Deviezenproblemen rondom de Tweede Wereldoorlog
deel 1
Algemeen H e t l e e k m i j n u t t i g om vóór de b e s c h r i j v i n g van d e deviezenproblemen e e r s t d u i d e l i j k t e maken w a t o n d e r d e v i e z e n v e r s t a a n moet w o r d e n , z u l k s o m m i s v e r s t a n d e n t e voorkomen. Van D a l e ' s G r o o t Woordenboek g e e f t a l s oms c h r i j v i n g van d e v i e z e n : " a l l e geldswaarden d i e a l s betaalmiddel voor buitenlandse s c h u l den (resp. aankopen) kunnen dienen". En g e l d s w a a r d e b e t e k e n t weer " a l l e s w a t ( v e r ) koopbaar i s e n wat waarde h e e f t " . I n h e t g e l d v e r k e e r met h e t b u i t e n l a n d v a l l e n onder h e t b e g r i p deviezen b i j v . b a n k b i l j e t t e n , e f f e c t e n e n w i s s e l s , maar ook g e b r u i k t e en ongebruikte postzegels en n i e t te vergeten poststukken. Voorgeschiedenis I n de t w e e d e h e l f t v a n de j a r e n t w i n t i g was e r een d u i d e l i j k e s t i j g i n g v a n d e k o e r s e n v a n e f f e c t e n , w a a r a a n i n november 1929 e c h t e r een p l o t s e l i n g e i n d e kwam. Er w a r e n daarvóór e c h t e r a l d u i d e l i j k e waarschuwingen geweest v o o r een m o g e l i j k e o m s l a g v a n d e c o n j u n c t u u r , maar h i e r m e e w e r d geen r e k e n i n g gehouden. D e k l a p kwam z e e r h a r d a a n en h e t a a n t a l f a i l l i s s e m e n t e n maar ook z e l f d o d i n g e n was enorm. V o o r D u i t s l a n d kwamen h i e r n o g a n d e r e p r o b l e men b i j . D i t l a n d moest n a d e E e r s t e W e r e l d o o r l o g z e e r g r o t e b e d r a g e n aan z i j n o v e r w i n n a a r s b e t a l e n , e n h e t kwam na de b e u r s c r i s i s e n d e g e v o l g e n h i e r v a n i n g r o t e financiële moeilijkheden. 12
Bij d e D u i t s e b u r g e r s o n t s t o n d een g r o t e a n g s t v o o r een n i e u w e i n f l a t i e , dus n e t zo'n geldontwaarding a l s enkele j a r e n ervoor toen een m i l j a r d mark nog geen c e n t w a a r d was. E r w e r d t o e n a l h e e l gauw g e p r o b e e r d D u i t s e marken n a a r h e t b u i t e n l a n d t e s t u r e n e n d a a r o m t e w i s s e l e n i n andere v a l u t a ' s . D e D u i t s e r e g e r i n g had d i t e c h t e r a l s p o e d i g v e r b o d e n e n d e a u t o r i t e i t e n begonnen t o e n p o s t n a a r het buitenland te controleren, in het b i j z o n der aangetekende b r i e v e n . Deze a n g s t v o o r i n f l a t i e begon v r i j w e l d i r e c t na de b e u r s c r i s i s van november 1929 om z i c h heen t e g r i j p e n . V o l g e n s een D u i t s e v e r z a m e l a a r zou r e e d s b e g i n 1930 met d e c o n t r o l e o p d e v i e z e n s m o k k e l z i j n begonnen en h i j zou ook v e r s c h i l l e n d e b r i e v e n u i t deze p e r i o d e b e z i t t e n , d i e g e c o n t r o l e e r d w a r e n . I k heb d i t e c h t e r n i e t k u n n e n verifiëren; d o o r h e t p l o t s e l i n g e o v e r l i j d e n van d e D u i t s e verzamelaar h e b i k h e l a a s geen n a d e r e g e g e v e n s meer gekregen.
1. Achterzijde van een brief u i t Chemnitz en bestemd voor Den Haag, afgestempeld op 12 mei 1934. Na controle werd de brief met een neutrale bruine strook gesloten, en daaronder werd een 'zegel' van de deviezencontrole geplakt. 13
D e oudste g e c o n t r o l e e r d e b r i e v e n d i e i k ken, z i j n v a n b e g i n 1933. E r i s w e l een d u i d e l i j k e a a n w i j z i n g d a t de c o n t r o l e d a t e e r t v a n vóór 1933, h e t g e e n b l i j k t u i t h e t v o l g e n d e . I n de zomer v a n 1931 g i n g een van d e g r o t e D u i t s e b a n k e n f a i l l i e t . De D u i t s e r e g e r i n g b e s l o o t t o e n o n d e r meer d a t D u i t s e i n g e z e t e n e n a l l e e n met een v i s u m naar het b u i t e n l a n d mochten r e i z e n o m t e voorkomen d a t men i n h e t b u i t e n l a n d e n b u i t e n d e banken o m D u i t s e marken i n vreemde v a l u t a ' s g i n g o m w i s s e l e n . Zo'n v i s u m k o s t t e t o e n 1000 mark: v o l g e n s d e t o e n g e l dende k o e r s was d i t i n N e d e r l a n d s g e l d ƒ 600. Naar d e h u i d i g e waarde v a n h e t g e l d zou d i t m i n s t e n s t i e n maal z o v e e l b e d r a g e n , o f t e w e l ƒ 6000!
2. Achterzijde van een brief, verstuurd vanu i t Wenen naar Kopenhagen op 12 mei 1938. De deviezencontrole vond eveneens plaats op 12 mei 1938. I k z e l f was op d a t moment i n Saksen en aan de T s j e c h i s c h e g r e n s was h e t d e h e l e dag d o o d stil. Het grote goederenverkeer ging nog v o o r n a m e l i j k p e r s p o o r , maar h e t g r e n s v e r k e e r , dus t u s s e n p l a a t s e n d i c h t b i j d e g r e n s waarbij weer w e l van v r a c h t a u t o ' s gebruik w e r d g e m a a k t , was n u ook o n m o g e l i j k g e w o r d e n . H e t r e i z e n n a a r h e t b u i t e n l a n d kwam l a t e r w e l weer o p g a n g maar d e a n g s t v o o r een h e r h a l i n g v a n d e i n f l a t i e u i t h e t b e g i n van d e j a r e n twintig bleef. 14
Deviezencontrole D e N e d e r l a n d s e Grondwet k e n t h e t b r i e f g e h e i m , d a t w i l zeggen d a t i n p r i n c i p e niemand a n d e r s dan d e g e a d r e s s e e r d e een b r i e f mag openen. Deze b e p a l i n g k e n t men i n v r i j w e l a l l e l a n d e n v a n W e s t - E u r o p a , dus i n l a n d e n met een democratische regering. Een O f f i c i e r van J u s t i t i e mag e c h t e r t o t o p e n i n g v a n b r i e v e n o v e r g a a n i n d i e n h i j g e g r o n d e r e d e n e n h e e f t o m aan t e nemen d a t e r s p r a k e i s v a n een o f a n d e r e fraude. N a d e Tweede W e r e l d o o r l o g was e r ook i n ons l a n d een s t r e n g e c o n t r o l e o p d e v i e z e n s m o k k e l . ( I k kom h i e r nog n a d e r op t e r u g . ) Wanneer een a m b t e n a a r v a n d e PTT b r i e v e n i n handen k r e e g w a a r v a n h i j , n a b e l i c h t i n g met een s p e c i a l e lamp, vermoedde d a t e r b i j v . b a n k p a p i e r i n zat, g i n g h i j met deze b r i e v e n n a a r een O f f i c i e r v a n J u s t i t i e d i e d a a r n a a l dan n i e t b e s l o o t t o t opening van d e b r i e v e n over t e gaan. A l l e e n h i j was bevoegd deze b e s l i s s i n g t e nemen. B i j z o ' n d e v i e z e n c o n t r o l e g a a t h e t dus e n k e l en a l l e e n om de inhoud in d i e z i n dat er z i c h m o g e l i j k d e v i e z e n i n een b r i e f b e v i n d e n . H e e l v a a k w o r d t b i j d e b e s p r e k i n g v a n deze c o n t r o l e g e s p r o k e n v a n c e n s u u r . D i t i s volkomen o n j u i s t . B i j c e n s u u r w o r d t j u i s t g e l e t op ( a l l e ) m e d e d e l i n g e n d i e z i c h i n de b r i e f bevinden. Volgens de Grondwet mag censuur a l l e e n worden t o e g e p a s t i n t i j d e n van o o r l o g o f onder oorlogsomstandigheden. I n h e t v o o r malige Nederlands-Indië werd in de periode v a n mei 1940 t o t aan d e c a p i t u l a t i e b e g i n 1942 a l l e p o s t van e n n a a r h e t b u i t e n l a n d zowel gecensureerd a l s op d e v i e z e n g e c o n t r o l e e r d , z o a l s b l i j k t u i t s t e m p e l s en s t r o k e n op de e n v e l o p p e n . Wanneer d a n officiële s t e m p e l s met h e t w o o r d d e v i e z e n c e n s u u r w o r d e n gebruikt, b e t r e f t het toch wel een g r o v e taalkundige onjuistheid. 15
De
Duitse deviezencontrole
H e t i s m i j n i e t bekend o p w e l k e m a n i e r i n d e a l l e r e e r s t e jaren de brieven b i j de controle w e r d e n geopend e n g e s l o t e n , maar u i t g e c o n t r o l e e r d e b r i e v e n u i t 1933 e n 1934 b l i j k t d a t de opening n i e t steeds op d e z e l f d e manier plaatsvond; h i e r v a n z i j n enkele voorbeelden opgenomen. Toen d e D u i t s e d e v i e z e n c o n t r o l e v r i j w e l n o r m a a l v e r l i e p , werden d e b r i e v e n aan d e a c h t e r z i j d e geopend d o o r een snee i n de b r e e d t e van de enveloppe. I n d i e n er b i j de c o n t r o l e v a n d e i n h o u d geen d e v i e z e n w e r d e n a a n g e t r o f f e n , werd er over de gehele b r e e d t e een s t r o o k v a n ' z e g e l s ' g e p l a k t . Wanneer d e b r i e v e n weer w e r d e n d o o r g e g e v e n aan de PTT voor doorzending, stempelde de PTT deze
3. Achterzijde van een brief, verstuurd vanu i t Hamburg naar Rotterdam op 3 oktober 1933. De brief werd na opening gesloten met twee 'zegels' van het postkantoor te Hamburg. Daarna werd een 'zegel' van de deviezencontrole op de enveloppe geplakt. Op dit zegel staat een paars stempel met de tekst: Zollamt Post Hamburg 3 6 De brief werd op 6 oktober 1933 doorgestuurd. 16
s t r o o k a f , h e t z i j met een h a n d s t e m p e l , h e t z i j met een m a c h i n e s t e m p e l . Vaak v i n d t men ook t r e i n s t e m p e l s o p deze z e g e l s . Deze c o n t r o l e l i e p gewoon d o o r t o t i n h e t n a j a a r v a n 1939. H e t u i t b r e k e n v a n d e Tweede W e r e l d o o r l o g had e c h t e r een a a n t a l v e r a n d e r i n g e n i n d e w i j z e van c o n t r o l e r e n t o t gev o l g ; deze v e r a n d e r i n g e n z a l i k v e r d e r o p bespreken. De b i j d i t a r t i k e l afgebeelde brieven laten in het bijzonder afwijkende s l u i t i n g e n van b r i e v e n z i e n .
4. Achterzijde van een R-brief met aangegeven waarde, verstuurd uit Nederland naar Berlijn. In verband met de opening van de enveloppe zijn twee van de vijf oorspronkel i j k e lakzegels verwijderd en l a t e r door twee nieuwe lakzegels vervangen met een stempel waarin een Duitse adelaar staat. In het rechthoekige stempel staat aangegeven hoeveel gram de brief vóór en na de verzegeling door de ambtenaren van de deviezencontrole woog. 17
Oostenrijk O p 1 1 m a a r t 1938 w e r d O o s t e n r i j k een d e e l v a n h e t G r o o t d u i t s e R i j k ; v r i j w e l d i r e c t w e r d ook i n d e Ostmark, z o a l s O o s t e n r i j k t o e n werd genoemd, met d e d e v i e z e n c o n t r o l e begonnen. U i t de beginperiode z i j n diverse afwijkende s l u i t i n g e n bekend, doch a l s p o e d i g werden dezelfde zegels a l s i n D u i t s l a n d g e b r u i k t . Het e n i g e v e r s c h i l is dat de l e t t e r s wat d i c h t e r op e l k a a r s t a a n , waardoor de l e n g t e van d e woorden wat k l e i n e r i s . Griekenland N i e t a l l e e n i n D u i t s l a n d vond d e v i e z e n c o n t r o l e p l a a t s , ook i n G r i e k e n l a n d g e b e u r d e d i t . Helaas kan i k h i e r o v e r n i e t s v e r t e l l e n . O p d e g e c o n t r o l e e r d e b r i e v e n staan a l l e r l e i stemp e l s ; h e t g e b r u i k van c y r i l l i s c h e l e t t e r t e kens g e e f t e c h t e r problemen b i j h e t o n t c i j f e ren. Diverse malen heb ik verschillende i n s t a n t i e s in Griekenland om i n l i c h t i n g e n g e v r a a g d maar op geen e n k e l e b r i e f h e b i k o o i t antwoord gekregen. Oorlogsdreiging Nadat H i t l e r in 1938 met een o o r l o g had g e d r e i g d , w e r d een d e e l van T s j e c h o - S l o w a k i j e aan D u i t s l a n d ' a f g e s t a a n ' . H i e r d o o r k r e g e n d e Tsjechen grote moeilijkheden en werd de deviezencontrole ingevoerd. Maar ook in enkele andere landen, z o a l s P o l e n , w e r d met d e z e c o n t r o l e begonnen. B i j h e t u i t b r e k e n v a n d e Tweede W e r e l d o o r l o g i n s e p t e m b e r 1 9 3 9 l e i d d e d i t t e v e n s t o t een s t e r k e u i t b r e i d i n g van d e v i e z e n c o n t r o l e . I n h e t v o l g e n d e d e e l z a l i k d e p r o b l e m e n rondom deze c o n t r o l e nader bespreken. D r s . W.J. v a n D o o r n 18
