Dialoogbijeenkomst ‘Overstappen naar een circulaire economie? The Challenge’ Verbindingen zoeken en leggen essentieel Een lineaire economie put de aarde uit. En op is straks op. Het moet dus anders, en wel circulair. Een circulaire economie brengt alle grondstoffen en materialen na gebruik weer terug in het systeem. De opgave om de overstap te maken naar een circulaire economie ligt zeker niet alleen op het bord van de overheid en ook niet alleen op dat van ondernemers. Het is een uitdaging voor de samenleving als geheel. De diamanten vijfhoek ‘ondernemers’, ‘onderwijs’, ‘onderzoek’, ‘overheid’ en ‘(maatschappelijke) organisaties’ (de 5 O’s) zocht op 7 november tijdens een dialoogbijeenkomst gezamenlijk naar een antwoord op die uitdaging. “Als we naar een circulair economisch systeem willen, dan moeten er dingen fundamenteel veranderen”, zegt Theo van Bruggen programmamanager LvDO-NME van Agentschap NL, het programma dat het initiatief nam voor de dialoogbijeenkomst. “Er is een nieuwe inrichting nodig van het economisch systeem en oude belemmerende zaken moeten verdwijnen.” Maar wat is die circulaire economie eigenlijk? Douwe Jan Joustra (OPAi), een van de plenaire sprekers: “In het huidige systeem winnen we grondstoffen, zetten deze om in producten die we Foto: Baldwin Henderson een tijdje gebruiken. Vervolgens gooien we die producten weg. Wezenlijk anders gaat het in een circulaire economie, waarin we overigens ook gewoon geld willen verdienen: alles wat we gebruiken brengen we uiteindelijk na gebruik weer terug in het systeem. In feite is dat niets nieuws: de natuur doet het 3,5 miljard jaar. Het kan dus.” Energie toevoegen en waarde voor elkaar creëren De vraag is dan natuurlijk wel hoe je voorkomt dat grondstoffen en materialen tijdens het doorlopen van kringlopen aan kwaliteit verliezen. Joustra: “Kwaliteit moet juist behouden blijven. In de thermodynamica kennen we het begrip entropie: we weten dat ‘alles uiteindelijk tot stof vergaat’. Maar. . . dat kun je voorkomen door energie en arbeid (ook een vorm van energie) toe te voegen. Energie en arbeid zijn dus binnen een circulaire economie cruciale elementen om kwaliteit te behouden en entropie tegen te gaan. En idealiter is de energie die je toevoegt zonne-energie; daar draait de aarde al miljarden jaren op.” Een andere pijler onder de circulaire economie staat in de ecologie te boek als symbiose. “We moeten om ons heen kijken en de vraag stellen: wat hebben we aan elkaar, hoe kunnen we ons aan elkaar verbinden en voor elkaar waarde creëren. Misschien vervangt ‘symbiose’ daarmee wel het klassieke begrip ‘concurrentie’ uit de lineaire economie.” Ten slotte, maakt Joustra duidelijk, kunnen we ook heel veel leren van de natuur. “De natuur laat ongelooflijk veel voorbeelden zien van (technische) oplossingen die we eigenlijk gewoon kunnen kopiëren. Een voorbeeld is een datacentrum waar het energiebeheer is gebaseerd op de energiehuishouding van een bijenvolk in een bijenkorf. Je hoeft vaak alleen maar om je heen te kijken.”
Turntoo: van eigendom naar gebruik van producten Ben je er op het moment dat je een materialenkringloop voor de productieketens hebt bedacht? “Nee, want je zult die materialenkringloop moeten koppelen aan de gebruikscyclus”, zegt Sabine Oberhuber van Turntoo, een initiatief dat een circulair economisch bedrijfsmodel ontwikkelde. “Als de gebruiker de spullen na gebruik weggooit, dan gooit hij grondstoffen weg en is er van een kringloop geen sprake. Dat kun je veranderen door de producent eigenaar te laten blijven van de producten. Foto: Baldwin Henderson
De consument betaalt voor het gebruik. Als je dat doet, dan betekent het dat we het product een tijdje gebruiken, we doen er iets mee, we laten het nog een keer bijwerken, maar uiteindelijk neemt de producent het weer terug in zijn productiesysteem en gaat het weer de cyclus in. In feite wordt de hele economie daarmee een diensteneconomie.” In elk ketenonderdeel oog voor gehele levenscyclus Omdernemer Guido Braam maakt zich – onder meer binnen het platform The Circle Economy – sterk voor het van de grond krijgen van de circulaire economie. The Circle Economy is een internationaal, onafhankelijk non-profit platform dat zich ten doel stelt de transitie naar een circulaire economie te versnellen. The Circle Economy ondersteunt individuen, organisaties, en bedrijven met het uitvoeren van circulaire projecten. Braam: “Samen met kledingrecyclingbedrijf KICI zijn we bijvoorbeeld een circulair project gestart in de kledingbranche. Daarin willen we de gehele keten meenemen: van ontwerpers van kleding, producenten van garens en verven en stoffen, tot winkelketens en kledinginzamelaars.” De cirkel rond maken “Wanneer elk ketenonderdeel zijn proces en activiteiten inricht met oog voor de gehele levenscyclus van een product en de grondstoffen die daarin verwerkt zijn, kun je de kringloop sluiten”, vervolgt Braam. “Dat geldt bijvoorbeeld voor een producent van garens die wellicht biobased alternatieven kan gebruiken voor zijn product in plaats van fossiele grondstoffen. Maar het geldt ook voor winkelketens als C&A en Miss Etam. Zij kunnen een rol spelen in de omschakeling van het denken van de consument in termen van eigendom naar het denken in termen van gebruik. Het is Foto: Baldwin Henderson voor een circulaire economie essentieel dat alle stukjes van de keten over de eigen grenzen heenkijken. Het gaat om verbinden: een cirkel is pas rond wanneer je de stukjes van de keten met elkaar verbindt.”
Samen waarde creëren Uit de gesprekken die de 5 O’s – op zoek naar verbinding – met elkaar tijdens twee dialoogrondes voeren komt onder meer naar voren dat de manier waarop ze samenwerken moet veranderen. In een lineaire economie doen de 5 O’s dat lineair, maar een circulaire economie vraagt om het ontstaan van veel meer vormen van samenwerking. Zoeken naar verbinding moet centraal staan. Een overheid moet daarbij niet in de weg gaan staan, maar juist voorwaardenscheppend handelen om verbindingen tussen maatschappelijke actoren mogelijk te maken. Vertrouwen is een sleutelwoord bij het aangaan van de uitdagende overstap naar een circulaire economie. Vertrouwen, omdat het gaat om de omschakeling van competitieve concurrentie naar samenwerking. Het gaat erom samen waarde te creëren. Dat geldt voor ondernemers, onderwijs, overheid, wetenschap; allemaal bij elkaar. Samen ontwikkel je waarde en dat kan alleen wanneer je elkaar vertrouwt. Verbinden, samenwerken, inter-connectiviteit; dat betekent voor de overheid dat zij het thema circulaire economie interdepartementaal moet oppakken. Het hoort niet thuis bij slechts één departement. Het gaat over economie, over nieuwe vormen van financiering, over innovaties, over grondstoffen. Het gaat over onderwijs. Interdepartementale verbinding is daarom noodzakelijk.
Foto: Baldwin Henderson
Overheid nodig als coach Een ander thema rond governance is dat de overheid soms de neiging heeft dergelijke nieuwe ontwikkelingen en initiatieven die (met name) door bedrijven in gang gezet worden te benaderen vanuit een ‘zwart – wit’-redenering: we doen wel iets, of we doen niets. Door allerlei omstandigheden – de economische crisis niet in de laatste plaats – lijkt er momenteel een ‘we doen maar niets’-houding te bestaan. Maar bij het ontwikkelen van een circulaire economie is een coach nodig. Het is de coach die maakt dat het team de gelegenheid krijgt te leren. Misschien kan de overheid meer die coachende rol spelen.
Overheid Constatering vanuit de verschillende O’s (samenleving) • • • • • • •
De overheid kan dossiers vullen met circulaire gedachten en vragen. De overheid kan op de verschillende schaalniveaus kennis bijeenbrengen De overheid kan Internationaal helpen om contacten bij elkaar te brengen en ketens te sluiten De overheid kan de verschillende soorten kennis (verschillende schaalgroottes en inhouden) bij elkaar brengen De overheid kan wetenschap en onderwijs bij elkaar brengen De overheid kan als keten regisseur fungeren De overheid kan samenwerking stimuleren met het onderwijs/onderzoek (Groene brein) om Circulaire economie in curricula te krijgen
Ondersteuning van andere O’s • •
Elke O’ kan de vraagstukken in brengen bij lokale/regionale en landelijke politiek met de toevoeging niet alleen vrager maar ook partner te willen zijn Het bedrijfsleven kan de vraag voorleggen dat aanbesteding vanuit prestatie dient te gebeuren
Experimenteerruimte en best practices cruciaal Best practices die tot stand komen in een vrije experimenteerruimte zijn cruciaal voor de overstap van lineair naar circulair: ze vormen een essentiële inspiratiebron en vormen een houvast op de zoektocht. Experimenteren, daarvan leren en vervolgens implementeren of (verder) innoveren. Dat moet goede voorbeelden opleveren. Als die er niet zijn, dan is het heel moeilijk om greep te krijgen op de vraag ‘wat gaan we nu anders doen’. Praktijkvoorbeelden maken ook heel goed duidelijk hoe moeilijk het is, om de overstap te maken naar de circulaire economie. Dat levert lessen op die noodzakelijk zijn om de overstap te kunnen maken. Bijvoorbeeld als het gaat om de omschakeling naar het bedrijfsmodel waarbij een producent eigenaar blijft van zijn product en de consument betaalt voor het gebruik. Hoe stel je daar een contract voor op? Hoe stel je de waarde van het gebruik van producten vast?
Ondernemers Constatering vanuit de verschillende O’s (samenleving) • • •
•
Maak leiderschap van de ondernemers zichtbaarder: Afval is NIET normaal. Bezit is NIET nodig. Kopen kan maar lenen, huren, leasen van de dienst is comfortabeler. Ontwerp andere businessmodellen met focus op waardecreatie en vanuit een volledige levenscyclus (LCA). Met standaard opgenomen terugname van producten. Juiste materiaal keuze, services in plaats van producten en het goede ontwerp en productieproces begint bij inkoop én bij verkoop (Organiseer de keten, horizontaal én vertikaal). Durf samen te werken vanuit vertrouwen ipv angst / concurrentie
Ondersteuning van andere O’s • • • • •
Het onderzoek kan de ondernemers helpen door nieuwe monitoringsmethodieken te introduceren De overheid kan de ondernemers steunen door het aanbestedingsbeleid aan te passen. De overheid kan de ondernemers steunen door het aanbestedingsbeleid aan te passen. Bijvoorbeeld: Aanbesteden vanuit performance Het onderwijs kan bewustwording van circulaire economie versterken en bewustwording stimuleren. Het leren denken in systemen is daarbij van groot belang. Vanuit de maatschappij/onderwijs de opgave om jonge mensen te betrekken, te binden, te steunen en te betrekken.
Hoever zijn we? NGO’s zijn zeer hard nodig zijn op weg naar de circulaire economie. Tegelijkertijd moeten zij zich realiseren dat de overstap naar die circulaire economie een andere thematiek betreft dan de klassieke duurzaamheids- of milieudiscussie waar veel NGO’s uit voortkomen: het gaat er niet om vanuit een moreel beroep op mensen te zeggen ‘gij zult dit, of gij zult anders’. Het gaat erom ondernemers aan de gang te krijgen om aan de slag te gaan met die circulaire economie. Dan gaat het lopen. Hoever zijn we? Er lijkt zich vooral een happy few met het thema bezig te houden. Aan de andere kant: het begrip circulaire economie staat nu in het regeerakkoord. Anderhalf jaar geleden was er nog niemand in politiek Den Haag met dit thema bezig. Er was weliswaar een grondstoffenrotonde bedacht, maar goed beschouwd is dat ook een oplossing uit de lineaire economie. Maatschappelijke organisaties Constatering vanuit de verschillende O’s (samenleving) • • • •
• • •
Investeer in de organisatiecultuur: meer aandacht voor creatief vermogen en voor de noodzaak om de kracht en de gemeenschapszin van de samenleving te benutten Geef in denken en doen gevolg aan het beginsel dat de burger ook consument is Bij inzet voor kinderen, de ontwikkeling van het kind centraal stellen, het kind laten beleven en meenemen op ontdekkingstocht Organisaties moeten meer expertise verzamelen over verandercondities van burgers en consumenten; bij toepassing focus op mensen die het meest open staan voor verandering Meer activisme en meer concurrentie met andere maatschappelijke organisaties Meer doen aan opschalen en mainstreamen, met een stip op de horizon Investeren in ondernemerschap
Ondersteuning vanuit de andere O’s • • • •
Onderzoek kan organisaties helpen met analyseren van kansen, risico’s en belemmeringen Ondernemers kunnen helpen met visieontwikkeling door een dialoog aan te gaan met organisaties over paradigmaverandering Het onderwijs kan ondersteunen door de educatieve trajecten van organisaties te helpen professionaliseren Vanuit overheid is er de mogelijkheid tot projectfinanciering circulaire economie en ook om meer gezamenlijk stil te staan bij het fenomeen van de energieke samenleving en de betekenis daarvan voor beleid.
Bottom based In beleidstaal wordt vaak gesproken over top down en bottom up. Maar bottom up is aan het verdwijnen. Bottom based komt ervoor in de plaats: er gebeurt momenteel in de basis ongelooflijk veel. De basis neemt het heft in eigen handen, bijvoorbeeld op het gebied van decentrale energieproductie. Aan de basis wordt enorm veel ondernomen; dat werkt door: het staat al op de politieke agenda. En juist omdat die basis zo belangrijk is, is het van belang te investeren in mensen: educatie dus!
Onderwijs Constatering vanuit de verschillende O’s (samenleving) • • • • • • • • •
Neem de circulaire economie als uitgangspunt in lesmethoden, projecten, de eigen organisatie Meer aandacht hebben voor waarden rondom duurzame ontwikkeling Systeemdenken en interdisciplinair werken centraal stellen Stem visie op het opleiden (bv Pabo) af op principes circulaire economie Stimuleer het verlangen naar een circulaire economie Bevorder op bestuursniveau het urgentiegevoel Integreer kennisgebieden als biologie, aardrijkskunde, natuurkunde en economie Ontwikkel opleidingen Circulaire Economie, Industriële Ecologie Ga partnerschappen aan met bedrijven
Ondersteuning vanuit de andere O’s • • • • •
Overheid kan als opdrachtgever fungeren in het onderwijs Ondernemers en bedrijven willen als inspiratiebron dienen door voor de groep te gaan staan Onderzoek kan In offertefase aandacht vragen voor principes circulaire economie en ze kan toegang verlenen tot onderzoekswebsites Bedrijven kunnen reflecteren op onderwijscurricula Organisaties kunnen op onderwijs afstappen en aandacht vragen voor de circulaire economie
Rust nemen en nadenken ‘Vertraag!’, is een andere boodschap. We kunnen heel veel leren van de natuur. Maar we zijn in onze snelheid zo ver doorgedraafd dat we niet eens meer de rust nemen om echt om ons heen te kijken en ergens over na te denken. Want we hadden vandaag al weer een aantal dingen kunnen verkopen. Rust nemen, nadenken. Daar moeten we de tijd voor nemen, zodat er ook andere innovaties kunnen ontstaan. En: bij de overstap naar een circulaire economie kunnen we feminiene waarden goed gebruiken. We zijn aan het zoeken, we zijn aan het ontwikkelen. Een open houding is daarbij een vereiste: ‘verbinden in plaats van powerplay’.
We zijn aan het zoeken en we moeten onderzoeken. Kunnen we de onderzoekers niet veel meer koppelen aan wat we dagelijks doen? We hebben behoefte aan participerend onderzoek dat ons helpt nieuwe bedrijfsmodellen te ontwikkelen, nieuwe kansen naar de markt te zoeken. Er is zoveel kennis in Nederland. Als we die weten te gebruiken, dan komen we echt een heel stuk verder!
Onderzoek Constatering vanuit de verschillende O’s (samenleving) • ‘Het onderzoek’ is georganiseerd rondom vakgebieden in verticale structuren. • Het denken en doen in hokjes is Niet de gewenste koers om tot een circulaire economie te geraken • Hierdoor is onderzoek te statisch, vaak georganiseerd vanuit het werkveld zelf en minder vanuit de praktijk, de maatschappelijke opgave, of het vraagstuk dat voorligt. Ondersteuning vanuit de andere O’s • Vraag aan het onderzoek vanuit samenleving: Welke onderzoeksdisciplines moeten samenwerken om het vraagstuk van de circulaire economie beter in te richten? • Ondersteuning hierin kan komen van het bedrijfsleven. Zij kunnen “businesscases” bij het onderzoek aandragen die vanuit verschillende sectoren waarde kan brengen (cross-value). • De valorisatie en codificatie van kennis dient vanuit de praktijk te komen. Constatering vanuit de verschillende O’s (samenleving) • De houding vanuit onderzoek is ‘kritisch onderzoekend’. De vraag is of deze grondhouding de juiste houding is om tot een bijdrage te komen aan vraagstukken die meerdere dimensies bevatten en die wellicht ook een eigen andere ‘grondhouding’ van het onderzoek vragen. • De discussie rondom circulaire economie is ook een discussie over schaalgrootte. Op welk schaalgrootte (lokaal, regionaal mondiaal) kan je vanuit het onderzoek aan de circulaire economie werken? En welke thema’s zijn op de schaal van Nederland wel/niet goed in te richten. • Stel dat een circulaire economie ook betekent dat de regio’s meer autonoom, zelfstandiger kunnen functioneren minder afhankelijk van import willen zijn en het regionaal zoveel mogelijk willen oplossen. Moet onderzoek producten steunen die niet gericht zijn op de regionale opgave? Ondersteuning vanuit de andere O’s • ‘opdrachtgevers’ (ondernemers,overheid etc) kunnen meer (systeem) vragen aan het onderzoek stellen. Vraag het onderzoek om meer naar materiaalstromen en minder naar geldstromen. • Nodig het onderzoek uit in opdracht om aan zelfreflectie te doen wat vraag de praktijk wat onderzoek nog (niet) bediend kan bedienen (bijvoorbeeld omdat data er niet is). Wat voor consequenties heeft dat mogelijk (voorzorgbeginsel)
Kleurrijke uitspraken: •
Circulaire economie? You can’t tell me that it can’t be done. De natuur doet het al 3,5 miljard jaar. Wij hebben nu 200 jaar een lineaire economie. Dus waarom zouden we niet over kunnen stappen.
•
Eigendom of gebruik? Een Ferrari is voor sommige mensen het optimale statussymbool. Maar weet u hoeveel procent van de Ferrari’s in Nederland eigendom is van diegene die in die auto rijdt? Nog geen 10%. Toch zeggen ze allemaal dat het hun auto is.
Foto: Baldwin Henderson
•
Ik ben ervan overtuigd dat ondernemers de sleutel in handen hebben om de stap naar de circulaire economie te zetten. Alleen: het is een systeemverandering. Het mag beginnen bij ondernemers. Maar elk maatschappelijk speelveld – overheid, onderwijs, onderzoek, banken, consumenten – moet uiteindelijk in die verandering meegaan.
•
Er is heel veel kennis in onze samenleving aanwezig. Die hebben we op weg naar een circulaire economie nodig en die moeten we benutten. Maar niemand weet nog precies hoe die nieuwe economie eruit ziet. Dus laten we het met elkaar ontdekken. Met elkaar een noemenswaardig verschil maken.
•
Gemiddeld genomen gaan onze grondstoffen gewoon de afvalberg op. Of erger: de afvalverbranding in. En nog erger is dat we dan zeggen dat we daarmee groene stroom produceren. Het zijn goede grondstoffen die we daar verbranden. Dat zou afgelopen moeten zijn. Het gaat erom dat we die grondstoffen weer kunnen gebruiken als voedingsstoffen voor de volgende ronde van een product.
•
De circulaire economie is vandaag niet veel in mijn gezichtsveld geweest. De lineaire wel: ik heb er weer flink wat liters diesel doorheen gejaagd. Het gevoel daarbij? Best prettig eigenlijk . . Tegelijkertijd knaagt er wel iets. Je weet dat het zo niet langer door kan gaan.
•
Ik probeer mijn vriendin altijd uit te leggen dat als iedereen ieder jaar een vloerbedekking van de IKEA koopt, dat er dan aan het eind van het jaar een berg van zeven miljard vloerbedekkinkjes ligt. Wat moeten we daarmee? •
Foto: Baldwin Henderson
De opgave om uit te komen bij die circulaire economie ligt natuurlijk niet alleen op het bord van de overheid en ook niet alleen bij de ondernemers. We zitten nu allemaal in een lineaire economie. We hebben ook allemaal de uitdaging om uit te komen bij die circulaire economie. Vandaar ook dat we in zo’n gemixte samenstelling zitten. De hele samenleving zit hier bij elkaar.
•
Voor mij betekent de circulaire economie het op een meer respectvolle manier omgaan met de bronnen, hulpstoffen, grondstoffen, materialen. Ik wil daar aan bijdragen omdat ik het belangrijk vind dat mijn / onze kinderen straks op een aarde leven waar we de zaken goed voor elkaar hebben. Beter dan nu. Op een circulaire manier.
•
Wilt u nou werkelijk eigenaar zijn van al die spullen? Wilt u eigenaar zijn van die televisie, of wilt u het nieuws zien? Wilt u eigenaar zijn van een auto, of wilt u kilometers kunnen maken? Ik wil kilometers kunnen maken.
•
Ik wordt geprikkeld door de kansen die er zijn. Het is een economie en daar liggen heel veel kansen voor ondernemers.
•
De systeemverandering maakt dat het boven onszelf uitstijgt. Dat betekent dat we niet langer met oogkleppen op moeten kijken naar onze eigen activiteiten. We moeten dingen met elkaar verbinden.
•
Barrières liggen niet op technologisch vlak. Die zitten hem steeds vaker in het beschermen van verdienmodellen. Heb je een goed model, dan wil je dat voor jezelf houden in plaats van delen. Het zit hem ook in ‘ego’: ik heb het bedacht, dus blijf er af. Het zit hem in de verdienmodellen van de status quo. Bovenal heeft het te maken met mindset; we moeten meer durven kijken met de ogen van een kind naar wat de waarde is van spullen.
Foto: Baldwin Henderson
