij  een   flashback  schrikt  de  bediende  van  Kemp  als  zij  op  de  eettafel  een  doekje  met  nageltjes,  haar  en   kruiden  vindt,  wat  duidt  op  een  Indonesisch  ritueel.  Vervolgens  ziet  zij  een  dode  man  liggen  en   verschrikt  loopt  ze  weg.  Hierna  is  een  wajangpoppenspel  te  aanschouwen  met  gamelan  muziek.   De  stereotypen  van  de  Indonesische  cultuur  worden  zo  in  beeld  gebracht.    

                                                                                                                67  0:57   68  0:34  

 

35  

   

Aan  het  einde  van  de  film  is  een  shot  te  zien  van  een  wegwaaiende  krant.  Het  is  de  Trouw  

met  als  kop  ‘Nederlandse  leger  toch  gezuiverd  van  blaam’.  Dit  kan  betekenen  dat  het  leger  met   het  schandaal  is  weggekomen  maar  omdat  de  krant  wegwaait  suggereert  het  ook  dat  zo’n   bericht  vergankelijk  is.  Het  is  opmerkelijk  dat  gekozen  is  voor  de  krant  Trouw  omdat  het  de   enige  krant  is  die  in  de  jaren  vijftig  de  verhalen  van  Van  der  Putten  in  De  Leidsche  Post  en  andere   geruchten  over  de  wapensmokkel  zo  goed  mogelijk  probeerde  te  verifiëren.69  Een  journalist  die   in  de  film  over  de  moordzaak  wil  publiceren  maar  plotseling  sterft  was  werkzaam  voor  de  ‘De   Nederlandsche  Post’.  Een  fictieve  krant,  maar  de  naam  lijkt  niet  toevallig  gekozen.  Als  de  stukken   nooit  in  De  Leidsche  Post  hadden  gestaan  had  de  Trouw  destijds  misschien  anders  bericht.       3.4  Receptie   3.4.1  Filmrecensies   De  Schorpioen  had  geen  gebrek  aan  media-­‐aandacht.  In  de  week  voorafgaande  aan  de  première   wordt  de  film  in  veel  kranten  aangekondigd.  In  de  Volkskrant  werden  de  producenten  Chris   Brouwer  en  Haig  Balian  geïnterviewd  die  eerder  ook  al  Het  meisje  met  het  rode  haar,  eveneens   van  regisseur  Ben  Verbong,  produceerden.  Deze  historische  speelfilm  was  een  grote  bioscoophit   met  maar  liefst  700.000  bioscoopbezoekers,  een  heel  hoog  bezoekersaantal  voor  een   Nederlandse  speelfilm.70  Zoveel  bezoekers  trekt  De  Schorpioen  niet  maar  de  film  krijgt  wel   waardering.  De  jury  van  het  Nederlands  Film  Festival  was  zeer  te  spreken  over  de   acteerprestatie  van  Monique  van  de  Ven.71  Naar  aanleiding  van  haar  rol  in  De  Schorpioen  ontving   de  actrice  een  Gouden  Kalf  voor  haar  hele  oeuvre.  Acteur  Peter  Tuinman  was  als  filmacteur  nog   redelijk  onbekend  maar  ontving  ook  veel  lovende  kritieken  in  filmrecensies.  Ook  het   camerawerk  van  Theo  van  de  Sande  werd  in  vele  kranten  geprezen.  In  hetzelfde  jaar  dat  de  film   verscheen,  werd  op  basis  van  de  film  ook  een  roman  De  Schorpioen  uitgegeven  van  auteur   Lucien  Duzee.    

Hoewel  De  Telegraaf  in  de  jaren  zestig  nog  veel  aandacht  had  voor  de  zaak  Van  der  

Putten,  staat  in  de  recensie  slechts  vermeld  dat  het  hier  gaat  om  ‘een  waargebeurde   geschiedenis’.  Aernout  of  Van  der  Putten  worden  niet  genoemd.  De  krant  ontvangt  de  film   verder  positief  en  beschrijft  hoe  het  verhaal  van  Lou  Wolff  langzaam  terug  loopt  naar  de  

                                                                                                                69  Schumacher,  De  zaak  Aernout,  62   Noot  Peter  Schumacher,  De  zaak  Aernout:  De  artikelen  van  Dick  Hendrikse  in  Trouw  zijn  verschenen  op   13,  26  en  29  september  1950;  op  3,  5,  7,  12,  20  en  23  oktober  1950;  op  2  november  1950;  op  29  januari   1951;  op  3  en  17  februari  1951  en  op  9  maart  1951  en  na  te  lezen  in  de  Koninklijke  Bibliotheek  in  Den   Haag.   70  auteur  onbekend,  ‘filmproducenten  Brouwer  en  Balian  bouwen  aan  eigen  filmstal.  Meisje  met  pistool,   altijd  raak  –  maar  hoe  verfilm  je  dat  artistiek?,  in  de  Volksrant,  7-­‐9-­‐1984     71  auteur  onbekend,  ‘Film  De  Illusionist  krijgt  Gouden  Kalf  en  persprijs  in  Utrecht’,  in  NRC  Handelsblad,  27-­‐ 9-­‐1984  

 

36  

oorspronkelijke  plaats  des  onheils:  ‘het  Indonesië  waar  Nederland  zijn  macht  in  onmacht  zag   veranderen.’72  Ook  veel  andere  recensenten  uitten  zich  positief.  Het  Nieuwsblad  van  het  Noorden   noemt  de  film  van  ‘internationaal  niveau’  en  het  Algemeen  Dagblad  vindt  het  een  ‘een  knappe   thriller.73  Kritiek  is  er  hier  en  daar  wel.  Met  name  het  feit  dat  de  personages  wat  gebrekkig  zijn   uitgewerkt  en  het  persoonlijke  drama  en  maatschappelijk  conflict  niet  goed  in  elkaar  overlopen   vinden  een  aantal  journalisten  storend  hoewel  de  film  als  geheel  wel  als  mooi  wordt  ervaren.   Recensent  Pieter  van  Lierop  van  het  Utrechts  Nieuwsblad  concludeert  dat  ‘het  oorlogsschandaal   in  Indië  en  de  identiteitscrisis  van  Tuinman’  twee  verschillende  verhalen  vormen  die  volgens  de   recensent  ‘niet  de  coherentie  bereiken  als  “bespiegeling  van  het  fenomeen  macht  in  diverse   gedaantes”,  die  Verbong  beoogd  zegt  te  hebben.’74  Pieter  van  Bueren  oordeelt  in  de  Volkskrant   zelfs  dat  de  ‘film  in  essentie  hetzelfde  was  gebleven  wanneer  die  hele  Indonesische  achtergrond   achterwege  was  gebleven.’75        

De  recensenten  Van  Bueren  en  Van  Lierop  hebben  als  een  van  de  weinige  recensenten  

aandacht  voor  de  Indische  geschiedenis  die  in  de  film  is  verwerkt.  Andere  recensenten  valt  met   name  het  machtsmisbruik  en  het  verzet  van  een  individu  hiertegen  op  als  hoofdthema,  zoals  de   regisseur  de  film  destijds  ook  profileerde.  Opvallend  is  wel  dat  geen  enkele  recensent  lijkt  te   twijfelen  aan  de  waarheidsgetrouwheid  van  de  film.  Het  zijn  maar  een  paar  die  aandacht  hebben   voor  het  feit  dat  deze  film  een  geschiedenis  verbeeld  die  maar  weinig  is  behandeld  in  de   Nederlandse  filmgeschiedenis.  Van  Lierop  stelt  echter  wel  dat  Verbong  reikt  ‘naar  onderbelichte   plekken  in  onze  geschiedschrijving’.76  Van  Bueren  zet  kort  de  zaak  van  Der  Putten  uiteen  en   noem  het  ‘een  zaak  die  formeel  inmiddels  is  afgerond  maar  nog  veel  vraagtekens  openlaat.’77  In   het  NRC  Handelsblad  probeert  een  Indonesische  zaken  gespecialiseerde  journalist  Peter   Schumacher  die  vraagtekens  uit  deze  zaak  aan  het  licht  te  brengen.       3.4.2  Heropening  onderzoek  Aernout   Peter  Schumacher  raakte  door  de  film  geïnteresseerd  in  het  Indische  corruptieschandaal.  Het   was  voor  hem  aanleiding  om  uitgebreid  verslag  te  doen  van  de  moord  op  de  vaandrig  die  in  hij  ‘   de  onuitroeibare  Indische  affaire’  noemt.  Volgens  Schumacher  zijn  er  zesendertig  jaar  na  de   moord  op  vaandrig  Aernout  nog  steeds  mensen  ‘die  wit  om  de  neus  worden  en  ernstig  

                                                                                                                72  Henk  ten  Berge,  ‘De  thriller  De  Schorpioen  van  Ben  Verbong.  Een  man  op  zijn  eigen  begrafenis…’  in  De   Telegraaf,  13-­‐9-­‐1984   73  Froukje  Hoekstra,  ‘De  Schorpioen:  Thriller  van  internationaal  niveau’  in  Nieuwsblad  van  het  Noorden,   14-­‐9-­‐1984   Constant  Wallagh,  ‘De  Schorpioen,  een  knappe  thriller’  in  Algemeen  Dagblad,  13-­‐9-­‐1984   74  Pieter  van  Lierop,  ‘De  Schorpioen:  Schimmenspel  vol  politiek  en  psychodrama’,  in  Utrechts  nieuwsblad,   16-­‐8-­‐1984   75  Peter  van  Bueren,  ‘Man  vindt  zichzelf  op  zoek  naar  een  ander’,  in  de  Volkskrant,  13-­‐9-­‐1984   76  Van  Lierop,  ‘De  Schorpioen:  Schimmenspel  vol  politiek  en  psychodrama’   77  Van  Bueren,  ‘Man  vindt  zichzelf  op  zoek  naar  een  ander’  

 

37  

waarschuwen  je  er  vooral  niet  mee  te  bemoeien’.  Schumacher  benoemt  de  meest  recente   intimidatie  die  Ben  Verbong  heeft  ondervonden:  ‘…  in  wiens  kantoor  werd  ingebroken  waarbij   niets  van  waarde  werd  meegenomen  maar  wel  duidelijk  naar  iets  –  het  dossier-­‐Aernout?  –  is   gezocht.’  78  Dat  mensen  deze  zaak  nog  steeds  als  in  de  spreekwoordelijke  doofpot  willen  stoppen   doet  Schumacher  vermoeden  dat  het  om  iets  groots  gaat  en  hij  gaat  op  onderzoek  uit.      

In  het  eerste  artikel  uit  1984  laat  Schumacher  kapitein  Westerling  aan  het  woord.  Dit  is  

opmerkelijk.  In  de  jaren  tachtig  waren  de  oorlogsmisdaden  van  Westerling  bij  het  Korps   Speciale  Troepen  al  berucht.  Hoewel  Westerling  hier  nooit  voor  is  veroordeeld  had  hij  de   publiek  opinie  destijds  wel  tegen  zich.  Het  artikel  van  NRC  Handelsblad  rept  hier  niet  over  en   Westerling  wordt  enkel  geïnterviewd  over  het  onderzoek  dat  hij  destijds  deed  naar  de  moord  op   Aernout  en  uit  zijn  verdenking  van  Muller  Von  Czernicki.  Daarnaast  schrijft  Schumacher  over   andere  geruchten,  waaronder  Van  der  Puttens  bewering  dat  de  moord  op  Aernout  te  maken   heeft  met  kapitein  Luyke  Roskott,  die  met  zijn  bende  miljoenen  zouden  hebben  verdiend  aan   wapenhandel.  De  geruchten  gingen  dat  diegenen  die  te  veel  onderzoek  deden  naar  deze   corrupte  zaken,  allen  op  mysterieuze  wijze  zouden  zijn  gestorven.  Behalve  een  journalist  en  een   officier  van  justitie  zou  ook  generaal  Spoor  zijn  vergiftigd.  Dit  laatste  zou  zijn  gebeurd  nadat  hij   alles  had  geprobeerd  om  de  zaak,  van  de  Bandungse  malversaties,  ‘tot  klaarheid  te  brengen’.79        

Schumacher  vraagt  zich  af  ‘of  iemand  ooit  in  staat  en  bereid  is  de  echte  waarheid  over  

die  malversaties,  plus  talloze  mysterieuze  sterfgevallen,  rond  deze  zaak  helder  en  gestaafd  door   betrouwbare  bewijzen  boven  water  te  krijgen.’80  Naar  aanleiding  van  het  artikel  uit  1984   meldde  zich  nog  een  oud  politie-­‐inspecteur  die  destijds  onderzoek  deed  naar  de  moord  en   bestrijdt  dat  de  zaak  nooit  is  opgelost  omdat  hij  destijds  een  bendelid  heeft  gearresteerd  die   vervolgens  is  veroordeeld.  Schumacher  wijdt  er  in  januari  1985  opnieuw  een  artikel  aan  in  het   NRC  Handelsblad.  Daarin  heeft  hij  ook  aandacht  voor  de  weduwe  van  vaandrig  Aernout.  Zij  zou   nooit  een  militair  weduwepensioen  hebben  ontvangen  omdat  Aernout  zou  zijn  vermoord  buiten   zijn  diensttijd.  Het  is  kwestie  die  Van  der  Putten  zich  ook  lang  had  aangetrokken.  Bijna  veertig   jaar  na  de  moord  zou  de  voormalig  politie-­‐inspecteur  nog  graag  onder  ede  willen  getuigen  dat   hij  Aernout  en  Muller  die  avond  over  veiligheidszaken  zou  hebben  gesproken  en  dat  Aernout   dus  wel  degelijk  in  dienst  was.81        

                                                                                                                78  Peter  Schumacher,  ‘De  actualisering  van  de  zaak-­‐Aernout.  Een  onuitroeibare  Indische  affaire’,  in  NRC  

Handelsblad,  Zaterdagbijlage  8-­‐9-­‐1984   79  Ibidem.     80  Ibidem.     81  Peter  Schumacher,  ‘Sporen  van  de  een-­‐orige  moordenaar:  nieuwe  gegevens  in  de  zaak-­‐Aernout’  in  NRC   Handelsblad,  19-­‐1-­‐1985  

 

38  

3.4.3  Mythe?     Het  blijft  een  tijd  stil  rondom  de  affaire  maar  Schumacher  laat  de  zaak  niet  los  en  gaat  samen   met  Indonesië-­‐kenner  Gerard  de  Boer  op  zoek  naar  feiten  rondom  dit  schandaal.  Zijn   uiteindelijke  bevindingen  zijn  opmerkelijk.  In  2010  publiceerde  hij  samen  met  De  Boer  zijn  boek   De  zaak  Aernout.  Hardnekkige  mythes  rond  een  Indische  moord  ontrafeld.  Al  zijn  eerdere   aannames  over  deze  zaak  neemt  hij  hierin  terug.  Schumacher  stelt  hierin  dat  de  commissie-­‐ Zaaijer  wel  degelijk  gelijk  had:  vaandrig  Aernout  was  geen  veiligheidsofficier  en  is   doodgeschoten  door  een  bende  in  Lembang.  Van  der  Putten,  de  man  die  de  geruchten  over  de   vaandrig  de  wereld  in  heeft  geholpen,  is  volgens  hem  een  querulant,  zoals  ook  in  het  rapport-­‐ Zaaijer  vermeld  staat.  Van  der  Putten  heeft  volgens  Schumachers  onderzoek  een  aantal   belangrijke  documenten  vervalst,  waar  hij  zelf  ook  kritiekloos  uit  heeft  geciteerd.  Dat  kritiekloos   citeren  verwijt  hij  meer  mensen:  ‘Deze  zogeheten  getuigen  en  degenen  die  hun  woorden   registreren  beseffen  bovendien  te  weinig  dat  herinneringen  even  onbetrouwbaar  kunnen  zijn   als  op  papier  gestelde  verklaringen  en  officiële  stukken.’82  Inmiddels  waren  er  meer  journalisten   die  zich  in  de  zaak  verdiept  hadden  waaronder  Henk  Hovinga,  die  in  de  diverse  media  over  de   moord  op  de  vaandrig  vertelde  en  hier  ook  een  boek  over  publiceerde.  Schumacher  vindt  hem   medeplichtig  aan  het  in  stand  houden  van  deze  mythe.  Schumacher  kwam  zelf  door  regisseur   Ben  Verbong  op  het  idee  om  over  de  ‘nooit  opgeloste  moordzaak’  op  vaandrig  Aernout  te   schrijven  en  stelt  dat  hij  door  de  regisseur  op  het  verkeerde  been  is  gezet.  Schumacher:  ‘Ook   geloof  ik  voetstoots  het  verhaal  van  Verbong  dat  hij  bij  het  maken  van  De  Schorpioen  ‘bedreigd’   zou  zijn  geworden.  Verbong  geeft  later  ruiterlijk  toe  dat  deze  leugen  niets  anders  dan  een   ordinaire  PR-­‐stunt  van  hem  is  geweest.’83  Waar  Verbong  dit  heeft  toegegeven  vermeldt   Schumacher  niet.      

Het  onderzoek  van  Schumacher  liep  haast  parallel  met  een  onderzoek  van  de  

Nederlandse  regering,  dat  een  paar  maanden  eerder  was  uitgevoerd.  Dit  onderzoek,  dat  volledig   los  staat  van  de  film  De  Schorpioen,  werd  gedaan  op  aandringen  van  de  familie  Aernout  die   streed  voor  erkenning  van  de  vaandrig.  Zij  voelden  zich  gekwetst  door  de  conclusie  van  de   commissie-­‐Zaaijer  dat  de  vaandrig  geen  veiligheidsofficier  was  maar  ‘uit  persoonlijke   liefhebberij  optrad  als  informant’  en  leefde  in  ‘een  sfeer  van  een  detective-­‐romantiek’.84  In  2008   werd  de  kwestie  via  VVD-­‐Kamerlid  Halbe  Zijlstra  opnieuw  voorgelegd  aan  de  toenmalige   ministerie  van  Defensie,  Eimert  van  Middenkoop.  Deze  besloot  tot  een  nieuw  onderzoek.  In   2009  was  het  de  toenmalige  minister  van  Binnenlandse  Zaken  Guusje  ter  Horst  die  reageerde:  

                                                                                                                82  Schumacher,  De  zaak  Aernout,  13.   83  Ibidem,  94.  

84  Informatie  commissie-­‐Zaaijer  op  te  vinden  op  de  website  documentalist  Gerard  de  Boer  die  betrokken  

is  geweest  bij  zowel  eerherstel  van  Aernout  als  het  boek  van  Peter  Schumacher.     http://gerard.bloggertje.nl  

 

39  

‘Met  de  kennis  die  nu  beschikbaar  is  over  de  gebeurtenissen  in  het  toenmalige  Nederlands-­‐Indië   stel  ik  vast  dat  de  heer  Aernout  belangrijk  en  nuttig  werk  heeft  verricht  op  het  gebied  van   corruptiebestrijding.’  85  De  minster  nam  afstand  van  de  kwalificaties  die  door  de  Commissie-­‐ Zaaijer  aan  het  handelen  van  Aernout  zijn  verbonden.  Daarmee  is  vaandrig  Aernout  zestig  jaar   na  zijn  moord  alsnog  gerehabiliteerd.  Over  de  pensioenkwestie  is  echter  de  conclusie  dat  de   weduwe  vanaf  de  dag  na  het  overlijden  van  haar  echtgenoot  wel  degelijk  een  pensioen  heeft   ontvangen.        

De  resultaten  van  het  onderzoek  staan  lijnrecht  tegenover  dat  van  Schumacher  die  juist  

de  commissie  Zaaijer  in  het  gelijk  stelde.  Zestig  jaar  na  de  moord  op  vaandrig  Aernout  zijn  de   rollen  omgedraaid.  De  journalist,  die  door  de  film  van  Verbong  op  het  idee  is  gekomen  de  zaak  te   onderzoeken,  denkt  dat  de  vaandrig  ten  onrechte  is  gerehabiliteerd  en  noemt  Van  der  Putten   een  ‘querulant’.  De  Nederlandse  regering  staat  nu  aan  de  andere  kant.  Een  ding  blijft  echter   overeind.  Uit  beide  onderzoeken  blijkt  dat  er  wel  degelijk  corruptie  heeft  plaatsgevonden  binnen   het  Nederlands  leger  ten  tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  In  De  Schorpioen  is   in  ieder  geval  een  poging  gedaan  om  deze  Nederlandse  historische  problematiek  ten  tijde  van  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  op  de  kaart  te  zetten.         3.5  Conclusie   Waar  Gekkenbriefje  specifiek  het  thema  ‘politionele  acties’  behandelt,  gebruikt  Verbong  dit  in   zijn  film  meer  als  achterliggend  thema.  De  regisseur  focuste  zich  op  machtsmisbruik  en   gebruikte  daar  een  Indische  kwestie  voor  die  werd  aangedragen  door  zijn  co-­‐scenarist  Pieter  de   Vos.  Net  als  velen  van  Verbongs  generatie  had  hij  een  familielid  die  in  Indonesië  was  geweest  en   de  regisseur  raakte  hierdoor  geïnteresseerd  in  het  land.  Verbong  was  zich  zeer  bewust  van  de   maatschappijkritiek  die  hij  in  de  film  naar  voren  bracht.  De  kritiek  is  met  name  gericht  op  het   Nederlandse  leger  en  gezag  van  de  overheid  dat  in  de  jaren  vijftig  onaantastbaar  lijkt.  In  De   Schorpioen  is  het  morele  verval  verbeeld  binnen  het  Nederlandse  leger  ten  tijde  van  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  In  de  jaren  vijftig,  waarin  de  film  zich  grotendeels   afspeelt,  probeert  de  militaire  top,  die  ook  politieke  invloed  heeft,  schandalen  toe  te  dekken.        

Eerder  maakte  Verbong  ook  in  samenwerking  met  Pieter  de  Vos  de  historische  speelfilm  

Het  meisje  met  het  rode  haar.  De  Schorpioen  was  zijn  tweede  grote  speelfilm.  De  regisseur   baseerde  zijn  scenario  op  de  waargebeurde  Bandungse  moordzaak  die  in  de  jaren  vijftig  en   zestig  weer  aan  het  licht  was  gekomen.  Verbong  wantrouwde  de  resultaten  van  de  commissie   Zaaijer,  die  in  de  opdracht  van  de  minister  van  Defensie  was  uitgevoerd.  De  regisseur  verwerkte   de  zoektocht  van  ambtenaar  Frans  van  der  Putten  in  zijn  film.  De  moord  op  de  vaandrig  Aernout  

                                                                                                                85  Eric  Vrijsen,  ‘Eerhertsel  voor  in  Indië  doodgeschoten  vaandrig’,  in  Elsevier,  25-­‐3-­‐2009  

 

40  

en  die  van  andere  militairen  die  in  de  film  voorkomen  zijn  gebaseerd  op  de  geruchten  die  Van   der  Putten  bekend  maakte.  De  filmmakers  hebben  er  in  hun  fictievertelling  uiteraard  hun  eigen   draai  aan  gegeven.          

De  Schorpioen  is  de  eerste  Nederlandse  speelfilm  over  de  dekolonisatie  met  opnames  in  

Indonesië.  Net  als  Gekkenbriefje  biedt  de  film  enkel  een  Nederlands  perspectief.  Het  enige   Indonesische  personage  dat  is  uitgewerkt  is  een  bediende  die  onzeker  en  dienstbaar  is  omdat  zij   altijd  onder  het  juk  van  de  Nederlanders  heeft  geleefd.  Het  Nederlandse  leger  is  zoals  gezegd  de   grote  boosdoener  in  de  film.  De  Nederlandse  militaire  leiding  ten  tijde  van  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  wordt  verbeeld  als  mannen  die  vooral  bezig  waren  met  hun  eigen   machtspel.  Oorlogvoering  is  er  in  de  film  niet  te  zien,  het  gaat  puur  om  het  corruptieschandaal   binnen  het  leger.  Een  interessant  gegeven  is  hoe  de  omgang,  of  eigenlijk  juist  het  gebrek  hieraan,   met  het  koloniale  verleden  in  de  jaren  vijftig  is  verbeeld.  De  gemiddelde  Nederlander   interesseerde  zich  niet  voor  Indische  kwesties  van  een  decennium  terug.  Zij  hadden  al  genoeg   aan  hun  eigen  problemen  wat  duidelijk  wordt  door  donkere  grimmige  shots.        

In  de  media  wordt  De  Schorpioen  vooral  neergezet  als  een  historische  film  over  

machtsmisbruik  in  plaats  van  een  historische  film  over  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog.  De  redacteur  van  NRC  Handelsblad  Peter  Schumacher  is  echter  wel   door  de  film  en  de  verhalen  van  de  regisseur  bijzonder  geïnteresseerd  in  de  affaire  Aernout  en   gaat  op  onderzoek  uit.  Vijfentwintig  jaar  later  komt  de  redacteur  tot  de  conclusie  dat  er  geen   sprake  was  van  een  doofpot.  Voor  dit  onderzoek  is  het  met  name  interessant  dat  de  speelfilm   heeft  geleid  tot  heropening  van  een  onderzoek  en  dus  zeker  invloedrijk  is  geweest.    

 

41  

4.  Oeroeg     4.1  Filmbeschrijving   Oeroeg  is  een  speelfilm  uit  1993  over  de  vriendschap  tussen  de  Nederlandse  jongen  Johan  en  de     Javaanse  jongen  Oeroeg.  Een  vriendschap  die  op  zeer  gespannen  voet  komt  te  staan  ten  tijde  van   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  De  film  is  in  1993  in  première  gegaan.  Regisseur  Hans   Hylkema  (geboren  in  1946)  en  co-­‐scenarist  Jean  van  de  Velde  (geboren  in  1957)  maakten  een   vrije  filmbewerking  van  de  novelle  Oeroeg  van  auteur  Hella  Haasse  (1918-­‐2011).  Haasse  schreef   haar  debuutnovelle  in  1947,  vlak  na  de  ‘eerste  politionele  actie’,  toen  de  afloop  van  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  nog  niet  bekend  was.  In  de  film  staat  deze  oorlog  meer   op  de  voorgrond.  Oeroeg  is  de  eerste  Nederlandse  speelfilm  die  het  oorlogsgeweld  van  zowel   Nederland  als  Indonesië  ten  tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  verbeeldt.      

In  1947  keert  Johan  ten  Berghe,  gespeeld  door  Rik  Launspach,  terug  naar  zijn  

geboorteland  Indonesië  als  luitenant  binnen  het  Nederlandse  leger  dat  de  Indonesische   onafhankelijkheidsstrijd  moet  onderdrukken.  Het  land  uit  Johans  jeugdherinnering  bestaat   echter  niet  meer.  In  flashbacks  is  te  zien  hoe  Johan  samen  met  zijn  vriendje  Oeroeg  opgroeit  op   West-­‐Java.  Johan  is  de  zoon  van  een  plantagehouder,  gespeeld  door  acteur  Jeroen  Krabbé.   Oeroeg,  gespeeld  door  Martin  Schwab,  is  de  zoon  van  Deppoh,  de  mandoer,  de  hoofdopzichter   van  de  plantage  van  Johans  vader.  Ondanks  hun  verschillende  positie  in  de  koloniale   samenleving  zijn  Johan  en  Oeroeg  vrienden.  Naar  mate  ze  ouder  worden  komt  deze  vriendschap   echter  steeds  meer  onder  druk  te  staan.  Een  gebeurtenis  uit  het  verleden  waarbij  Oeroegs  vader,   Deppoh,  was  omgekomen  toen  hij  Johan  van  een  verdrinkingsdood  probeerde  te  redden  komt   tussen  de  vrienden  in  te  staan.  Oeroeg  is  van  mening  dat  Johans  vader  zijn  zoon  zelf  had  moeten   redden.  Vlak  voor  het  uitbreken  van  de  Tweede  Wereldoorlog  vertrekt  Johan  naar  Nederland  om   te  studeren.        

Eenmaal  teruggekomen  in  zijn  geboorteland  wil  Johan  zijn  vader  opzoeken.  Als  hij  

aankomt  bij  diens  plantage  blijkt  hij  echter  te  zijn  vermoord.  Johan  vangt  nog  net  een  glimp  van   de  moordenaar  op  en  vermoedt  dat  het  Oeroeg  is.  Johan  is  vastberaden  om  op  zoek  te  gaan  naar   zijn  jeugdvriend.  Inmiddels  duurt  de  oorlog  voort.  Johan  heeft  een  moeilijke  verhouding  met  zijn   militaire  leiding  en  lijkt  steeds  minder  in  het  militaire  optreden  van  de  Nederlanders  te  geloven.   Bij  zijn  zoektocht  naar  Oeroeg  wordt  Johan  gevangengenomen  door  het  Indonesische  leger.  Als   krijgsgevangene  komt  hij  erachter  dat  Oeroeg  zijn  vader  nooit  kan  hebben  vermoord  omdat  hij   daarvoor  al  gevangen  was  genomen  door  het  Nederlandse  leger.  Het  oude  leed  rondom  de  dood   van  Deppoh  krijgt  ook  een  nieuwe  wending.  Zijn  vader  had  hem  wel  degelijk  uit  het  water  gered   maar  toen  hij  daarbij  zijn  horloge  verloor  was  Deppoh  er  meteen  achteraan  gesprongen.  Uit   schaamte  had  zijn  vader  Deppoh  een  heldenrol  gegeven.  Uiteindelijk  vindt  er  op  een  brug  een  

 

42  

uitwisseling  plaats  tussen  de  gevangenen  van  het  Indonesische  en  Nederlandse  leger.  Johan  en   Oeroeg  ontmoeten  elkaar  weer  voor  het  eerst  sinds  jaren.  Johan  vraagt  Oeroeg  of  ze  nog   vrienden  kunnen  zijn  maar  Oeroeg  twijfelt.  Johan  rent  Oeroeg  nog  achterna  en  overhandigt  hem   het  horloge  van  zijn  vader.  Oeroeg  antwoordt  Johan:  ‘Ver  of  dichtbij,  we  zullen  altijd  broeders   zijn.’       4.2  Historische  achtergrond  scenario:  novelle  Oeroeg   Hella  Haasse  werd  in  1918  geboren  op  Java.  Haar  jeugd  bracht  zij  grotendeels  door  in  de   voormalige  Nederlandse  kolonie.  In  1938  vertrok  zij  naar  Nederland  om  daar  te  studeren.   Haasse  schreef  verschillende  cabaretteksten,  onder  andere  voor  Willem  Sonneveld,  en  in  1945   publiceerde  zij  haar  eerste  dichtbundel.  In  de  zomer  van  1947  schreef  Hella  Haasse  haar  novelle   Oeroeg  op  uitnodiging  van  de  Commissie  van  Propaganda  van  het  Nederlandsche  Boek.  Naast   haar  waren  nog  achttien  auteurs  gevraagd  om  een  novelle  in  te  sturen  voor  de  Boekenweek   maar  de  jury  koos  bijna  unaniem  voor  Haasse’s  tekst.  Voor  het  publiek  bleef  Haasse  eerst   anoniem.  Zij  had  haar  manuscript  ingeleverd  onder  het  pseudoniem  Soeka  Toelis,  wat  ‘met   graagte  geschreven’  betekent.  Als  beloning  voor  het  Boekenweekgeschenk  ontving  Haasse   honderd  gulden.        

Op  het  moment  dat  Hella  Haasse  haar  novelle  schreef  was  de  oorlog  tussen  Nederland  en  

Indonesië  nog  volop  gaande.  De  boekverfilming  verscheen  zo’n  vijfenvijftig  jaar  later.  De  novelle   biedt  een  nostalgische  blik  op  Nederlands-­‐Indië  en  gaat  met  name  over  de  culturele  verschillen   in  de  veranderende  koloniale  samenleving.  Hylkema’s  film  begint  waar  het  boek  eindigt,  waarbij   de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  veel  meer  op  de  voorgrond  is  geplaatst.    De  film  toont   een  meer  postkoloniale  blik  op  de  oorlog  en  is  politieker  van  aard.  Toen  Haasse  haar   toestemming  gaf  aan  Hylkema  om  haar  verhaal  te  verfilmen  hield  de  auteur  er  al  rekening  mee   dat  zij  haar  ‘herinneringsbeelden  en  voorstellingswereld’  niet  exact  in  de  film  terug  zou   vinden.86  Toch  is  de  auteur  tevreden  met  het  eindresultaat.  In  een  interview  met  Elsevier  stelt   Haasse:  ‘Het  is  een  raamvertelling.  Mijn  tekst  is  een  flashback  in  de  film.  (…)Wel  heb  ik  sterk   benadrukt  dat  mijn  verhaal  niet  over  een  politiek  maar  over  een  emotioneel  conflict  gaat.  Maar  ik   begrijp,  ook  omdat  we  nu  zoveel  meer  weten  dan  ik  wist  in  1947,  dat  een  letterlijke  verfilming   een  onvolledig  beeld  zou  opleveren.’87        

De  slotzinnen  van  de  novelle  luiden:  ‘Ben  ik  voorgoed  een  vreemde  in  het  land  van  mijn  

geboorte,  op  grond  waarvan  ik  niet  verplant  wil  zijn?  De  tijd  zal  het  leren!’88  Volgens   scenarioschrijver  Jean  van  de  Velde  laat  de  film  zien  wat  de  tijd  geleerd  heeft:  ‘Dat  Johan  niet  

                                                                                                                86  Hella  Haasse,  Ingezonden  brief  ‘Oeroeg’  in  NRC  Handelsblad,  25-­‐6-­‐2012     87  Interview  Haasse,  in  Elsevier  19-­‐12-­‐1992  

 

 

43  

meer  terug  kan.  Dat  ‘Indië’  niet  meer  bestaat.’  De  film  is  daarmee  veel  meer  gesloten  dan  de   novelle,  die  juist  een  zeer  open  einde  heeft.  Volgens  Hylkema  was  zo’n  einde  niet  te  handhaven   voor  een  filmpubliek  die  de  afloop  van  de  oorlog  kent.89          

In  de  film  zijn  zowel  de  guerrillatactieken  van  de  Indonesiërs  als  het  militaire  geweld  en  

de  martelmethoden  van  de  Nederlanders  verbeeld.  Daarnaast  is  een  thrillerelement  in  de  film   toegevoegd.  In  de  film  gaat  Johan  op  zoek  gaat  naar  Oeroeg  die,  naar  hij  vermoedt,  zijn  vader   heeft  vermoord.  In  de  film  komen  de  jeugdvrienden  veel  nadrukkelijker  als  twee  partijen   tegenover  elkaar  te  staan  dan  in  de  novelle.  Johans  vader  is  in  de  novelle  al  tijdens  de  Japanse   bezetting  in  de  Tweede  Wereldoorlog  overleden.  In  de  film  wordt  hij  juist  vermoord  tijdens  de   onafhankelijkheidsstrijd  en  vermoedt  Johan  dat  Oeroeg  dit  heeft  gedaan.  Hylkema  zegt  tijdens   de  productie  van  de  film  in  het  Utrechts  nieuwsblad  dat  hij  het  verhaal  van  Oeroeg  meer  als  een   metafoor  beschouwt:  ‘De  ik-­‐persoon  van  het  boek  staat  voor  ons,  Nederlanders,  en  voor  mij  is   Oeroeg  eigenlijk  Soekarno.’90          

In  de  novelle  spelen  de  culturele  tegenstellingen  tussen  Nederland  en  Indonesië    al  een  

grotere  rol.  De  symboliek  hiervan  bleek  vooral  achteraf,  toen  Nederland  in  1949  bij  de   soevereiniteitsoverdracht  haar  kolonie  echt  ‘verloor’.  In  de  film  is  deze  symboliek  uitvergroot   door  de  koloniale  tegenstellingen  meer  op  de  voorgrond  te  plaatsten.    Een  voorbeeld  hiervan  is   de  wijze  waarop  vader  van  Oeroeg,  Deppoh,  om  het  leven  komt.  In  de  novelle  redt  de  vader  van   Johan  zijn  zoon  die  in  het  water  is  gevallen.  Ook  de  vader  van  Oeroeg,  Deppoh,  wilde  Johan   redden  maar  hij  verdrinkt.  In  de  film  daarentegen  sterft  Deppoh  omdat  hij  het  horloge  van   Johans  vader  wilde  opvissen.  ‘Het  bevel  zat  in  Deppoh’s  bloed’,  stelt  onderwijzeres  Lida  in  de   film.  De  positie  van  de  Indonesiër  ten  opzichtige  van  de  blanke  overheerser  is  zo  nog  nederiger   verbeeld.        

Ook  het  racisme  tijdens  het  koloniale  tijdperk  is  in  de  film  uitvergroot  in  vergelijking  met  

de  novelle.  Een  voorbeeld  hiervan  is  de  bioscoopscène  waarbij  Johan  en  Oeroeg  de  bioscoop   ieder  via  een  andere  ingang  moeten  betreden.  In  het  midden  van  de  zaal  hangt  het  bioscoopdoek   waar  de  Indonesiërs  achter  moeten  zitten  en  de  film  in  spiegelbeeld  zien.  Haasse  herinnert  zich   die  vorm  van  racisme  niet  en  zegt  die  scène  ‘met  argusogen  te  hebben  bekeken’.  Over  deze   racistische  tegenstellingen  zegt  zij  in  het  Limburgs  Dagblad:  ‘Die  bestonden  ongetwijfeld,  maar   binnen  de  kaders  van  die  samenleving  werden  die  niet  als  een  onaangename  spanning  ervaren.’        

 Hoewel  de  schrijfster  over  het  algmeen  te  spreken  is  over  de  film  constateert  zij  wel  dat  

er  een  aantal  vergissingen  zijn  gemaakt.  Zo  zou  het  volgens  de  auteur  onmogelijk  zijn  geweest   dat  een  plantagebezitter  een  afgedragen  jasje  doorgeeft  aan  zijn  mandoer.  Volgens  Haasse  is   deze  fout  gemaakt  door  gebrek  aan  inzicht  in  de  voormalige  kolonie.  Haasse:  ‘Als  hoofd  van  het  

                                                                                                                89  Pieter  van  Lierop,  ‘Regen,  hitte  en  darmstoornissen’  in  Utrechts  nieuwsblad,  29-­‐5-­‐1992   90  Van  Lierop,  Utrechts  nieuwsblad,  29-­‐5-­‐1992  

 

44  

personeel  draagt  die  man  een  smetteloos  wit  uniform,  met  een  mooie  hoofddoek.  Daar  stoorde   ik  mij  aan  maar  de  scenarioschrijver  is  nu  eenmaal  niet  in  Indonesië  geboren.  Scenarist  Jean  van   de  Velde  is  opgegroeid  in  Belgisch  Congo  maar  dat  is  een  ander  volk  met  –  vermoed  ik  -­‐  totaal   andere  verhoudingen  tussen  bedienden  en  heren.  Hans  Hylkema  ging  pas  naar  Indonesië  kort   voor  het  maken  van  de  film  .91        

 

4.3  Analyse   4.3.1  Visie  Hans  Hylkema   Hans  Hylkema  raakte  voor  de  film  geïnspireerd  door  het  Italiaanse  epos  Novecento  (1976)  van   Bernardo  Bertolucci  over  Italië  aan  het  begin  van  de  twintigste  eeuw.  Hylkema:  ‘Ik  kreeg  een   verhaalmodel  in  mijn  hoofd  van  twee  vriendjes  van  verschillende  sociale  afkomst  en  met  een   andere  huidskleur.  Eigenlijk  ook  waar  Novecento  over  gaat,  dat  was  een  inspiratiebron.  Toen   ben  ik  documentaire-­‐  en  prozaverhalen  gaan  lezen  en  zo  stuitte  ik  op  Oeroeg.’  Voor  Oeroeg   maakte  Hylkema  al  eerder  een  speelfilm  over  een  thema  uit  de  Nederlandse  geschiedenis.  De   speelfilm  De  Mannetjesmaker,  uit  1983,  gaat  over  een  politiek  schandaal  uit  de  jaren  zestig,   gebaseerd  op  het  leven  en  de  verdachte  dood  van  Ben  Korsten,  een  PR-­‐medewerker  van  onder   andere  KVP  politici.        

Hylkema  raakte  steeds  meer  geïnteresseerd  in  Indonesië,  mede  door  briefwisselingen  

van  vriend  en  journalist  Peter  Schumacher,  die  er  in  de  jaren  zeventig  als  correspondent   werkzaam  was.  Daarnaast  had  Hylkema  met  belangstelling  gekeken  naar  de  uitzending  van   Achter  het  Nieuws  in  1969,  waarin  Joop  Hueting  vertelt  over  de  oorlogsmisdaden  van  Nederland   ten  tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.92  Hylkema:  ‘Zelf  had  ik  ook  altijd  zoiets:   Wat  zou  ik  hebben  gedaan  als  ik  in  die  tijd  in  dienst  had  gezeten?  Hoe  moet  je  je  houding   bepalen?’      

Hylkema  werd  veel  geïnterviewd  over  zijn  film.  Hij  schuift  zijn  visie  over  de  Indonesische  

onafhankelijkheidsoorlog  niet  onder  stoelen  of  banken.  Tegen  Filmkrant  stelt  Hylkema  in  1993:   ‘Het  is  in  ieder  geval  geen  gemakkelijke  sneer  naar  het  koloniale  bewind,  dat  is  te  goedkoop.   Maar  dat  mijn  sympathie  bij  de  Indonesische  vrijheidsstrijd  ligt  is  wel  duidelijk,  denk  ik.  Mijn   verontwaardiging  was  groot,  toen  ik  las  wat  er  allemaal  is  uitgevreten.  Bij  Loe  de  Jong  en   anderen  worden  excessen  verwoord  die  je  onder  de  kop  'oorlogsmisdaden'  kunt  scharen.’93  Dat   koningin  Beatrix  uiteindelijk  bij  de  première  in  Tuschinki  aanwezig  is  noemt  Hylkema  ‘een   aardige  stellingname’  en  een  ‘staatkundig  statement’.    

                                                                                                                91  Interview  Hella  Haasse,  Belang  van  Limburg,  23-­‐10-­‐1993   92  Interview  Hans  Hylkema  2-­‐8-­‐2012,  bijlage  scriptie.  

93  Interview  Hylkema,  door  Mark  Duursma  ‘Mijn  verontwaardiging  was  groot’,  in  Filmkrant  nr.  135,  juni  

1993  

 

45  

   

Behalve  politiek  wil  Hylkema  ook  een  verhaal  vertellen  aan  een  nieuwe  generatie.  

Hylkema:  ‘Ik  vind  het  mooi  als  de  film  voor  een  generatie  die  er  niet  veel  van  weet  een  'eye-­‐ opener'  kan  zijn.  Een  mooi  geschiedverhaal  met  een  prikkelende  kant  er  aan.  De  film  heeft  zeker   een  politieke  lading,  maar  wordt  hopelijk  ook  bekeken  als  een  vertelling  en  op  die  waarde   geschat.’94    

   

Het  maken  van  de  film  noemt  Hylkema  in  een  interview  in  de  jaren  negentig  in  de  VARA-­‐  

gids  ‘een  kleine  politionele  actie’  op  zichzelf.  Hylkema:  ‘Het  draaien  van  een  film  in  Indonesië   met  een  grote  cast  en  crew  vergde  de  logistiek  van  een  militaire  operatie.’95  Wat  hem  opviel  was   dat  de  Indonesiërs  die  bij  de  productie  betrokken  waren  geen  moeite  hadden  met  de   geweldsscènes.  Hylkema:  ‘Ze  waren  er  heel  open  in.  Ook  toen  ik  Indonesisch  geweld  liet  zien,   zoals  het  spannen  van  een  draad,  een  guerrilla-­‐tactiek.’  In  de  film  is  te  zien  hoe  met  die  draad  de   keel  van  een  soldaat  wordt  doorgesneden.  Hylkema:  ‘Later,  de  film  is  bedoeld  voor  een  heel   donkere  zaal,  dan  zie  je  een  beeld  van  Peter  Faber,  als  sergeant  van  Bergen  Henegouwen,  die   vermoord  is  door  de  guerrilla’s  met  zijn  geslachtsdeel  in  de  mond.  Ik  heb  toen  verhalen  van   Nederlandse  veteranen  die  ik  hoorde  wel  voor  waar  aangenomen.  In  de  videoversie  is  het  bijna   niet  te  zien,  dat  hebben  we  zo  gedaan  omdat  het  wel  heel  wreed  was.  Maar  het  kwam  ook  in  het   scenario  voor,  zij  hebben  daar  helemaal  geen  probleem  van  gemaakt.’96        

In  1999  maakte  Hylkema  nog  een  televisiefilm  over  Soekarno,  met  de  titel  Soekarno  

Blues.  De  film  speelt  zich  af  in  1949,  een  paar  maanden  voor  de  soevereiniteitsoverdracht.   Hylkema:  ‘Ik  heb  een  verhaal  bedacht  dat  Soekarno  een  geheim  gebleven  bezoek  aan  Nederland   heeft  gebracht.  Ook  omdat  hij  altijd  de  Nederlandse  koningin  wilde  ontmoeten,  voor  de  oorlog   dus  Wilhelmina.  Dat  vond  ik  een  mooi  gegeven.’  In  de  film  doet  Hylkema  alsof  hij  in  een  archief   materiaal  ontdekt  met  koningin  Juliana  en  Soekarno  erin.  Het  namaken  van  archiefmateriaal   noemt  de  regisseur  ‘de  grootste  zonde  die  een  filmmaker  begaan  kan’.  De  ontmoeting  heeft  in   werkelijkheid  nooit  plaatsgevonden  maar  de  archieffilm  suggereert  anders.  Later  wordt  dit   Hylkema  kwalijk  genomen  door  historici  en  journalisten  die  erachter  komen  dat  het  niet  om  een   echte  onthulling  gaat  en  slechts  de  schijn  van  een  ontmoeting  van  de  twee  staatshoofden  werd   opgewekt  in  de  speelfilm.97    

  4.3.2.  Filmanalyse  Oeroeg   Al  aan  het  begin  van  de  film  is  het  duidelijk.  Het  oude  Indië  zoals  veel  Nederlanders  het  

                                                                                                                94  Ibidem.     95  Interview  Hylkema,  in  VARA  Gids  20-­‐12-­‐1995   96  Interview  Hylkema  2-­‐8-­‐2012,  zie  bijlage.  

97  De  speelfilm  Soekarno  Blues  (65  minuten)  van  regisseur  Hans  Hylkema  is  niet  meegenomen  in  dit  

onderzoek  omdat  het  niet  specifiek  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  behandelt  en  daarnaast   alleen  op  de  televisie  is  verschenen  en  niet  in  de  bioscoop.    

 

46  

herinnerde  bestaat  niet  meer.  In  Nederland  vertelt  Johan  nog  aan  soldaat  Twan  dat  Indië  het   mooiste  land  ter  wereld  is.  Bij  aankomst  wordt  Johan  direct  geconfronteerd  met  het  gegeven  dat   het  Indië  uit  zijn  herinnering  er  niet  meer  is.  Terwijl  zij  door  de  straten  rijden  waar  wordt   geschoten  en  vrijheidsstrijders  langs  rijden  met  een  spandoek  ‘dutchmen  go  home’  vraagt  Twan   aan  Johan:  ‘Het  mooiste  land  wat  er  bestaat?’  98  Johan  ontmoet  kennissen  van  vroeger  die,  net  als   zijn  vader,  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  in  een  Jappenkamp  vastzaten.  De  vrouw  is  verbaasd   dat  Johan  terugverlangde  naar  zijn  geboorteland:  ‘Naar  dit  land?  Eerst  de  Jappen,  dan   extremisten  met  rood  wit,  ze  willen  ons  weg  hebben.’99  Ook  Lida,  de  onderwijzeres  van  Johan  en   Oeroeg,  bij  wie  zij  ook  hebben  gewoond,  vertelt  Johan:  ‘Johan,  toen  jij  weg  was  zijn  de  dingen   anders  geworden,  minder  eenvoudig.’100  Langzaam  maar  zeker  wordt  het  Johan  duidelijk  dat  de   herinnering  aan  zijn  geboorteland  gebaseerd  is  op  koloniaal  gedachtegoed.        

Net  als  in  de  andere  film  is  ook  bij  Oeroeg  gebruik  gemaakt  van  archieffilms.  Via  oude  

polygoonjournaals  maakt  de  kijker  kennis  met  propaganda  van  de  Nederlandse  overheid  die   destijds  in  de  bioscoop  werd  vertoond.  Door  het  gebruik  van  deze  films  benadrukt  de  regisseur   dat  het  hier  gaat  om  een  waargebeurde  geschiedenis.  De  jongens  waar  Johan  mee  naar  Indonesië   vertrekt  hebben  echt  bestaan.  Ook  wordt  duidelijk  op  wat  voor  een  missie  de  jongens  werden   voorbereid:  een  missie  voor  ‘rust  en  orde’.  Met  dit  plaatje  wordt  al  snel  korte  metten  gemaakt.        

Johans  vader  Hendrik  ten  Berghe,  gespeeld  door  acteur  Jeroen  Krabbé,  speelt  een  

klassieke  koloniaal,  gekleed  in  een  strak  wit  pak.  De  theeplanter  heeft  geen  interesse  in  de   Indonesiërs,  deze  zijn  er  slechts  om  de  Hollander  te  dienen.  Hendrik  vindt  het  niet  goed  dat  zijn   zoon  omgaat  met  ‘kampongjongen’  Oeroeg  en  probeert  zijn  zoon  over  te  halen  met  meer   Hollandse  kinderen  om  te  gaan.  Bij  de  Hollanders  was  wel  een  zekere  vorm  van  schaamte  over   de  verhoudingen  en  dit  blijkt  als  Johan  vlak  voor  het  einde  van  Lida  hoort  hoe  Deppoh  werkelijk   is  gestorven.  Hendrik  ten  Berghe  maakte  de  kinderen  wijs  dat  Deppoh  als  held  is  gestorven   omdat  hij  Johan  wilde  redden  in  plaats  van  zijn  horloge.  Hoe  nobeler  Deppohs  daad,  hoe  minder   de  blanken  zich  hoefden  te  schamen.  Uiteindelijk  neemt  Lida  afstand  van  haar  koloniale   verleden  en  zet  zich  in  voor  de  onafhankelijkheidsstrijd  van  de  Indonesiërs.  De  rol  van  Lida  lijkt     een  verwijzing  naar  deserteur  Poncke  Princen.101        

In  de  flashbacks  zijn  de  koloniale  verhoudingen  pijnlijk  zichtbaar.  De  kleine  Johan  bezit  

een  kinderlijke  onschuld  en  beschouwt  Oeroeg  als  zijn  gelijke  en  beste  vriend.  Meerdere  keren   wordt  echter  duidelijk  dat  racisme  de  norm  is.  Zo  heeft  Hendrik  Hollandse  jongens  uitgenodigd   voor  het  verjaardagsfeest  van  Johan  om  te  voorkomen  dat  zijn  zoon  het  weer  alleen  met  de  

                                                                                                                98  Scène  Oeroeg  0:12   99  0:15  

100  0:33   101  Informatie  Poncke  Princen  zie  hoofdstuk  1.    

 

47  

Indonesische  jongen  zal  vieren.  Als  de  jongens  gaan  tennissen  kijkt  Oeroeg  vanuit  de  bosjes  toe.   Johan  is  blij  zijn  vriendje  weer  te  zien  en  vraagt  of  hij  mee  wil  doen.  Een  van  de  blanke  kinderen   reageert:  ‘Ja  dan  is  hij  de  ballenjongen!’,  en  slaat  vervolgens  een  bal  naar  Oeroeg.  Een  ander   roept:  Hee  joh,  pak  die  bal  eens  even!  Schiet  een  beetje  op.  Als  het  te  lang  duurt  zegt  hij  tegen   Johan:  ‘Wat  bezielt  die  bediende  van  jou?’  Oeroeg  gooit  beledigd  de  bal  weg  en  maakt  zich  uit  de   voeten.  De  blanke  kinderen  rennen  hem  achterna.  Johan  blijft  beteuterd  staan.        

De  adolescente  Johan  lijkt  al  meer  gewend  aan  de  koloniale  verschillen.  Bij  de  

bioscoopscène,  is  het  racisme  duidelijk  verbeeld.  Johan  probeert  tevergeefs  een  goed  woordje  te   doen  bij  de  portier  om  Oeroeg  via  de  Europese  ingang  binnen  te  laten.  Oeroeg  sluit  zich  aan  bij   de  rij  voor  ‘zijn’  ingang.  Hoewel  Johan  eerst  ook  in  die  rij  aansluit,  bedenkt  hij  zich  en  zegt  tegen   Oeroeg  geen  zin  meer  te  hebben.  Aan  het  einde  van  de  film  ziet  Oeroeg  zijn  vriend  Johan  toch  in   de  zaal  voor  de  blanken  zitten.  Het  zorgt  voor  veel  spanning  tussen  de  vrienden.  Later  zegt  Johan   wel  duizend  keer  zijn  excuses  hiervoor  te  hebben  aangeboden.  Oeroeg  verwijt  Johan  zijn   koloniale  blik  op  het  leven.  Vlak  voordat  Johan  vertrekt,  krijgen  de  vrienden  ruzie  en  roept   Oeroeg  tegen  Johan:  ‘Ga  terug  naar  je  eigen  land  en  kom  nooit  meer  terug!’      

Johan  is  op  zijn  gemak  bij  de  gewone  soldaat.  Met  de  andere,  hooggeplaatste  militairen  

ligt  hij  overhoop.  Sergeant-­‐majoor  Van  Bergen  Henegouwen  is  in  de  film  zijn  grootste  vijand.  De   rol  van  deze  slechte  Nederlandse  militair  wordt  vertolkt  door  Peter  Faber.  Aan  het  begin  van  de   film  is  het  al  duidelijk  dat  deze  man  een  gewetenloze  bruut  is.  De  driloefening  aan  het  begin  van   de  film  doet  denken  aan  die  van  Gekkenbriefje.  De  sergeant  bereidt  met  veel  racistisch  gebrul  en   agressie  de  jonge  soldaten  voor  op  een  inval  in  een  kampong.  Het  verschil  tussen  Johan  en  Van   Bergen  Henegouwen  komt  goed  naar  voren  in  de  behandeling  van  een  krijgsgevangene.  Johan   verhoort  hem  eerst  maar  het  blijkt  een  getrainde  jongen  te  zijn  die  geen  woord  zegt.  Van  Bergen   Henegouwen  neemt  het  over.  Hij  is  van  de  harde  aanpak  en  hangt  de  krijgsgevangene  met  zijn   voeten  aan  een  touw.  Als  Johan  er  achter  komt,  probeert  hij  van  Bergen  Henegouwen  te  stoppen     Scène  0:53-­‐0:54   Johan:  ‘Stop  hier  onmiddellijk  mee.’   Van  Bergen  Henegouwen:  ‘Hier  heeft  u  niets  mee  te  maken.  Maakt  u  zich  geen  zorgen.  Wij   voeren  een  opdracht  uit.’   Johan:  ‘Deze  man  is  een  krijgsgevangene,  man!’   Van  Bergen  Hengeouwen:  ‘Deze  man  is  een  plopper.  Die  uw  chauffeur  bijna  vermoord  heeft  in   een  laffe  hinderlaag.  Verdomme,  aan  wiens  kant  staat  u  eigenlijk?’     Johan:  ‘Maak  hem  los!’   Van  Bergen  Henegouwen:  ‘Wilt  u  echt  dat  we  hem  loslaten?’   Johan:  ‘Onmiddellijk!’    

 

48  

Van  Bergen  Henegouwen  is  zichtbaar  vermaakt  en  geeft  order:  Los!     De  krijgsgevangene  valt  met  zijn  hoofd  op  de  grond  en  blijft  zwaar  gewond  op  de  grond  liggen.   Johan  schrikt  en  buigt  zich  over  hem  heen.         Van  Bergen  Henegouwen:  ‘Dit  zou  ik  moeten  rapporteren.  En  de  majoor  zal  er  helemaal  niet  blij   mee  zijn.  Zijn  orders  zijn  dat  we  de  gevangenen  aan  het  praten  moeten  krijgen  en  dan  geeft  u  het   bevel  hem  te  doden.’     Johan  grijpt  Van  Bergen  Hengouwen  bij  de  kraag.     Johan:  ‘Ik  hoop  dat  ze  jou  hier  de  strop  voor  geven,  van  Bergen  Henegouwen!’     Van  Bergen  Henehouwen:  ‘Ik  heb  gewoon  uw  opdracht  uitgevoerd,  luitenant.’     De  scène  die  hier  opvolgt  stelt  aan  de  kaak  hoe  er  door  het  leger  met  rapportage  van   oorlogsmisdaden  ten  tijde  van  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  is  omgegaan,  een  beladen   onderwerp  in  de  Nederlandse  geschiedenis.  Johan  stelt  een  rapport  op  voor  het  hoofdkwartier.   Hij  is  van  mening  dat  ‘oorlog  nooit  een  excuus  mag  zijn  voor  rechteloosheid.’  Johans   leidinggevende,  de  sergeant-­‐majoor,  reageert:    ‘We  vechten  tegen  moordenaars,  messentrekkers   en  verkrachters  en  jij  spreekt  over  rechtvaardigheid?  Jij  bent  een  nog  grotere  kaffer  dan  ik  dacht   Ten  Berghe.  Of  heb  je  soms  wroeging  dat  door  jou  nalatigheid  je  chauffeur  bijna  de  pijp  uit  is.’102   Als  Johan  en  de  majoor  zich  melden  op  het  hoofdkwartier  blijkt  dat  de  kolonel  de  kwestie  niet   zal  laten  onderzoeken  en  stelt  dat  Johans  blik  vertroebeld  is  door  de  recente  dood  van  zijn   vader.  De  kolonel  van  het  hoofdkwartier  wil  Johan  op  het  eerste  schip  terugsturen  naar   Nederland  onder  het  mom  van  een  promotie.  Voor  eerlijkheid  en  rechtvaardigheid  blijkt  geen   plek  binnen  het  Nederlandse  leger.        

Er  komt  zowel  Indonesisch  als  Nederlands  oorlogsgeweld  aan  bod.  Aan  Indonesische  

zijde  is  de  guerrillastrijd  van  de  TNI,  het  Indonesische  leger,  verbeeld,  zoals  de  moord  op   Hendrik  ten  Berghe  bij  zijn  huis  op  de  plantage,  als  hij  net  is  bevrijd  uit  het  Jappenkamp.   Daarnaast  zetten  zij  een  hinderlaag  uit.  Er  is  draad  gespannen  op  de  weg  waar  Johan  met  een   paar  soldaten  op  in  rijden.  Johan  geeft  nog  het  signaal  om  te  bukken  maar  zijn  chauffeur  Twan  is   te  laat.  Het  draad  snijdt  door  zijn  keel  en  hij  komt  hier  een  paar  dagen  later  aan  te  overlijden.  De   Nederlandse  soldaten  schieten  vervolgens  een  Indonesische  strijder  uit  de  boom.  Deze  strijder  is   de  krijgsgevangene  die  later  wordt  gemarteld  door  Van  Bergen  Hengouwen.  De  sergeant-­‐majoor   krijgt  het  zelf  ook  zwaar  te  verduren.  Johan  vindt  zijn  lijk  met  afgesneden  geslachtsdeel  in  zijn   mond  in  de  bosjes,  hetgeen  -­‐  zoals  regisseur  Hylkema  ook  stelt  -­‐  heel  donker  is  verbeeld  en   alleen  te  zien  is  voor  de  zeer  oplettende  kijker.        

 

                                                                                                                102  1:03  

 

49  

   

Van  de  contraguerrilla  die  het  Nederlands  leger  vervolgens  uitvoert,  is  alleen  het  

overblijfsel  te  zien.  De  hele  kampong  is  afgebrand  en  doorzeefd  met  kogels.  Alle  bewoners  zijn   vermoord.  Johan  loopt  tussen  de  lijken  en  vindt  in  een  hut  twee  vermoorde  vrouwen  onder  wie   een  baby  ligt  te  huilen.  Zo’n  geweldsmisdrijf  ten  tijde  van  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  was  nooit  eerder  uitgebeeld  in  Nederlandse  speelfilms.  Deze  scène   wordt  later  in  reacties  op  de  film  wel  vergeleken  met  Vietnamfilms.  Het  verschil  met  een  film  als   Platoon  is  dat  daar  lang  en  breed  wordt  stilgestaan  hoe  bloeddorstige  Amerikaanse  soldaten  bij   wijze  van  wraakactie  met  grof  geweld  de  onschuldige  Vietnamese  burgers  vermoorden.  Het   geweld  is  daarin  explicieter  verbeeld.        

Oeroeg  belicht,  net  als  de  andere  Nederlandse  speelfilms  over  deze  oorlog,  met  name  een  

Nederlands  perspectief  op  de  oorlog.  Hoewel  er  een  poging  is  gedaan  ook  het  verhaal  van  de   onafhankelijkheidsstrijders  aan  bod  te  laten  komen  is  het  aantal  uitgewerkte  Indonesische  of   Indische  hoofdpersonages  in  de  film  gereduceerd  tot  drie:  Oeroeg,  Deppoh  en  Rita.  Deppoh  heeft   een  kleine  rol  als  mandoer  van  Hendrick  ten  Berghe.  Oeroeg  is  in  de  flashbacks  te  zien  als  jonge   jongen  en  adolescent  en  komt  pas  weer  in  de  slotscène  in  beeld.  Daarnaast  is  er  nog  Rita,  de   mooie  verpleegster  in  het  Hollandse  kamp.  Zij  blijkt  echter  voor  de  TNI  te  werken  en  lokt  Johan   in  de  val.  Volgens  literatuurwetenschapper  Pamela  Pattynama  is  het  karakter  van  Rita  als   ‘aantrekkelijke  en  donkerogige  verleidster  die  achteraf  onbetrouwbaar  blijkt’,  geheel  in  lijn  met   oude  clichés  rond  het  ‘Indisch  meisje’.103        

 

4.4  Receptie   Oeroeg  is  een  grote  filmproductie  van  ongeveer  negen  miljoen  gulden  en  kreeg  veel   persaandacht.  Als  publiciteitsstunt  waren  tijdens  de  opnames  in  Indonesië  journalisten   uitgenodigd  zo  kwam  de  film  al  vroeg  onder  de  aandacht.  Vlak  na  de  première  zond  de  NOS   datzelfde  jaar  ook  nog  een  making  of  reportage  uit  over  de  opnames  van  de  speelfilm  tussen   april  en  juli  1992.104  De  film  krijgt  ook  in  het  buitenland  erkenning  en  wordt  op  verschillende   filmfestivals  vertoond.  Rik  Launspach  ontvangt  voor  zijn  rol  een  gouden  kalf  voor  beste  acteur.   In  menig  overzicht  komt  de  film  te  boek  te  staan  als  eerste  speelfilm  over  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog.  De  Schorpioen  wordt  hier  en  daar  wel  genoemd  als  voorbeeld  die  dit   thema  al  eerder  behandelde.  De  film  Gekkenbriefje  lijkt  vergeten.  Oeroeg  is  in  ieder  geval  de   eerste  film  waar  gevechtshandelingen  tussen  Nederland  en  Indonesië  zijn  te  zien.  Volgens   Telegraaf  recensent  Henk  ten  Berge  is  Hylkema  in  de  week  van  de  première  de  meest  

                                                                                                                103  Pamela  Pattynama  ‘The  colonial  past  in  the  postcolonial  present.  Cultural  memory,  gender  and  race  in  

dutch  cinema’,  in  Ponzenasi,  Sandra  en  Nerola,  Daniele  (red),  Migrant  Carthographies.  New  cultural  and   literary  spaces  in  postcolonial  Europe  (lenham  2005),  245-­‐246.   104  Oeroeg.  De  film,  het  boek,  de  feiten,  NOS,  uitgezonden  op  18-­‐6-­‐1993    

 

50  

geïnterviewde  Nederlander.  ‘Sinds  mensenheugenis  had  een  Nederlandse  film  niet  zoveel   emoties  losgemaakt  als  zijn  Oeroeg.  Lof  en  kritiek,  hoon  en  hulde  waren  zijn  deel.’       4.4.1.  Oorlogsmisdaden  verfilmd   Oeroeg  is  niet  de  eerste  film  die  het  thema  ‘politionele  acties’  behandelt  maar  het  is  wel  de  eerste   Nederlandse  speelfilm  waarbij  het  Nederlands  militaire  geweld  in  Indonesië  aan  bod  komt.  De   oorlogsmisdaden  die  Nederlandse  militairen  destijds  hebben  begaan  zijn  altijd  een  heikel  punt   geweest  in  de  Nederlandse  geschiedenis.  Zoals  in  het  eerste  hoofdstuk  uiteen  is  gezet  werden  de   uitlatingen  van  Joop  Hueting  in  Achter  het  Nieuws  in  1969  gezien  als  het  beginpunt  van  een   kritische  reflectie  op  het  pijnlijke  verleden.  De  links  georiënteerde  publieke  opinie  keerde  zich   tegen  de  oorlog.  De  regering  werd  om  verantwoording  geroepen  en  kwam  dat  jaar  met  de   ‘Excessennota’.105  Aan  de  andere  kant  waren  daar  de  meer  conservatieve  veteranen  die  zich   keerden  tegen  de  gedachte  zij  betrokken  waren  in  een  foute  oorlog  en  ergerden  zich  aan  het  feit   dat  ‘de  vuile  was’  werd  buiten  gehangen.      

Joop  Hueting  zelf  prijst  in  een  groot  opiniestuk  in  het  NRC  Handelsblad  de  eerste  

Nederlandse  speelfilm  waar  werkelijk  Nederlands  oorlogsgeweld  én  misdaden  zijn  te  zien  ten   tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.  Hueting  schrijft  zeer  tevreden  te  zijn  dat  ‘na   veertig  jaar  Nederlandse  oud-­‐Indiëstrijders  ook  hun  Vietnamfilm  hebben’.  Ook  prijst  hij  de  moed   van  Hylkema  om  het  Nederlands  geweld  te  verbeelden:  ‘Hij  prent  de  kijker  wat  gruweldaden  in   die  ze  niet  licht  zullen  vergeten.’  ‘Maar’,  stelt  Hueting,  ‘wees  gerust,  de  beelden  zijn  verzacht’.  De   voormalig  Indië-­‐ganger  Hueting  wil  naar  aanleiding  van  de  film  opnieuw  zijn  ergernis  uiten  hoe   gebrekkig  Nederland  de  begane  misdaden  in  Indonesië  heeft  onderzocht.  Hueting  verwijst  naar   een  land  als  Amerika,  waar  My  Lai106  nog  altijd  wordt  besproken  in  ‘meest  gebruikte  inleidende   leerboeken  van  de  psychologie.’  Hueting  hoopt  dat  de  film,  zes  jaar  na  de  knieval  van  De  Jong   voor  de  veteranen107,  een  ‘kentering  teweeg  kan  brengen’  bij  velen  van  zijn  voormalig   strijdmakkers.  Hij  is  blij  dat  de  nieuwe  generatie,  waartoe  ook  Hylkema  toebehoort,  de  draad   weer  oppakken,  ‘Zij  treden  de  demonen,  die  mijn  generatiegenoten  telkens  weer  koest  wilden   houden,  onbekommerd  tegemoet.’108        

Voorafgaande  aan  de  film  leken  Huetings  ‘strijdmakkers’  ook  opnieuw  grote  ophef  te  

veroorzaken  over  de  verbeelding  van  de  oorlogsmisdaden.  Tijdens  de  opnames  in  Indonesië   stelde  acteur  Jeroen  Krabbé  tegen  een  journalist:  ‘Wat  je  te  zien  krijgt-­‐  volgens  het  scenario-­‐  is   niet  aangenaam.  We  zijn  hier  als  nazi’s  tekeer  gegaan  en  dat  was  vooral  zo  vreemd  omdat  veel  

                                                                                                                105  Uiteenzetting  van  verloop  van  ‘Hueting  affaire’  zie  hoofdstuk  1.   106  Bloedbad  dat  was  aangericht  door  Amerikaanse  militairen  op  16  maart  1968  tegen  burgers,  met  name  

vrouwen  en  kinderen  in  het  plaatsje  My  Lai,  ten  tijde  van  de  VIetnamoorlog.     107  Zie  hoofdstuk  1.   108  Joop  Hueting,  ‘De  demonen  in  het  vaderlands  geheugen’,  in  NRC  Handelsblad  10-­‐6-­‐1993  

 

51  

van  de  jongens  die  ze  hier  als  soldaten  naar  toe  stuurden,  tevoren  bewust  hadden  meegemaakt   hoe  het  is  om  ‘bezet’  te  zijn.  En  dan  doen  ze  hier  –godbetert-­‐  hetzelfde.  Niks  geleerd!  Heel  goed   dat  daar  nu  eindelijk  een  film  over  gemaakt  wordt.’109  Dat  Krabbé  de  Nederlandse  militairen   vergeleek  met  nazi’s  schoot  bij  veteranenorganisaties  in  het  verkeerde  keelgat.  De  stichting   Veteranen-­‐platform,  die  sinds  1989  was  opgericht  als  overkoepelend  samenwerkingsverband   tussen  veteranenorganisaties,  maakte  hun  zorgen  kenbaar  via  een  brief  aan  PvdA  minister  ter   Beek  van  Defensie.110  Diverse  kranten  besteedden  er  aandacht  aan.  De  veteranen  hadden  de   minister  gewaarschuwd  dat  de  film  wel  eens  contraproductief  kon  werken  op  het   veteranenbeleid.  Volgens  krantenberichten  erkende  het  platform  het  recht  van  het  maken  van   welke  film  dan  ook,  maar  wees  erop  dat  ‘zorgvuldigheid  geboden  is’.          

De  veteranen  kregen  de  film  uiteindelijk  al  in  een  voorvertoning  te  zien  en  de  

verontwaardiging  luwde.  Volgens  het  platform  was  ‘het  gevoelige  onderwerp  op  evenwichtige   wijze  in  de  film  tot  uitdrukking’  gebracht.111  Dit  was  ook  de  conclusie  van  aanwezige  politici  op   de  officiële  première  Tuschinski.  Minister-­‐president  Lubbers  noemde  de  film  ‘gelukkig  niet  al  te   molariserend’  en  dacht  dat  de  film  aan  beide  kanten  (Nederland  en  Indonesië)  wel  gewaardeerd   zal  worden.112  Dat  de  film  zo  werd  ervaren  kan  ook  goed  de  aanwezigheid  van  de  koningin  op  de   première  verklaren.       4.4.2.  Toch  onrust   Uiteindelijk  blijkt  uit  ingezonden  brieven  dat  de  stichting  Platform  Veteranen  geen  spreekbuis  is   voor  alle  veteranen.  Een  voormalige  dienstplichtige  veteraan  noemt  de  verbeelding  van  het   werk  van  de  Nederlandse  militairen  onjuist  en  schrijft  in  een  ingezonden  brief  naar  HP/  De  Tijd:   ‘Uit  de  recensies  had  ik  de  conclusie  al  getrokken,  een  brandende  kampong  zal  in  de  film  wel   voorkomen.  En  ja  hoor,  die  is  er,  compleet  met  de  uitgemoorde  bevolking.  Nog  een  martelscène  van   een  krijgsgevangene  en  het  al  jaren  voorbehouden  beeld  van  de  Nederlandse  militair  die  geen  haar   beter  is  dan  de  Duitsers  die  in  ’40-­’45  ons  land  bezetten.  (…)  Wij  gingen  erheen  om  orde  en   veiligheid  te  brengen,  niet  als  bezettingsleger.  (…)  Wij  hebben  vele  kampongs  en  hun  inwoners   beschermd  (…)  De  goede  kant  van  de  medaille  wordt  nooit  eens  belicht  en  dat  is  jammer  (..)  Er  zijn   kampongs  in  de  brand  gestoken  maar  de  uitmoording  die  in  de  film  te  zien  is,  is  een  uitvergroting   van  de  filmer  die  ons  oud-­militairen  in  een  kwaad  daglicht  blijft  stellen.  113      

                                                                                                                109  Van  Lierop,  Utrechts  nieuwsblad,  29-­‐5-­‐1992   110  ‘Veteranen  verontrust  over  verfilming  oeroeg’,  in  NRC  handelsblad,  16-­‐9-­‐1992   111  Brief  T.  Meines,  voorzitter  Stichting  Veteranenplatform,  aan  H.  Hylkema  

112  Henk  ten  Berghe,  ‘Oeroeg  Koninklijke  première’,  in  De  Telegraaf,  10-­‐6-­‐1993     113  Ingezonden  brief  in  HP  de  Tijd,  16-­‐7-­‐1993  

 

52  

Ook  in  het  Indische  tijdschrift  Moesson  is  tegengeluid  te  horen.  De  pagina  voor  ingezonden   reacties  wordt  twee  maanduitgaven  volledig  gewijd  aan  reacties  op  Oeroeg.  De  reacties  lopen   uiteen.  Er  zijn  positieve  reacties  van  lezers:  ‘een  uitstekende  aandoenlijke  film.  Beslist  niet  anti-­‐ Nederlands  zoals  sommige  reageren’,  en  een  andere  lezer  zegt  ‘heimwee  naar  het  geboorteland’   te  hebben  na  het  zien  van  de  film.  Aan  de  andere  kant  staan  er  reacties  van  veteranen  en  andere   Nederlanders  die  om  andere  redenen  direct  betrokken  zijn  geweest  bij  de  dekolonisatie,   bijvoorbeeld  omdat  zij  er  voor  de  Tweede  Wereldoorlog  geboren  zijn  en  vervolgens  naar   Nederland  zijn  gevlucht.  In  de  reacties  valt  te  lezen  dat  Oeroeg  een  ‘eenzijdig  huilverhaaltje’  is,   ‘zoals  we  reeds  voor  de  oorlog  van  SDAP  te  horen  kregen.’  Ook  een  andere  briefschrijver  vindt   dat  Nederland  er  slecht  van  af  komt:  ‘Wij  worden  uitgebeeld  als  slavendrijvers,  uitbuiters  en   noem  maar  op.’  In  een  andere  reactie  zegt  een  lezer,  vermoedelijk  een  Indië-­‐veteraan,  geen   verband  te  zien  met  werkelijkheid:  ‘Ook  het  optreden  bij  verhoren  klopte  niet,  want  er  was  geen   instructie  die  dat  toeliet.’114        

Een  Moesson-­‐columnist,  huistarts  dr.  J.A  Stolk,  die  zelf  ook  lange  tijd  in  Nederlands-­‐Indië  

verbleef,  wijdt  zijn  maandelijkse  column  aan  de  film  die  hij  niet  heeft  willen  zien.  Hij  noemt  de   reacties  van  politici  en  bekende  Nederlanders  ergerlijk.  Volgens  de  columnist,  zelf  geboren  en   opgegroeid  in  Nederlands-­‐Indië,  maakt  Oeroeg  oude  wonden  open,  ‘al  gaat  het  nauwelijks  over   de  gebeurtenissen  die  daar  zijn  gebeurd.’115  Kolk  herinnert  zijn  lezers  aan  de  bersiap  periode,   die  hij  zelf  ook  heeft  meegemaakt.  Het  stoort  hem  dat  deze  periode  niet  te  zien  is  in  de  film  en  de   onafhankelijkheidstrijd  daardoor  eenzijdig  is  verbeeld:  ‘Het  overhoop  schieten  van  kleine   kinderen  die  net  uit  de  Japanse  interneringskampen  waren  bevrijd  had  niets  te  maken  met  de   vrijheid  van  Indonesiërs  en  de  bevrijding  van  het  van  het  koloniale  regime.’       4.4.3.  Historische  context  speelfilm   De  grote  filmproductie  van  Hylkema  wordt  wel  besproken  in  boeken  en  artikelen  over  de   verbeelding  van  het  Nederlands  koloniale  verleden  maar  het  feit  dat  Nederlands  oorlogsgeweld   ten  tijde  van  dekolonisatie  in  Oeroeg  voor  het  eerst  in  een  speelfilm  verbeeld  is,  wordt  niet   opgemerkt.  De  visie  van  Hylkema  op  de  oorlog  past  bij  de  visie  van  documentairemakers  de  deze   oorlog  destijds  al  breed  hadden  uitgemeten  en  een  zeer  kritische  houding  hadden  ten  opzichte   van  het  Nederlandse  militaire  optreden.  Wat  uit  geen  enkele  publicatie  blijkt  is  dat  Oeroeg   slechts  de  derde  Nederlandse  speelfilm  is  die  überhaupt  de  dekolonisatie  van  Indonesië   behandelt  en  wel  degelijk  een  controversieel  thema  verbeeldt  dat  ook  heeft  geleid  tot  een   maatschappelijk  debat  waar  verschillende  visies  over  deze  oorlog  werden  geuit.    

                                                                                                                114  Ingezonden  reacties  in  Moesson  op  15-­‐8-­‐1993  en  15-­‐9-­‐1993     115  Column  J.A.  Stolk,  ‘Oeroeg’,  in  Moesson  15-­‐8-­‐1993    

 

53  

   

Historicus  Frank  van  Vree  stelt  in  het  artikel  Onze  gemartelde  bruid.  De  Japanse  bezetting  

van  Indonesië  in  Nederlandse  films  en  documentaires  wel  dat  Oeroeg  wat  toevoegt  aan  het  reeds   gemaakte  materiaal.  In  de  meeste  documentaires  en  films  over  het  Nederlands-­‐Indië  van  de   jaren  veertig  wordt  het  kolonialisme  volgens  de  historicus  afgedaan  als  een  achterhaalde  zaak   en  wordt  er  verzuimd  de  koloniale  wereld  en  de  voorstelling  daarvan  aan  een  kritisch   onderzoek  te  onderwerpen.  Van  Vree  stelt  dat  Oeroeg  probeert  te  ontkomen  aan  dit   mechanisme.  ‘Maar’,  zo  stelt  de  historicus,  ‘daarbij  vervalt  de  film  echter  in  nieuwe  clichés,  die   de  waarachtigheid  van  het  verhaal  niet  ten  goede  komen.’116      

Literatuurwetenschapper  Pamela  Pattynama  concentreert  zich  in  haar  studie  met  name  

op  hoe  Indische  personages  zijn  verwerkt  in  Nederlandse  films  en  boeken.  Zoals  in  de   filmanalyse  beschreven  stelt  Pattynama  dat  het  personage  van  de  verpleegster  Rita  een   stereotype  ‘Indisch  meisje’  is.  Volgens  Pattynama  reflecteert  Rita  in  de  film  ‘de  gevaren  van  de   gemengde  raciale  afkomst,  die  in  westerse  representaties  vaak  wordt  voorgesteld  als  een   cultureel  taboe  omgeven  door  ambivalente,  mysterie  of  zelfs  afkeer.’117  Daarnaast  verklaart   Pattynama  ook  aan  de  hand  van  de  sociaal-­‐culturele  ontwikkelingen  tijdens  de  jaren  zestig  en   zeventig  waarom  de  film  een  heel  andere  insteek  heeft  dan  de  novelle  van  Haasse.  Volgens  de   literatuurwetenschapper  is  in  vergelijking  met  de  brontekst  in  de  film  een  geproblematiseerd  en   veel  complexer  beeld  van  interraciale  vriendschap  geschetst.  Deze  blik  van  Hylkema  op  het   kolonialisme  is  volgens  Pattynama  heel  gangbaar  in  de  jaren  negentig  toen  de  film  verscheen.        

Antropoloog  en  bestuurskundige  Lizzy  van  Leeuwen  schrijft  in  haar  boek  Ons  Indisch  

Erfgoed  over  Oeroeg:  ‘opnieuw  een  politiek  correcte  film  over  Indië,  waarin  een   onverkwikkelijke  episode  uit  de  koloniale  geschiedenis  centraal  stond.  Geheel  in  lijn  met  het   teken  van  de  tijd  (politiekcorrecte  schuldbelijning  en  slachtofferschap)  wilde  filmmaker  Hans   Hylkema  “een  nieuwe  generatie  onwetenden  de  ogen  openen.’’118  De  term  ‘politiek  correct’  is   voor  de  eerste  speelfilm  die  oorlogsmisdaden  in  Indonesië  verbeeldt  niet  terecht.  Met  ‘opnieuw’   doelt  Van  Leeuwen  op  de  film  Max  Havelaar  uit  1976.  De  film  van  Fons  Rademakers  vindt  zij  een   actueel  en  risicoloos  verhaal  behandelen.  Van  Leeuwen  haalt  in  haar  boek  Pattynama  aan  om   haar  argumentatie  te  onderbouwen.  Ook  Van  Leeuwen  gaat  geheel  voorbij  aan  het  feit  dat  deze   speelfilm  een  periode  uit  de  Nederlandse  geschiedenis  verbeeldt  die  onderbelicht  is  geweest  in   de  Nederlandse  filmgeschiedenis.    

                                                                                                                116  Frank  van  Vree,  ‘Onze  gemartelde  bruid.  De  Japanse  bezetting  van  Indonesië  in  Nederlandse  films  en   documentaires’,  in:  R.  Raben  (red.),  Beelden  van  de  Japanse  bezetting  in  Indonesië.  (Zwolle/Amsterdam   1999)  202-­‐217,  aldaar  215.     117  Pamela  Pattynama,  ‘The  colonial  past  in  the  postcolonial  present.  Cultural  memory,  gender  and  race  in   dutch  cinema’,  245-­‐246.   118  Lizzy  van  Leeuwen,  Ons  Indisch  Erfgoed.  Zestig  jaar  strijd  om  cultuur  en  identiteit.  (Amsterdam  2008)   106.    

 

54  

4.4.4  Novelle  versus  film   Een  veelgestelde  vraag  na  de  verschijning  van  de  film  Oeroeg  is  of  een  novelle  zo  vrij  mag   worden  bewerkt.  Er  worden  op  verschillende  plaatsen  in  het  land  debatten  georganiseerd  en  de   meningen  lopen  uit  een.  In  de  recensies  van  de  grote  Nederlands  dagbladen  worden  boek  en  film   naast  elkaar  gelegd.  Over  het  algemeen  wordt  de  novelle  van  Haasse  toch  beter  gevonden.     Volgens  Trouw  recensent  Hans  Kroon  mist  de  verbeelding  van  Haasses  roman  bezieling.  Het   mooie  idyllische  Indië  uit  de  novelle  is  volgens  Kroon  niet  terug  te  zien  in  de  film,  en  dat  is   slechts  ‘het  eerste  wat  mis  gaat.’119  In  de  recensie  van  De  Volkskrant  wordt  wel  waardering   uitgesproken  voor  het  feit  dat  Hylkema  politiek  aan  het  verhaal  heeft  toegevoegd  maar  volgens   recensent  Peter  van  Bueren  redt  de  film  ‘het  in  de  verste  verte  niet  bij  Hella  Haasses  boek’.120          

De  mening  van  recensenten  over  de  film  lopen  uiteen.  Mark  Moorman  stelt  in  Parool  dat  

de  filmmakers  weinig  aan  de  verbeelding  van  de  toeschouwer  wilden  overlaten:   ‘verontwaardiging  over  ons  gedrag  in  Indië’  krijgt  daarom  weinig  kans.  In  NRC  Handelsblad  stelt   Hans  Beerenkamp  juist  dat  ‘eerste  speelfilm  over  het  Nederlands-­‐Indisch  trauma  verzoent  en   beleert.’121  Beerenkamp  is  samen  met  Pieter  van  Lierop  een  van  de  weinig  recensenten  die   aandacht  heeft  voor  het  feit  dat  deze  geschiedenis  zo  beperkt  is  verfilmd.  Het  meest  opvallen  is   wellicht  de  recensie  van  De  Telegraaf,  de  krant  die  zich  in  1969  nog  fel  kantte  tegen  de   uitlatingen  van  Hueting.  Filmrecensent  Henk  ten  Berge  lijkt  de  politieke  boodschap  wel  te   waarderen:  ‘Want  Oeroeg  is  niet  alleen  maar  een  onroerend  verhaal  van  de  vriendschap  tussen   een  Indische  –  later  Indonesische-­‐  jongen  en  een  Nederlandse  leeftijdgenoot.  Het  legt  ook  met   keiharde  scènes  en  gevoelige  dialogen  een  bedenkelijke  rol  bloot  van  het  Nederland  dat  altijd   zo’n  grote  mond  over  andere  landen  heeft.  Oeroeg  draait  er  niet  om  heen.’122     4.4.5    Rudy  Kousbroek     In  NRC  Handelsblad  waar  Joop  Hueting  en  Hans  Beerenkamp  de  film  prezen  staat  ook  de  meest   kritische  recensie  over  de  film.  Rudy  Kousbroek  haalt  flink  uit  naar  het  scenario  van  Jean  van  de   Velde.    In  de  boekverfilming  van  Oeroeg  herkent  Kousbroek  niets  terug  van  ‘een  zuiver  Indisch   gevoel’.123  De  bekende  essayist,  schrijver  en  journalist  is  zelf  geboren  op  Sumatra  en  zat  tijdens   de  Tweede  Wereldoorlog  samen  met  zijn  ouders  vast  in  een  Japans  interneringskamp.  In  1992   publiceerde  hij  zijn  boek  Het  Oost-­Indisch  kampsyndroom  waar  hij  onder  andere  stelt  dat   Nederland  de  eigen  oorlogsmisdaden  in  de  voormalig  kolonie  heeft  gebagatelliseerd  en  spreekt  

                                                                                                                119  Hans  Kroon,  ‘Verbeelding  Haasses  roman  mist  bezieling’,  in  Trouw,  10-­‐6-­‐1993   120  Peter  van  Bueren,  ‘Hylkema  voegt  politiek  toe  aan  novelle  Oeroeg’,  in  de  Volkskrant,  9-­‐6-­‐1993   121  Hans  Beerenkamp,  ‘Eerste  Nederlandse  speelfilm  Nederlands-­‐Indië  verzoent  en  beleert’,  in  NRC  

Handelsblad  9-­‐6-­‐1993   122  Henk  ten  Berghe,  ‘Oeroeg  Koninklijke  première’,  in  De  Telegraaf,  10-­‐6-­‐1993     123  Rudy  Kousbroek,  ‘Chronoclasmen  en  non  sequiturs;  De  verfilming  van  Oeroeg’,  in  NRC  Handelsblad  11-­‐ 6-­‐1993  

 

55  

van  een  doofpotcultuur.  Dat  Oeroeg  deze  oorlogsmisdaden  voor  het  eerst  in  een  speelfilm   verbeeldt,  wordt  door  Kousbroek  niet  benoemd.        

Rudy  Kousbroek  had  zich  eerder  al  in  1993  opgeworpen  als  beschermer  van  de  novelle  

Oeroeg.  In  zijn  lezing  bij  een  overzichtstentoonstelling  van  Hella  Haasse  noemde  hij  Oeroeg  een   profetische  novelle,  die  het  einde  van  de  koloniale  overheersing  had  voorspeld.  Haasse  heeft  met   haar  novelle  echter  altijd  zware  kritiek  te  verduren  gekregen  van  Indo-­‐Europese  literaire  critici.   Zij  stelden  dat  een  totok,  wat  Maleis  is  voor  een  in  Indië  wonende  ‘volbloed  blanke’,  als  Haasse   niet  in  staat  was  om  over  deze  moeilijke  geschiedenis  te  schrijven.  Haasse  werd  daardoor  nooit   echt  tot  de  Indische  bellettrie  gerekend.  Kousbroek,  zelf  ook  een  totok,  pleitte  voor   herwaardering  van  het  boek  bij  de  Indo-­‐gemeenschap  en  beklaagde  zich  over  de  slechte  positie   van  totoks  ten  opzichte  van  de  Indo-­‐Europeanen  binnen  de  letteren.        

In  NRC  Handelsblad  verwijt  Kousbroek  co-­‐scenarist  Jean  van  de  Velde  dat  hij  niets  van  

Indië  begrijpt.  De  essayist  vindt  dat  de  scenarioschrijver  ‘de  kus  des  doods’  heeft  gegeven  aan   wat  anders  wel  een  mooie  film  had  kunnen  zijn:  ‘Waarom  kies  je  een  boek  voor  verfilming,  als  je   er  vervolgens  zoveel  aan  verandert  dat  er  niet  allen  van  het  verhaal,  maar  ook  van  de   oorspronkelijke  strekking  niets  meer  over  is?’124  Kousbroek  spreekt  van  grote  blunders  in  de   film.  Volgens  de  essayist  heeft  Van  de  Velde  het  verhaal  kapot  gemaakt  door  toedracht  van  de   dood  van  Deppoh  te  veranderen.  In  de  novelle  staat  zijn  dood  symbool  voor  ‘Het  Offer’.   Kousbroek  noemt  het  de  ‘nederige  scenarioschrijverplicht’  om  dat  thema  in  tact  te  laten.  Zonder   dat  offer  verliest  het  verhaal  het  essentiële  deel  van  zijn  betekenis.  ‘Van  een  poging  om  Johan   redden  wordt  dat  na  verschillende  buitelingen  veranderd  in  het  naduiken  van  –  je  houdt  het  niet   voormogelijk-­‐  Johans  vaders  horloge.’125      

Een  paar  dagen  later  verscheen  er  een  reactie  van  Jean  van  de  Velde  in  dezelfde  krant.  De  

scenarioschrijver  verdedigt  zich  door  te  stellen  dat  het  scenario  nog  vele  malen  is  herzien  en   herschreven.  Hoewel  hij  verantwoordelijkheid  neemt  voor  de  ‘horloge  kwestie’  stelt  hij  dat  hij  in   dezelfde  positie  zat  als  Hella  Haasse,  ‘met  het  verschil  dat  haar  tekst  ten  opzichte  van  de  film   verifieerbaar  is  en  de  mijne  niet’.126  Dat  Van  de  Velde  afstand  nam  van  het  scenario  leidde   vervolgens  tot  een  vete  tussen  hem  en  Hylkema.127  Ook  Hella  Haasse  reageerde  op  het  stuk  van   Kousbroek.  De  auteur  noemde  het  ‘begrijpelijk,  moedig  en  sympathiek’  dat  Kousbroek  haar   literaire  werk  in  bescherming  wilde  nemen.  Maar  Haasse  beschouwt  haar  verhaal  en  film  ‘als   twee  op  zichzelf  staande,  in  verschillende  ‘media  tot  stand  gekomen  verbeeldingen,  verbonden  

                                                                                                                124  Ibidem.   125  Ibidem.   126  Jean  van  de  Velde,  Ingezonden  brief  ‘Oeroeg’  in  NRC  Handelsblad,  18-­‐6-­‐1993   127  Interview  Hans  Hylkema  2-­‐8-­‐2012,  bijlage  scriptie.  

 

56  

door  een  thema  waarvan  de  essentie  gehandhaafd  is  gebleven:  de  bewustwording  van  een   Nederlander  ten  aanzien  van  zijn  jeugd  op  Java  en  zijn  relatie  tot  Indonesië.’  128     4.5  Conclusie   Net  als  Olga  Madsen  koos  Hylkema  voor  een  novelle  als  basis  voor  zijn  filmscenario.  Haasse   kende  de  afloop  van  de  oorlog  nog  niet  toe  zij  haar  novelle  in  1947  schreef.  Het  moest  dus  wel   een  ander  verhaal  worden.  De  oorlog  kreeg  in  de  film  een  meer  prominente  plek  en  de  vertelling   is  politieker  van  aard.  In  de  film  van  Hylkema  spelen  raciale  tegenstellingen  een  grote  rol.   Hoewel  Johan  en  Oeroeg  als  jonge  kinderen  nog  redelijk  onbezorgd  met  elkaar  om  kunnen  gaan   neemt  de  spanning  toe  naarmate  zij  ouder  worden.  Als  adolescenten  komen  zij  tegen  elkaar  over   te  staan.  Johan  is  gewend  aan  zijn  positie  als  blanke  koloniaal  terwijl  Oeroeg  zich  steeds  meer   bewust  wordt  van  de  onrechtvaardigheid  van  het  koloniale  systeem.  Als  Johan  terugkeert  ten   tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  wordt  het  hem  steeds  meer  duidelijk  dat  het   behoud  van  de  kolonie  een  mythe  is.  Binnen  zijn  eigen  peloton  stuit  hij  zelf  tegen  diverse   gewelddadige  misstanden.  ‘Oorlog  mag  nooit  een  excuus  zijn  voor  onrechtvaardigheid’  stelt   Johan  maar  bij  de  legerleiding  is  dit  aan  dovenmansoren  besteed.            

Hoewel  Hylkema  in  zijn  film  een  poging  doet  om  ook  het  Indonesische  verhaal  een  plek  

te  geven  is  ook  Oeroeg  een  speelfilm  met  een  Nederlands  perspectief.  De  kijker  beleeft  het   verhaal  vanuit  de  ogen  van  Johan.  Volgens  Pamela  Pattynama  is  in  Oeroeg  sprake  van  een   stereotype  verbeelding  van  Indonesië  waaronder  de  verbeelding  van  verpleegster  Rita.  Het  is   ook  het  enige  Indische  personage  dat  is  uitgewerkt.  Het  is  de  Indische  mooie  vrouw  die  de   Nederlandse  man  misleidt  en  in  de  val  lokt.        

Net  als  regisseurs  Olga  Madsen  en  Ben  Verbong  keurde  Hylkema  het  militaire  optreden  

van  Nederland  in  Indonesië  af.  Zijn  visie  is  duidelijk  terug  te  zien  in  de  film.  De  stelling  van  Lizzy   van  Leeuwen  dat  de  film  wederom  een  politiek  correcte  film  is,  is  te  kort  door  de  bocht.  Van   Leeuwen  mag  de  invalshoek  van  een  ‘foute’  oorlog  wat  uitgekauwd  vinden  maar  uiteindelijk  is   Oeroeg  de  eerste  en  enige  echte  oorlogsfilm  die  over  de  dekolonisatie  van  Indonesië  is  gemaakt.   De  begane  oorlogsmisdaden  in  Indonesië,  die  in  Oeroeg  zijn  verbeeld,  liggen  tot  op  heden   gevoelig  in  de  Nederlandse  samenleving.  Hoewel  de  stichting  Platform  Veteranen  de  film   ‘goedkeurt’  zijn  er  ook  vele  alle  direct  betrokkenen  die  zich  tegen  deze  film  keren  omdat  het   Nederlandse  optreden  er  niet  goed  van  af  komt.        

Oeroeg  is  een  veelbesproken  film  en  heeft  een  publieke  discussie  op  gang  gebracht.  In  

een  aantal  krantenrecensies  wordt  de  vraag  gesteld  of  de  film  recht  doet  aan  de  novelle  van  

                                                                                                                128  Hella  Haasse,  Ingezonden  brief  ‘Oeroeg’  in  NRC  Handelsblad,  25-­‐6-­‐2012    

   

 

57  

Haaasse.  Net  als  bij  Gekkenbriefje  concluderen  ook  hier  de  meeste  recensenten  dat  het  boek   beter  was  dan  de  film.  Rudy  Kousbroek  was  het  meest  genadeloos  over  de  boekverfilming.   Opvallend  is  dat  Kousbroek,  die  wat  betreft  de  omgang  met  begane  oorlogsmisdaden  in   Indonesië  sprak  van  een  ‘doofpot’,  niet  ingaat  op  het  feit  dat  het  oorlogsgeweld  voor  het  eerst  in   de  Nederlandse  filmgeschiedenis  is  verbeeld.  Recensenten  Hans  Beerenkamp  in  NRC   Handelsblad  als  Pieter  van  Lierop  in  Utrechts  nieuwsblad    hebben  wel  aandacht  voor  dit  gegeven   en  plaatsen  als  een  van  de  weinige  de  film  in  historische  context.  Een  extra  vermelding  verdient   Joop  Hueting.  Hij  ziet  als  geen  ander  in  wat  het  belang  is  van  een  film  als  Oeroeg.  In  1969  kreeg   hij  heel  wat  over  zich  heen  door  zijn  televisieoptreden  bij  Achter  Het  Nieuws.  Hueting  wijst  op   het  belang  van  een  speelfilm  over  deze  oorlog,  die  zo  gebrekkig  is  onderzocht  door  de   Nederlandse  regering.  Daarnaast  lijkt  er  bij  Hueting  sprake  van  opluchting  dat  een  volgende   generatie,  die  de  oorlog  zelf  niet  meemaakte,  over  deze  moeilijke  geschiedenis  wil  vertellen.        

 

             

 

58  

5.  De  Gordel  van  Smaragd     5.1  Filmbeschrijving   Gordel  van  Smaragd  is  een  liefdesdrama  tussen  de  Nederlandse  jongen  Theo  en  het  Indo-­‐meisje   Ems.  Het  drama  speelt  zich  af  tussen  1939  en  1949,  in  de  laatste  fase  van  de  koloniale   geschiedenis  van  Nederlands-­‐Indië.  Gordel  van  Smaragd  was  in  1997  de  openingsfilm  van  het   Nederlands  Filmfestival  in  Utrecht.  De  film  was  een  redelijk  grote  productie  met  een  budget  van   vijf  miljoen  gulden.  Na  het  filmfestival  werd  de  film  vooral  vertoond  in  de  kleinere  en  niet-­‐ commerciële  filmhuizen129.  Regisseur  Orlow  Seunke  schreef  het  scenario  in  samenwerking  met   Mieke  de  Jong.  In  1999  werd  Gordel  van  Smaragd  als  driedelige  dramaserie  door  de  NPS   uitgezonden.        

Gordel  van  Smaragd  geeft  een  breed  overzicht  van  historische  ontwikkelingen  in  de  

nadagen  van  de  kolonie,  waaronder  de  Japanse  bezetting  die  een  einde  maakte  aan  het   Nederlands  gezag  in  Nederlands-­‐Indië.  Niet  eerder  werd  in  een  Nederlandse  speelfilm  het   verblijf  in  een  Japans  interneringskamp  verbeeld.  Internationaal  waren  hier  wel  films  over   verschenen  zoals  Merry  Christmas  Mr.  Lawrence  (1985)  van  regisseur  Nagisa  Oshima  en  The   Bridge  over  the  river  Kwai  (1957)  van  David  Lean.  Ook  de  bloedige  bersiap-­‐periode,  waar   verschillende  Indonesische  bendes  het  hadden  voorzien  op  koloniale  doelwitten,  vanaf  oktober   1945  tot  aan  mei  1946,  kwam  niet  eerder  aan  bod  in  een  Nederlandse  speelfilm.  In  Gordel  van   Smaragd  is  te  zien  hoe  de  voormalige  kampgevangenen  in  die  periode  vlak  na  de  Japanse   capitulatie  genoodzaakt  waren  om  in  het  voormalige  Jappenkamp  te  verblijven.  ‘Vijand’  Japan   had  van  de  geallieerden  de  opdracht  gekregen  om  de  gevangenen  bescherming  te  bieden  tegen   het  geweld.  Daarnaast  is  Gordel  van  Smaragd  ook  de  eerste  Nederlandse  film  die  ingaat  op  de   positie  van  de  Indo-­‐Europese  bevolking  in  het  koloniale  verleden.        

In  de  film  komt  de  Nederlandse  Theo  Staats,  gespeeld  door  acteur  Pierre  Bokma,  in  1939  

aan  in  Nederlands-­‐Indië  om  daar  te  werken  op  de  rubberplantage  van  zijn  oom.  Direct  bij   aankomst  wordt  hij  verliefd  op  de  mooie  Indo  zangeres  Ems,  gespeeld  door  Esmée  de  la   Bretonière.  Ems  en  Theo  krijgen  al  snel  een  verhouding.  Ems  weigert  echter  te  kiezen  tussen   Theo  en  haar  oudere  echtgenoot  Herman  Pons,  de  eigenaar  van  de  sociëteit  die  haar  ooit  uit  de   kampong  haalde.  Na  de  Japanse  inval  wordt  Herman  door  de  bezetter  omgebracht.  Ook  Theo   wordt  opgepakt.  Ems  kan  zijn  doodvonnis  omzetten  in  internering  door  animeermeisje  te   worden  van  een  Japanse  officier.  Theo  ondergaat  een  zware  tijd  in  het  Jappenkamp  terwijl  de   sociëteit  van  Ems  wordt  omgebouwd  tot  een  bordeel.        

 

                                                                                                                129  Peter  van  Bueren,  ‘Gelukkig  weet  Seunke  afstand  te  bewaren’  in  de  Volkskrant,  2-­‐10-­‐1997  

 

59  

   

Na  de  Japanse  capitulatie  op  15  augustus  1945  blijven  er  veel  spanningen  in  het  land.  

Ems  en  Theo  ontmoeten  elkaar  weer  maar  de  traumatische  oorlogsjaren  blijken  tussen  hen  in  te   staan.  Bij  aankomst  van  de  Nederlandse  troepenmacht  hoopt  Theo  dat  alles  weer  als  vanouds   kan  worden.  Zijn  oom  wordt  echter  voor  zijn  ogen  vermoord  en  Ems  heeft  moeite  de  sociëteit  te   openen  omdat  zij  door  het  Nederlandse  gezag  wordt  gezien  als  collaborateur.  Hoewel  er  een   kloof  is  ontstaan  tussen  de  twee  geliefden  trouwen  zij  toch.  Theo  probeert  ondanks  vele   aanvallen  van  Indonesische  strijders  de  rubberplantage  te  runnen.  Ems  besteedt  ondertussen   steeds  meer  tijd  in  de  kampong  om  haar  Indonesische  vriendin  te  zien  en  haar  zieke  stiefvader   te  verzorgen.  Ems  komt  hierdoor  meer  in  contact  met  haar  ‘eigen’  mensen  en  besluit  ook  de   gewonde  nationalisten  in  de  kampong  te  verzorgen.  Uiteindelijk  wordt  in  december  1949  de   soevereiniteitsoverdracht  ondertekend.  Theo’s  besluit  is  duidelijk:  hij  heeft  niets  meer  in  de   voormalige  kolonie  te  zoeken  en  wil  terug  naar  Nederland.  Ems  moet  kiezen  tussen  haar   geboorteland  of  haar  ‘vaderland’,  Nederland,  waar  zij  nog  nooit  geweest  is.  Ze  besluit  op  het   laatste  moment  zonder  Theo  in  Indonesië  te  blijven.       5.2  Filmanalyse   5.2.1  Visie  Orlow  Seunke   Orlow  Seunke  (1952)  studeerde  in  1975  af  aan  de  Filmacademie  in  Amsterdam.  In  1982  werd  hij   bekend  met  zijn  korte  film  De  Smaak  van  Water,  waar  hij  zowel  nationale  als  internationale   onderscheidingen  voor  kreeg.  Daarna  maakte  Seunke  nog  een  aantal  televisie-­‐  en  bioscoopfilms   die  over  het  algemeen  goed  werden  ontvangen.  Seunke  verbleef  enkele  jaren  in  Indonesië  waar   hij  aan  de  Filmacademie  in  Jakarta  doceerde.  Mede  door  zijn  verblijf  daar  raakte  de  regisseur   meer  geïnspireerd  om  Gordel  van  Smaragd  te  maken.  Al  in  1986  schreef  hij    zijn  eerste  script   voor  deze  film.130  Tien  jaar  later  werd  de  film  in  samenwerking  met  producent  Wim  Lehnhausen   werkelijkheid.        

In  een  interview  met  de  Volkskrant  zegt  Seunke  de  geschiedenis  aan  de  kijker  te  willen  

overdragen:  ‘Ik  wil  een  overzicht  geven  van  het  koloniale  Indonesië  in  oorlogstijd,  waarin   Japanners  de  Indonesiërs  bewust  hebben  gemaakt  van  hun  eigen  identiteit  terwijl  de   Nederlanders  in  de  kampen  zaten,  en  de  periode  daarna,  toen  de  Nederlands  terug  wilden   komen  omdat  ze  hun  posities  niet  wilden  verliezen.’131  In  een  interview  met  de  VPRO  gids  in   1997  legt  Seunke  uit  waarom  hij  deze  geschiedenis  aan  de  hand  van  een  liefdesdrama  wilde   uitbeelden:  ‘Er  zit  natuurlijk  ook  een  persoonlijke  drive  achter,  ik  heb  mijn  levenlang  al   Indonesische  vriendinnen.  In  de  kern  is  het  een  liefdesverhaal  (…)  Het  meisje  Ems  is  afhankelijk  

                                                                                                                130  Ab  van  Ieperen,  ‘De  puzzels  van  Orlow  Seunke’  in  Vrij  Nederland,  4-­‐10-­‐1997   131  Gerrit  de  Boer,  ‘Een  Hollandse  film  over  een  Hollands  onderwerp’  in  de  Volkskrant,  3-­‐10-­‐1996  

 

60  

en  geniet  bescherming  van  een  oudere  man.  Ze  neemt  er  een  minnaar  bij  en  wil  dan  van  twee   walletjes  eten.  Maar  op  een  zeker  moment  moet  ze  een  beslissing  nemen  over  haar  eigen  leven.   Dat  verhaal  probeer  ik  parallel  te  laten  lopen  met  het  groeiende  vrijheidsstreven  van   Indonesiërs.’132      

Door  het  vele  gebruik  van  archieffilm  overheerst  soms  de  geschiedvertelling  en  komt  het  

liefdesdrama  op  de  achtergrond  te  staan.  In  Filmkrant  zegt  Seunke  tegen  interviewer  Marc   Duursma  zich  hiervan  bewust  van  te  zijn  geweest.  Op  de  vraag  waarom  Seunke  de  historie  met   zoveel  zorgvuldigheid  bejegent  reageert  Seunke:  ‘Ik  vind  dat  je  niet  met  de  geschiedenis  op  de   loop  mag  gaan.  Dat  neem  ik  veel  filmmakers  zeer  kwalijk.  Als  je  over  feitelijkheden  gaat   beginnen,  heb  je  als  filmmaker  een  voorbeeldfunctie.’133  Seunke  zegt  vooraf  al  gewaarschuwd  te   zijn  dat  archiefbeelden  zoveel  echtheidswaarde  hebben  dat  je  daar  fictief  niet  overheen  komt.   Seunke:  ‘Ik  heb  het  toch  geprobeerd  door  me  te  beperken  tot  steeds  maar  één  minuut.  Op  een   film  van  twee  uur  kijk  je  in  totaal  maar  tien  minuten  naar  archiefmateriaal.’134  De  regisseur  vindt   het  noodzaak  om  dicht  bij  de  realiteit  te  blijven:  ‘Uit  respect  voor  de  mensen  die  het  hebben   meegemaakt  en  die  nog  in  leven  zijn,  kan  ik  niet  helemaal  mijn  eigen  Indië  gaan  maken.’135      

In  de  meeste  interviews  met  Seunke  wordt  duidelijk  dat  hij  grondig  onderzoek  heeft  

gedaan  voor  het  schrijven  van  zijn  script.  In  een  interview  met  Joost  Niemöller  in  De  Groene   Amsterdammer  in  1997  vertelt  de  regisseur  dat  hij  zijn  script  aan  adviseurs  liet  lezen  om  te   controleren  of  alles  historisch  juist  was:  ‘Ik  weet  er  heel  veel  van,  historisch  gezien.  Maar  ik  kan   niet  praten  over  die  periode  vanuit  een  beleving.  Ik  ben  in  1952  geboren  dus  ik  heb  het  allemaal   vanuit  boeken,  sferen.  En  relaties  die  ik  zelf  heb  gehad.’136    Een  paar  weken  voor  de  vertoning   heeft  Seunke  de  film  nog  aan  de  historicus  professor  Cees  Fasseur  voorgelegd:  ‘Alles  is  historisch   correct’.  Na  de  vertoning  van  de  film  krijgt  Seunke  echter  veel  kritiek  vanuit  de  Indo   gemeenschap  in  Nederland  op  het  stereotype  personage  van  Ems  als  verleidelijke  Indo-­‐vrouw.   Het  interview  met  De  Groene  Amsterdammer  vond  nog  voor  de  première  plaats.  Op  de  vraag   waarom  Seunke  koos  voor  het  clichébeeld  dat  Nederlanders  hebben  van  ‘de  mooie  altijd  hete   Indo-­‐vrouw’  reageerde  Seunke  verbaasd:  ‘Haar  ontzettende  behaagzucht  is  nodig  omdat  ik  hier   begin  en  daar  wil  eindigen.  Maar  een  clichébeeld  bevestigen…  Daar  heb  ik  überhaupt  niet  over   nagedacht.  Ik  zou  het  vreselijk  vinden  als  ze  zich  in  die  gemeenschap  gekwetst  voelden.’137        

Seunke  speelt  bewust  in  op  de  Nederlandse  nostalgie  ten  opzichte  van  de  kolonie.  In  de  

film  wordt  het  begrijpelijk  gemaakt  waarom  Nederland  haar  kolonie  wilde  behouden.    De  

                                                                                                                132  Harry  Hosman,  ‘Waar  bleef  Orlow  Seunke?’  in  VPRO  gids,  9-­‐8-­‐1997   133  Marc  Duursma,  ‘Indië  zoals  het  werkelijk  was’  in  Filmkrant  nr  182,  oktober  1997   134  Ibidem.  

135  Ibidem.     136  Joost  Niemöller,  ‘Indo-­‐vrouwen  zijn  prachtig’  in  De  Groene  Amsterdammer,  24-­‐9-­‐1997   137  Ibidem.    

 

61  

documentaires  van  eind  jaren  negentig  die  meer  inspelen  op  het  collectieve  schuldgevoel  ten   opzichte  van  Indonesië  noemt  Seunke  in  Filmkrant  ‘te  politiek  correct’.  Seunke:  ‘Wat  ik  wil  laten   zien  is  dat  het  heel  begrijpelijk  is  dat  de  Nederlanders  dachten  dat  ze  konden  blijven.  Al  die   documentaires  met  hun  voice-­‐overs  die  zeggen  dat  we  daar  veel  eerder  weg  hadden  moeten   gaan,  dat  vind  ik  veel  te  gemakkelijk.  Maar  dat  is  geen  diep  gevoeld  politiek  motief,  dat  is  wat  ik   wil  laten  zien  omdat  ik  denk  vanuit  mijn  personages.’138     5.2.2  Analyse  film  Gordel  van  Smaragd   Het  kleine  liefdesdrama  tussen  Theo  en  Ems  loopt  gelijk  met  het  grotere  politieke  drama  tussen   Nederland  en  Indonesië.  Theo  staat  symbool  voor  het  Nederlandse  koloniale  gezag.  Aan  het   begin  van  de  film  is  Theo  een  oppervlakkige  wat  arrogante  Hollandse  jongen  vol  verwachtingen   van  Nederlands-­‐Indië,  waar  volgens  zijn  oom  de  panters  over  straat  lopen.  Langzaam  maar   zeker  lijkt  zijn  mooie  idyllische  Indië  te  veranderen  in  een  nachtmerrie,  eerst  door  de  Japanse   bezetting  en  vervolgens  als  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  op  gang  komt.  Theo   wordt  zich  meer  bewust  van  de  kwetsbare  positie  van  Nederland  maar  hoopt  tevergeefs  dat  het   koloniale  gezag  weer  wordt  hersteld.  Historicus  Frank  van  Vree  stelt  dat  Ems,  als  Indo-­‐Europese   vrouw,  niet  zomaar  als  personifiëring  van  Indonesië  mag  worden  beschouwd.139  Het  is  echter   wel  wat  Seunke  lijkt  te  suggereren.  Ems  begint  als  een  zeer  afhankelijke  onzekere  jonge  vrouw.   Tegen  Theo  zegt  zij  in  het  begin  van  hun  verhouding:  ‘Ik  ben  niets,  ik  kan  niets,  ik  kan  niets   beslissen.’  Uiteindelijk  groeit  zij  uit  tot  een  meer  onafhankelijke  bewuste  vrouw  die  wel  degelijk   eigen  beslissingen  kan  maken.  Aan  het  einde  besluit  zij  om  in  haar  geboorteland  te  blijven,   zonder  haar  man.        

De  keuze  van  Seunke  om  Ems  als  Indo-­‐vrouw  in  Indonesië  te  laten  blijven  is  historisch  

niet  representatief.  Vlak  na  de  ondertekening  van  de  soevereiniteitsoverdracht  konden  Indo-­‐ Europeanen  kiezen  voor  de  Indonesische  of  Nederlandse  nationaliteit.  De  Indo’s  hadden  in  de   Indonesische  republiek  een  moeilijke  maatschappelijke  positie  door  hun  afkomst,  waardoor  het   overgrote  deel  koos  voor  het  Nederlands  staatsburgerschap  en  vertrek  naar  Nederland.  Dit   gegeven  is  ook  in  de  film  verwerkt.  Theo  vertelt  in  een  voice-­‐over  dat  tussen  1949  en  1951  zo’n   200.000  Indo  Europeanen  afscheid  namen  ‘van  hun  moederland  om  te  vertrekken  naar  hun   vaderland.’  Later  zouden  er  nog  meer  volgen.  In  Gordel  van  Smaragd  is  een  geromantiseerde   voorstelling  neergezet.  Eerst  lijkt  Ems  te  genieten  van  een  Hollands  leven  in  Indië  hoewel  ze   afhankelijk  is  van  haar  oudere  blanke  echtgenoot.  Ems  zegt  tegen  Theo:  ‘Herman  heeft  me  uit  de  

                                                                                                                138  Marc  Duursma,  ‘Indië  zoals  het  werkelijk  was’,  Filmkrant    

139  Frank  van  Vree,  ‘Onze  gemartelde  bruid.  De  Japanse  bezetting  van  Indonesië  in  Nederlandse  films  en  

documentaires’,  in:  R.  Raben  (red.),  Beelden  van  de  Japanse  bezetting  in  Indonesië.  (Zwolle/Amsterdam   1999)  202-­‐217,  aldaar  215.    

 

62  

kampong  gehaald,  gaf  mij  eten,  geld,  kleren!  (…)’Ik  had  niets  vroeger,  niet  eens  schoenen,  ik  kom   uit  de  kampong.’140  Na  de  Japanse  bezetting  lijkt  Ems  echter  terug  te  verlangen  naar  haar  roots   en  raken  zij  en  Theo  van  elkaar  vervreemd.  Aan  het  einde  van  de  film  zwaait  de  Indonesische   vriendin  van  Ems,  Suti,  haar  geëmotioneerd  uit  als  zij  op  de  trein  stapt  op  weg  naar  het  schip   naar  Nederland.  Ems  ziet  haar  vriendin  staan  en  besluit  bij  haar  eigen  volk  te  willen  blijven.  Ze   doet  haar  roodgelakte  damesschoenen  uit  en  springt  van  de  trein,  op  blote  voeten,  zoals  zij  is   opgegroeid.        

De  film  volgt  zorgvuldig  de  waargebeurde  historische  ontwikkelingen  tussen  1939  en  

1949  die  steeds  worden  ingeleid  door  een  archieffilm.  Door  het  gebruik  van  archieffilms  heeft  de   film  een  documentair  karakter  gekregen.  Dit  wordt  versterkt  door  de  voice-­‐over  van  Ems  en   Theo  die  om  beurten  de  geschiedenis  van  het  land  vertellen.  Wel  doen  zij  dit  ieder  vanuit  hun   eigen  perspectief.  Theo  presenteert  zijn  koloniale  visie  op  deze  moeilijke  tijd.  Opvallend  is  zijn   stelling  waarom  Nederland  zich  uiteindelijk  terugtrok  uit  Indonesië:  ‘Het  buitenland  had  met   afkeuring  en  verbijstering  gereageerd  op  de  Tweede  Politionele  actie.  De  Veiligheidsraad  drong   aan  op  herstel  van  de  Republiek  en  Amerika  dreigde  zijn  Marshallhulp  op  Nederland  stop  te   zetten.  Nederland  haalde  bakzeil.’141  Dit  is  de  stelling  van  menig  veteraan  die  weer  naar  huis   werd  gestuurd.  Nederland  was  niet  de  verliezende  partij  maar  was  slechts  de  dupe  geworden   van  internationale  druk.  Dat  aan  Nederlandse  zijde  het  aantal  slachtoffer  toenam  door  militaire   onmacht  in  deze  guerrillaoorlog  wordt  niet  benoemd.  Ems’  personage  is  qua  politieke  visie   minder  goed  te  duiden  maar  legt  hier  en  daar  wel  de  andere  kant  van  het  verhaal  uit.  Zo  vertelt   zij  waarom  Soekarno  met  de  Japanners  wilde  samenwerken:  ‘Hij  wist  dat  hij  op  dat  gebied  van   de  Nederlanders  niets  te  verwachten  had.’  Na  de  Tweede  Wereldoorlog  heeft  Nederland  dit   Soekarno  lang  kwalijk  genomen  en  weigerde  met  deze  ‘collaborateur’  samen  te  werken.142        

De  pijnlijke  koloniale  tegenstellingen  die  in  Oeroeg  naar  voren  komen  zijn  in  Gordel  van  

Smaragd  minder  zichtbaar.  Zelfs  Ems,  die  geheel  afhankelijk  is  van  haar  oude  blanke  echtgenoot   zegt  in  het  koloniale  tijdperk  ‘een  geheel  onbezorgd  leven  te  hebben’.  Haar  echtgenoot,  Herman   Pons,  gespeeld  door  Bram  van  der  Vlugt,  is  een  typische  koloniaal,  gekleed  in  een  wit  tropenpak.   Waar  Hendrick  ten  Berghe  in  Oeroeg  duidelijk  ‘fout’  is,  is  Herman  Pons  veel  neutraler  neergezet.   Theo’s  oom  komt  al  meer  in  de  buurt  van  het  type  slechte  Hollander.  Hij  buit  zijn  inheemse   personeel  uit  en  noemt  hen  regelmatig  ‘apen’.  Het  komt  hem  uiteindelijk  duur  te  staan.  Er  is  in   Gordel  van  Smaragd  gekozen  voor  een  andere  invalshoek  dan  in  Oeroeg.  In  Hylkema’s  film  staat   een  jonge  Nederlandse  militair  centraal  die  langzaam  maar  zeker  doorkrijgt  dat  hij  in  een  foute   oorlog  terecht  gekomen  is.  Personage  Theo  is  een  planter  en  ervaart  deze  periode  heel  anders.  

                                                                                                                140  Scène  Gordel  van  Smaragd  0:30   141  1:54     142  0:55  

 

63  

Door  zijn  ogen  ziet  de  kijker  waarom  Nederland  nog  zo  graag  zijn  kolonie  had  willen  behouden.        

Met  de  Japanse  bezetting  wordt  een  eind  gemaakt  aan  de  Nederlandse  idylle.  De  Japanse  

personages  zijn  in  de  film  niet  uitgewerkt.  Het  zijn  vooral  koelbloedige  gedisciplineerde  harde   militairen  die  veel  geweld  gebruiken.  Theo  wordt  gemarteld  om  zo  twee  namen  op  te  geven  van   Nederlandse  mannen  waarmee  hij  samen  heeft  gevochten  tegen  de  Japanners.  Vervolgens  is  te   zien  hoe  zijn  twee  maten  worden  onthoofd.  Ook  Theo  stond  dit  lot  te  wachten  maar  Ems  weet   dit  te  voorkomen  door  zich  aan  te  bieden  aan  de  Japanse  officier.  De  sociëteit  wordt  omgebouwd   tot  bordeel  en  de  Nederlandse  en  Indo-­‐vrouwen  moeten  daar  dienen  als  ‘troostmeisje’  voor  de   Japanse  militairen.  De  mannen  hebben  het  zwaar  in  het  Jappenkamp  waar  zij  worden   kaalgeschoren,  worden  gedwongen  om  met  andere  kampgenoten  te  vechten,  Japanse  liederen   moeten  zingen  en  steeds  hongerig  op  zoek  zijn  naar  meer  eten.  Als  Theo  voedsel  heeft   achtergehouden  wordt  hij  zwaar  gestraft  en  opgesloten  in  een  kooi,  waarbij  hij  ernstige   oogbeschadiging  oploopt.          

Na  de  Japanse  bezetting  kan  de  rust  niet  wederkeren.  Ems  en  Theo  ontmoeten  elkaar  

weer  maar  zijn  door  de  bezettingsjaren  van  elkaar  vervreemd.  Theo  verwijt  Ems  met  de   Japanners  te  hebben  samengewerkt  terwijl  zij  dit  heeft  gedaan  om  hem  te  redden.  Eerst  haalt   Ems  Theo  uit  het  kamp  maar  ze  moeten  daar  tijdens  de  bersiap-­‐periode  weer  terug  om   bescherming  te  zoeken  voor  onrust  en  geweld  van  Indonesische  bendes.  In  de  film  zijn  groepen   Indonesische  mannen  te  zien  die  met  veel  lawaai  en  brandende  fakkels  de  sociëteit  grotendeels   vernielen.  Uiteindelijk  wordt  ook  het  kamp  aangevallen.  Theo  geeft  de  Japanners  hiervan  de   schuld:  ‘Meer  dan  300  jaar  was  het  rustig  geweest  in  Nederlands-­‐Indië.  In  een  paar  jaar  tijd   hadden  de  jappen  de  verhoudingen  verpest.  De  loyale  zachtmoedige  Indonesiër  was  fanatiek   geworden.’143  Vanaf  1942  is  Nederland  in  deze  film  zelf  slachtoffer  geworden  van  bezetting  en   geweld.      

Als  uiteindelijk  de  eerste  Nederlandse  troepen  in  Indonesië  aankomen  krijgt  Theo  weer  

hoop:  ‘De  Nederlanders  namen  geleidelijk  hun  posities  in  het  dagelijks  leven  weer  in.  Even  flink   de  schouders  er  onder,  de  zaak  streng  aanpakken  en  alles  zou  weer  in  orde  komen.  Dat  was  de   stemming.’144  Dat  deze  stemming  gebaseerd  is  op  valse  hoop  wordt  duidelijk  als  Theo  met  zijn   oom  naar  huis  keert.  De  mythe  dat  alles  zal  worden  hersteld  zoals  het  was  wordt  met  geweld   vernield.     Scène  1:24-­‐1:25   Theo,  zijn  oom  en  zijn  administrateur  van  de  plantage  Boon,  keren  terug  naar  huis.  Het  huis  is   veranderd  in  een  naaiatelier  en  verschillende  Indonesiërs  zijn  er  aan  het  werk.  Fluitend  komt  

                                                                                                                143  1:17   144  1:20  

 

64  

Theo’s  oom  binnen.  De  sfeer  is  gespannen.   Theo:  ‘Oom,  misschien  kunnen  we  morgen  beter  terugkomen’   Oom:  ‘Ik  ga  niet  weg,  ik  woon  hier!’  Ondertussen  smijt  hij  woest  met  een  aantal  dingen  door  de   kamer     Indonesische  man,  een  voormalige  bediende:  ‘Dat  is  geweest  meneer.’   Theo:  ‘Kom  op  we  gaan!’  Boon  trekt  Theo’s  oom  aan  zijn  arm  maar  hij  blijft  dingen  overhoop   gooien.   Boon:  ‘Ophouden!’  Theo’s  oom  duwt  Boon  van  zich  weg.  Alle  Indonesiërs  blijven  ondertussen   stoïcijns  aan  het  doorwerken.  Dan  kijkt  de  Indonesische  man  op.  Hij  pakt  een  schaar  van  de  grond   en  snijdt  hiermee  Theo’s  oom  zijn  keel  door.     Theo  gaat  naar  huis  en  is  woest.  Tegen  Ems  roept  hij:  ‘Ik  schiet  ze  kapot,  ik  schiet  ze  allemaal   kapot,  Jappen,  Javanen,  het  is  allemaal  een  pot  nat!’       Wie  de  Indonesische  strijders  precies  zijn  blijft  in  het  midden.  Deze  personages  zijn  niet  echt   uitgewerkt.  Zij  worden  in  de  film  uitgebeeld  als  zwijgzame  mannen  die  zich  in  groepen   manifesteren  om  koloniale  doelwitten  aan  te  vallen.  Een  opvallend  gegeven  is  dat  aan   Nederlandse  zijde,  op  het  leger  na,  alleen  de  Indo  Boon  strijdlustig  tegen  de  aanvallen  van  de   Indonesiërs  ingaat.  Boon  is  administrateur  bij  de  rubberplantage  en  is  neergezet  als  een   koloniale  reactionair.145  Theo  zegt  na  de  moord  op  zijn  oom  ‘mensen  kapot  te  willen  schieten’   maar  doet  niets  en  staat  steeds  beteuterd  te  kijken  als  Boon  het  geweld  opzoekt.  Als  het   jappenkamp  wordt  aangevallen  is  het  Boon  die  Theo  en  Ems  beschermd  en  een  Indonesiër  van   het  dak  afschiet.  Als  Boon  en  Theo  op  een  groep  Indonesische  nationalisten  inrijden  springt   Theo  uit  de  auto  terwijl  Boon  vol  op  de  groep  inrijdt  en  er  op  los  schiet.  Ook  als  de   rubberplantage  is  aangevallen  en  Boon  en  Theo  de  schade  opnemen  is  Boon  in  voor  wraak.  Bij   het  vinden  van  een  lijk  van  een  nationalist  legt  Boon  er  een  handgranaat  onder.  Theo  vraagt   verbaasd:  ‘Wat  doet  u?’  Boon  reageert  grinnikend:  ‘Dat  is  voor  zijn  vriendjes,  voor  als  ze  hem   later  komen  halen.  Als  ze  hem  optillen  zegt  hij  boem’146        

Ook  in  Gordel  van  Smaragd  komt  het  Nederlandse  leger  er  niet  goed  van  af.  Het  is  na  

Oeroeg  de  tweede  film  waar  Nederlands  militair  geweld  is  verbeeld  tegen  de  Indonesische   bevolking.  Botte  Nederlandse  militairen  pakken  in  de  film  de  kwetsbare  kampongbewoners   hard  aan  omdat  zij  op  zoek  zijn  naar  een  ‘plopper’  die  de  rubberplantage  heeft  aangevallen.  De   mannen  worden  gescheiden  van  de  vrouwen  en  kinderen,  die  gillen  en  huilen  als  zij  op  een  rij   moeten  toezien  hoe  hun  mannen  onder  schot  worden  gehouden.  Ems  en  Theo  kijken  toe.  Als  een  

                                                                                                                145  Zijn  naam  lijkt  te  verwijzen  naar  Tjallie  Robinson,  pseudoniem  voor  Jan  Boon,  een  bekende  

voorvechter  van  de  Indische  cultuur.     146  1:40  

 

65  

klein  meisje  komt  aanlopen  zwaait  Ems  even  naar  haar.  Boon  komt  er  vervolgens  achter  dat  het   meisje  een  riem  draagt  vol  met  handgranaten.  Het  meisje  rent  bang  een  hut  binnen  waar   Nederlandse  militairen  nog  twee  mannen  tevoorschijn  halen  die  zich  verborgen  hielden.  Een  van   de  mannen  wordt  door  de  commandant  direct  doodgeschoten.  De  ander  krijgt  een   sigarettenpeuk  uitgedrukt  in  zijn  hand.  Voor  Theo  worden  de  wreedheden  te  veel.  Hij  slaat  de   commandant  met  een  stok  hard  in  zijn  rug.          

Opvallend  is  dat  in  deze  scène  er  alleen  voor  gekozen  is  om  Theo’s  reactie  op  het  geweld  

uit  te  beelden.  Ems  reactie  is  niet  zien  terwijl  zij  echt  een  band  heeft  met  de  bevolking.  Zij  kwam   steeds  meer  in  de  kampong  waar  ze  behalve  haar  stiefvader  ook  de  wonden  van  de  nationalisten   verzorgt  die  eerder  de  plantage  van  Theo  hadden  aangevallen.  Ze  lijkt  hiervoor  niet  echt   politieke  motieven  te  hebben  maar  doet  het  meer  vanuit  een  plichtsbesef  ten  opzichte  van  de   mensen  waarmee  zij  opgroeide.  In  de  volgende  scène  gaat  het  stel  naar  een  nieuwjaarsfeest.   Theo  lijkt  door  te  krijgen  dat  Nederland  niets  meer  in  Indonesië  te  zoeken  heeft.  Als  zij  voorbij   een  tank  lopen  zegt  hij  tegen  Ems:  ‘Het  is  allemaal  een  grote  illusie.  Daar  staat  onze  superioriteit   en  onschendbaarheid.’147  Voor  Theo  is  het  duidelijk  dat  hij  terug  wil.  Ems  spreekt  er  niet  over,     maar  zal  aan  het  einde  van  de  film  de  beslissing  nemen  om  te  blijven.  Haar  beslissing  betekent   het  einde  van  de  relatie  tussen  haar  en  Theo  die  parallel  loopt  met  het  einde  van  Nederlands   koloniale  gezag  over  Indonesië.  De  treinscène  verbeeldt  tot  slot  een  Nederlands  perspectief.   Theo  ziet  vanaf  het  balkon  van  de  trein  zijn  vrouw  staan  terwijl  de  trein  verder  rijdt.  De  blanke   man  ziet  ‘zijn  Indië’  verdwijnen.     5.3  Receptie   5.  3.1  Kritiek  uit  Indische  kring   Gordel  van  Smaragd  is  de  eerste  Nederlandse  speelfilm  waarbij  de  positie  van  Indo-­‐Europeanen   in  de  nadagen  van  de  kolonie  wordt  behandeld.  De  verwachtingen  van  de  Indo-­‐gemeenschap   waren  daarom  hooggespannen.  Het  was  Seunke’s  intentie  om  een  zo  goed  mogelijk  beeld  te   geven  van  deze  gevoelige  geschiedenis  en  niet  om  ‘zijn  eigen  Indië’  te  creëren,  zoals  hij  zelf   stelde  in  Filmkrant.  Uit  Indische  kringen  kwam  echter  veel  kritiek.  In  Ons  Indische  Erfgoed  zet  de   antropoloog  en  bestuurskundige  Lizzy  van  Leeuwen  de  discussie  die  ontstond  uiteen.148  De   speelfilm  bood  geen  waarheidsgetrouwe  weergave  van  wat  Indische  mensen  of  Indo’s  hadden   meegemaakt  in  de  nadagen  van  de  kolonie,  zo  luidde  de  kritiek.149  Ook  zou  Seunke  het  verschil   tussen  Indisch  en  Indonesisch  niet  goed  hebben  begrepen.    

                                                                                                                147  1:52  

148  Lizzy  van  Leeuwen,  Ons  Indisch  Erfgoed,  206.   149  Rob  Dumas,  ‘Is  de  kritiek  op  Gordel  van  Smaragd  fair?’  in  Blimbing,  

http://www.blimbing.nl/archief/gordel.htm  

 

66  

   

Recensent  Ricci  Scheldwacht  stelt  in  HP  de  Tijd:  ‘Gordel  van  Smaragd  deugt  van  geen  

kanten’.  De  recensent  spreekt  zelfs  van  ‘karaktermoord’.150  Scheldwacht  neemt  het  Seunke   kwalijk  dat  hij  Ems  aan  het  einde  voor  het  verblijf  Indonesië  laat  kiezen,  wat  niet  overeen  komt   met  de  realiteit.  Volgens  de  recensente  breekt  Seunke  hier  in  ‘een  klap  alles  af  wat  hij  zorgvuldig   leek  te  hebben  opgebouwd’.  Scheldwacht  vervolgt  haar  betoog:  ‘Bleven  er  dan  geen  Indo’s  in   Indonesië?  Natuurlijk  wel,  en  ook  Ems  zou  gebleven  zijn  als  ze  daarvoor  een  reden  had  gehad.   Familie  bijvoorbeeld.  (…)  Maar  ze  heeft  alleen  Pierre  Bokma  en  die  gaat  naar  Holland.  Ems  heeft   helemaal  niets  te  zoeken  in  Indië.  Dat  heeft  Seunke  nou  net  twee  uur  getoond’.  Dat  de  regisseur   niet  zo’n  ‘politieke  correcte’  film  wilde  maken  wuift  Scheldwacht  weg.  ‘Hij  zadelt  zijn   hoofdpersoon  op  met  schuldgevoel  jegens  haar  eigen  mensen.  Hoezo  eigen  mensen?  (…)  Indisch,   Indonesisch,  ach  wat  maakt  het  uit.  Ze  blijft  een  exotisch  mysterieus  vrouwtje.’  Over  Seunke’s   motivatie  om  de  film  te  maken  stelt  Scheldwacht:  ‘Seunke  blijkt  niets  van  zijn  Ems  begrepen  te   hebben,  al  zijn  Indische  vriendinnetjes  te  spijt.’151        

Ook  literatuurwetenschapper  Pamela  Pattynama  analyseert  de  Gordel  van  Smaragd.  Net  

als  in  het  personage  Rita  uit  Oeroeg  ziet  zij  ook  in  Ems  een  clichématig  figuur:  ‘In  haar  zijn  alle   stereotypen  van  de  “oosterse  vrouw”  gecombineerd  met  die  van  de  “halfslachtige  Indo”;  ze  is   gewillig  en  verleidelijk;  ze  is  het  arme  Indo-­‐meisje  dat  door  de  vaderlijke  tuan  besar  gered   wordt  uit  de  achterlijke  kampong;  ze  is  de  zwoele  nachtclubzangeres  die  in  de  soos  de  blikken   van  alle  mannen  op  haar  lichaam  vestigt;  ze  is  de  opofferende  vrouw  die  zich  prostitueert  met  de   vijand;  ze  helpt  de  Indonesische  pemuda  niet  uit  politieke  keuze,  maar  uit  traditioneel  aan  alle   vrouwen  toegeschreven  zorg.  En  ten  slotte  bezit  Ems  het  ‘typische’  minderwaardigheidscomplex   van  de  Indo’s,  in  werkelijkheid  een  misplaatst  superioriteitsgevoel  van  witte  Nederlanders.’152   Pattynama  concludeert  dat  Gordel  van  Smaragd  alle  koloniale  clichés  nog  eens  in  herinnering   roept  wat  wordt  veroorzaak  door  de  visie  die  de  film  uitdraagt:  “de  visie  van  de  witte  man  in  het   witte  pak”.  Volgens  Pattynama  krijgt  de  Nederlandse  houding  jegens  de  Indonesische  bevolking,   noch  de  werkelijke  dilemma’s  enig  profiel.  Ook  als  Nederlandse  militairen  de  kampong   binnenvallen  en  daar  een  willekeurige  Javaan  neerschieten  is  alleen  Theo  het  echte  slachtoffer:   ‘De  kijker  wordt  zich  bewust  van  de  gevolgen  van  de  Japanse  wreedheid  voor  Nederlandse   mannen:  de  enige  echte  werkelijke  slachtoffer  van  de  Japanse  oorlog.’153        

De  kritiek  vanuit  Indische  kring  verklaart  criticus  Rob  Dumas  in  het  Indische  magazine  

Bimbling  door  de  wijze  waarop  de  film  in  de  publiciteit  is  gekomen:  ‘Als  film  waarin  de  Japanse   bezetting,  de  Indonesische  revolutie  en  de  moeilijke  positie  waarin  de  Indo's  zich  destijds  

                                                                                                                150  Ricci  Scheldwacht,  ‘Karaktermoord’  in  HP/DeTijd,  3-­‐10-­‐1997   151  Ibidem.    

152  Pamela  Pattynama,  ‘Een  verstoorde  idylle’  in  R.  Raben  (red.),  Beelden  van  de  Japanse  bezetting  in  

Indonesië.  (Zwolle/Amsterdam  1999)  220-­‐221,  aldaar  221.   153  Ibidem.    

 

67  

bevonden,  op  de  voorgrond  worden  geplaatst.’154  Volgens  Dumas  is  dit  in  werkelijkheid  niet  echt   waar  de  film  over  gaat.  De  film  gaat  volgens  Dumas  over  de  liefde  tussen  een  ‘totok’  en  een   ‘halfbloed’.  Het  probleem  is  alleen  dat  Ems  niet  kan  worden  beschouwd  als  ‘een  werkelijk  Indo-­‐ meisje’  omdat  het  voor  ‘totok’  Seunke  niet  duidelijk  is  ‘wat  “Indisch  zijn”  voor  Indo’s  betekent’  zo   stelt  Dumas.  Uiteindelijk  is  het  volgens  de  criticus  niet  nodig  om  de  regisseur  ‘aan  het  kruis  te   nagelen’.  De  film  geeft  de  kijker  wel  een  redelijke  indruk  ‘van  wat  Europeanen  op  Java  (en   Sumatra)  in  de  periode  van  de  bersiap  hebben  doorstaan’.  Ook  prijst  de  criticus  Seunke  dat  hij   dit  gevoelig  stuk  Indische  historie  heeft  willen  verbeelden:  ‘Immers,  voor  het  maken  van  deze   film  was  een  grote  dosis  moed  en  zelfvertrouwen  nodig  waarvoor  Orlow  Seunke  zeker  alle   waardering  en  respect  van  verdient.’155   In  de  Pasarkrant  reageerde  Seunke  op  de  commotie.  In  een  interview  met  Ricci   Scheldwacht  zegt  de  regisseur:  ‘Met  alle  respect,  dat  jullie  nog  steeds  zitten  te  wachten  op  een   Indische  speelfilm,  daar  heb  ik  toch  niks  mee  te  maken.  Daar  moeten  jullie  zelf  wat  aan  doen.’156   Seunke  beschouwde  zichzelf  achteraf  wel  ‘waanzinnig  gekwetst  door  de  Indische  gemeenschap’.   Tegen  Scheldwacht  zegt  hij:  ‘Als  ik  nu  jullie  stukjes  lees,  dan  spreekt  er  een  soort  haat  uit,  omdat   jullie  zoveel  met  die  identiteit  van  de  Indo  bezig  zijn.  Jullie  zitten  met  al  die  vragen.  Die  mensen   destijds  niet.’  Het  verwijt  dat  Ems  niet  echt  Indisch  is  spreekt  hij  niet  echt  tegen.  ‘Ems  is   gemodelleerd  naar  Anna  Karenina  en  Madame  Bovary,  maar  ze  heeft  ook  trekken  van  een   Indische  vrouw  met  wie  ik  twintig  jaar  geleden  iets  heb  gehad.  Die  onzekerheid,  dat   behaagzieke.  Maar  of  dat  typische  Indische  trekken  zijn  dat  weet  ik  niet’.  (…)  In  Gordel  van   Smaragd  wordt  een  karakter  neergezet  die  Indisch  is,  zonder  dat  ik  direct  die  problematiek  wil   uitdiepen.’157      

Wat  een  onbesproken  punt  blijft  in  de  nabeschouwing  van  de  film  bij  zowel  critici  als  

Seunke  zelf  is  de  nauwe  betrokkenheid  van  producent  Wim  Lehnhausen,  zie  zelf  tot  de  tweede   generatie  Indo’s  behoort.  Zijn  ouders,  beide  van  Indo-­‐Europese  komaf,  kwamen  in  de  jaren   vijftig  in  Nederland  wonen.  Lehnhausen  zegt  met  ‘een  korreltje  zout’  naar  de  reacties  te  kijken:   ‘Het  is  een  discutabel  onderwerp,  waarbij  de  ene  partij  vindt  dat  het  teveel  de  ene  kant  op  gaat   vindt  de  ander  weer  precies  het  tegenovergestelde.’158  Lehnhausen  is  wel  tevreden  over  het   eindresultaat:  ‘De  film  heeft  wel  degelijk  geprobeerd  om  beide  kanten  van  het  verhaal  te   belichten.’159  Volgens  Lehnhausen  waren  zeker  niet  alle  reacties  van  Indo’s  negatief  en  kregen  de   filmmakers  ook  positieve  berichten  vanuit  de  Indische  gemeenschap.  Lehnhausen  stelt  dat  in  de  

                                                                                                                154  Dumas,  ‘Is  de  kritiek  op  Gordel  van  Smaragd  fair?’     155  Ibidem.     156  Ricci  Scheldwacht,  ‘Ik  ben  waanzinnig  gekwetst  door  de  Indische  gemeenschap’  in  Pasarkrant,  

december  1999  zoals  geciteerd  bij  Lizzy  van  Leeuwen,  Ons  Indische  Erfgoed  (Amsterdam  2008),  210-­‐211.     157  Ibidem.     158  Interview  Wim  Lehnhausen  26-­‐10-­‐2012,  zie  bijlage.     159  Ibidem.    

 

68  

film  het  gevoel  van  Indo’s  ten  opzichte  van  Nederland  en  Indonesië  centraal  is  gezet.  Een  gevoel     wat  hij  ook  bij  zijn  eigen  moeder  terug  zag:  ‘Mijn  moeder  voelde  ze  zich  in  principe  Indisch  maar   ze  is  ook  Nederlands.  Wat  in  de  film  enorm  geprobeerd  is,  is  de  liefde  voor  het  land  en  het  niet   los  kunnen  en  willen  laten,  te  verbeelden.  Het  laat  de  logica  waarom  ze  moesten  gaan  even  in  het   midden.’160  Dat  Seunke  zich  later  gekwetst  voelde  door  de  reacties  begrijpt  hij  wel:  ‘Hij  heeft   enorm  zijn  best  gedaan  en  heeft  geprobeerd  een  integere  film  te  maken.’161       5.3.2  Reactie  ‘belanda’s’   Lizzy  van  Leeuwen  spreek  in  Ons  Indisch  Erfgoed  van  een  ‘waterscheiding  binnen  de   Nederlandse  filmkritiek.162  Volgens  van  Leeuwen  kwam  er  een  veelzeggende  culturele   tegenstelling  aan  het  licht  waarbij  de  film  ‘vrijwel  unaniem  werd  neergesabeld  door  Indo-­‐critici’   en  ‘eensgezind  geprezen  door  ‘belanda’  recensenten.163  Deze  stelling  klopt  niet.  De  Nederlandse   critici  zijn  zeker  niet  zo  eensgezind  als  Van  Leeuwen  doet  geloven  en  bij  lange  na  niet  allen   positief.    Wat  wel  een  verschil  is  met  de  Indo-­‐critici  is  dat  de  Nederlandse  recensenten  zich  niet   lijken  te  storen  aan  de  visie  van  de  ‘witte  man’.  Wellicht  heeft  dit  te  maken  met  het  feit  dat  de   recensenten  zelf  witte  mannen  zijn.  Marc  Duursma,  die  Seunke  eerder  interviewde  voor   Filmkrant  noemt  de  film  in  dagblad  Trouw  juist  zeer  genuanceerd  en  vraagt  zich  af  of  Seunke  de   historie  wellicht  met  iets  minder  respect  had  moeten  bejegenen.164  Duursma  stelt  dat  de  film   meer  op  een  met  fictieve  elementen  geïllustreerde  documentaire  is  gaan  lijken.  Dat  de  film   begrip  toont  voor  het  Nederlandse  streven  naar  behoud  van  Indonesië,  waar  hij  Seunke  eerder   in  Filmkrant  kritisch  over  ondervroeg,  noemt  Duursma  in  het  dagblad    ‘opvallend  en  prikkelend’,   gezien  de  toon  van  documentaires  uit  die  tijd.  Van  de  Nederlandse  recensenten  is  het  alleen   Joost  Niemöller  die  Seunke  destijds  confronteerde  met  zijn  clichématige  verbeelding  van  een   Indo-­‐vrouw,  waar  Seunke  verbaasd  op  reageerde.        

 De  kritiek  op  de  film  van  de  Nederlandse  recensenten  is  dat  het  liefdesdrama  doodslaat  

doordat  het  veel  grotere  drama  op  sociaal  en  politiek  niveau  overheerst.  In  Algemeen  Dagblad   stelt  Ab  Zagt  dat  Seunke  te  veel  bezig  was  archiefbeelden  te  tonen  ‘voor  diegenen  die  op  school   tijdens  de  geschiedenislesjes  niet  goed  hebben  opgelet’.165  Ook  Marc  Moorman  in  Parool  noemt   de  film  ‘een  verpakt  lesje  in  vaderlandse  geschiedenis.’166  In  Elsevier  noemt  recensent  Rob   Scheers  de  film  ‘onevenwichtig’  en  mist  dramatiek,  onder  andere  bij  het  oorlogsgeweld  dat  in  de   film  te  zien  is.  ‘Geweld  dat,  of  het  nu  van  Nederlanders,  Indonesiërs  of  Japanners  komt,  geweld  

                                                                                                                160  Ibidem.     161  Ibidem.     162  Lizzy  van  Leeuwen,  Ons  Indische  Erfgoed,  210-­‐211.   163  Ibidem.  

164  Marc  Duursma,  ‘Liefde  bezijkt  onder  druk  van  geschiedenis’  in  Trouw,  2-­‐10-­‐1997   165  Ab  Zagt,  ‘Orlow  Seunke  wil  veel  en  bereikt  weinig’  in  Algemeen  Dagblad,  2-­‐10-­‐1997   166  Marc  Moorman,  ‘Verpakt  lesje  in  vaderlandse  geschiedenis’  in  Parool,  1-­‐10-­‐1997  

 

69  

blijft.’167  Ook  Pieter  van  Lierop  stelt  in  het  Utrechts  nieuwsblad  dat  Seunke  ‘te  neutraal  en   afstandelijk’  blijft  en  noemt  de  film  ‘mooi,  maar  niet  meeslepend’.168            

Maar  waar  de  een  zich  aan  stoort  is  de  ander  juist  zeer  tevreden.  Dat  er  niet  zo  veel  

passie  in  het  verhaal  zit  vindt  Peter  van  Bueren  in  de  Volkskrant  juist  aan  de  film  te  prijzen:   ‘Gelukkig  maar,  anders  was  het  misschien  een  sentimentele  draak  geworden.’169  Van  Bueren  is   zeer  te  spreken  over  de  afwisseling  tussen  het  historisch  archiefmateriaal  en  het  liefdesdrama:   ‘Geschiedenis  en  fictie  versterken  elkaar.’  Van  Bueren  noemt  Gordel  van  Smaragd  ‘een  prachtig   gemaakte  en  mooi  gespeelde,  zinvolle,  volwassen  film,  die  bewijst  dat  er  best  af  en  toe  iets   bijzonders  in  Nederland  wordt  gemaakt.’170  Ook  Hans  Beerenkamp  in  NRC  Handelsblad  is  zeer   positief  en  noemt  de  film  Oeroeg  ‘achteraf  bezien  een  vingeroefening  in  vergelijking  met  Orlow   Seunke’s  Gordel  van  Smaragd’  wat  de  recensent  ‘een  globale  maar  redelijk  complete   terreinverkenning  van  de  historische  gebeurtenissen  tussen  1939  en  1949’  noemt.171  In   tegenstelling  tot  veel  van  de  Indo-­‐critici  vindt  Beerenkamp  de  film  ‘een  imposante  poging  om  de   standpunten  van  alle  bij  de  Indonesische  dekolonisatie  betrokken  groepen  eerlijk  en   gelijkwaardig  tot  hun  recht  te  laten  komen.’172  Ook  in  het  Indische  tijdschrift  Moesson,  waar  in   1993  nog  veel  ophef  was  ontstaan  over  de  film  Oeroeg,  uitte  de  Nederlandse  columnist  Riny   Boeijen  zich  positief.  Boeijen  vindt  dat  Seunke  absoluut  geslaagd  is  om  de  verschillende   gezichtspunten  van  de  geschiedenis  te  laten  zien  en  stelt  tevreden:  ‘Eindelijk  een  film  zonder   collectief  schuldgevoel  over  een  koloniaal  verleden.’173         5.4  Conclusie   Regisseur  Orlow  Seunke  wilde  een  speelfilm  maken  waarin  het  onder  andere  begrijpelijk  wordt   waarom  het  voor  Nederland  belangrijk  was  om  haar  kolonie  te  behouden.  Deze  insteek  wijkt  af   van  de  andere  drie  speelfilms  uit  dit  onderzoek.  Seunke  zette  zich  bewust  af  tegen  de   documentaires  die  over  dit  onderwerp  werden  gemaakt,  die  meer  inspelen  op  een  collectief   schuldgevoel.  In  Gordel  van  Smaragd  is  het  kolonialisme  in  vergelijking  met  Oeroeg  veel   genuanceerder  neergezet.  Daarnaast  zette  Seunke  Nederland  ook  neer  als  slachtoffer.  Ten  eerste   van  de  Japanners  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  en  vervolgens  tijdens  de  bersiap-­‐periode,  van   de  Indonesiërs.  Aan  de  andere  kant  kiest  Seunke,  net  als  de  andere  regisseurs,  ervoor  om  de   Nederlandse  legertop  als  slechte  personages  te  verbeelden.      

                                                                                                                167  Rob  Scheers,  ‘Mag  ik  je  kampong  zien?’  in  Elsevier,  27-­‐9-­‐1997   168  Pieter  van  Lierop,  ‘Mooi,  maar  niet  meeslepend’  in  Utrechts  nieuwsblad,  1-­‐10-­‐1997   169  Peter  van  Bueren,  ‘Gelukkig  weet  Seunke  afstand  te  bewaren’  in  de  Volkskrant,  2-­‐10-­‐1997   170  Ibidem.   171  Hans  Beerenkamp,  ‘Seunke  geeft  dekolonisatie  eindelijk  een  echte  kroniek’  in  NRC  Handelsblad,  1-­‐10-­‐

1997   172  Ibidem.     173  Riny  Boeijen,  ‘Gordel  van  Smaragd  van  Orlow  Seunke’  in  Moesson  nr  46,  oktober  1997  

 

70  

   

 Waar  Theo  symbool  staat  voor  Nederland  lijkt  Ems  symbool  te  staan  voor  de  Indische  of  

Indonesische  gemeenschap  in  Indonesië.  Dit  zijn  echter  twee  verschillende  groepen.  Haar   verhaal  is  mede  daardoor  lastiger  te  plaatsen.  Ems  lijkt  eerst  heel  content  met  haar  leven  onder   de  Hollanders  maar  groeit  uit  tot  een  onafhankelijke  vrouw  die  zich  meer  en  meer  tussen  de   Indonesische  bevolking  beweegt.  Maar  Ems  is  van  Indo-­‐Europese  afkomst.  Haar  keuze  om   uiteindelijk  in  Indonesië  achter  te  blijven  komt  niet  overeen  met  de  historische  werkelijkheid.   Het  grootste  gedeelte  van  deze  bevolkingsgroep  vertrok  na  de  soevereiniteitsoverdracht  naar   Nederland.        

Uit  interviews  uit  de  jaren  negentig  blijkt  dat  Seunke,  net  als  Hylkema,  de  behoefte  

voelde  om  de  geschiedenis  van  het  verlies  van  Indonesië  kenbaar  te  maken  aan  een  breed   publiek.  De  regisseur  heeft  volgens  eigen  zeggen  niet  ‘zijn  eigen  Indië’  willen  maken.  Door  het   gebruik  van  archiefmateriaal  probeerde  hij  dicht  bij  de  historische  feiten  te  blijven.  Op   chronologische  wijze  krijgt  de  kijker  aan  de  hand  van  archiefmateriaal  een  overzicht  wat  er  zich   tussen  1939  en  1949  heeft  afgespeeld  in  Indonesië.  Het  liefdesdrama  tussen  Theo  en  Ems  loopt   parallel  aan  de  spanningen  tussen  Nederland  en  Indonesië  gedurende  deze  periode.        

Veel  Indo’s  zijn  zeer  kritisch  over  de  film.  Dat  juist  deze  groep  reageert  is  niet  vreemd.  

Het  is  de  eerste  speelfilm  die  de  positie  van  Indo’s  in  de  laatste  fase  van  het  koloniale  tijdperk   verbeeldt.  Het  personage  Ems  is  volgens  de  reacties  uitgewerkt  vanuit  de  visie  van  een  witte   koloniale  man.  Ems  voldoet  als  gewillige  mooie  exotische  vrouw  aan  alle  stereotypen.  Van   Leeuwens  bewering  dat  alle  ‘belanda’  recensenten  wel  positief  waren  klopt  niet.  Wat  wel  klopt  is   dat  elke  de  Nederlandse  recensenten  zich  op  andere  punten  focust.  Deze  groep  sprak  juist  van   een  zeer  genuanceerde  film.  Het  koloniale  perspectief  werd  niet  gezien,  of  op  een  paar   uitzonderingen  na,  niet  als  storend  ervaren.      

 

71  

6.  Conclusie   De  belevingen  van  een  dienstplichtige  soldaat  die  niet  naar  Indië  wil,  een  doofpot-­‐affaire  die  in   toch  aan  het  licht  dreigt  te  komen,  een  Nederlandse  luitenant  op  zoek  naar  zijn  Indonesische   jeugdvriend  en  een  liefdesdrama  tussen  een  Nederlandse  jongen  en  Indo-­‐Europese  vrouw.  Het   zijn  vier  verschillende  verhalen  uit  Nederlandse  speelfilms  die  als  overeenkomst  hebben  dat   hierin  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  wordt  behandeld.  Het  zijn  ook  de  enige   Nederlandse  speelfilms  die  ooit  over  deze  oorlog  zijn  gemaakt.  In  dit  onderzoek  is  aan  de  hand   van  interviews  met  de  filmmakers,  een  filmanalyse  en  receptieonderzoek  uiteengezet  hoe  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  is  verbeeld  in  Nederlandse  speelfilms  en  hoe  deze   vervolgens  in  Nederland  zijn  ontvangen.       Visie  en  scenario   Een  opvallende  overeenkomst  tussen  de  regisseurs  van  de  vier  films  is  dat  zij  allen  van  dezelfde   generatie  zijn.  Zij  maakte  de  sociaal-­‐culturele  ontwikkelingen  van  de  jaren  zestig  en  zeventig   bewust  mee.  De  regisseurs  Hans  Hylkema  (1946),  Olga  Madsen  (1947)  en  Ben  Verbong  (1949)   hadden  in  grote  lijn  dezelfde  visie  op  het  Nederlandse  militaire  optreden  in  Indonesië.  Zij  zagen   het  als  een  onrechtvaardige  oorlog.  In  Gekkenbriefje,  De  Schorpioen  en  Oeroeg  is  dit  uitgangspunt   te  herkennen.  Sinds  de  uitlating  van  Joop  Hueting  in  1969  is  deze  kritische  houding  ook  in  tal   van  documentaires  terug  te  zien.  Regisseur  Orlow  Seunke  (1952)  zegt  in  interview  zich  juist   bewust  te  hebben  afgezet  tegen  deze  ‘politiek  correcte’  documentaires.  De  regisseur  heeft  met   de  Gordel  van  Smaragd  een  meer  genuanceerde  speelfilm  neergezet  waarin  de  wil  van   Nederland  om  de  kolonie  te  behouden  begrijpelijk  wordt  gemaakt.              

Zowel  het  scenario  van  Gekkenbriefje  als  Oeroeg  zijn  gebaseerd  op  een  novelle.  In  de  

Nederlandse  literatuur  is  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  een  breed  uitgemeten   thema.  Voor  regisseurs  ligt  er  dus  een  bron  aan  verhalen  klaar  om  te  verwerken  in  een   filmscenario.  Er  zit  echter  wel  een  risico  aan  verbonden.  Zowel  de  film  Gekkenbriefje  als  Oeroeg   kregen  de  kritiek  dat  de  novelle  toch  beter  was.  Bij  Ger  Verrips  Zorg  dat  je  een  Gekkenbriefje   krijgt  en  bij  Hella  Haasse’s  Oeroeg  stond  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  minder   centraal  dan  in  de  film.  Verrips’  novelle  speelt  zich  iets  later  af.  De  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  is  al  op  zijn  einde  en  de  hoofdpersoon  die  zijn  dienstplicht  wil   ontkomen  is  bang  voor  een  nieuwe  wereldoorlog  door  de  strijd  in  Korea.  Net  als  in  het  boek  wil   Van  Jossen  een  gekkenbriefje  bemachtigen  maar  in  de  film  om  aan  zijn  dienstplicht  in  Indonesië   te  ontkomen.  Madsen  heeft  in  haar  film  meer  een  psychologisch  drama  neergezet  terwijl  de   novelle  van  Verrips  kan  worden  beschouwd  als  een  politiek  pamflet.  Bij  Oeroeg  is  dit  juist   andersom.  Toen  Hella  Haasse  haar  boek  in  1947  schreef  was  de  afloop  van  de  oorlog  nog  niet  

 

72  

bekend.  Vijfenveertig  jaar  later,  toen  regisseur  Hans  Hylkema  de  novelle  verfilmde,  uiteraard   wel.  Hylkema  laat  zijn  verhaal  afspelen  ten  tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog.   Het  koloniale  tijdperk  komt  alleen  in  flashbacks  voor.  Waar  Haasse  schreef  over  culturele   tegenstellingen  verbeeldde  Hylkema  koloniaal  racisme.  De  film  Oeroeg  is  mede  daardoor  een   meer  politiek  beladen  verhaal  geworden.          

Ben  Verbong  gebruikte  voor  zijn  scenario  een  waargebeurde  moordzaak  op  vaandrig  

Aernout  ten  tijde  van  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  en  de  geruchten  die  zich   vervolgens  rondom  deze  moord  verspreidden.  Zijn  hoofdpersoon  baseerde  hij  op  ambtenaar   Frans  van  der  Putten,  die  de  moord  op  de  vaandrig  onderzocht.  Van  der  Putten  beweerde  dat  het   hier  ging  om  een  groot  corruptieschandaal  waar  veel  slachtoffers  zijn  gemaakt,  waaronder  de   vaandrig  zelf.  De  regisseur  stelde  samen  met  co-­‐scenarist  Pieter  de  Vos  een  dossier  samen  over   de  zaak,  die  in  de  jaren  zestig  stil  was  komen  te  liggen.  Verbong  wantrouwde  het  politieke   onderzoek  dat  was  gedaan  naar  Aernout  en  de  geruchten  van  Van  der  Putten  en  maakte  hier  een   speelfilm  over.          

Orlow  Suenke  baseerde  zijn  film  niet  op  een  bestaand  verhaal.  In  Gordel  van  Smaragd  

komen  diverse  thema’s  aan  bod  die  nooit  eerder  in  Nederlandse  speelfilms  zijn  verwerkt.   Suenke  heeft  de  tijdlijn  in  zijn  film  breder  getrokken  dan  de  andere  regisseurs.  De  periode  1945-­‐ 1950  in  Indonesië  is  al  een  onderbelicht  thema  in  de  Nederlandse  speelfilmgeschiedenis,  laat   staan  het  gehele  laatste  decennium  vanaf  1939.  In  Gordel  van  Smaragd  belandt  het   hoofdpersonage,  kolonialist  Theo,  in  een  Japans  interneringskamp  waar  hij  een  vreselijke  tijd   tegemoet  gaat.  Dit  onderwerp  is  nog  niet  eerder  belicht  in  Nederlandse  speelfilms,  net  zo  min  als   de  bersiap-­‐periode  waarin  veel  Nederlanders  werden  vermoord.  Daarnaast  is  Gordel  van   Smaragd  ook  de  eerste  Nederlandse  speelfilm  waar  de  positie  van  de  Indo-­‐Europese  bevolking   in  de  laatste  fase  van  het  koloniale  tijdperk  is  verbeeld.       Verbeelding   De  visie  van  de  regisseurs  ten  opzichte  van  de  oorlog  is  duidelijk  terug  te  zien  in  de  films.  In  de   films  Gekkenbriefje,  De  Schorpioen  en  Oeroeg  wordt  stelling  genomen  tegen  het  militaire   optreden  van  Nederland.  In  deze  drie  films  wordt  het  de  kijker  duidelijk  gemaakt  dat  het  hier   gaat  om  een  onrechtvaardige  oorlog.  Karakters  in  de  films  die  streven  naar  een  vorm  van   rechtvaardigheid  worden  van  bovenaf  afgestraft.  In  Oeroeg  is  luitenant  Johan  van  mening:   ‘oorlog  mag  nooit  een  excuus  zijn  voor  rechteloosheid’.  Als  Johan  misstanden  wil  rapporteren  bij   de  krijgsraad  wordt  hij  door  de  kolonel  terug  gestuurd  naar  Nederland.  In  Gekkenbriefje   vergelijkt  Willem  het  militaire  optreden  in  Indonesië  met  de  geallieerden  die  Europa  hebben   bevrijd.  In  Europa  moesten  de  geallieerde  troepen  de  Europese  landen  die  door  Hitler  waren   binnengevallen,  bevrijden  en  verdedigen.  In  Indonesië  had  militair  optreden  geen  noodzaak  en  

 

73  

was  daarom  niet  gerechtvaardigd  omdat  Nederland  immers  niet  werd  aangevallen.  Willems   overpeinzingen  om  daarom  niet  aan  deze  oorlog  deel  te  nemen,  worden  niet  echt  gehoord  en  hij   vereenzaamt  in  het  militaire  hospitaal.  In  De  Schorpioen  zit  de  onrechtvaardigheid  van  de  oorlog   vooral  in  het  morele  verval  binnen  het  Nederlandse  leger  aan  het  einde  van  de  koloniale  tijd.  De   eerlijke  vaandrig  die  in  de  gaten  houdt  of  het  rijst  naar  de  bevolking  gaat  en  of  de  wapenhandel   eerlijk  verloopt  wordt  door  zijn  leidinggevende  vermoord.  Ook  hoofdpersonage  Lou  Wolff  loopt   gevaar  als  hij  het  schandaal  onderzoekt.        

Met  Gordel  van  Smaragd  koos  regisseur  Suenke  koos  bewust  voor  een  andere  insteek.  In  

deze  speelfilm  is  behalve  Indonesië  ook  Nederland  het  slachtoffer.  Eerst  van  de  Japanners  en   vervolgens  tijdens  de  bersiap-­‐periode.  Dat  Nederland  vervolgens  een  poging  doet  om  het  gezag   in  de  kolonie  weer  te  herstellen  lijkt  daarom  niet  vreemd.  Dat  het  land  in  1949  uiteindelijk  de   oorlog  verliest,  wijdt  Theo  niet  aan  militaire  onmacht  maar  enkel  aan  internationale  druk.  Bij  de   ondertekening  van  de  soevereiniteitsoverdracht  is  Nederland  niet  de  verliezer  van  een   onrechtvaardige  oorlog  maar  juist  de  dupe  van  een  internationaal  machtsspel.          

Alle  vier  de  speelfilms  tonen  een  Nederlands  perspectief  op  de  Indonesische  

onafhankelijkheidsoorlog.  In  Gekkenbriefje  is  verbeeld  hoe  de  Nederlandse  staat  vlak  na  de   Tweede  Wereldoorlog,  onder  het  mom  van  ‘het  brengen  van  rust  en  orde’,  nog  een  koloniale   oorlog  voerde.  Vlak  na  de  bevrijding  is  het  Nederlandse  volk  echter  niet  bezig  met  deze  strijd   overzee.  De  dienstplichtige  Willem,  die  gedwongen  wordt  om  een  standpunt  in  te  nemen  over,   lijkt  er  haast  alleen  voor  te  staan.  Dat  ook  in  de  jaren  vijftig,  toen  de  oorlog  al  voorbij  was,  deze   oorlog  en  misstanden  die  destijds  plaatsvonden  niet  iets  was  waar  de  gemiddelde  Nederlander   van  wakker  lag,  blijkt  uit  De  Schorpioen.  In  de  film  van  regisseur  Ben  Verbong  heeft  zelfs   hoofdrolspeler  Lou  Wolff  eigenlijk  niets  met  deze  geschiedenis  maar  wordt  hij  er  vanwege  een   schandaal  toch  mee  geconfronteerd.  Te  zien  is  hoe  de  Nederlandse  regering  en  militaire   autoriteiten  gebruik  maken  van  hun  machtspositie  om  deze  schandalen  in  de  spreekwoordelijk   doofpot  te  stoppen.  In  Oeroeg  en  Gordel  van  Smaragd,  uit  1997,  staan  twee  Nederlandse  mannen   in  Indonesië  centraal  die  ieder  op  hun  eigen  manier  ontdekken  dat  ‘hun  Indië’  niet  meer  bestaat.   In  deze  films  is  geprobeerd  om  ook  het  verhaal  van  ‘de  andere  kant’  te  belichten.  In  Oeroeg  is  het   Johans  jeugdvriend  Oeroeg  die  vol  overtuiging  voor  de  onafhankelijkheid  van  zijn  land  vecht.  In   Gordel  van  Smaragd  is  daar  Ems,  de  Indo-­‐vrouw,  die  uiteindelijk  afstand  neemt  van  haar   Hollandse  leven  en  kiest  voor  haar  geboorteland  en  ‘eigen  volk’.        

Hoewel  er  in  Oeroeg  en  Gordel  van  Smaragd  een  poging  wordt  gedaan,  blijven  de  

Indonesische  en  Indo-­‐Europese  personages  onderbelicht.  Bij  de  karakters  die  wel  zijn   uitgewerkt  wordt  vaak  teruggegrepen  op  stereotypen.  Literatuurwetenschapper  Pamela   Pattynama  noemt  het  personage  Rita  in  Oeroeg  een  ‘aantrekkelijke  en  donkerogige  verleidster   die  achteraf  onbetrouwbaar  blijkt’,  wat  volgens  haar  geheel  in  lijn  is  met  vooroordelen  rondom  

 

74  

Indische  meisjes.  Ook  het  personage  Ems  in  Gordel  van  Smaragd  is  zeker  niet  vrij  van  een   clichématige  beeldvorming  van  Nederlanders  over  Indische  vrouwen.  Ze  is  ‘gewillig  en   verleidelijk,  (…)  de  opofferende  vrouw’,  aldus  Pattynama.  Ook  een  ander  personage  zoals  de   Indo-­‐Europese  man  ‘Boon’,  wordt  in  Gordel  van  Smaragd  weggezet  als  een  wat  simpele  koloniale   reactionair.  In  De  Schorpioen  staan  vooral  Nederlandse  personages  centraal.  De  enkele   Indonesiër  die  in  beeld  verschijnt,  is  bediende  of  een  radicaal  geklede  rebel.  Het  enige   uitgewerkte  Indonesische  personage  heeft  een  stereotype  rol  als  bediende  van  een  Nederlandse   militair.  Ze  is  onzeker,  handelt  uitermate  onderdanig  ten  opzichte  van  Nederlanders  en  spreekt   met  bibberende  stem.      

 Wat  de  films  alle  vier  gemeen  hebben  is  het  gegeven  dat  de  Nederlandse  legertop  er  zeer  

slecht  vanaf  komt.  In  de  films  wordt  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  geleid  door   figuren  met  weinig  moraal.  Een  opvallend  statement.  Bij  Gekkenbriefje,  De  Schorpioen  en  Oeroeg   staat  tegenover  de  mannen  die  streven  naar  een  beetje  rechtvaardigheid  een  machtsbeluste   hooggeplaatste  militair.  In  Gekkenbriefje  bestaat  de  legerleiding  enkel  uit  autoritaire  racistische   en  schreeuwerige  mannen.  De  Schorpioen  is  in  zijn  geheel  een  regelrechte  aanval  op  de  militaire   toplaag.  In  Oeroeg  is  de  ‘slechterik’  misschien  wel  het  mooist  uitgewerkt  door  acteur  Peter   Faber,  in  de  rol  van  sergeant-­‐majoor  Van  Bergen  Henegouwen.  In  Gordel  van  Smaragd  heeft  het   Nederlandse  leger  een  minder  prominente  rol  maar  ook  hier  zijn  het  weinig  heroïsche  figuren.      

Oeroeg  en  Gordel  van  Smaragd  zijn  de  enige  twee  films  waar  geweld  is  verbeeld  tussen  

Nederlanders  en  Indonesiërs.  Ook  oorlogsmisdaden  jegens  Indonesiërs  zijn  verbeeld.  In  Oeroeg   is  eerst  te  zien  hoe  een  krijgsgevangene  wordt  gemarteld  door  de  seregant-­‐majoor.  Later  in  de   film  wordt  ook  een  kampong  aangevallen.  De  daad  zelf  is  niet  te  zien,  wel  het  resultaat.  Het  dorp   is  afgebrand  en  op  een  baby  na  zijn  alle  bewoners  uitgemoord.  In  Gordel  van  Smaragd  kent  een   Nederlandse  commandant  geen  genade  als  hij  op  zoek  gaat  naar  een  ‘plopper’  in  de  kampong.   Het  kamp  wordt  onder  schot  gehouden  en  als  blijkt  dat  twee  bewoners  zich  verborgen  hebben   gehouden  wordt  een  van  hen  koelbloedig  doodgeschoten.  Tegenover  het  Nederlandse  geweld   staat  in  deze  twee  films  het  Indonesisch  geweld.  In  Oeroeg  zijn  bloedige  guerrillatactieken   verbeeld  en  ook  in  Gordel  van  Smaragd  wordt  de  keel  van  Theo’s  oom  doorgesneden  en  wordt   de  rubberplantage  meerdere  keren  aangevallen.  In  Oeroeg  is  het  onderlinge  geweld  steeds  een   vergeldingsactie,  van  beide  zijden.  De  krijgsgevangene  door  de  sergeant-­‐majoor  die  wordt   gemarteld  was  medeverantwoordelijk  voor  de  doorgesneden  keel  van  een  chauffeur.  Het  komt   de  sergeant-­‐majoor  duur  te  staan.  Naast  de  afgebrande  kampong  vindt  Johan  zijn  verminkte  lijk.   In  Gordel  van  Smaragd  is  er  één  militaire  aanval  te  zien.  Het  is  een  vergeldingsactie  op  de  aanval   op  de  plantage.  In  de  film  van  Seunke  komen  de  Indonesische  revolutionairen  regelmatig  in  actie   en  doen  er  alles  aan  om  de  Nederlanders  weg  te  jagen.          

 

 

75  

   

Een  andere  opvallende  overeenkomst  tussen  de  speelfilms  is  het  gebruik  van  

archiefmateriaal.  De  Schorpioen  speelt  zich  af  in  de  jaren  vijftig.  Op  een  televisie  zijn  beelden  te   zien  uit  een  journaal  over  de  Hongaarse  opstand  in  1956  tegen  de  Sovjet-­‐Unie.  Dit  is  behalve  een   tijdsaanduiding  ook  een  verwijzing  naar  de  vrijheidsstrijd  van  een  onderdrukt  volk  tegen  de   zittende  machthebber.  Volgens  regisseur  Ben  Verbong  toonde  hij  dit  in  zijn  film  als  een  duidelijk   statement  tegen  de  Nederlandse  regering.  In  zowel  Gekkenbriefje,  Oeroeg  als  Gordel  van  Smaragd   worden  archieffilms  getoond  over  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog,  waaronder  oude   polygoonjournaals.  Door  het  gebruik  van  archiefmateriaal  krijgen  de  speelfilms  meer  het   karakter  van  een  documentaire.  Het  wekt  ook  de  suggestie  van  authenticiteit  op.  Uiteindelijk  zijn   de  verhalen  natuurlijk  fictief.  Dat  ervoor  gekozen  is  om  archiefmateriaal  in  te  zetten  kan  ook  te   maken  hebben  met  het  gegeven  dat  regisseurs  misschien  dicht  bij  de  realiteit  wilde  blijven.  Zo   verklaarde  regisseur  Orlow  Seunke  in  een  interview  destijds  waarom  hij  het  historische   beeldmateriaal  in  zijn  speelfilm  heeft  verwerkt:  Hij  wilde  niet  zomaar  ‘een  eigen  Indië’  maken.        

Een  ander  interessant  gegeven  is  dat  De  Schorpioen,  Oeroeg  en  De  Gordel  van  Smaragd,  

de  drie  speelfilms  zich  in  Indonesië  afspelen,  allen  over  het  eiland  Java  gaan.  In  De  Schorpioen   gaat  het  om  een  Bandungse  moordzaak,  een  provincie  op  West-­‐Java.  In  Oeroeg  keert  Johan  als   luitenant  terug  naar  Java  waar  hij  ook  opgroeide.  Ook  het  liefdesdrama  van  Gordel  van  Smaragd   speelt  zich  op  dit  eiland  af.  Lange  tijd  is  dit  ook  het  belangrijkste  koloniale  eiland  geweest  voor   Nederland  maar  daar  kwam  eind  negentiende  eeuw  al  verandering  in.  Indonesië  is  de  grootste   eiland-­‐staat  ter  wereld.  De  oorlog  die  Nederland  met  de  republiek  voerde  is  daarmee  op  relatief   kleine  schaal  uitgebeeld.  Eilanden  als  Sumatra  en  Zuid-­‐Celebes,  waar  de  militaire  strijd  ook   volop  gaande  was,  komen  in  de  films  niet  aan  bod.       Receptie   In  diverse  filmoverzichten,  onder  andere  in  de  Nederlandse  kranten,  wordt  de  film  Oeroeg  uit   1993  gezien  als  eerste  Nederlandse  speelfilm  die  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog   behandelde.  Ook  Gordel  van  Smaragd  uit  1997  die  de  laatste  fase  van  het  kolonialisme  tussen   1939  tot  1949  verbeeldt,  en  daarmee  de  grootst  opgezette  film  over  deze  geschiedenis  is,  krijgt   aandacht.  De  Schorpioen  uit  1984  wordt  in  de  overzichten  wel  genoemd,  maar  hierin  speelt  de   oorlog  meer  op  de  achtergrond  en  komt  met  name  de  corruptie  binnen  het  Nederlandse  leger   aan  bod.  De  film  Gekkenbriefje  uit  1980  wordt  nergens  genoemd  en  lijkt  een  vergeten  speelfilm.   De  film  speelt  zich  geheel  in  Nederland  af  en  heeft  niet  zoals  de  andere  films  opnames  in   Indonesië.  Toch  is  deze  film  van  regisseur  Olga  Madsen  in  werkelijkheid  de  eerste  Nederlandse   speelfilm  die  het  militaire  optreden  in  Indonesië  als  thema  heeft.  Gekkenbriefje  werd  in   tegenstelling  tot  de  andere  drie  films  voor  de  televisie  gemaakt  en  was  een  jaar  later  pas  in  een   kleine  bioscoopzaal  te  zien.  Daarnaast  was  het  een  relatief  kleine  productie,  met  een  laag  budget  

 

76  

en  er  was  voor  deze  film  geen  grote  publiciteitsactie  georganiseerd.  Madsen  maakte  geen   shockerende  film  maar  ging  pijnpunten  zeker  niet  uit  de  weg.  Aan  bod  komen  onder  andere  de   Indië-­‐trauma’s  van  veteranen  en  de  wijze  waarop  de  Nederlandse  regering  vlak  na  de  Tweede   Wereldoorlog  jonge  jongens  naar  de  andere  kant  van  de  wereld  stuurde  om  daar  nog  een  oorlog   uit  te  vechten.  Op  enkele  filmrecensenten  van  een  paar  dagbladen  na  is  er  weinig  aandacht   besteed  aan  deze  film  en  heeft  deze,  ten  onrechte,  geen  plaats  gekregen  in  de  Nederlandse   filmgeschiedenis.          

De  Schorpioen  uit  1984  wordt  in  de  media  vooral  neergezet  als  een  historische  film  over  

machtsmisbruik.  Dat  de  film  ook  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  behandelt  lijkt   bijzaak.  In  vergelijking  met  Gekkenbriefje  kreeg  Verbongs  film  redelijk  wat  aandacht.  De   regisseur  was  zich  ook  meer  bewust  van  zijn  maatschappijkritische  kanttekeningen  in  film  of   wist  dit  beter  in  de  media  te  verwoorden.  Verbong  wordt  in  iedere  geval  breed  uit  geïnterviewd   over  zijn  visie  over  de  film.  De  redacteur  van  NRC  Handelsblad,  Peter  Schumacher,  raakte  door   de  film  als  een  van  de  weinige  echt  geïnteresseerd  in  de  affaire-­‐Aernout.  De  Telegraaf  die  in  de   jaren  zestig  nog  stukken  van  Van  der  Putten  publiceerde  repte  er  in  1984  geen  woord  over.  In   2010  publiceerde  Schumacher  nog  een  boek  over  de  Bandungse  moordzaak  waar  hij  de  hele   zaak  een  grote  mythe  noemt.  Hoewel  Schumacher  twijfelt  ook  aan  uitspraken  van  Verbong.  Toch   zijn  het  deze  regisseur  en  zijn  film  geweest  die  aanleiding  waren  om  het  onderzoek  naar  de   moord  op  Aernout  en  de  nasleep  te  heropenen.          

In  de  wetenschappelijke  artikelen  en  literatuur  over  films  over  het  koloniale  verleden  

worden  van  de  vier  films  uit  dit  onderzoek  alleen  Oeroeg  en  Gordel  van  Smaragd  besproken.  Dit   zijn  ook  de  twee  grootste  producties  geweest.  Binnen  het  Indië-­‐debat  paste  de  visie  van   Hylkema  op  het  koloniale  verleden  binnen  de  links  georiënteerde  publieke  opinie.  Oeroeg  is  in   de  onderzochte  literatuur  daarom  te  boek  komen  te  staan  als  ‘politiek  correct’  en  ‘clichématig’.   Antropoloog  en  bestuurskundige  Lizzy  van  Leeuwen  schrijft  over  Oeroeg  zelfs:  ‘opnieuw  een   politiek  correcte  film  over  Indië,  (…)  Geheel  in  lijn  met  het  teken  van  de  tijd  (politiekcorrecte   schuldbelijning  en  slachtofferschap).’  Het  is  een  merkwaardige  stelling  name  omdat  hier  volledig   over  het  hoofd  wordt  gezien  dat  Oeroeg  de  eerste  echte  oorlogsfilm  is  over  de  dekolonisatie  van   Indonesië.  ‘Opnieuw’  is  dus  niet  van  toepassing.        

Daarnaast  is  de  stelling  dat  Oeroeg  politiek  correct  is  ook  te  kort  door  de  bocht.  Het    

suggereert  dat  de  film  geen  onderwerp  aansnijdt  dat  gevoelig  ligt.  De  gemiddelde  recensent  van   de  grote  dagbladen  ligt  inderdaad  niet  wakker  van  de  verbeelding  van  begane  oorlogsmisdaden   in  Indonesië,  de  gemiddelde  veteraan  echter  wel.  De  verbeelding  van  het  Nederlandse  militaire   geweld  in  Oeroeg  veroorzaakte  al  tijdens  de  opnamen  van  de  film  veel  ophef.  Acteur  Jeroen   Krabbé  had  op  de  set  in  Indonesië  tegen  een  journalist  gezegd  dat  Nederlanders  ‘als  nazi’s   tekeer  waren  gegaan’.  Het  zette  de  veteranenorganisaties,  die  sinds  de  jaren  tachtig  steeds  beter  

 

77  

waren  georganiseerd,  op  scherp.  Voorafgaande  aan  de  première  probeerde  de  stichting  Platform   Veteranen  zelfs  via  de  minister  van  Defensie  invloed  uit  te  oefenen  op  de  film.  Uiteindelijk  was   de  stichting  na  het  zien  van  de  film  wel  tevreden  met  het  resultaat.  Er  is  immers  ook  Indonesisch   geweld  te  zien.  Bij  de  première  waren  zelfs  koningin  Beatrix  en  minister-­‐president  Lubbers   aanwezig.  De  conclusie  op  de  première  was  dat  de  film  voor  meerdere  patijen  geschikt  is.  Toch   deelde  niet  iedereen  die  mening.  Uit  ingezonden  reacties  in  diverse  bladen  en  tijdschriften  bleek   dat  de  film  bij  sommige  mensen  toch  verkeerd  viel.  Een  aantal  veteranen  voelden  zich  toch   gekwetst  door  de  film  en  schreven  dat  het  Nederlands  militaire  optreden  in  de  film  in  kwaad   daglicht  werd  gesteld.  Ook  in  het  Indische  tijdschrift  Moesson  schreven  mensen  die  in  de   voormalige  kolonie  waren  opgegroeid  dat  de  film  een  eenzijdig  beeld  geeft  van  wat  zich  daar   heeft  afgespeeld.        

Omdat  Orlow  Seunke  voor  een  meer  nostalgische  insteek  heeft  gekozen  wat  betreft  de  

verbeelding  van  het  verlies  van  de  kolonie,  bleef  zijn  film  gevrijwaard  van  kritiek  van  veteranen   en  andere  conservatieve  groeperingen  die  direct  bij  de  voormalige  kolonie  betrokken  waren.   Seunke  komt  wel  onder  vuur  komt  te  liggen  bij  de  Indo-­‐gemeenschap  in  Nederland.  De  regisseur   kreeg  veel  kritiek  op  het  clichématige  karakter  van  Ems  die  keuzes  maakt  die  niet  overeen   komen  met  de  historische  werkelijkheid,  waaronder  haar  beslissing  om  na  1949  in  Indonesië  te   blijven.  Pamela  Pattynama  noemt  de  invalshoek  van  de  film  ‘de  visie  van  de  witte  man  in  het   witte  pak’.  Lizzy  van  Leeuwen  zag  een  waterscheiding  in  de  kritiek  van  ‘belanda’  en  ‘Indo’   recensenten  en  is  zelf  ook  zeer  kritisch  over  de  film.  Van  Leeuwen  is,  net  als  bij  haar  beschrijving   van  Oeroeg,  wat  kort  door  de  bocht  maar  geeft  wel  aan  hoe  gevoelig  de  geschiedenis  bij  de  Indo   gemeenschap  ligt  en  hoe  weinig  aandacht  hiervoor  is  geweest  in  Nederland.  Dat  producent  Wim   Lehnhausen,  die  nauw  betrokken  is  geweest  bij  de  film,  zelf  ook  van  Indo-­‐Europese  afkomst  is,   wordt  niet  opgemerkt.          

In  de  Nederlandse  dagbladen  kreeg  Seunke  de  kritiek  dat  zijn  film  te  veel  op  een  

geschiedenisles  is  gaan  lijken,  mede  door  het  feit  dat  hij  zoveel  archiefmateriaal  in  zijn  film  had   verwerkt  en  de  personages  beperkt  waren  uitgewerkt.  Het  liefdesdrama  zou  zo  zijn   ondergesneeuwd  door  het  grotere  politieke  verhaal.  Dat  Seunke  probeerde  een  genuanceerd   beeld  neer  te  zetten,  waar  de  Indo  recensenten  het  duidelijk  niet  mee  eens  waren,  levert   verschillende  reacties  op.  Slechts  een  paar  recensenten  plaatsen  de  film  in  historische  context.   Onder  andere  Hans  Beerenkamp  in  NRC  Handelsblad  en  Pieter  van  Lierop  in  het  Utrechts   nieuwsblad  spreken  hun  verbazing  uit  over  het  feit  dat  deze  geschiedenis  zo  beperkt  is   behandeld  in  de  Nederlandse  filmgeschiedenis.  Voor  de  regisseurs  die  dit  wel  aandurfden  uitten   zij  hun  waardering.          

 

78  

Slotconclusie   De  drie  belangrijkste  overeenkomsten  in  de  vier  Nederlandse  speelfilms  over  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  zijn  dat  zij  ten  eerste  een  Nederlandse  perspectief  verbeelden,  dat  er   ten  tweede  gebruik  is  gemaakt  van  archiefmateriaal  en  dat  ten  derde  de  Nederlandse  militaire   top  er  bijzonder  slecht  van  af  komt.  Daarnaast  spelen  de  drie  films  waarbij  opnamen  in   Indonesië  zijn  gemaakt  zich  allen  af  op  het  eiland  Java.  Het  conflict  met  de  grootste  eiland-­‐staat   ter  wereld  is  dus  op  relatief  kleine  schaal  uitgemeten.        

De  vier  films  behandelen  ieder  op  zich  verschillende  facetten  van  de  Indonesische  

onafhankelijkheidsoorlog.  Van  drama  tot  thriller,  elke  film  belicht  een  ander  aspect  van  deze   geschiedenis.  De  regisseurs  hebben  alle  vier  de  noodzaak  gezien  om  iets  over  de  oorlog  te   vertellen  maar  goten  dit  ieder  in  een  eigen  vorm  en  met  andere  intenties.  Zo  ligt  bij  de  ene  film   de  maatschappijkritiek  er  meer  bovenop  dan  bij  de  ander.  De  wijze  waarop  de  speelfilms  zijn   ontvangen  loopt  ook  uiteen.  De  grote  producties  uit  de  jaren  negentig,  Oeroeg  en  Gordel  van   Smaragd,  kregen  veruit  de  meeste  aandacht  in  de  media.  De  regisseurs  hadden  ieder  een  andere   insteek  met  hun  films,  hetgeen  verschillende  reacties  tot  gevolg  had.        

Dat  speelfilms  over  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog  nog  wat  los  kunnen  

maken  is  in  ieder  geval  bewezen.  Inmiddels  is  het  vijftien  jaar  geleden  dat  de  laatste  speelfilm   over  dit  thema  in  de  bioscoop  te  zien  was.  Om  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog   daadwerkelijk  een  plek  te  geven  in  ons  collectief  geheugen  moet  er  wetenschappelijk  en   journalistiek  onderzoek  worden  gedaan.  Daarnaast  moet  het  thema  ook  een  plaats  blijven   krijgen  in  speelfilms.  Een  historische  speelfilm  heeft  niet  als  taak  historische  feiten  aan  het  licht   te  brengen  maar  kan  er  juist  toe  bijdragen  dat  een  breed  publiek  kennis  maakt  met  een,  tot  op   heden,  onderbelichte  geschiedenis.        

 

79  

Literatuurlijst     Boef,  August  Hans  den,  ‘De  hele  jobsiade.  Nederlandse  fictie  en  de  Indonesische  dekolonisatie   van  troost  tot  trauma’  in  Bzzlletin,  9-­‐1995,  65-­‐78.     Doorn,  J.A.A.  van,  en  W.J.  Hendrix,  Ontsporing  van  geweld.  Het  Nederlands-­Indonesische  conflict   (Amsterdam  1999).     Haasse,  Hella,  Oeroeg,  (Amsterdam  1996)   Jong,  Lou  de,  Het  Koninkrijk  Der  Nederlanden  in  de  Tweede  Wereldoorlog,  Deel  12  tweede  helft  (   Leiden  1988).     Leeuwen,  Lizzy  van,  Ons  Indisch  Erfgoed.  Zestig  jaar  strijd  om  cultuur  en  identiteit.  (Amsterdam   2008)     Pattynama,  Pamela,  ‘The  colonial  past  in  the  postcolonial  present.  Cultural  memory,  gender  and   race  in  dutch  cinema’,  in  Ponzenasi,  Sandra  en  Nerola,  Daniele  (red),  Migrant  Carthographies.   New  cultural  and  literary  spaces  in  postcolonial  Europe  (lenham  2005),  245-­‐246   Pattynama,  Pamela,  ‘Een  verstoorde  idylle’  in  R.  Raben  (red.),  Beelden  van  de  Japanse  bezetting  in   Indonesië.  (Zwolle/Amsterdam  1999)  220-­‐221,  aldaar  221     Rosenstone,  Robert,  Visions  of  the  Past:  the  Challenge  of  Film  to  our  Idea  of  History.  Cambridge,   Mass:  Harvard  University  Press,  1995.   Scagliola,  Stef,    Last  van  de  oorlog.  De  Nederlandse  oorlogsmisdaden  in  Indonesië  en  hun   verwerking  (Amsterdam  2002).     Schumacher,  Peter,  De  zaak  Aernout.  Hardnekkige  mythes  rond  een  Indische  moord  ontrafeld,   (Soesterberg  2009)   Talylor,  Mark,  The  Vietnam  War  in  History,  Literature  and  Film  (  Alabama  2003).     Vos,  Chris,  ‘Televisie  is  niet  debet  aan  verdringing  van  oorlogsmisdaden’,  in  NRC  Handelsblad  30-­‐ 5-­‐1994.     Vos,  Chris,  ‘Een  open  zenuw.  Televisie  over  de  koloniale  oorlog  in  Indië  1945-­‐1950’  in  Tijdschrift   voor  mediageschiedenis  1999  nr  2  69-­‐96.   Vos,  Chris,  Bewegend  Verleden.  Inleiding  in  de  analyse  van  films  en  televisieprogramma’s   (Amsterdam  2004).     Verrips,  Ger,  Zorg  dat  je  een  gekkenbriefje  krijgt  (Amsterdam  1973).     Vree,  Frank  van,  ‘Onze  gemartelde  bruid.  De  Japanse  bezetting  van  Indonesië  in  Nederlandse   films  en  documentaires’,  in:  R.  Raben  (red.),  Beelden  van  de  Japanse  bezetting  in  Indonesië.   (Zwolle/Amsterdam  1999)  202-­‐217.   Vree,  Frank  van,  In  de  schaduw  van  Auschwitz.  Herinneringen,  beelden,  geschiedenis.  Groningen:   Historische  Uitgeverij,  1995.   1945  Nederlands  Indië  1949  Indonesië  1969  Achter  het  Nieuws.  Drie  VARA-­‐producties   (Hilversum  1969).  

 

80  

Geraadpleegde  archieven:   Krantenarchief  van  de  Koninklijke  Bibliotheek,  Den  Haag   Archief  van  de  bibliotheek  van  Eye  Filmmuseum,  Amsterdam   Online  archief  van  het  Indische  tijdschrift  Moesson   Privéarchief  Hans  Hylkema   Online  archief  van  het  Instituut  voor  Beeld  en  Geluid  

    De  afbeeldingen  op  de  voorpagina  zijn  shots  uit  vier  speelfilms  uit  dit  onderzoek   Boven    v.l.n.r.  :  Gekkenbriefje  (1980),  De  Schorpioen  (1984)   Onder    v.l.n.r.  :  Oeroeg  (1993),  Gordel  van  smaragd  (1997)    

 

81  

Bijlage  1   Hoofdstuk  2  Gekkenbriefje   Interview  Ger  Verrips,  auteur  novelle  Zorg  dat  je  een  Gekkenbriefje  krijgt  (1973)     27  juli  2012     Verrips:  Gekkenbriefje  is  in  Nederland  twee  keer  op  televisie  geweest  en  in  België  een  keer.  Die   uitzending  in  België  is  verreweg  de  interessantste.  Ze  hebben  avondprogramma  van  gemaakt,  ze   hebben  de  kijkers  aangemoedigd  om  telefonisch  te  reageren.  Er  was  een  gezelschap  van  een  stuk  of   zes  mensen,  dat  waren  militaire  artsen.  Er  was  een  historicus  bij.  Zij  hebben  de  vragen  beantwoord.   Het  gekke  was,  ik  wist  van  niks.  Ik  keek  op  Canvas  en  daar  zie  ik  mijn  film  aangekondigd.  Eerst   werd  die  film  ingeleid  door  iemand  en  toen  werden  de  telefoontjes  opgevangen  en  die  werden  ter   discussie  gesteld.  Ik  was  helemaal  verbluft  en  stuurde  een  vriendelijk  briefje  naar  de  BRT.  Ik  heb   nooit  antwoord  gehad.     Maar  hier  ging  het  nog  raarder  aan  toe.  Olga  Madsen  was  een  beginnende  regisseur,  die  had  geloof   ik  een  filmpje  gemaakt  met  subsidie,  die  liepen  in  die  tijd  via  Algemene  Zaken.  Zij  kreeg  toen  geld   voor  een  film  van  tien  minuten  film.  En  toen  kreeg  ze  een  vijftig  minuten  film.  Dat  zou  mijn  scenario   worden.  Uiteindelijk  kreeg  ze  een  film  van  negentig  minuten.  En  toen  wilde  ze  die  vijftig  minuten   niet  meer  doen.  Toen  heeft  ze  mij  aangeboden  een  scenario  voor  een  negentig  minuten  film  te   maken.  Dat  heb  ik  niet  gedaan.  Ik  vond  dat  er  niets  in  zat.  Bij  vijftig  minuten  kan  je  verhaal   spannend  en  interessant  houden,  en  komt  alles  voor  wat  in  het  boek  staat.  Je  moet  er  geen  andere   figuren  in  brengen.  En  dat  zou  wel  moeten  om  die  negentig  minuten  vol  te  krijgen.  Mijn  bezwaar   was  puur  dat  wordt  saai,  dat  wordt  vervelend,  dat  wordt  rommelig.  Je  moet  een  compact   doeltreffend  verhaal  maken,  dat  was  mijn  opvatting.  Maar  ik  had  wel  recht  op  geld  door  de  rechten   van  mijn  boekje,  maar  ik  had  geen  rechten  wat  er  in  het  scenario  kwam.  Dus  toen  ik  voet  bij  stuk   hield  werd  Rogier  Proper  gevraagd.  Wat  bij  hun  de  doorslag  gaf  waren  commerciële  en  carrière   overwegingen.  Daar  is  op  zich  niks  mis  mee.  Ik  vond  het  wel  erg  jammer.  Ik  heb  ze  geprobeerd  te   overtuigen  om  een  korte  film  te  maken  maar  zij  hadden  andere  bedoelingen.     Frans  Rasker  was  producent  en  heeft  mij  geprobeerd  te  overtuigen,  ook  wel  voor  meer  films.  Ze   vonden  mij  wel  een  ontdekking  toen,  ik  was  nog  heel  onbekend.  Zij  hadden  te  maken  met  het   ministerie  maar  ik  moest  ook  een  keuze  maken.  Zo  is  het  verlopen,  en  we  hebben  zonder  ruzie   besloten  ons  eigen  weg  te  gaan.  Olga  en  Frans  zijn  voor  Van  den  Ende  gaan  werken.  Ik  zag  het  niet   zitten  en  ben  er  mee  opgehouden.       In  hoeverre  is  uw  novelle  op  uw  eigen  leven  gebaseerd?     Wat  op  mijn  eigen  leven  gebaseerd  is,  is  eigenlijk  het  thema.  Ik  ben  in  1947  opgeroepen  voor   militaire  dienst,  ik  werd  zelfs  al  opgeroepen  voor  een  officiersopleiding  in  Breda.  Dat  was  tijdens  de   oorlog  in  Indonesië.  Maar  daar  was  ik  tegen.  En  omdat  ik  daar  tegen  was  ging  ik  op  zoek  naar   waar  je  uitstel  voor  militaire  dienst  kon  krijgen.  In  ‘46  deed  ik  eindexamen  van  de  middelbare   school  en  mijn  oproep  van  de  militaire  dienst  kwam  er  aan.       Er  zijn  een  heleboel  dingen  niet  bekend.  Bij  de  eerste  lichting  die  in  1945  werd  opgeroepen  voor   Indonesië,  kwam  38  precent  niet  opdagen.  Toen  is  er  door  een  generaal  en  een  premier  gedreigd   met  de  doodstraf.     Ik  ging  toen  op  zoek  naar  hoe  je  uitstel  of  afstel  kon  krijgen.  Van  afstel  was  geen  sprake.  Er  waren   drie  opties  om  uitstel  te  krijgen.  Het  ene  was  als  je  theologie  studeerde,  het  andere  als  je  arts   studeerde.  En  de  derde  optie  was  dat  je  naar  de  academie  voor  lichamelijke  opvoeding  ging.  Dat   laatste  was  voor  mij.  Ik  had  een  sportieve  opleiding  gehad.  Die  studie  werd  toen  net  verlengd  tot   vier  jaar.  Toen  ik  werd  opgeroepen  in  Breda  hebben  ze  nog  geprobeerd  mij  over  te  halen  om  die   opleiding  te  doen.  En  dan  toch  in  dienst  te  gaan.  We  zaten  daar  met  twintig  of  dertig  mensen  waar   we  allemaal  opdrachten  moesten  doen.  Ze  vertelden  mij  dat  ik  er  als  het  beste  uit  kwam.  Voordat  ik   wegging  werd  ik  met  verstandelijke  argumenten  toch  onder  druk  gezet  om  toch  maar  meteen  in   dienst  te  gaan.  Nou  ik  zei  zoiets  van:  Nou  ik  heb  het  mijn  ouders  beloofd,  en  dat  soort  dingen.  Ik  heb   die  academie  afgemaakt  en  dat  was  in  1950.  En  toen  werd  ik  inderdaad  voor  militaire  dienst  

 

82  

opgeroepen.  De  groep  bestond  ook  uit  mensen  die  net  van  de  academie  van  lichamelijke  opvoeding   kwamen.  Het  duurde  drie  maanden  en  dan  werden  wij  tweede  luitenant.  Maar  in  die  drie  maanden   brak  de  oorlog  in  Korea  uit.  .   Dat  is  het  verschil  tussen  het  boek  en  de  film   Ja  dat  is  mijn  punt.  Zij  hebben  een  film  over  Indonesië  gemaakt.  Voor  mij  was  het  een  verhaal  over   een  moment  waar  echt  een  meerderheid  van  de  Nederlanders  bang  was  voor  de  derde   Wereldoorlog.  En  wat  doe  je  dan.  Mijn  verhaal  was:  Doe  je  er  aan  mee  of  niet.  En  dat  is  een  groot   verschil  met  Indonesië,  daar  was  weinig  weerstand  tegen.  De  hele  wereld  heeft  ons  gewaarschuwd   maar  we  gingen  maar  door,  het  is  een  van  de  laatste  koloniale  oorlogen  geweest  op  de  wereld.   Althans,  behalve  Algerije  en  Vietnam.  Engeland  schoof  al  zijn  koloniën  af.  Nederland  was  zeer   behoudzuchtig  die  tijd,  ondanks  het  kabinet  Drees,  het  eerste  socialistische  kabinet  in  Nederland.     U  bent  lid  geweest  van  de  PvdA   Ik  ben  in  1948,  toen  het  drama  van  Tsjecho-­Slowakije  zich  voltrok,  lid  geworden  van  de  partij.  Tot   1952,  toen  werden  er  Duitse  oorlogsmisdadigers  vrijgelaten.  Althans,  dat  was  de  bedoeling.  Ik  kom   uit  een  protestantse  Nederlandse  boerenfamilie  maar  mijn  vader  was  getrouwd  met  een  Duitse   vrouw.  Zij  kwam  uit  een  Duits  arbeiders  gezin,  die  allemaal  sociaal  democraten  waren.  Een   daarvan  is  gevlucht  uit  Duitsland  in  1934  omdat  de  Gestapo  hem  bijna  te  pakken  had.  Hij  zat  in  de   illegaliteit.  Hij  heeft  bij  vijf  jaar  bij  ons  thuis  gewoond  in  een  kamer  met  mij.  In  de  verzetsjaren  zat   hij  ondergedoken.  Hij  was  bevriend  geraakt  met  een  secretaresse  en  zij  zijn  toen  samen  ergens   gaan  wonen.  Ik  heb  daar  tientallen  keren  het  weekend  doorgebracht.  Hij  was  dolblij  dat  hij  een   jongen  van  15  of  16  jaar  over  de  vloer  gehad.  Wij  waren  aan  elkaar  gebonden  en  hij  heeft  mij   wereldbeeld  bepaald.  Hij  was  niet  tegen  mijn  christelijke  ouders  en  hij  heeft  mij  nooit  van  het   christendom  gehaald,  dat  is  later  vanzelf  gebeurd.  Dus  zo  zat  het.       Toen  ben  ik  dus  in  1950  in  het  hospitaal  terecht  gekomen.  Ik  ben  geholpen  door  een  psychiater.  In   het  hospitaal  zelf  waren  psychiaters  die  dienstplichtig  waren.  Die  waren  dan  als  officier  daar.  Ik   sprak  dus  een  psychiater.  Hij  was  geen  communist,  geen  socialist  maar  wel  heel  links.  Hij  vond  de   oorlog  in  Indonesië  ook  een  schande,  en  die  Wereldoorlog  helemaal.  Hij  gaf  mij  de  tip  dat  ik  mij   onbegrijpelijk  gevaarlijk  gewelddadig  moest  gedragen.  Dit  is  de  enige  methode  die  ik  kon   bedenken.  De  andere  methode  wist  ik  ook  wel.  Je  kon  jezelf  een  been  afhakken  of  jezelf  verminken   maar  daar  had  ik  geen  zin  in.  Hij  zei  wel:  Het  zou  vreselijk  moeilijk  zijn  en  misschien  loop  je  tegen   de  lamp  maar  als  je  jezelf  niet  wil  verminken,  wat  sommige  jongens  wel  gedaan  hebben,  dan  kan  je   dit  proberen.  Dat  heb  ik  geprobeerd.  Het  heeft  mij  een  jaar  hospitaal  gekost  en  toen  ben  ik   afgekeurd  en  was  ik  er  af.   Het  verhaal  van  de  novelle  is  daar  op  gebaseerd  maar  wel  in  een  andere  context  en  met  andere   anekdotes.     Maar  toen  kwam  ik  dus  uit  dienst,  dat  was  begin  ’52  ergens,  en  ben  ik  gymnastiekleraar  geworden   op  een  school.  Toen  kwam  1952  en  besloot  het  kabinet  Drees  om  hier  in  Nederland  ter  dood   veroordeelde  Duits  oorlogsmisdadigers,  waaronder  Willy  Lages,  de  man  die  als  grootste   misdadiger  bekend,  hoofd  van  de  SD  in  Amsterdam,  op  termijn  vrij  te  laten.  Dat  werd  toen   verdedigd  dat  Juliana  vond  dat  daar  veel  te  lang  mee  was  gewacht  en  je  ze  dat  niet  kon  aandoen.   Dat  was  in  Nederland  het  argument.  De  minister  van  justitie  die  moest  het  uitvoeren  omdat  de   koningin  het  zei.  Toen  ontstond  in  Nederland  daartegen  protest.  Er  werd  een  comité  gevormd   tegen  gratie  van  Willy  Lages.  Dat  was  een  comité  van  een  paar  juristen  en  een  paar  kunstenaars  en   dat  zetelde  in  Amsterdam.  Ik  werkte  op  een  school  en  kwam  dat  in  een  krant  tegen.  Ik  heb  toen   zestig  handtekeningen  in  het  onderwijs  verzameld  en  stuurde  dat  toen  naar  dat  comité.  Ze  hadden   toen  nog  geen  een  onderwijzer.  Ik  kreeg  toen  een  uitnodiging  van  mensen  van  de  PvdA  en  de  CPN   enzovoort  en  daar  ging  ik  toen  heen.  In  de  winter  was  ik  voor  het  eerst  na  het  hospitaal  weer   gemachtigd  om  over  de  grens  te  gaan.  Ik  ging  toen  voor  het  eerst  weer  naar  mijn  familie  in   Duitsland.  Ik  kwam  daar  in  Hamburg  en  ik  was  van  twee  dingen  diep  onder  de  indruk:  ik  stond   midden  in  Hamburg  en  de  stad  was  tot  aan  de  horizon  in  puin  en  alle  kiosken  hingen  vol  met  Duitse   soldaten  blaadjes.  Ze  ageerden  niet  tegen  de  bezetters.  Ze  waren  in  de  gelegenheid  om  zich  in  

 

83  

soldatenverenigingen  te  organiseren  en  ze  verdedigden  alle  wat  ze  hadden  gedaan.     Bovendien  was  er  een  kloof  gekomen  met  de  geallieerden,  je  had  een  Russische,  Amerikaanse,   Franse  en  Engelse  zone  en  daarbij:  de  Duitse  herbewapening  kwam  op  gang.  Ik  kwam  terug  in   Nederland  met  het  beeld:  dit  gaat  mis.  Ik  kwam  daar  op  die  bijeenkomst  en  vroeg  daar  het  woord.   Ik  zei  dat  ik  vond  dat  niet  alleen  het  comité  gesteund  moest  worden  maar  dat  ze  ook  hun  naam   moesten  veranderen.  Het  ging  niet  alleen  om  Willy  Lages.  Het  ging  om  oorlogsmisdadigers.  Ik  kon   mij  nog  voorstellen  dat  je  de  straf  om  zou  zetten  in  levenslang.  In  die  kring  werd  ik  door  een   communist  aangeschoten,  zij  waren  het  er  helemaal  mee  eens.  Daar  heb  ik  toen  contacten  mee   gekregen.  Ook  kreeg  ik  contact  met  mensen  van  joodse  afkomt  die  familieleden  hadden  verloren  en   die  waren  nog  feller  en  des  te  actiever.  Daar  waren  een  paar  dramatische  gevallen  bij.  Een  van  die   dramatische  gevallen  is  mijn  vrouw.  Die  heb  ik  in  die  kringen  ontmoet.  Ik  ben  in  die  tijd  actief   geweest  tegen  de  Duitse  herbewapening  en  schreef  daar  stukken  over  en  kwam  met  veel   communisten  in  contact  en  die  hebben  mij  toen  op  een  gegeven  momnet  gevraagd  om  met  hun  mee   te  werken.  Zo  ben  ik  bij  de  redactie  van  De  Waarheid  terecht  gekomen.  Daar  komt  nog  een  boek   over.  Je  kreeg  toen  ook  de  Stalin  affaire,  toen  ging  de  partij  een  andere  koers  gaan  varen.  Ik  ben   daar  lid  gebleven  van  55  tot  74.  Toen  ben  ik  vijf  jaar  later  weer  lid  geworden  van  de  PvdA.       De  overstap  van  de  PvdA  naar  de  CPN  had  niets  te  maken  met  het  standpunt  rondom  de   Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog?     Nee,  mijn  hele  politieke  wereldbeeld  is  door  de  Duitse  sociaal  democratische  familie  bepaald.  Die   oom  van  mij  is  hier  gebleven  na  de  oorlog  omdat  hij  geen  bestaan  had  in  Duitsland.  Er  zaten  hier   toen  veel  Duitse  sociaaldemocratische  vluchtelingen.  Ze  werden  door  de  Nederlandse  PvdA   geholpen.  Een  aantal  Duitse  sociaaldemocraten  zijn  zelfs  in  de  Nederlandse  politiek  een  rol  gaan   spelen.  Waaronder  een  vriend  van  Beatrix  en  Claus.  Dat  was  ook  een  vriend  van  mijn  oom.  Mijn   oom  kan  pas  in  ‘47  terug  gaan.  Hij  was  SPD  bestuurder  geworden  in  Hambug.  Hij  heeft  zijn  vrouw   laten  overkomen.  Zij  wilde  nooit  meer  terugkomen  naar  Nederland.  Ze  had  zich  erg  gestoord  aan   de  minachting  naar  Duitsers.  Geen  enkele  Duister  kon  goed  doen.     Ik  heb  een  gesprek  met  mijn  oom  gehad  voordat  hij  in  1947  vertrok.  Ik  zei  tegen  hem:  Ik  moet   eigenlijk  ook  lid  worden  van  de  PvdA  maar  ik  begrijp  een  paar  dingen  niet.  Ten  eerste  dat  zij  achter   de  oorlog  in  Indië  staan,  dat  vind  ik  een  misdaad  en  onvergetelijk.  Ik  kan  hier  geen  lid  van  worden,   een  partij  die  zo’n  oorlog  steunt.  De  SDAP  was  voor  de  oorlog  geen  christelijke  partij.  Later  werden   de  beginsel  programma’s,  van  1946  tot  1987,  door  theologen  opgesteld.     Mijn  oom  zei:  De  Engelsen  zijn  nog  gekker,  zij  openen  een  vergadering  van  de  Labour  Party  met   een  gebed.  Er  was  wel  een  belangrijke  meerderheid  geweest  in  de  Tweede  Kamer  die  tegen  de   oorlog  in  Indonesië  is  geweest.  Hij  zei:  Misschien  kan  je  die  helpen.  Toen  ben  ik  in  ‘48  toch  maar  lid   geworden.  Tot  1952.  De  toenmalige  Minister  van  Justitie  was  van  de  PvdA.  Hij  was  wel  voor  de   doodstraf  van  de  Duitse  misdadigers.  Juliana  wilde  ze  gratie  verlenen.  Dat  was  heel  pijnlijk.     Heeft  het  boek  Zorg  dat  je  een  gekkenbriefje  krijgt  voor  veel  ophef  gezorgd?   Dat  zou  kunnen,  er  is  een  heleboel  weggezakt.  Dat  gedoe  met  die  film  vond  ik  ook  jammer.  Op  de   film  waren  wel  reacties  op  maar  niet  de  belangstelling  die  de  Belg  had.  Die  Belgen  zijn  makkelijker   met  die  dingen.  Ze  staan  er  los  van.     Ik  had  er  een  hekel  aan  dat  ze  het  thema  zomaar  veranderde.       Komen  uw  belevenissen  in  het  hospitaal  overeen  met  het  verhaal?     Het  was  een  heel  ingrijpend  jaar  voor  mij.  Er  zaten  mensen  uit  de  Tweede  Wereldoorlog  en  uit   Indië.  Sommigen  kwamen  er  niet  overheen.  Er  zat  iemand,  een  bootsman,    die  in  een  duikboot  had   gezeten  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  Die  zat  er  ook  nog  wel  een  jaar.  Een  heel  aardige  kerel,  we   dronken  dan  soms  ’s  ochtends  een  pilsje,  ‘s  middags  een  pilsje  en  ’s  avond  een  pilsje.  Die  kwam  er   niet  overheen.  Daarnaast  was  er  iemand  uit  Indië.  Als  we  over  bepaalde  dingen  spraken  begon   hij  te  trillen.  Hij  had  ene  mitrailleer  afgevuurd  op  Indonesiërs.  Volgens  mij  noem  hem  nog  ergens   in  mijn  boek.     Het  verhaal  kan  je  situeren  rond  1950/1951.  Korea  is  begonnen  in  1950.  Ik  ben  in  het  hospitaal  

 

84  

terecht  gekomen  in  september  1950.  Ik  ben  ontslagen  in  juli  1951.  Ik  moest  nog  langer  blijven   vanwege  een  pokken  epidemie.  Niemand  kan  door  toen  weg.  Uiteindelijk  heb  ik  mijn   ontslagbrief  gekregen   En  ook  daadwerkelijk  het  gekkenbriefje?   Ja  maar  dat  sloeg  niet  op  het  ontslag.  Dat  sloeg  op  het  briefje  wat  je  bij  je  kreeg.  We  zaten  in   Auterlitz,  een  prachtig  gebied.  We  gingen  dan  met  de  bus  naar  Zeist.  We  kregen  dan  vrij  op   zaterdagmiddag.  Er  zaten  natuurlijk  altijd  jongens  die  scène  wilde  trappen,  soms  echt  en  soms   gewoon  om  lol  te  trappen.  Dan  kwam  de  militaire  politie  en  dan  pakten  zij  hun  briefje  en  dan   bracht  de  politie  naar  een  plek  in  de  trein  en  bleef  er  iemand  bij  je  zitten.  En  daarvoor  waren  de   gekkenbriefjes.  Dan  moest  er  wat  gebeuren.     Wat  was  precies  uw  motief  om  dit  verhaal  op  te  schrijven?   In  mijn  tijd  zaten  er  ongeveer  honderdvijftig  patiënten,  soms  iets  meer  dan  weer  iets  minder.  Maar   die  deden  de  hele  dag  niks.  Ze  konden  wel  wat,  tafeltennissen  ofzo.  Zo  werden  ze  speels  gehouden.   Er  zaten  jongens  van  19  tot  25,  die  worden  dan  balorig.    Tijdens  gespreksgroepen  zei  niemand  wat.   Of  sommige  jongens  zaten  vol  spanning  en  barsten  dan  los.  Die  staan  op  en  lopen  vloekend  en   gierend  weg.     Toen  ik  daar  kwam  was  de  oorlog  in  Korea  net  nieuw.  Daar  zaten  mensen  die  daar  nog  niks  mee  te   maken  hadden.  Daar  zaten  mensen  die  sowieso  tegen  militaire  dienst  waren.  Of  er  zaten  mensen   die  neurotisch  waren.  Er  zaten  geen  mensen  die  nog  wat  met  Korea  te  maken  hadden.  Het   bijzonderste  wat  er  gebeurde  was  in  november  in  1950.  Toen  zijn  de  Chinezen  er  zich  mee  gaan   bemoeien.  Het  kan  ook  iets  laten  zijn  geweest.  De  oorlog  in  Korea  liep  al  en  toen  pas  kwamen  de   Amerikaanse  groepen  aan.  En  toen  kwamen  de  Chinezen.  Die  veegde  de  Amerikanen  zo  terug  naar   de  Zuid-­Koreaanse  grens.  Dat  beeld  dat  je  van  die  tijd  krijgt  is  dat  de  Koreanen  het  zelf  hadden   gedaan  zonder  steun  van  Moskou.  Maar  China  wilde  geen  Amerikaanse  groepen  daar  op  de  grens   hebben.  Ik  weet  nog  dat  wij  in  het  hospitaal  schrokken  dat  de  Chinezen  daar  weer  op  de  grens   stonden.  Dat  gebeurde  heel  gauw  hoor.  De  angst  was  dat  er  een  Wereldoorlog  zou  uitbreken.       De  verdeeldheid  ging  ver  hoor.  Je  had  een  oorlogsheld,  MacArthur,  die  was  opperbevelhebber   geweest  in  Azië.  Die  had  geen  geringe  prestatie  geleverd.  Hij  was  voor  oprukken  naar  de  Noord-­ Koreaanse  grens  en  was  voor  het  gebruik  van  kernwapens.  Het  is  de  moedigste  daad  geweest  van   Truman,  die  toch  ook  niet  van  heftig  procommunisme  was.  Hij  heeft  dat  toen  tegengehouden.    

 

85  

Bijlage  2   Hoofdstuk  2  Gekkenbriefje   Interview  Frans  Rasker,  producent  Gekkenbriefje  (1980)   4  september  2012     Hoe  kan  het  dat  Gekkenbriefje  eerst  op  de  televisie  verscheen  en  later  in  de  bioscoop?     De  film  is  begonnen  als  een  vijftig  minuten  film,  met  de  NPS  samen.  Dat  is  toen  eigenlijk  tijdens  de   opnames  uitgelopen.  Je  kan  ook  zeggen  het  script  was  niet  goed.  Het  script  was  veel  te  lang.  Olga   wist  het  wel.  Olga  was  gewoon  stiekem  bezig  een  bioscoopfilm  te  maken.  Dat  had  ze  eigenlijk  niet   moeten  doen.  Toch  konden  we  de  NPS  toch  overtuigen  om  de  film  uit  te  zenden.  .  Toen  wilde  Olga   de  film  in  de  bioscoop  vertonen.  Dat  is  natuurlijk  omgekeerd.  Olga  wilde  zo  graag  een  het  in  de   bioscoop  krijgen,  dat  lag  heel  diep  bij  haar.  Na  veel  gezeur  heeft  Cor  Koppies  deze  vertoond  in   Cinecenter,  daar  heeft  deze  in  een  klein  zaaltje  vertoond  maar  werd  heel  slecht  bezocht.     Wie  koos  ervoor  om  de  Indonesia  Calling  in  het  voorprogramma  te  zetten?     Dat  kan  ik  mij  niet  herinneren.  Ik  weet  dat  niet  meer.  Ik  heb  Ivens  wel  eens  ontmoet,  ik  was  wel   geïnteresseerd  in  hem.  Misschien  was  het  Cor  Koppies  zijn  idee,  ik  kan  het  mij  niet  herinneren.     Wat  is  precies  uw  rol  geweest  bij  de  totstandkoming  van  de  film?   We  hadden  samen  een  productiebedrijf.  Hoe  komen  we  nou  op  het  idee  om  dat  boek  te  verfilmen?   Ik  weet  het  niet  meer.  Het  was  niet  mijn  idee.  Olga  heeft  denk  ik  Ger  Verrips  de  eerste  keer   benaderd.  Olga  heeft  het  boek  gelezen,  waarschijnlijk  van  iemand  gekregen.  Olga  kwam  toen  naar   mij  met  dat  boek.  We  zouden  50  minuten  krijgen  bij  de  NPS.  Nou  prachtig,  dat  wilde  we  wel  doen.   We  kregen  ook  geld  van  het  ministerie  van  CRM.  Toen  de  NPS  ja  zei,  zijn  we  naar  het  ministerie   gegaan  en  toen  kwam  dat  geld  er  ook.  Toen  bleek  de  film  veel  langer  te  worden.  Dat  gaf  wat   gedonder  maar  we  wisten  de  NPS  te  overtuigen.  Het  is  ook  een  goede  film.  Alleen  als  bioscoopfilm   zou  je  een  heel  andere  film  maken.       Er  is  niet  heel  veel  over  geschreven  maar  de  film  heeft  redelijk  goede  recensies  gekregen.     Ja  dat  kan  ik  mij  ook  herinneren.  Het  was  ook  goede  film.  Het  was  alleen  geen  bioscoopfilm.  Dat  is   een  heel  verschil,  een  film  maken  voor  de  televisie  of  voor  de  bioscoop.  Ik  vond  het  toen  onzin  dat   het  de  bioscoop  in  moest  van  Olga.     We  hadden  samen  een  productiebedrijf  Horizon  films,  dat  liep  toen  op  zijn  laatste  benen.  We   zouden  ieder  ons  eigen  weg  gaan  maar  toen  zei  de  NOS  plotseling  dat  ze  toch  ons  plan  voor   Gekkenbriefje  wilde  uitzenden.  Toen  zijn  we  er  nog  even  mee  door  gegaan.       In  eerste  instantie  is  Ger  Verrips  benaderd  voor  het  scenario  maar  die  samenwerking  lukte  niet?     Nee  dat  werkte  niet  goed.  Ger  is  begonnen  met  het  scenario  maar  dat  werkte  niet.  We  hebben  geen   ruzie  met  hem  gekregen.  Ik  heb  jarenlang  goed  contact  gehad  met  hem.  Ger  en  ik  mochten  elkaar.   Ik  heb  al  zijn  boeken  gelezen.  Ger  is  begonnen  maar  daarna  is  Rogier  Proper  benaderd,  daar  was   Olga  bevriend  mee  en  had  daar  al  mee  samengewerkt.  Rogier  heeft  het  tot  script  gemaakt.       Er  zijn  wel  verschillen  tussen  de  novelle  en  de  film.     De  speelfilm  speelt  zich  af  in  het  hospitaal.  Het  aardige  is  dat  hij  op  een  gegeven  moment  zegt  dat   hij  heeft  geprobeerd  de  oorlog  te  ontlopen  maar  dat  dit  uiteindelijk  niet  gelukt  is  en  hij  er  toch   middenin  zit.  Dat  vind  ik  de  mooiste  zin.  Dat  is  waar  de  film  over  gaat.  Dat  is  waar  het  boek  toch   ook  over  gaat?     De  novelle  speelt  zich  iets  later  af.  Daar  staat  de  Korea-­‐oorlog  en  de  angst  voor  een  nieuwe   wereldoorlog  ook  centraal.  De  films  speelt  zich  iets  eerder  af  en  gaat  met  name  om  het   ontwijken  van  de  dienstplicht  in  Indonesië  ten  tijde  van  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog.  Weet  u  wie  die  keuze  heeft  gemaakt?     Dat  komt  van  Olga.  Olga  komt  uit  een  communistisch  milieu  en  Indonesië  speelde  een  grote  rol  in  

 

86  

dat  gezin.  Ik  denk  dat  Olga  dat  wilde  en  dat  zij  het  die  kant  uit  heeft  gedrukt.  Het  staat  me  wel  bij   dat  Verrips  en  Olga  daar  van  mening  verschilde.  Toen  heeft  Olga  Rogier  benaderd.       Was  Olga  van  zichzelf  politiek  bewust?     Nee,  deep  down  had  ze  veel  last  van  haar  opvoeding.  Op  zich  was  ze  niet  zo  politiek.     Toch  is  haar  film  de  eerste  Nederlandse  speelfilm  die  de  Indonesische  onafhankelijkheidsoorlog   verbeeld.     We  hebben  daar  niet  zo  bij  stil  gestaan  toen.  Zo  expliciet  was  het  niet.  Wel  dat  het  paste  bij  haar   jeugd.  Dat  speelde  een  rol.  Ze  woonde  in  een  huis  in  Nicolaas  Maesstraat.  Daar  is  later  Gerard   Stigter  gaan  wonen,  de  schrijver.  Het  was  allemaal  het  links  intellectuele  milieu  waar  Olga  zich  in   bewoog.     Olga  heeft  de  film  helemaal  niet  gemaakt  om  een  politiek  statement  te  maken.  Zij  zag  gewoon  een   interessant  dramatisch  gegeven.  Dat  was  het  gewoon.       In  de  film  worden  toch  wel  bepaalde  politieke  punten  aangekaart.     Wij  Nederlanders  hebben  wel  veel  foute  dingen  gedaan,  dat  wilde  we  wel  vertellen.  We  wilden  wel   iets  zeggen  over  Nederlanders  in  Indonesië.  We  zagen  het  als  een  enorme  schandvlek  in  onze   geschiedenis.  Olga  zeker  door  het  communistische  verleden  van  haar  ouders.  We  noemden  dat   echter  geen  politiek.  Politiek  zou  betekenen  dat  je  er  iets  mee  wilt  bereiken.   Er  is  geprobeerd  om  veel  media  aandacht  te  krijgen?     Het  onderwerp  was  toen  nog  niet  populair.  Het  is  niet  echt  gelukt  om  veel  publiciteit  te  krijgen  met   de  film.  Er  waren  toen  ook  nog  geen  massa  televisieprogramma’s  waar  je  in  kon  komen.  In   Gekkenbriefje  zat  ook  niets  waar  je  mee  in  een  groot  programma  kan  komen.  Bij  een  bioscoopfilm   moet  je  ook  meer  bezig  zijn  met:  hoe  kan  ik  daar  publiciteit  mee  krijgen.  De  NPS  heeft  wel  een   persvoorstelling  gegeven.  Maar  er  was  niemand  die  zei:  goh,  wat  een  interessante  stellingname.    

 

87  

Bijlage  3   Hoofdstuk  3  De  Schorpioen   Interview  Ben  Verbong,  regisseur  De  Schorpioen  (1984)   18  mei  2012   Wat  was  uw  motief  om  De  Schorpioen  te  maken?     Toen  ik  begon  met  films  maken  wilde  ik  over  drie  Nederlandse  topics  een  kritische  speelfilm  maken.   1.  De  Tweede  Wereldoorlog  2.  Nederland  in  Indie  3.  Het  koningshuis.   Dat  werden  de  films  Het  Meisje  met  het  Rode  Haar,  De  Schorpioen  en  De  Prinsgemaal.  De  laatste   film  is  helaas  nooit  gemaakt  omdat  het  filmfonds  het  destijds  niet  aandurfde  de  film  te  subsidiëren.   De  eerste  twee  zijn,  zoals  je  weet  wel  gemaakt.   En  de  andere  kant  is  een  heel  persoonlijke.  Mijn  heeroom  verbleef  in  Indonesië.  Als  kind  kon  ik   vroeger  altijd  eindeloos  naar  die  foto’s  kon  staren  van  die  vreemde  mensen  in  Indonesië   waartussen  zo’n  kleine  pater  stond.  Wat  mij  altijd  heeft  gefascineerd.   Ik  had  ook  veel  contact  gehad  met  Indo’s  in  Amsterdam,  waar  mijn  heeroom  later  ook  nog  veel   logeerde.  Dat  was  altijd  heel  gezellig  maar  dat  ging  vaak  over  de  behandeling  van  Indo’s  en   Molukkers  hier  in  Nederland.  Dat  was  heel  actueel  in  die  scene.  Het  was  maar  een  kleine  scene,   maar  wel  een  heel  hechte  groep.  Na  de  film  belden  zij  en  schreven  zij  mij  dat  ze  blij  waren  met  De   Schorpioen.  Maar  daarnaast  had  je  ook  ex-­Knillers,  die  waren  er  natuurlijk  niet  zo  blij  mee.       Hoe  kwam  u  op  het  verhaal  van  De  Schorpioen?       Ik  zocht  naar  een  case,  aan  de  hand  waarvan  ik  het  morele  verval  aan  het  einde  van  de  koloniale   tijd  en  de  corruptie  in  het  Nederlandse  leger  kon  laten  zien.  Pieter  de  Vos,  mijn  medescenarist   kwam  toen  met  de  zaak  van  der  Putten  op  de  proppen  die  perfect  paste  in  het  verhaal  dat  ik  wilde   vertellen.  De  zaak  van  der  Putten  is  direkt  verbonden  met  de  moord  op  Aernout,  die  ´omgekomen´   is    toen  hij    bezig  was  een  corruptieschandaal  in  het  Nederlandse  leger  uit  te  zoeken.         De  zaak  Aernout  is  eigenlijk  de  zaak  Van  der  Putten.  Van  der  Putten  is  eigenlijk  de  hoofdrolspeler   van  mijn  film.  Als  ik  het  mij  goed  herinner  was  hij  de  hoofdredacteur  van  de  Leidsche  Post.  Die  is   daar  ingedoken.  Van  der  Putten  heeft  daar  iedere  week  over  gepubliceerd.  Die  Van  der  Putten   hebben  ze  volgens  mij  toen  geprobeerd  monddood  te  maken.  Als  ik  het  mij  goed  herinner  was  dat  in   1956.  Ik  heb  de  film  ook  in  1956  laten  spelen  om  de  machtsmisbruik  ook  op  een  andere  manier   laten  zien,  zoals  bij  de  invallen  in  Algerije.  De  hoteleigenaresse  van  de  film  in  slaap  gevallen  bij  een   uitzending  van  de  televisie,  op  de  televisie  loopt  de  opstand  in  Algerije.       In  mijn  film  gaat  het  niet  om  een  journalist.  Het  gaat  om  machtsmisbruik  maar  ook  identiteit.  Wolff   beslist  om  naar  Amerika  te  gaan  en  is  bereid  zijn  eigen  identiteit  daarvoor  te  verkopen.  Op  het   moment  dat  hij  merkt  hoe  hij  misbruikt  wordt  besluit  hij  niet  te  gaan  en  te  kijken  wat  er  gebeurd  is.   Daarom  holt  hij  in  die  affaire  dus  een  heel  ander  soort  van  verkenning  dan  het  Van  der  Putten   verhaal.  Ik  heb  overigens  gezien  dat  er  een  boek  verschenen  is  van  de  affaire  Aernout  en  dat  heet   Met  de  dood  voor  ogen.       Volgens  mij  is  het  boek  een  weerslag  van  de  twee  radio-­uitzendingen  die  Hovinga  heeft  gemaakt.   Maar  dat  boek  heb  ik  nooit  gelezen.  Als  je  de  zaak  Van  der  Putten  googled  dan  kom  je    er  achter   hoe  de  zaak  precies  in  elkaar  zit.  Nu  doe  ik  het  wel  erg  op  mijn  herinnering.     Waarom  werkte  de  VARA  niet  mee?     Het  was  een  andere  sfeer  toen  in  1983.  Indonesië  stond  toen  echt  niet  op  de  agenda.     Hoe  verliepen  de  opnames  in  Indonesië?     Toen  wij  aankwamen  vroegen  ze  of  ik  Verbong  was.  We  moesten  mee  komen.  We  werden  in  een   legerbuis  gezet,  alsof  we  gearresteerd  werd.  Toen  zette  een  van  de  mannen  z’n  petje  op  van  de  film   ‘Schatjes’.  Het  was  een  grap.  Je  moet  voorstellen  dat  wij  heel  erg  bang  waren.    

 

88  

Heeft  u  een  idee  waarom  er  zo  weinig  speelfilms  over  dit  onderwerp  gemaakt  zijn?   Het  is  gecompliceerd  om  daar  te  draaien.  Daarnaast  is  Gekkenbriefje  een  tv-­film.  Ik  wist  ook  niet   dat  deze  over  Indië  ging.  Het  is  ook  een  heel  dure  onderneming.  Je  moet  de  hele  handel  daar  heen   krijgen.  Ik    heb  ook  voorbereidingen  gedaan  voor  de  verfilming  van  De  Heren  van  de  Thee  van  Hella   Haasse.  Dat  zou  een  dan  een  bioscoopfilm  en  een  driedelige  serie  worden.  Maar  ja  het  speelde   allemaal  tussen  1860  en  1900  dat  betekent  dat  het  een  ontzettend  gecompliceerde  tijd,  alles   kostuums  moeten  ook  nog  gemaakt  worden.  Het  budget  was  toen  7  of  8  miljoen,  ik  had  ook  2   miljoen  van  het  fonds  gehad,  een  fonds  voor  de  ‘wedergutmaching’  met  de  Indische  mensen,  het   Indische  fonds  heet  dat  toen.  Het  moest  op  heel  korte  termijn  gefinancierd  worden.  Het  is  een  heel   dure  onderneming.  Ik  had  de  laatste  weken  contact  met  Orlow  Seunke.  Hij  wilde  misschien  de   Heren  van  de  Thee  overnemen,  maar  het  is  een  heel  moeilijk  project.       Maar  behalve  geld,  wat  zou  nog  meer  een  rol  kunnen  spelen?     Er  komt  nog  iets  bij.  De  situatie  is  niet  makkelijker  geworden  in  Indonesië.  De  hele  Islamitische   wereld  sliep.  Toen  ik  de  laatste  keer  er  was  in  1992,  zag  ik  hoe  de  cultuur  veranderd  is  in  dertig   jaar.  Het  is  beangstigend,  het  is  het  grootste  Islamitische  land  ter  wereld.  Ik  weet  niet  hoe  het  zit   om  het  koloniale  verleden  daar  kritisch  te  benaderen.     Het  is  wel  opvallend  dat  ze  helemaal  geen  interesse  hebben  in  hun  verleden,  het  interesseert  ze   geen  zak.  Het  is  er  gewoon  niet.       In  Indonesië  zijn  er  wel  veel  speelfilms  gemaakt  over  deze  oorlog.  In  Nederland  dus  niet.     Een  oorlog  die  je  verliest  is  nooit  populair.       Maar  de  Vietnamoorlog  is  wel  vaak  verfilmd.  Dat  is  ook  een  verloren  oorlog   Ja,  maar  dat  is  ook  bijna  om  het  trauma  te  overwinnen.  Indië  is  altijd  ver  weg  geweest.  In  de   vijftiger  en  zestiger  jaren  kende  mensen  wel  familie  die  daar  geleefd  had.  Maar  dat  is  verdwenen.   Toen  in  de  jaren  tachtig  Hans  Beerenkamp  werd  geïnterviewd  interesseerde  het  hem  helemaal  niks.   Alle  journalisten  die  je  vertelde  over  wat  er  allemaal  gebeurd  was  die  zag  je  gewoon  naar  buiten   kijken.       U  vermoedt  dat  de  BVD  bij  u  heeft  ingebroken.     Ik  had  het  vermoeden  dat  het  de  BVD  was.  Wie  zou  het  anders  zijn  geweest?  Mijn  film  was  een   duidelijk  statement  tegen  de  houding  van  de  Nederlandse  regering  in  die  tijd.  Het  ging  over  een   aantal  onopgeloste  corruptie  schandalen  waarbij  een  aantal  mensen  het  leven  gelaten  hebben.  Ik   zou  niet  weten  wie  het  anders  zou  zijn  geweest.  Voor  Westerling…  die  was  geen  deel  van  het   verhaal.  Die  is  heel  zijdelings  in  die  affaire  terecht  gekomen.  Maar  die  is  niet  onderdeel  van  het   complot  geweest,  in  ieder  geval  niet  dat  ik  weet.  Ik  geloof  dat  zij  een  film  over  hem  plannen.  Ik  heb   die  man  nog  wel  gekend  maar  nooit  gesproken.  Je  voelde  wel  dat  de  sfeer  grimmig  was.     Bij  Het  meisje  met  het  rode  haar  heb  ik  ook  veel  last  gehad.  We  hebben  bij  die  film  destijds  ook   bommeldingen  gehad  maar  daar  hebben  we  uit  de  publiciteit  gelaten  omdat  anders  dan  niemand   meer  naar  de  bioscoop  zou  komen.     Ja  ik  heb  altijd  gevoel  gehad  dat  het  de  BVD  is  geweest.  Een  journalist  was  langs  geweest  en  ik  heb   die  man  gewoon  vertrouwd.  Zijn  naam  heeft  hij  wel  genoemd  maar  ik  heb  niets  genoteerd.  Ik  heb   hem  in  goed  vertrouwen  mijn  dossier  gegeven.  Een  maand  of  twee  drie  later  begon  ik  wel  te   denken:  er  klopt  iets  niet.  Maar  ik  was  in  de  sfeer  dat  de  BVD  achteraf  nog  dat  dossier  wilde  hebben   Om  wat  voor  materiaal  ging  het?   Het  waren  alle  gegevens  die  wij  hadden,  de  hele  zaak  Van  der  Putten  en  Aernout  en  alles  wat  we   daarover  konden  vinden.  Er  was  nog  geen  internet  toen  dus  we  hebben  alles  gekopieerd.  Het   archief  verbleef  nu  ergens  anders,  de  man  wist  natuurlijk  niet  dat  er  overal  kopieën  van  waren.   Ze  hebben  later  ook  mijn  werkkamer,  een  prachtige  etage  op  de  Nieuwendijk,  helemaal  overhoop   gehaald  maar  ze  hebben  niets  meegenomen.  Alles  stond  er  nog.  Ik  werd  al  wel  eens  gebeld,  zo  van:   ‘mijn  opa  zat  bij  het  KNIL’  en  dergelijke,  maar  na  dit  besefte  ik  mij  opeens  dat  het  de  Binnenlandse   Veiligheidsdienst  moest  zijn  geweest.  Die  hebben  hier  gewoon  iemand  naar  toe  gestuurd  om  het  

 

89  

archief  te  krijgen.  Niet  zozeer  om  te  voorkomen  dat  ik  iets  met  het  archief  zou  doen  maar  meer  om   te  weten  te  komen  wat  er  in  stond     Heeft  u  nooit  aangifte  gedaan?     Nee   Waarom  niet?     Nou  ja,  je  trekt  een  hele  toestand  open,  dan  wordt  er  een  heel  onderzoek  gedaan  en  word  je   verhoord,  daar  had  ik  geen  zin  in.  Als  zij  het  zou  belangrijk  vinden  om  mijn  archief  te  krijgen  dan   weet  ik  in  ieder  geval  dat  er  meer  stront  aan  de  knikker  zit  dan  ik  heb  laten  zien.  En  dat  was  voor   mij  voldoende  eigenlijk.  Het  ging  mij  ook  niet  om  de  verantwoordelijken  van  die  tijd  destijds  tot  de   orde  te  roepen.  Het  ging  mij  om  te  laten  zien  hoe  het  Nederlandse  leger  was  in  die  tijd,  het  was  een   totale  demoralisatie  die  tijd.  De  meeste  mensen  wisten  dat  we  Indië  niet  konden  houden  en  mensen   die  daar  waren  wisten  hoe  onmogelijk  dat  was.  Dat  zie  je  ook  in  het  boek  van  Hella  Haasse  ,  dat   was  eigenlijk  geen  optie  meer.  Ik  had  helemaal  geen  zin  zo’n  gigantische  affaire.  Ik  had  met  Het   meisje  met  het  rode  haar  al  veel  gezeik  gehad.  Ik  had  zoiets  van:  laat  maar  zitten.       Door  wie  werd  u  bedreigd  bij  Het  meisje  met  het  rode  haar?   Dat  was  al  begonnen  tijdens  het  draaien.  Het  kwam  onder  andere  van  dierbaren  die  mensen   verloren  hadden  bij  represailles  tegen  de  aanslagen  van  Hannie  Schaft.  Zij  pleegde  aanslagen  en  bij   represailles  werden  mensen  van  straat  gehaald  en  doodgeschoten.  De  familieleden  die   achtergebleven  vonden:  dit  mag  nooit  een  heldin  worden.  Waar  best  wat  voor  te  zeggen  is.  In   Haarlem  zat  een  soort  dubbelspel  bij  de  politie  die  tijd.  Daarom  hebben  we  alle  locaties  waar  we   gefilmd  hebben  geheim  gehouden.  Maar  bij  locaties  die  niemand  kende  stonden  toch  hakenkruizen.   Dus  we  waren  al  bewust  dat  er  lek  was  of  er  gebeurde  in  elk  geval  dingen  die  wij  niet  onder   controle  hadden.  Een  dag  of  tien  voor  de  première  werd  er  een  brief  met  een  geplakte  zin  erin   afgeleverd  bij  het  productiekantoor.  Daar  stond  in:  de  regisseur  van  deze  film  zal  worden  gedood.   Daarbij  zat  een  scherpkogel.  Dat  was  van  iemand  die  ook  echt  gevaarlijk  was.  Toen  ben  ik  diezelfde   dag  naar  Toorenaar  gegaan,  die  was  toen  zeg  maar  commissaris  van  de  politie  in  Amsterdam,  hij  is   later  ook  om  heel  onduidelijke  reden  verdwenen,  en  die  zei:  dat  moet  je  wel  serieus  nemen.   Daarvoor  was  er  al  een  boekje  verschenen  over  Hannie  Schaft  in  Haarlem  en  bij  een  boekwinkel  die   het  boekje  in  de  etalage  had  gezet  was  een  molotovcocktail  naar  binnen  geworpen.  Dat  was  iets  om   serieus  te  nemen.  Vanaf  die  tijd  ben  ik  niet  meer  thuis  gaan  slapen.  En  bij  de  première  waren  er  zo’n   dertig  rechercheurs,  maar  dat  wist  niemand.  En  alsof  het  een  soort  galavoorstelling  was  stond  er   bij  de  deur  een  politieagent  met  een  lange  mantel  en  witte  handschoenen  aan.  Dat  was  wel  degelijk   een  soort  voorzorgsmaatregel.  Ze  hebben  die  dag  de  locaties  gescreend  voor  bommen  maar  toch   kwamen  er  in  Den  Haag,  Rotterdam  en  Amsterdam  bommeldingen.  In  Den  Haag  was  er  niet   gescreend  dus  moesten  mensen  de  bioscoop  uit.  We  zijn  er  in  geslaagd  om  het  buiten  de  publiciteit   te  houden,  want  je  begrijpt,  er  gaat  dan  niemand  meer  naar  de  bioscoop.  Er  dan  waren  ze  in  hun   opzet  geslaagd.  En  nu  is  het  een  grote  bioscoophit  geworden.  Toch  ben  ik  daarna  nog  een  tijdje  niet   op  mijn  eigen  adres  geweest.  Maar  toen  kreeg  ik  dus  kaarten  zonder  postzegel  en  dan  stond  er  op:   ‘’het  pak  van  de  SS  was  niet  juist”.  Door  het  feit  dat  er  geen  postzegel  op  zat  en  met  de  hand  door  de   brievenbus  was  gedouwd,  werd  het  duidelijk  dat  ze  wisten  waar  ik  woonde.  En  het  was  een  ex-­SS’er.     Dat  waren  intimidatie  momenten,  zo  van:  we  zijn  er  nog  en  we  weten  waar  je  woont.  Dat  was  niet   leuk.  Dus  ik  had  zoiets  van:  om  nou  de  BVD  aan  te  klagen,  ik  had  daar  geen  zin  meer  in.     Maar  een  rechtszaak  had  u  niet  vervelend  gevonden?     Ik  had  het  interessant  gevonden  dat  de  Nederlandse  staat  mij  had  gedaagd.  Ik  beweer  dat  het   Nederlandse  leger  wapens  leverde  aan  de  opstandelingen.  Niet  uit  ideologische  motieven  maar   gewoon  voor  de  poen.  Dat  is  dus  natuurlijk  corrupt  dus  het  is  een  vergaande  bewering  maar  dat   was  ook  de  bewering  die  Aernout  deed.  Hij  kon  dat  bijna  open  leggen  en  daarvoor  is  hij   omgebracht.  Ik  denk  dat  als  de  Nederlandse  Staat  mij  had  gedaagd  dat  ik  dat  kon  waarmaken  dan   had  dat  ook  een  blik  open  getrokken  van  alle  mensen  die  zeg  maar  bij  die  zaken  betrokken  waren.   Dat  ze  het  niet  hebben  gedaan  betekent  eigenlijk  dat  ze  het  wilde  laten  rusten  omdat  er  dan   mogelijk  veel  meer  naar  boven  was  gekomen.    

 

90  

Bijlage  4   Hoofdstuk  4  Oeroeg   Interview  Hans  Hylkema,  regisseur  Oeroeg  (1993)   2  augustus  2012     Wie  heeft  bedacht  om  het  boek  van  Hella  Haasse  te  verfilmen?     Dat  heb  ik  zelf  bedacht.  Ik  had  in  1983  de  eerste  Nederlandse  politieke  film  De  Mannetjesmaker   gemaakt  over  een  politieke  doofpot  affaire  waarvan  eerst  niemand  geloofde  dat  het  kon.  Het  gaat   eigenlijk  over  de  eerste  spindokter  in  Nederland,  een  politiek  adviseur.  En  die  is  na  een  ziekte   verslaafd  gehouden  aan  de  morfine.  Hij  had  een  klantenkring  die  aan  de  ene  kant  bestond  uit   belangrijke  zakenmensen  en  aan  de  andere  kant  een  politieke  kring,  van  confessionele  huize.  Hij   dacht  dat  iedereen  zijn  vriend  was  en  kon  die  twee  groepen  ‘vrienden’  niet  uit  elkaar  houden.  Zij   probeerden  altijd  via  hem  dingen  gedaan  te  krijgen.  De  grote  boosdoener  was  een  arts.  Hij  was  ook   nationale  gezondheidsarts.  Dit  is  allemaal  op  waarheid  gebaseerd.  Het  was  eigenlijk  een  soort   witte  boorden  dealer.  Hij  adviseerde  de  ARP,  de  KVP  en  CHU.  Allemaal  van  rechtse  confessionele   huize  zeg  maar.  Dat  waren  zijn  klanten.  Toen  was  ik  op  zoek  naar  een  volgend  onderwerp.  Toen  al   intrigeerde  mij  de  afloop  van  de  Nederlandse  aanwezigheid  in  Indonesië  zeer.  Dat  werd  nog   gestimuleerd  door  brieven  uit  Indonesië  door  bevriende  journalisten,  Peter  Schumacher  en  zijn   vrouw,  die  daar  werkzaam  waren.  Ze  schreven  mooie  sfeervolle  brieven  uit  Indonesië.  Verder  heb  ik   1969  met  belangstelling  gekeken  naar  de  aflevering  van  Achter  het  Nieuws.  Mijn  zus  werkte  samen   Joop  Hueting.  Daarom  kreeg  ik  extra  belangstelling,  ik  vond  het  shocking.  Zelf  had  ik  ook  altijd   zoiets  van:  wat  zou  ik  hebben  gedaan  als  ik  in  die  tijd  in  dienst  had  gezeten?  Hoe  moet  je  je  houding   bepalen?  Er  zijn  natuurlijk  een  aantal  dienstweigeraars  geweest  en  daarnaast  een  paar  mensen  die   overliepen  naar  de  andere  kant,  waaronder  de  legendarische  Poncke  Prinsen.  Die  ontmoette  ik   later.  Afijn,  toen  wilde  ik  een  film  maken  over  Indonesië.  Ik  kreeg  een  verhaalmodel  in  mijn  hoofd   van  twee  vriendjes  van  verschillende  sociale  afkomst  en  met  een  andere  huidskleur.  Eigenlijk  ook   waar  Novecento  over  gaat,  dat  was  een  inspiratiebron.  Toen  ben  ik  documentaire-­  en   prozaverhalen  gaan  lezen  en  zo  stuitte  ik  op  Oeroeg.  Toen  dacht  ik:  Dat  is  fantastisch,  dat  ga  ik   doen.     Wat  was  uw  mening  over  de  oorlog?   Ik  vond  het  absurd  natuurlijk,  stom  en  kortzichtig  dat  Nederland  daar  een  oorlog  is  gaan  voeren.   Aan  de  andere  kant,  ik  had  wel  altijd  een  soort  theorie.  De  snelle  manier  waarop  wij  overrompeld   waren,  dat  was  een  enorm  trauma.  Dat  was  wel  de  reden  dat  we  na  de  bezetting  dachten:  nu  gaan   wij  eens  optreden  daar.  Een  soort  psychologische  reden.  Ik  was  hoogst  verontwaardigd  van  wat  ik   er  over  heb  gelezen.     Ik  ben  wel  met  veteranen  gaan  praten.  Dat  was  heel  leerzaam.  Heel  veel  van  die  jongen  werden   daar  gewoon  als  een  nummer  heen  gestuurd.  Het  was  moeilijk  om  verzet  te  tonen.  Een  aantal   vertelden  wel  dat  ze  destijds  wisten  dat  de  Indonesiërs  gelijk  hadden  maar  je  was  bezig  met  een   patrouille,  dan  lag  je  in  de  greppel  en  een  maatje  keek  even  op  en  kreeg  een  kogel  in  zijn  lijf.  Dan   krijg  je  een  rode  waas  voor  de  ogen  en  dan  wil  je  wraak.  Dat  is  iets  wat  ik  mij  heel  goed  kan   invoelen.       Had  u  als  doel  een  soort  taboe  te  doorbreken?   Ik  had  wel  als  doel  een  thema  uit  de  geschiedenis  te  dramatiseren  in  een  speelfilm  vorm.  Ik  heb  niet   voor  niets  Novecento  genoemd,  dat  was  wel  echt  een  voorbeeld.  De  werkelijkheid  staat  op   gespannen  voet  met  de  wetten  van  dramatisering.  Maar  dat  wilde  ik  wel  aangaan,  zo  van:  kijk   mensen  wat  hier  gebeurd  is.  Ik  heb  op  school  nooit  wat  geleerd  over  deze  geschiedenis.  Het  enige   wat  ik  had  was  een  oom,  die  kwam  terug  uit  Indië.  Verder  mocht  je  raden  wat  de  achtergrond  was.       Was  het  moeilijk  om  de  film  gefinancierd  te  krijgen   De  eerste  brief  die  ik  stuurde  aan  Hella  Haasse  was  in  1983,  dus  je  kan  wel  nagaan  hoe  veel  tijd  er   soms  over  een  gaat.  Eigenlijk  is  dankzij  het  Europese  filmfonds  deze  film  tot  stand  gekomen.  Op  een  

 

91  

gegeven  moment  kreeg  ik  snel  subsidie  van  het  productiefonds  om  een  scenario  te  schrijven.  Maar   het  was  toen  nog  niet  productierijp.  Maar  toen  was  het  geld  op.  Ik  ben  gaab  doen  in  Indonesië  voor   de  film.  Toen  was  daar  het  Europees  scenario  programma  ‘Sources’  en  dat  had  ik  wel  snel  in  de   smiezen.  Daar  heb  ik  mijn  producent  op  gewezen.  Daar  kregen  we  toen  geld  van.  Vrij  snel  was  de   NOS  als  omroep  geïnteresseerd.  Stefan  Felsenthal  was  daar  wel  voor  te  porren.     In  Europees  verband  ontstond  er  samenwerking.  Een  van  mijn  Nederlandse  producenten  ontmoette   een  Belgische  producent,  die  al  naam  had  omdat  hij  met  Francis  Coppola  had  gewerkt.  Hij  was  een   keer  in  Indonesië  op  vakantie  geweest  en  dat  vond  hij  zo  geweldig  land.  Toen  daar  een  project  lag   wat  zich  in  Indonesië  afspeelde  is  hij  er  meteen  op  in  gesprongen.  Toen  hadden  we  België  erbij.  Als   je  bij  dat  Europees  fonds,  dat  bestaat  nog,  met  drie  landen  produceert  krijg  je  20  %  van  het  budget.   Toen  hebben  we  Duitsland  erbij  kunnen  krijgen,  Hamburg.       Hoe  reageerde  Hella  Haasse  op  uw  voorstel  om  haar  boek  te  verfimen?     Zij  was  heel  geïnteresseerd.  Zij  was  heel  realistisch,  zee  zei:  Ik  heb  toen  het  boek  in  1947  geschreven   en  kende  de  afloop  nog  niet.  Ik  ga  eigenlijk  door  waar  zij  ophield.       Had  ze  bemoeienis  met  de  film?   Ja,  af  en  toe.  Soms  vond  ze  dat  ik  te  scherp  de  vooroorlogse  koloniale  samenleving  als  racistisch  had   neergezet.  Terwijl  ze  voelde  dat  het  zo  was  in  feite.  Beeld  is  dan  wel  belangrijk.  Ik  had  een  verhaal   gehoord  van  Indonesiërs.  Die  hadden  mij  verteld  dat  er  zwembaden  waren  en  daar  stond  een  bord:   ‘verboden  voor  honden  en  inlanders.  Hella  Haasse  zei  daar  eerst  over:  Dat  is  een  broodje  aap,  dat  is   mythe  vorming,  dat  is  opgeblazen.  Later  zei  ze:  Misschien  dat  het  in  Sumatra,  daar  woonde  van  die   diehard  planters,  dat  het  daar  wel  geweest  is.  Maar  op  Java  kwam  je  dat  echt  niet  tegen.  Toen  gaf   ze  mij  een  alternatief.  Als  je  ze  nou  naar  de  ingang  van  het  zwembad  laat  lopen  en  Oeroeg  wordt   geweigerd  door  de  portier.  Ik  zeg:  Dat  is  toch  hetzelfde?  Nee,  zei  ze,  dat  is  niet  hetzelfde.  Zei  had   een  romantisch  gekleurde  jeugdherinnering.       Was  het  lastig  om  Indonesië  te  filmen?     Het  was  lastiger  dan  hier.  Ze  waren  er  heel  open  in,  ook  toen  ik  Indonesisch  geweld  liet  zien,  zoals   het  spannen  van  een  draad,  een  guerrillatactiek.  Later,  de  film  is  bedoeld  voor  een  heel  donkere   zaal,  dan  zie  je  een  beeld  van  Peter  Faber,  als  sergeant  van  Bergen  Henegouwen,  die  vermoord  is   door  de  guerrilla’s  met  zijn  geslachtsdeel  in  de  mond.  Ik  heb  toen  verhalen  van  Nederlandse   veteranen  die  ik  hoorde  wel  voor  waar  aangenomen.  In  de  videoversie  is  het  bijna  niet  te  zien,  dat   hebben  we  zo  gedaan  omdat  het  wel  heel  wreed  was.  Maar  het  kwam  ook  in  het  scenario  voor,  zij   hebben  daar  helemaal  geen  probleem  van  gemaakt.   Hoe  reageerde  men  op  de  film?   Toen  bekend  werd  dat  ik  die  film  ging  maken  ben  ik  gaan  praten  met  de  veteranenorganisaties.  Ze   probeerde  invloed  uit  te  oefenen  op  het  verhaal.  Daar  kon  ik  alleen  maar  om  lachen  natuurlijk,  het   interesseerde  mij  niet  zoveel  wat  zij  vonden.  Zij  hadden  een  officiële  organisatie.  Ik  zei:  Je  gaat  het   wel  zien  wat  het  wordt.  Toen  gebeurde  er  in  Indonesië  iets.  We  hadden  de  pers  ook  mee,  die  werd   uitgenodigd,  dat  was  een  publiciteitscampagne.  Toen  werd  Jeroen  Krabbé  ook  geïnterviewd  en  die   zei:  We  hebben  ons  daar  misdragen  als  nazi’s.  Dat  kwam  met  een  grote  kop  in  de  krant.  Daar   waren  ze  heel  verontwaardigd  over.  Toen  kwamen  ze  kijken  bij  de  première,  ik  had  ze  ook   uitgenodigd.  Ze  waren  heel  tevreden  over  de  zorgvuldige  manier  waarop  ik  allerlei  facetten  van  het   militaire  leven  had  verwerkt.  En  toen  vonden  ze  het  zelfs  nog  wel  een  evenwichtig  beeld.  En  toen  zei   een  van  de  veteranen  plotseling:  Ja  ik  vond  het  ook  zo  goed  dat  u  ook  heeft  laten  zien  dat  die   kampong  is  afgebrand  door  de  Indonesiërs  zelf.  Toen  zei  ik  verbaasd:  Wat  zegt  u?  En  toen  zie  de   veteraan:  Ja,  zo  interpreteer  ik  dat  wel.  Volgens  mij  kan  er  geen  enkel  misverstand  over  bestaan  dat   het  een  Nederlandse  actie  is  geweest.  Eigenlijk  is  het  een  soort  Rawagedeh,  zo’n  afaire.  Nou  ik  zie   dat  dus  anders  zei  hij.  En  daarna  heb  ik  niets  mee  gehoord  eigenlijk.       Heeft  Jean  van  de  Velde  het  scenario  geschreven?   Ja  ook,  ik  heb  de  eerste  versies  geschreven  en  hij  een  versie  daarna.  Dan  is  er  nog  een  andere  

 

92  

Engelse  scenarioschrijver  over  heen  gegaan,  vlak  voordat  we  naar  Indonesië  gingen.  Maar  hij  heeft   de  scenariocredit  ja.       Van  Rudy  Kousbroek  kwam  veel  kritiek?   Ja  hij  had  iets  anders  verwacht.  Dat  is  een  begin  geweest  van  een  soort  vete  tussen  mij  en  Jean  van   de  Velde,  want  daarna  is  hij  mij  een  aantal  dingen  gaan  verwijten  over  de  regie  van  de  film,  en  een   aantal  dingen  die  ik  veranderd  zou  hebben  in  zijn  zogenaamd  briljante  scenario.  Maar  in  ieder   geval  heeft  Rudy  Kousbroek  veel  kritiek  op  het  scenario  geleverd  en  heeft  toen  geschreven  dat  ik   beter  kon  filmen  dan  Jean  van  de  Velde  scenario  kon  schrijven.  Nou  dat  is  in  het  verkeerde  keelgat   geschoten  natuurlijk.  Hij  heeft  daar  een  Latijnse  term  voor  gebruikt,  Kousbroek.  Ik  kan  nog  wel   kijken  of  ik  het  voor  je  kan  vinden.  Jean  van  de  Velde  heeft  daar  weer  een  ingezonden  stuk  over   geschreven.     Is  er  door  de  film  een  maatschappelijke  discussie  losgebrand?     Jazeker,  dat  vind  ik  wel.     Weet  je  wat  zo  grappig  is?  Dat  zou  ik  ook  nooit  vergeten.  Ook  Hella  Haasse  had  op  een  gegeven   moment  kritiek  op  de  theeplanters  op  de  achtergrond,  die  hadden  een  soort  witachtige  sluier.  Dat   had  ik  gevonden  op  een  foto  in  het  Tropeninstituut.  En  zij  zei:  Dat  ziet  er  heel  islamitisch  uit.  Mijn   weerwoord  was:  Ja  dat  heb  ik  gevonden.  De  plantage  lag  in  de  Sunda,  de  Sunda  was  wel  een  vrij   islamitische  georiënteerde  streek.       Waar  gaat  de  film  Soekarno  Blues  over?     Het  was  een  poging  om  een  muzikale  biografie  te  maken  over  Soekarno  omdat  hij  erg  van  blues  en   gospel  hield.  Hij  heeft  met  zelf  toneelstukken  geschreven,  en  toneel  opgevoerd  met  bewoners  van   het  eiland  waar  hij  verbannen  was.  En  de  plaatselijke  pastoor  heeft  hem  nog  geld  gegeven  en  het   parochie  beschikbaar  gesteld  om  het  op  te  voeren.  En  Juliana  was  ook  een  groot  liefhebber  van   amateur  toneel,  zij  speelde  zelf  ook.  Dan  kwamen  er  mensen  in  Soestdijk  uit  de  professionele   theaterwereld.  Ik  heb  een  verhaal  bedacht  dat  Soekarno  een  geheim  gebleven  bezoek  aan   Nederland  heeft  gebracht.  Ook  omdat  hij  altijd  de  Nederlandse  koningin  wilde  ontmoeten,  voor  de   oorlog  dus  Wilhelmina.  Dat  vond  ik  een  mooi  gegeven.  Toen  heb  ik  bedacht  dat  in  zijn  laatste   ballingsoort  Banka,  waar  die  van  dag  tot  dag  in  de  gaten  werd  gehouden,  twee  weken  aan   dagrapportages  ontbraken.  Dat  is  bedacht.  In  aanwezigheid  van  Juliana  is  er  met  acteurs,  in  het   diepste  geheim,  een  optreden  gehouden  in  het  Tropeninstituut,  waar  Juliana  en  Soekarno  bij   aanwezig  waren,  en  waar  een  acteur  Soekarno  speelde.  Het  is  een  toneelstuk  in  een  film.       Is  Soekarno  Blues  deels  een  documentaire?     Nee,  ik  heb  daar  de  grootste  zonde  begaan  die  een  filmmaker  begaan  kan.  Ik  heb  archiefmateriaal   vervalst.  Ik  speel  zelf  de  rol  van  filmmaker,  en  ik  ontdek  daar  filmmateriaal  en  als  je  goed  kijkt  dan   zie  je  daar  Soekarno  en  Juliana  op.  En  dat  hebben  we  zelf  gewoon  gemaakt.  En  dat  is  mij  kwalijk   genomen  door  historici  en  journalisten,  die  hebben  me  aan  de  schandpaal  genageld.  Ik  heb  het  ook   volgehouden  en  dan  zeiden  mensen:  Wat  heb  je  dan  ontdekt?  En  ik  zei:  Ja  dat  moet  je  afwachten.  En   daar  zijn  ze  ingetuind  en  daar  zijn  ze  vreselijk  kwaad  over  geworden  en  hebben  ze  zich  tegen  mij   gekeerd.  De  discussie  die  ik  eigenlijk  wilde  losmaken  is,  maar  dat  is  niet  gelukt,  in  de  digitale   tijdperk,  is  dat  archiefmateriaal  niet  meer  betrouwbaar.  Sinds  de  film  Forrest  Gum,  waar  Tom   Hanks  Kennedy  een  hand  geeft  en  dat  dat  er  gewoon  heel  erg  betrouwbaar  uit  ziet,  kun  je  dus  geen   archiefmateriaal  meer  vertrouwen,  want  alles  is  dus  manipuleerbaar.  Nou  ja  die  discussie  kwam   niet  uit  de  verf.            

 

93  

Bijlage  5   Hoofdstuk  5  Gordel  van  Smaragd   Interview  Wim  Lehnhausen,  producent  Gordel  van  Smaragd  (1997)   26  oktober  2012   Was  het  moeilijk  om  subsidie  te  krijgen  voor  Gordel  van  Smaragd?     Ja  en  nee.  De  film  is  uitgebracht  in  1997.  In  1995,  twee  jaar  daarvoor,  was  in  één  keer  de   financiering  rond.  Tien  jaar  eerder  was  Orlow  al  met  de  film  bezig.  Begin  jaren  negentig  gaf  Orlow   workshops  aan  de  filmacademie  in  Indonesië.  Daarvoor  heeft  hij  mij  ook  een  paar  keer  gevraagd.   Toen  vroeg  hij:  Wil  jij  niet  met  mij  produceren?  Toen  zijn  we  het  budget  gaan  structureren.  De  NPS   wilde  graag  betrokken  raken.  We  kregen  het  maximale  van  de  NPS  en  het  maximale  van  het  Como   fonds.  Toen  gebeurde  een  magisch  iets,  het  stimuleringsfonds  gaf  ons  een  enorm  hoge  bijdrage   zodat  wij  eigenlijk  bijna  gedekt  waren.  Er  miste  uiteindelijk  nog  drie  ton.  Een  ton  hebben  we  zelf   geïnverteerd,  Orlow  en  ik.  Twee  ton  zijn  we  toen  in  Indonesië  met  uitzendrechten  gaan  financieren.   Het  was  een  relatief  abc-­tje.  Dat  was  ook  het  rare.  Acht  jaar  was  Orlow  bezig  om  te  porberen  het   gefinancierd  te  krijgen  en  dat  lukte  maar  niet  en  dat  blijft  dan  maar  hangen.  En  op  de  een  of   andere  reden  lagen  de  laatste  jaren  de  kaarten  goed  en  viel  het  op  zijn  plek.  Dat  is  het  Nederlandse   financieringssysteem.  Wat  de  ene  jaar  het  niet  doet,  valt  het  andere  jaar  op  zijn  plek.  Het  is  niet   bedoeld  als  boze  tong  maar  ik  heb  het  idee  dat  er  achter  de  schermen  zich  meer  afspeelt  dan  je   weet  of  dan  je  wilt  weten.  Als  je  bij  het  ene  fonds  komt  presenteren  is  vaak  de  eerste  vraag:  Wat   zegt  het  andere  fonds?    En  daar  word  ik  altijd  een  beetje  verdrietig  van.  Dan  denk  ik:  Ik  kom  hier   toch  om  jullie  te  overtuigen.  Anders  heb  ik  het  idee  dat  ik  alleen  maar  loketjes  aan  het  langs  gaan   ben.  Dat  ik  naar  loketje  B  mag  als  ik  loketje  A  heb  gehad.  En  dan  gaat  het  eigenlijk  nergens  over.   Dat  is  soms  wel  een  beetje  van  invloed.  Op  het  moment  dat  je  een  belangrijk  fonds  te  pakken  hebt   gaan  de  andere  fondsen  sneller  mee.         Is  de  film  ook  in  Indonesië  vertoond?     Ja  dat  is  gebeurd.  Dat  verliep  op  z’n  Indonesisch.  We  hebben  via  de  Indonesische  hoofdrolspeelster,   Christine  Hakim,  bij  een  commerciële  zender  de  televisierechten  aangeboden  en  verkocht.  En  die   heeft  het  in  ieder  geval  een  keer,  maar  ik  geloof  zelfs  twee  keer,  uitgezonden.  In  de  bioscoop  is  de   film  toen  niet  geweest  hoewel  ik  wel  geloof  dat  Orlow  later  de  film  bij  het  festival  geprogrammeerd   heeft.     Is  er  een  groot  verschil  tussen  de  televisieserie  en  de  bioscoopversie?     Dat  vind  ik  wel.  De  televisieserie  vind  ik  duidelijker  en  daarom  beter.  Dat  is  drie  keer  tweeënvijftig   minuten.  Bijna  honderdzestig  minuten.  Daar  is  dan  drie  kwartier  uit  en  dat  is  de  bioscoopfilm.  Ik   denk  dat  het  verhaal  in  de  serie  meer  gebalanceerd  is.  Er  wordt  ontzettend  veel  verteld,  in   combinatie  met  historisch  materiaal  en  drama.  De  speelfilm  is  door  de  druk  om  het  onder  de   honderdtwintig  minuten  te  houden,  minder  goed  gelukt.  Daarbij  geldt  voor  mij,  als  je  televisie   maakt,  dat  het  om  een  ander  medium  gaat.  Je  gaat  er  eerder  wat  closer  op  in,  het  werkt  anders  op   de  kijker.  Ik  denk  dat  je  op  de  televisie  meer  nadruk  legt  op  ander  materiaal.  Voor  de  speelfilm  kan   je  je  wel  weer  kan  focussen  op  wijdere  shots,  daar  kan  je  wel  andere  shots  in  gebruiken.  Ik  denk  dat   de  film  aan  beide  een  beetje  geleden  heeft  omdat  het  voor  een  middenweg  kiest.  Ik  vind  dat  de   speelfilm  zo’n  stroom  aan  informatie  levert  die  je  moet  verwerken,  dat  is  bijna  niet  bij  te  houden.   Dus  ik  vind  de  televisieserie  beter.  De  film  is  ook  meer  voor  de  televisie  gemaakt  vind  ik.  Orlow  kan   daar  weer  heel  anders  over  denken.     Waren  jullie  er  destijds  van  bewust  dat  er  weinig  oorlogsgeweld  ten  tijde  van  de  Indonesische   onafhankelijkheidsoorlog  was  verbeeld  in  Nederlandse  speelfilms?     Aan  de  ene  kant  is  dit  meer  een  vraag  voor  Orlow.  Aan  de  andere  kant  zijn  mijn  ouders  in  het  oude   Indië  geboren.  Ik  weet  daar  dus  ook  van.  Wat  we  met  de  film  wilde  was  om  duidelijk  aan  te  geven   dat  er  geen  schone  oorlog  bestaat.  Alle  partijen  proberen  alles  te  doen  om  elkaar  te  treffen,  te   raken,  te  vermoorden.  Van  mij  kant  heb  ik  geen  moment  getwijfeld  om  dit  erin  te  zetten.  Ook  omdat   dit  echt  is  gebeurd.    

 

94  

Qua  gevoeligheid  kan  ik  je  er  nog  een  tikje  erboven  op  geven.  We  draaiden  de  kampongscène  in  een   dorp  waar  de  bewoners  zelf  figureerde.  Zij  waren  ingelicht.  Ze  kregen  via  de  tolken  instructies  wat   we  gingen  doen.  Als  je  het  nu  nog  een  keer  terugkijkt  hoor  je  de  vrouwen  ook  huilen,  jammeren.  Dat   was  helemaal  geen  regie  instructie.  Erger  nog,  die  vrouwen  waren  toen  kinderen.  Die  hadden  dit   letterlijk  meegemaakt.  Voor  hen  was  dat  een  déjà  vu.  Wij  wisten  niet  dat  zij  dit  hadden   meegemaakt.  Dat  geeft  dus  aan  dat  dit  op  een  breder  vlak  gebeurd  is.  We  hebben  geprobeerd  om   onze  excuses  voor  die  scène  te  maken.     Hoe  zijn  jullie  erachter  gekomen?     Door  het  heel  dom  Hollands  te  vragen.     Dit  is  volgens  mij  niet  in  de  publiciteit  gekomen?       Nee,  dat  hebben  wij  van  onze  kant  niet  in  publicaties  gebracht.  Ik  denk  dat  het  aan  de  ene  kant  zo   is  dat  Orlow,  als  hij  op  de  regisseursstoel  zit,  gefocust  is  en  er  vooral  op  let  dat  het  goed  in  beeld  is.   Misschien  is  het  voor  hem  ook  anders  bijgebleven.  Voor  mij  was  het  anders  omdat  ik  er   organisatorisch  mee  bezig  was  en  ik  zat  er  die  dag  ook  als  first  assistent-­director.  Dan  ben  je  de   schakel  tussen  waar  regie  op  uit  is  en  hoe  de  scène  uiteengezet  wordt.       Kwamen  er  reacties  van  veteranen  op  de  film?     Jawel,  of  in  elk  geval  van  oud  Indië-­gangers.  Dat  is  heel  wisselend  geweest.  Er  zijn  mensen  die   afstand  namen  en  er  zijn  ook  mensen  die  het  omarmd  hebben.  Ik  denk  dat  het  zit  in  de  emotie  of   juist  gebrek  aan  emotie.  Mijn  moeder  zelf,  een  Indische  dame,  toonde  emoties  ook  anders.  Daardoor   krijg  je  ook  ander  soort  reacties.     Vanuit  de  Indo-­‐gemeenschap  was  er  ook  veel  kritiek.     Nou  eigenlijk  ook  wisselend.  De  woordvoerders  van  een  comité  zijn  vaak  fanatiek:  die  zijn  voor  of   tegen.  Bij  de  achterban  is  dat  anders.  Van  verenigingen  kregen  we  heel  felle  reacties.  Maar  we   kregen  ook  reacties  dat  het  wel  zo  is  gegaan.  Voor  mijn  eigen  moeder  was  dit  ook  zo.  Het  ligt  ook   besloten  in  het  feit:  de  situatie  speelde  zich  af  in  een  land  waar  ze  wel  veel  van  hielden.  Kortom,  dat   was  een  conflict  op  zich.  Dus  hoe  je  met  die  emotie  omgaat,  dat  is  ook  heel  wisselend.  Laat  ik  het  zo   zeggen:  ik  kijk  daar  met  een  korreltje  zout  naar  wat  de  officiële  reacties  waren  van  clubs  of   verenigingen.       Maar  het  is  ook  de  eerste  Nederlandse  speelfilm  die  de  positie  van  Indo’s  verbeeldt  in  het  laatste   decennium  van  Nederlands-­‐Indië.  Een  aantal  Indo-­‐critici  waren  niet  tevreden  met  het  resultaat.       Het  is  een  discutabel  onderwerp,  waarbij  de  ene  partij  vindt  dat  het  teveel  de  ene  kant  op  gaat   vindt  de  ander  weer  precies  het  tegenovergestelde.  De  film  heeft  wel  degelijk  geprobeerd  om  beide   kanten  van  het  verhaal  te  belichten.  En  daar  ook  de  knoop  van  te  belichten  .  Dat  het  niet  zo   eenvoudig  zwart  of  wit  is.     Ik  ben  nu  toevallig,  of  toeval  bestaat  eigenlijk  niet,  met  een  project  bezig  dat  ook  over  de   oorlogsjaren  gaat  in  Indië.  Dat  gaat  over  de  militairen.  Een  heleboel  van  die  mensen  hebben  zich  zo   in  de  steek  gelaten  gevoeld  door  de  Nederlandse  regering  dus  die  zijn  nooit  meer  teruggekeerd.  Die   hele  groep  Indo’s  komen  hierin  helemaal  niet  aan  het  woord.  Die  hebben  het  geprobeerd  elders  te   verwerken,  bijvoorbeeld  in  Australië.  Die  groep  is  niet  gehoord  hier.  En  dat  bedoelde  ik  net  ook  met:   wie  vertegenwoordigd  wie.     Seunke  zegt  in  een  interview  zich  wel  gekwetst  te  voelen  door  de  kritiek.     Hij  heeft  enorm  zijn  best  gedaan  en  heeft  geprobeerd  een  integere  film  te  maken.  Hij  heeft  er  lang   aan  gewerkt  en  ook  Peter  Schumacher  benaderd  om  zo  goed  mogelijk  te  proberen  een  integere  film   te  maken.  Maar  ja,  film  maken  is  voor  mij  de  wereld  van  illusie  en  emotie  oproepen.  Neem   bijvoorbeeld  een  heel  ander  project.  Zoals  de  clip  voor  de  Golden  Earring  die  ik  met  Dick  Maas  heb   gemaakt.  De  verkrachtingsscène  van  de  non  is  nooit  gemaakt.  Maar  mensen  die  de  clip  keken   hebben  dit  wel  gezien.  Dat  is  wat  film  doet.  Film  verbindt  lijntjes  zoals  mensen  het  in  hun  hoofd   hebben.  Of  juist  zoals  ze  deze  niet  in  hun  hoofd  hebben.  Dat  is  heel  lastig  als  je  een  film  maakt  over  

 

95  

een  historisch  onderwerp.  Daarbij  gaat  het  ook  niet  alleen  om  de  beeldregistratie,  maar  ook  om  de   montage  en  muziek.  Al  die  facetten  hebben  invloed  op  de  kijker.     Er  is  wel  echt  geprobeerd  om  Nederlandse  nostalgie  in  de  film  te  verwerken.   Hoe  bedoel  je  dat?       De  positie  van  Nederland  en  de  behoefte  om  de  kolonie  te  behouden  komt  duidelijk  aan  bod  in   de  film.     Die  tweespalt  in  het  land…  Dan  ga  ik  weer  terug  naar  mijn  moeder.  Zij  wordt  ook  nog  wel   omschreven  als  ‘halfbloed’.  Zij  zegt  nog  steeds:  Nee,  niet  ‘halfbloed’  maar  ‘dubbelbloed’.  Mijn   moeder  voelde  ze  zich  in  principe  Indisch  maar  ze  is  ook  Nederlands.  Wat  in  de  film  enorm   geprobeerd  is,  is  de  liefde  voor  het  land  en  het  niet  los  kunnen  en  willen  laten,  te  verbeelden.  Het   laat  de  logica  waarom  ze  moesten  gaan  even  in  het  midden.  De  film  probeert  met  het  niet  kunnen   verlaten  van  het  land  door  Ems,  ook  de  andere  kant  te  laten  zien.  Voor  die  scène  was  bedacht  dat   uit  de  zeehaven  een  grote  schip  vertrok  en  zij  overboord  springt.  We  konden  wel  een  schip  krijgen   maar  de  aanpassingen  die  we  moesten  doen  waren  zo  gigantisch,  en  daar  zouden  we  qua  figuratie   nog  veel  voor  nodig  hebben.  In  die  tijd  was  het  ook  digitaal  nog  niet  zo  voor  elkaar.  Dus  dat  hebben   we  terug  moeten  schroeven  naar  de  trein  op  weg  naar  het  schip.  Het  was  theatraler  geweest  met   het  schip.     De  slotscène  van  de  film  verbeeld  een  Nederlandse  perspectief.     Dat  is  waar.  Ik  probeer  even  terug  te  denken.  Het  is  zijn  perspectief  maar  dramatisch  zit  er  dan  ook   een  eind  aan.  Als  we  bij  haar  waren  gebleven  zat  er  geen  eind  aan.  Als  zij  Theo  kleiner  had  zien   worden,  dan  gaat  het  verhaal  door.  Nu  stopte  het  verhaal  abrupter.  En  als  ik  het  terugkoppel  naar   het  begin:  De  film  komt  op  gang  als  Theo  aankomt  met  de  trein.  Dus  het  begint  en  eindigt  zo.       In  Gordel  van  Smaragd  komen  veel  onderwerpen  aan  bod  die  nooit  eerder  in  een  Nederlandse   speelfilm  zijn  voorgekomen,  waaronder  het  Jappenkamp  en  troostmeisjes.  Waren  jullie  je  daar   bewust  van?     Er  is  echt  geprobeerd  om  dat  decennium  met  al  zijn  facetten,  en  al  zijn  gekte,  zo  duidelijk  mogelijk   neer  te  zetten.  En  eigenlijk  niets  anders.  Waar  je  denk  ik  wel  op  stuit  is  dat  het  verhaal  eigenlijk  zo   groot  is  dat  het  nauwelijks  in  een  film  past.  Dan  ga  je  vooral  op  de  pieken  letten  en  kan  je  niet   overal  op  in  gaan.  Het  is  waar  wat  je  zegt  maar  we  hebben  er  nooit  over  nagedacht  dat  het  een   unique  selling  point  was  om  de  film  zo  neer  te  zetten.  En  daarin  kan  wederom,  om  deze  vraag  te   beantwoorden,  mijn  eigen  moedertje  citeren.  Die  zei:  Ja  het  was  zo.  En  ook  met  al  die  gevoelens  en   alles  wat  er  speelde  en  met  die  wisselende  gevoelens.  De  film  was  voor  haar  een  waarheidsgetrouw   beeld,  wat  natuurlijk  gekleurd  is  omdat  haar  zoon  er  ook  een  taak  in  had,  maar  ze  heeft  mij  niet   gewezen  op  van:  nu  hebben  jullie  het  zo  gefilmd  maar  eigenlijk  was  dat  anders.     Wanneer  zijn  je  ouders  naar  Nederland  gekomen?     Zij  zijn  eerst  begin  jaren  vijftig  naar  Australië  gegaan  en  toen  zijn  zij  een  paar  jaar  later  naar   Nederland  gekomen.  Mijn  vader  is  ook  Indo.     Dat  u  zelf  tweede  generatie  Indo  bent  wordt  verder  niet  aangehaald  in  interviews.  Dat  had   misschien  de  kritiek  genuanceerd.     Ja  dat  was  zo.  Aan  de  andere  kant  weet  ik  donders  goed  dat  Orlow  er  alles  aan  heeft  gedaan  om   deze  periode  zo  integer  mogelijk  in  beeld  te  zetten.  Hij  wist  dat  hij  er  mensen  mee  voor  de  borst  zou   stuiten  maar  daar  loopt  hij  niet  voor  weg.  Hij  was  zelfs  af  en  toe,  in  mijn  optiek,  als  een  dwaas  bezig   door  met  nieuwe  research  dingen  bij  te  stellen.  Hij  bleef  maar  dingen  toevoegen  en  er  nuances  aan   toevoegen.  Ik  kon  er  nog  wel  eens  gek  van  worden.  Dan  hoorde  hij  later  van:  maar  dat  ging   eigenlijk  zo  en  zo  en  dan  wilde  hij  het  twee  dagen  later  opnieuw  filmen.  En  dat  is  niet  erg.  Dat  is   zijn  taak,  hij  moet  daar  voor  vechten  en  dat  heeft  hij  gedaan.  Dat  geeft  misschien  wel  het  gekwetste   weer.  Dat  betekent  niet  dat  het  automatisch  goed  is  maar  dat  het  wel  zijn  streven  is  geweest.      

 

96  

                           

 

97