Deloitte. Geachte heer Tiemann,

Deloitte.

Deloitte Accountants B.V. Enterprise Risk Services Stationsplein 6 2275 AZ Voorburg Postbus 90721 2509 LS Den Haag Tel: (070) 3372000 Fax: (070) 3372870 www.deloitte.nl

Aan de Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten p/a Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties T.a.v. de heer R. Tiemann Postbus 20001 2500 EA DEN HAAG Datum

Behandeld door

Ons kenmerk

21 november 2005

PH/ssa/05-818a

Onderwerp

Uw kenmerk

Aanbieding rapportage Geachte heer Tiemann, Bijgaand doe ik u onze rapportage : "Onderzoek naar de werkelijke additionele kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet" toekomen. Hiervan zijn 20 exemplaren voor u nagezonden. Ik vertrouw erop u hiermee van dienst te zijn geweest. Met vriendelijke groet, Deloitte Accountants B.V. Enterprise RisK Services voor deze:/

Drs. P. Hofstra RO CIA

M W

Op alle contractuele relaties van Deloitte zijn de algemene voorwaarden van Deloitte, welke zijn gedeponeerd bij de Griffie van de Arrondissementsrechtbank te Rotterdam onder aktenummer 84/2004 van toepassing. Deloitte Accountants B.V. is Ingeschreven In het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer 24362853,

H-'1Member of Deloitte Touche Tohmatwi

J

Deloitte.

Deloltte Accountants B.V. Enterprise Risk Services Stationsplein 6 2275 AZ Voorburg Postbus 90721 2509 LS Oen Haag Tel: (070) 3372000 Fax: (070) 3372870 www.deloitte.nl

Onderzoek naar de werkelijke additionele kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet Rapportage REF-RA031105-D

3 november 2005

M

Ci'J

Deloltte Accountants B.V. is Ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer 24362853.

Member of (^ j Deloitte Touche TohmatjTu

f -1

Deloitte. 2/56 1 8 november 2005 PH/ssa/05-818

Inhoud 1. Inleiding

4

2. Samenvatting

5

3. Doel en scope onderzoek

7

3.1 Doel onderzoek 3.2 Scope onderzoek

7 7

4. Plan van Aanpak 4.1 Voorbereidingsfase 4.2 Veldonderzoek 4.3 Uitvoeringsfase 4.4 Rapportage

8 8 10 10 10

5. Bevindingen 5.1 Algemene bevindingen 5.1.1 Niet-gecontroleerde informatie 5. l .2 Respons gemeenten 5.1.3 Juridisch kader 5.2 Bevindingen kosten derden 5.2.1 Kosten huur locaties 5.2.2 Vergoeding leden stembureaus 5.2.3 Kosten catering 5.2.4 Kosten materialen en voorlichting 5.2.5 Kosten gebruiksklaar maken stemmachines 5.2.6 Overige kosten derden 5.3 Bevindingen doorberekende algemene kosten 5.3. l Toerekening van kosten van ambtelijke ondersteuning 5.4 Kapitaallasten 5.5 Kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland (Den Haag)

12 12 12 13 14 14 14 17 19 20 21 23 24 27 27 29

6. Totale kosten referendum landelijk

31

7. Naschrift

33 ro

M © CD in

Deloitte 3/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818

Bijlage l Leden klankbordgroep

34

Bijlage 2 Vragenformulier gemeente

35

Bijlage 3 Overzicht alle Nederlandse gemeenten

43

Bijlage 4 Overzicht deelnemende / geselecteerde gemeenten

54

N.?

CD Ln


1. Inleiding In het Staatsblad van 3 februari 2004 is de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet verschenen. Het referendum over het Europees grondwettelijk verdrag heeft op l juni 2005 plaatsgevonden. Dit referendum is het eerste referendum dat op nationaal niveau in Nederland is georganiseerd. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft in de Meicirculaire 2005 aangegeven éénmalig een bedrag van € 21,9 miljoen aan het Gemeentefonds toe te voegen voor de gemeentelijke kosten van het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. Van dit bedrag gaat € 248.000 naar de gemeente Den Haag vanwege de centrale taak, die de gemeente vervult voor de kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland. Separaat heeft de minister € 0,4 miljoen beschikbaar gesteld voor het drukken en het verzenden van de samenvatting van de Europese Grondwet. In de Septembercirculaire voegt de minister het restant van het budget van € 0,4 miljoen, namelijk een bedrag van € 158.530, alsnog toe aan het Gemeentefonds. Het totale budget van € 22,3 miljoen is gebaseerd op een raming. De Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) hebben Deloitte verzocht een onderzoek naar de werkelijke additionele kosten van het raadplegend referendum uit te voeren. In het voorliggende rapport doen wij verslag over de uitkomsten van ons onderzoek naar de kosten van gemeenten voor het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet.

Deloitte. 5/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818

2. Samenvatting De Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten hebben een onderzoek laten uitvoeren naar de werkelijke additionele kosten van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten. Voor het uitvoeren van het onderzoek zijn de volgende vragen geformuleerd: 1. Wat zijn de werkelijke additionele kosten (per kiesgerechtigde en landelijk) van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten op basis van de verplichtingen die voortvloeien uit de Kieswet, de Tijdelijke Referendumwet en de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet? 2. In hoeverre dekt de geraamde bijdrage uit het Gemeentefonds de gemeentelijke kosten (per kiesgerechtigde en landelijk)? Voor het bepalen van de werkelijke additionele kosten zijn vijftig gemeenten geselecteerd. Deze gemeenten hebben een vragenformulier ingevuld. De antwoorden op de vragenformulieren vormen de basis voor het bepalen van de werkelijke additionele kosten per kostensoort. In de onderstaande tabel hebben wij de gemiddelde werkelijke additionele kosten per kostensoort en per kiesgerechtigde voor de geselecteerde gemeenten in beeld gebracht. Kostensoort Kosten derden Kosten huur locaties Vergoeding leden stembureaus Kosten catering Kosten materialen en voorlichting Kosten gebruiksklaar maken stemmachines Overige kosten derden Doorberekende algemene kosten Burgerzaken Buitendienst Facilitaire dienstverlening Ambtelijke ondersteuning stembureaus Kapitaallasten Stemmachines Stemborden

Gemiddelde kosten (in €) per kiesgerechtigde (over alle categorieën gemeenten)

0,05 0,26 0,06 0,46 0,06 0,11 0,65 0,11 0,03 0,16 0,18 0,00

Wij hebben de kosten van de gemeenten in alle categorieën in de extrapolatie van de kosten naar J het landelijk niveau betrokken.

Deloitte. 6/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 De kapitaal lasten zijn buiten de extrapolatie gehouden. Het Gemeentefonds vergoedt de kapitaallasten voor gemiddeld één verkiezing per jaar. De kapitaal lasten zijn geen additionele kosten. Wij hebben na de eerste extrapolatie de gemeenten in de categorie 'bijzonder', die de vier grote gemeente representeert, uitgesloten van de extrapolatie. De kosten per kiesgerechtigde in deze categorie gemeenten wijkt zodanig af, dat de input de extrapolatie verstoort. De meest waarschijnlijke totale kosten van de 463 resterende gemeenten tezamen bedraagt € 19.243.876. Dit bedrag weerspiegelt tevens een bedrag van € l ,80 per kiesgerechtigde. Wanneer wij de meest waarschijnlijke uitgaven van de gemeenten (exclusief de gemeenten in de categorie bijzonder) vergelijken met het totaal dat het Rijk beschikbaar heeft gesteld, dan zijn deze nagenoeg gelijk aan elkaar. De vier grote gemeenten zijn uitgesloten van de extrapolatie. Wij adviseren de vier grote gemeenten integraal en separaat te beoordelen. De verschillen tussen de gemeenten Den Haag en Rotterdam zijn groot. Wij kunnen met de resultaten van deze twee gemeenten geen representatieve uitspraken doen voor de andere twee gemeenten in deze categorie.De gemeente Den Haag heeft overigens separaat de kosten voor het organiseren van het referendum voor de in het buitenland verblijvende kiesgerechtigden in beeld gebracht. De gemeente heeft circa € 309.000 aan kosten verantwoord. Tijdens het bespreken van het voorliggend (concept-) rapport met de opdrachtgevers, het Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de VNG heeft het ministerie van BZK besloten de vier grote gemeenten niet nader te beoordelen. Het ministerie van BZK heeft tijdens de bijeenkomst besloten het volgende voorstel te doen: •

De 463 gemeenten in de categorie AA tot en met DD moeten op basis van het rapport een vergoeding van € 1,80 per kiesgerechtigde ontvangen. Dit bedrag is conform het werkelijk uitbetaalde bedrag en binnen de gestelde bandbreedte. Dit bedrag is al opgenomen in het Gemeentefonds.

• De vier gemeenten in de categorie Bijzonder krijgen een extra vergoeding van € 0,25 (voorlopig aangeduid als het 'kwartje van Pechtold') per kiesgerechtigde, bovenop wat zij al via het gemeentefonds hebben ontvangen. Dit komt neer op een totaalvergoeding van € 2,05 per kiesgerechtigde. De aanvullende betaling zal op reguliere wijze via het gemeentefonds worden verricht. De VNG hoort het voorstel aan, maar constateert wel dat op deze wijze de kosten voor de vier grote gemeenten niet volledig worden vergoed. Het ministerie van BZK heeft bij het voorstel aangegeven het voorliggend onderzoek als grondslag te willen nemen voor de kostenvergoedingen voor referenda in de toekomst. De vergoeding komt na het voorstel^van het ministerie gemiddeld uit op € l ,95 per kiesgerechtigde. ^


3. Doel en scope onderzoek 3.1 Doel onderzoek Het doel van het onderzoek is het geven van inzicht in de werkelijke additionele kosten van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten in relatie tot de vergoeding uit het Gemeentefonds. Voor het uitvoeren van het onderzoek zijn de volgende vragen geformuleerd: 1. Wat zijn de werkelijke additionele kosten (per kiesgerechtigde en landelijk) van het raadplegend referendum Europese Grondwet voor gemeenten op basis van de verplichtingen die voortvloeien uit de Kieswet, de Tijdelijke Referendumwet en de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet? 2. In hoeverre dekt de geraamde bijdrage uit het Gemeentefonds de gemeentelijke kosten (per kiesgerechtigde en landelijk)? 3.2 Scope onderzoek Voor het verkrijgen van inzicht in de opbouw en samenstelling van de kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet richten wij ons op de bedrijfsvoering van de verkiezingen bij de gemeenten. Wij hebben hiertoe a-select vijftig gemeenten geselecteerd. Deze gemeenten hebben voor het onderzoek een vragenformulier ingevuld. Wij definiëren de additionele werkelijke kosten als de kosten van de gemeenten voor het organiseren van het raadplegend referendum voor de Europese Grondwet, exclusief de kosten, die wettelijk niet zijn toegestaan of die al worden vergoed in het Gemeentefonds.

NJ W

h-J

O O

C/i


4. Plan van Aanpak Het onderzoek is opgebouwd in vier fasen: 1. Voorbereidingsfase 2. Veldonderzoek

3. Uitvoeringsfase 4. Rapportage Voorafgaand aan het onderzoek hebben de opdrachtgevers een Klankbordgroep benoemd. Gezien het doel van het onderzoek, de acceptatie van de uitgangspunten (draagvlak) en daarmee de uitkomsten van het onderzoek is de samenstelling van deze Klankbordgroep breed. De Klankbordgroep heeft een onafhankelijke voorzitter en bestaat uit vier vertegenwoordigers van vier individuele gemeenten, twee vertegenwoordigers van de VNG en twee vertegenwoordigers van de Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In bijlage één bij dit rapport treft u de leden van de Klankbordgroep aan. De Klankbordgroep is nauw betrokken geweest bij de aanpak van het onderzoek en heeft vanzelfsprekend de conceptbevindingen en het conceptrapport beoordeeld, voordat wij onze bevindingen aan de opdrachtgever hebben verstrekt. 4.1 Voorbereidingsfase Wij hebben in de voorbereidingsfase in overleg met de Klankbordgroep het definitieve onderzoeksplan opgesteld. In dit onderzoeksplan is ons globale plan van aanpak meer gedetailleerd uitgewerkt en zijn alle werkzaamheden beschreven. Voor het onderzoeksplan hebben wij een vragenformulier ontwikkeld. Het vragenformulier vormt de basis voor het krijgen van het inzicht in de kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet. Dit vragenformulier treft u aan in bijlage twee. Wij hebben het vragenformulier voorafgaand aan het veldonderzoek met de vertegenwoordigers van twee gemeenten besproken en daarmee op plausibiliteit getest. Tenslotte hebben wij in overleg met de Klankbordgroep een representatief aantal gemeenten geselecteerd voor het laten invullen van het vragenformulier. Wij hebben hiervoor een lijst van alle Nederlandse gemeenten opgesteld. Om de steekproef een representatieve weergave te laten zijn van alle gemeenten zijn het aantal inwoners en de oppervlakte van de gemeente als objectieve maatstaven gekozen. Van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hebben wij de actuele waarden van deze maatstaven per gemeente ontvangen. Het ministerie gebruikt de maatstaven voor het berekenen van de Algemene.} Uitkering uit het Gemeentefonds (per gemeente). ^ K' to G)

e

Deloitte. 9/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Wij hebben de volgende indelingen gemaakt. Aantal inwoners Ondergrens

Bovengrens

0 20.000 50.000 100.000

20.000

A B C D

Oppervlakte Ondergrens A 0 B 50 C 100 D 300

50.000 100.000

Bovengrens

50 100 300

In totaal zijn wij uitgegaan van een statistische steekproef met een waarnemingsomvang van 50 gemeenten (op een totaal van 467 gemeenten per l januari 2005). De opdrachtgevers hebben gevraagd in elk geval de gemeente Rotterdam te betrekken bij het onderzoek. Voor het completeren van het landelijke beeld betrekken wij ook de gemeente Den Haag bij het onderzoek. De gemeente Den Haag verzorgt en verwerkt het stemmen van de kiesgerechtigde Nederlanders, die in het buitenland verblijven. De gemeente heeft om die reden te maken met kosten, waarmee andere gemeenten niet te maken hebben. Wanneer wij de vier grote gemeenten buiten beschouwing laten, krijgen we voor de steekproef de volgende indeling. Aantal gemeenten

Oppervlakte categorie A

B C D Totaal

A 33 112

79 0 224

Inwonerscategorie B C

D

0

0

0

10 151

0 13

0 0

19 ISO

25 38

21 21

Totaal 33 122 243 65 463

Wanneer wij dan de steekproef met een omvang van 48 elementen hierover verdelen krijgen wij de volgende indeling. Aantal gemeenten Oppervlakte categorie A B C D Totaal

A 3 12 8 0 23

Inwonerscategorie B C 0 0 1 0 16 1 2 3 19 4

D 0 0 0 2 2

Totaal 3 13 "25

:::7

J« M © O


In bijlage drie hebben wij een overzicht van alle 467 gemeenten opgenomen. In bijlage vier hebben wij een overzicht van de 50 deelnemende/geselecteerde gemeenten (inclusief de gemeenten Den Haag en Rotterdam, de categorie bijzonder) opgenomen, met de bijbehorende gegevens. Overigens hebben wij bij het trekken van de steekproef ook verschillende reservegemeenten geselecteerd. Wij waarborgen hiermee dat de steekproef ook bij het gebruiken van reserve-gemeenten a-select en representatiefis.

4.2 Veldonderzoek Het doel van het veldonderzoek is het invullen van de vragenformulieren door de geselecteerde gemeenten. De opdrachtgevers hebben het college van burgemeester en wethouders en het hoofd burgerzaken van de geselecteerde gemeenten aangeschreven. In deze brief hebben zij de gemeenten verzocht mee te werken aan het onderzoek. Op 7 en 8 juni 2005 hebben wij met de opdrachtgevers de deelnemende gemeenten op drie locaties in Nederland (Den Bosch, Zoetermeer en Zwolle) geïnformeerd over de achtergronden en het belang van het onderzoek naar de gemeentelijke kosten voor het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. Tevens is het vragenformulier nader toegelicht en zijn de vragen van de deelnemende gemeenten beantwoord. Wij hebben de gemeenten, die niet aanwezig konden zijn op deze bijeenkomsten, telefonisch geïnformeerd. Gedurende de fase van het invullen van de vragenformulieren heeft Deloitte een telefonische helpdesk voor de gemeenten gevormd. De gemeenten hebben de onderzoekers te allen tijde op deze helpdesk kunnen benaderen met vragen over het vragenformulier. 4.3 Uitvoeringsfase De ingevulde vragenformulieren hebben wij beoordeeld op de volledigheid, de consistentie, de juistheid en de waarschijnlijkheid van de antwoorden. Wij hebben de contactpersonen van alle gemeenten gebeld en met hen de antwoorden op het vragenformulier doorgenomen. Wanneer de ingevulde antwoorden onduidelijk zijn, ontbreken of significant afwijken van de verwachte waarden hebben wij tijdens het telefoongesprek een verklaring gevraagd en zonodig de antwoorden aangevuld. Voor het verwerken van de antwoorden (op de vragenformulieren) hebben wij een database ontworpen. De database en de onderliggende analyses vormen de basis voor het schrijven van het rapport van bevindingen. 4.4 Rapportage Wij hebben onze bevindingen schriftelijk in een conceptverslag van bevindingen weergegeven. Wij hebben het conceptverslag op 16 september 2005 besproken met de Klankbordgroep.

O

Deloitte. 11/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Vervolgens hebben wij de opmerkingen en aanbevelingen van de Klankbordgroep in de rapportage aan de opdrachtgevers verwerkt. De opdrachtgevers hebben de conceptrapportage in hun vergadering van 22 september 2005 behandeld. De opdrachtgevers hebben besloten de deelnemende gemeenten in een plenaire sessie te informeren over de onderzoeksresultaten. Deze plenaire sessie heeft in november 2005 plaatsgevonden.

M W

ro o o tn

Deloitte. 12/56 1 8 november 2005 PH/ssa/05-818

5. Bevindingen Voor het inzicht in de kosten van gemeenten voor het organiseren van het referendum is het van belang alle kosten te inventariseren. De geselecteerde gemeenten hebben voor het verkrijgen van dit inzicht een vragenformulier ingevuld. Wij hebben de antwoorden in een database verzameld. In dit hoofdstuk geven wij de bevindingen van ons onderzoek weer. Wij geven eerst de algemene bevindingen weer (paragraaf 5. 1). Vervolgens beschrijven wij de bevindingen per kostensoort. In paragraaf 5.2 komen de kosten aan derden aan de orde. In paragraaf 5.3 en 5.4 besteden wij aandacht aan respectievelijk de doorberekende algemene kosten en de kapitaallasten. Bij het beschrijven van de resultaten in de paragrafen 5.2, 5.3 en 5.4 laten wij de resultaten van het vragenformulier van de gemeente Den Haag voor de kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland buiten beschouwing. Op deze kosten komen wij separaat in paragraaf 5.5 terug. 5.1 Algemene bevindingen 5.1.1 Niet-gecontroleerde informatie Wij hebben de gemeenten gevraagd voor het invullen van het vragenformulier gebruik te maken van de in de financiële administratie geregistreerde lasten en baten. Uit de ingevulde vragenformulieren blijkt dat de gemeenten nog niet alle lasten en baten voor het referendum in de financiële administratie hebben verantwoord. De gemeenten hebben tijdens het onderzoek nog niet alle facturen ontvangen. Ook hebben zij de intern door te belasten uren nog niet in de administratie verantwoord. De informatie over de nog niet geboekte facturen en de nog niet geboekte tijdschrijfformulieren is voor de volledigheid van de kosten voor het onderzoek van belang. Wij hebben de gemeenten dan ook gevraagd deze facturen en uren in beeld te brengen. Tijdens de aanvullende (telefonische) interviews met de gemeenten hebben wij getracht zoveel mogelijk zekerheid over de volledigheid van de kosten te verkrijgen. Voor sommige gemeenten was dit moeilijk. Eén gemeente heeft aangegeven geen inzicht in het aantal uren te hebben, omdat de ambtenaren van deze gemeenten geen uren schrijven. Voor het verkrijgen van extra zekerheid over de volledigheid van de opgegeven kosten hebben wij de gemeenten gevraagd de overzichten van het product Verkiezingen uit zowel de financiële administratie 2004 als de financiële administratie 2005 te verstrekken. In de financiële administratie 2004 hebben de gemeenten de lasten en baten voor het organiseren van de verkiezingen voor het Europese Parlement verantwoord. Deze overzichten boden voor het verifiëren van de financiële informatie over 2005 een aanvullend inzicht. Overigens hebben niet alle vijftig gemeenten de overzichten uit de financiële administratie 2004 en 2005 aangeleverd. w (O O

O tri

Deloitte. 13/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Van de vijftig gemeenten hebben eenendertig gemeenten een overzicht uit de financiële administratie 2004 en negenentwintig gemeenten een overzicht uit de financiële administratie 2005 aangeleverd. De overige gemeenten hebben meerdere redenen aangegeven om geen overzicht op te sturen. Een aantal gemeenten heeft aangegeven de kosten en de opbrengsten verspreid in de financiële administratie te verantwoorden. Enkele gemeenten hebben in 2004 naast de verkiezingen voor het Europese Parlement ook andere verkiezingen georganiseerd, waardoor het inzicht van de kosten per verkiezing beperkt is. Andere gemeenten hebben als gevolg van fusies of reorganisaties deze overzichten niet kunnen produceren. Voor 2005 was de hoofdreden voor het niet aanleveren van een overzicht, dat veel kosten en opbrengsten nog niet in de financiële administratie zijn verantwoord. Vanzelfsprekend hebben wij geen accountantscontrole kunnen uitvoeren op de aangeleverde ingevulde vragenformulieren. Evenmin is de op de vragenformulieren ingevulde informatie ontleend aan een gecertificeerde jaarrekening. 5.1.2 Respons gemeenten Wij hebben bij het opzetten van het onderzoek vijftig gemeenten en dertien reserve-gemeenten geselecteerd. Van de vijftig gemeenten hebben twee AC-gemeenten en één BC-gemeente bij het eerste telefoongesprek of in reactie op de brief van de opdrachtgevers aangegeven niet te kunnen meewerken aan het onderzoek. Voor deze gemeenten hebben wij uit de lijst met geselecteerde res erve-gemeenten drie nieuwe gemeenten (in dezelfde categorieën) benaderd. De gemeenten hebben tot l juli 2005 de tijd gekregen het vragenformulier in te leveren. Meerdere malen hebben de gemeenten ons benaderd met vragen over dit formulier. Op l juli 2005 hadden drie van de vijftig gemeenten het vragenformulier ingevuld teruggestuurd. In de maanden juli en augustus hebben wij de overige gemeenten opgebeld. Begin september hebben wij de laatste ingevulde formulieren ontvangen. Eén DD-gemeente heeft begin juli 2005 aangegeven toch niet te willen meewerken aan het onderzoek. Wij hebben verschillende gemeenten moeten benaderen om deze plaats in te vullen. Vanwege de vakantieperiode hebben meerdere gemeenten aangegeven niet mee te werken. Hoewel wij het vragenformulier bij twee gemeenten hebben getest, besproken in de klankbordgroep en tijdens de drie landelijke informatiebijeenkomsten, hebben wij van veel gemeenten onvolledige formulieren ontvangen. Wij hebben geconstateerd dat veel gemeenten niet alle vragen hebben ingevuld, de vragen onvolledig hebben ingevuld of de vragen onduidelijk hebben ingevuld. Wij hebben daarom alle gemeenten (vaak) meerdere malen benaderd met de vraag het vragenformulier te completeren en om een toelichting te vragen op (een deel van) de antwoorden. j W

KJ O

o

Deloitte. 14/56

1 8 november 2005 PH/ssa/05-818 5.1.3 Juridisch kader De Kieswet, de Tijdelijke Referendumwet en de Wet raadplegend referendum Europese Grondwet vormen het juridisch kader voor de gemeenten bij het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. Voor het onderzoek is het van belang inzicht te verkrijgen in de activiteiten, die de gemeenten op grond van de wetgeving moeten verrichten voor het organiseren van het referendum. Wij kunnen vervolgens nagaan of de gemeenten kosten hebben gemaakt ofwel activiteiten hebben uitgevoerd, die op grond van de wetgeving niet zijn toegestaan of niet zijn opgenomen. Wij hebben met de secretaris van de Kiesraad gesproken over de inhoud van de relevante wetten en de in de vragenformulieren aangetroffen kostensoorten. Deze jurist heeft aangegeven, dat de gemeenten bijna geheel vrij zijn in de wijze waarop zij het organiseren van het raadplegend referendum vormgeven. De wetgeving bevat enkele bindende voorwaarden, zoals: o Het stembureau moet tenminste bestaan uit drie leden. o De gemeente is verplicht de burgers 'op te roepen' voor het referendum. Wij hebben geen gemeenten aangetroffen, waarbij deze bindende voorwaarden een probleem vormen. De kostensoorten, die in de vragenformulieren naar voren komen (zie volgende paragrafen), kunnen juridisch gezien in de kosten en dus in de extrapolatie van de kosten worden betrokken. 5.2 Bevindingen kosten derden De gemeenten boeken de kosten met een aantoonbare relatie met de prestaties direct op hun producten. De kosten derden zijn de kostencomponenten met een directe en aantoonbare relatie met (de prestaties op) het product verkiezingen. De gemeenten hebben deze kosten opgegeven bij onderdeel B van het vragenformulier. Deze kosten zijn voor ons onderzoek goed bruikbaar. In deze paragraaf beschrijven wij de kostensoorten, die wij op de vragenformulieren hebben aangetroffen. Wij beoordelen de kostensoorten en verklaren de (eventuele) verschillen in de hoogte van de kosten tussen de gemeenten. Per kostensoort bepalen wij de relevantie van de kostensoort (of een deel van de kosten) voor het onderzoek. Voor deze analyse maken wij onder andere gebruik van de door de gemeenten bij onderdeel C van het vragenformulier aangegeven kengetallen en prestatiegegevens. 5.2.1 Kosten huur locaties Alle gemeenten hebben op l juni 2005 stembureaus ingericht, waar de burger zijn stem kon fv uitbrengen voor het raadplegend referendum. -' Ui

NJ

O G?

(/l

Deloitte. 15/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Van de vijftig geselecteerde gemeenten hebben negenenveertig gemeenten de kosten opgegeven, die zij hebben gemaakt voor het huren van de stembureaus. Eén gemeente heeft alleen stembureaus gebruikt, waarvoor geen huur in rekening is gebracht. In de onderstaande tabel hebben wij de kosten voor het huren van stembureaus per kiesgerechtigde in beeld gebracht. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD

Kosten huur locaties (in € per kiesgerechtigde) 0,06 0,05 0,06 0,02 0,05 0,06 0,01 0,04 0,03

0,10

Bijzonder Gemiddelde (totaal)

0,05

De kosten variëren van € 0,01 (categorie CC) tot € 0,10 (categorie bijzonder). De hoogte van de kosten verschilt per categorie gemeenten. Nader onderzoek heeft uitgewezen, dat de verschillen het gevolg zijn van de volgende factoren: 1. De mate, waarin de gemeente ruimten voor stembureaus gratis kan gebruiken. De gemeenten richten meerdere stembureaus in. De volgende tabel laat zien, dat het aantal gehuurde stembureaus ten opzichte van het totaal per categorie gemeente aanzienlijk verschilt. Bij de stembureaus, waarvoor de gemeenten geen huur betalen, kan het gaan om bijvoorbeeld gemeentelijke gebouwen, zorginstellingen of welzijnsinstellingen. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD B UZ

Gemiddelde

Percentage gehuurde stembureaus t.o.v. totaal 54,44% 64,56% 89,67% 36,36% 73,42% 78,26% 15,63% 73,20% 75,00% 81,58% 71,43%

O in

Deloitte. 16/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 In deze tabel valt met name de 15,63% in de categorie CC-gemeenten op. Dit percentage verklaart dat de kosten voor huur in deze categorie het laagst zijn in vergelijking met de andere categorieën gemeenten. 2. De hoogte van de huur verschilt. In de onderstaande tabel hebben wij voor de gehuurde stembureaus, de huurkosten per stembureau per categorie gemeenten in beeld gebracht. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD Bijzonder Gemiddelde (totaal)

Gemiddelde huurkosten (in € per gebouw) 175,67 101,51 95,78 82,55 89,74 1 14,42 98,40 98,08 66,44 151,33 101,73

In de tabel valt ten eerste de categorie AA op. Eén van de drie AA-gemeenten haalt het gemiddelde omhoog. Deze gemeente betaalt gemiddeld per gehuurd stembureau een bedrag van € 252. Ook de categorie bijzonder heeft gemiddeld te maken met hoge huurkosten per gebouw. Mede gezien het feit dat het percentage gehuurde stembureaus relatief hoog is in deze categorie, bepaalt deze factor de hogere gemiddelde huurkosten per kiesgerechtigde. 3. Het aantal stembureaus per kiesgerechtigde verschilt per gemeente. Het aantal stembureaus per kiesgerechtigde beïnvloedt de huurkosten per kiesgerechtigde in de verschillende categorieën. In onderstaande tabel hebben wij het aantal stembureaus per l .000 kiesgerechtigden in de verschillende categorieën gemeenten in beeld gebracht. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD BUZ

Gemiddelde (totaal)

Aantal stembureaus per 1.000 kiesgerechtigden 0,72 0,76 0,75 0,68 0,74 0,70 0,65 0,62 0,66 0,83 0,74

to w

© O

tri

Deloitte. 17/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Hoewel wij hier geen onderzoek naar hebben verricht, kwam uit verschillende telefonische interviews naar voren, dat sommige gemeenten minder stembureaus hebben ingericht, dan zij bij andere verkiezingen gewoon zijn te doen. Eén gemeente in de categorie BC heeft bijvoorbeeld voor het raadplegend referendum 15 in plaats van 23 stembureaus ingericht. Eén gemeente in de categorie AC heeft 4 in plaats van 9 stembureaus ingericht. De bovengenoemde drie factoren verklaren de verschillen in de kosten per kiesgerechtigde voor de huur van stembureaus. De grootte van de gemeente en de omvang van het aantal inwoners heeft geen invloed op de omvang van de kosten. Wij kunnen deze kosten dan ook volledig betrekken in de extrapolatie van de kosten, om zodoende te komen tot het inzicht in de landelijke gemeentelijke kosten voor het organiseren van het raadplegend referendum Europese Grondwet. 5.2.2 Vergoeding leden stembureaus Alle vijftig gemeenten hebben de kosten voor de vergoedingen aan de leden van de stembureaus vermeld. In de onderstaande tabel hebben wij de kosten voor de vergoedingen aan de leden van het stembureau per kiesgerechtigde in beeld gebracht.

Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD

Vergoeding leden stembureaus (in € per 1 kiesgerechtigde) 0,26


0,22 0,22 0,42 0,28 0,32 0,14 0,26 0,25 0,48 0,26

De kosten variëren van € 0,14 (categorie CC) tot € 0,48 (categorie bijzonder). Wij hebben de verschillen beoordeeld. De hoogte van de kosten is afhankelijk van de volgende factoren: 1. De bezetting van de stembureaus verschilt per gemeente. Elk stembureau heeft een bepaalde bezetting. Wettelijk is deze bezetting vastgesteld op minimaal drie leden. Het staat gemeenten vrij meer leden per stembureau aan te stellen. De bezetting bij de onderzochte gemeenten varieert van drie tot zes leden. Veel gemeenten hebben ook reserveleden. w Nj O

(n

Deloitte. 18/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Veel gemeenten hebben besloten tot het uitbreiden van de bezetting, toen (een aantal jaren geleden) de openingstijden van de stembureaus zijn verruimd. De onderstaande tabel geeft inzicht in het gemiddeld aantal leden per stembureau, per categorie gemeente.

Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD


Gemiddeld aantal leden per stembureau* 3,67 3,83 4,25 3,00 3,94 4,50 3,00 4,00 4,00 4,00 3,94

* Het betreft het gemiddeld aantal leden per stembureau, exclusief de reserve-leden. 2. De hoogte van de vergoeding verschilt per categorie gemeente. De leden van het stembureau ontvangen in de meeste gemeenten een vergoeding voor hun werkzaamheden. Zes van de vijftig gemeenten hanteren verschillende vergoedingen voor de verschillende soorten leden (raadsleden, ambtenaren en burgers). Deze gemeenten geven veelal een lagere vergoeding aan de ambtenaren, aangezien de ambtenaren de uren mogen verantwoorden op het tijdschrijfformulier. Reserve-leden krijgen in een beperkt aantal gemeenten ook een vergoeding toegekend. De vergoeding varieert in de gemeenten van € 60,00 tot € 250,00 per lid. In de volgende tabel hebben wij voor de burgerleden op de stembureaus de gemiddelde kosten per lid in beeld gebracht. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD


Gemiddelde vergoeding in € per lid stembureau (burgerlid) 96,67 98,37 86,53 158,82 106,30 93,28 68,10 103,67 95,49 112,50 100,08 N."'

O?

G (n

Deloitte. 19/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Voor de gemeente Rotterdam hebben wij ook de kosten van de portier meegenomen (in het cluster vergoedingen). De portier is vanaf 4.00 uur 's ochtends aanwezig op het stembureau, onder andere om diverse goederen voor het stembureau in ontvangst te nemen. Gedurende de dag heeft de portier als taak de burgers de weg te wijzen in het stembureau en te zorgen dat de burgers niet door het gebouw zwerven. De portier sluit aan het einde van de dag ook het gebouw af. Hij blijft op het stembureau, totdat de diverse goederen weer zijn opgehaald. De portier in de gemeente Rotterdam ontvangt een vergoeding per uur. De gemeente Den Haag geeft aan dat het vierde stembureaulid de taken van de portier in Rotterdam uitvoert. Hoewel wij hiernaar geen onderzoek hebben gedaan, verwachten wij dat andere grotere gemeenten eenzelfde oplossing kiezen als de gemeente Den Haag. 3. Het aantal stembureaus per kiesgerechtigde in de gemeente. De dichtheid van de stembureaus heeft invloed op de kosten, die de gemeente heeft voor de vergoedingen aan stembureauleden. Op de dichtheid zijn wij nader ingegaan in de vorige paragraaf. Bovengenoemde factoren verklaren de verschillen tussen de kosten voor vergoedingen per kiesgerechtigde. De grootte van de gemeente en de omvang van het aantal inwoners heeft geen invloed op de omvang van de kosten. Wij kunnen deze kosten volledig in de extrapolatie van de kosten meenemen. 5.2.3 Kosten catering Vijfenveertig van de vijftig gemeenten verantwoorden op het vragenformulier kosten voor de catering. De gemeenten verantwoorden deze kosten voor de activiteiten (voor catering) op de verkiezingsdag zelf. Veel gemeenten hebben de kosten voor de koffie, de thee, de lunch en het diner voor de leden van het stembureau opgegeven. Ook verantwoorden sommige gemeenten de cateringkosten, die zij maken voor de bijeenkomst, waarin de uitslag van het referendum bekend is gemaakt. In de volgende tabel hebben wij de kosten voor de catering per kiesgerechtigde uiteengezet. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD Bijzonder Gemiddelde (totaal)

Kosten catering (in € per kiesgerechtigde) 0,06 0,07 0,07 0,18 0,05 0,03 0,05 0,06 0,00 0,04 0,06

M W

NJ O O

Deloitte. 20/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 De kosten variëren van € O (categorie DD) naar € 0,18 (categorie BB). Aan de verschillen in de kosten liggen de volgende factoren ten grondslag: 1. De luxe van de catering verschilt sterk per gemeente. De gemeenten maken verschillende keuzes. Zo verzorgt de ene gemeente de catering zelf en huurt de andere gemeente een externe cateraar in. 2. Het wel of niet verzorgen van de catering voor de stembureauleden. Veertien van de vijftig gemeenten betalen de stembureauleden een vergoeding, die inclusief de cateringkosten is. De stembureauleden moeten (bij deze gemeenten) zelf gedurende de dag de catering verzorgen en bekostigen. 3. Het wel of niet verzorgen van een centrale avond op het gemeentehuis, waar de uitslag van het referendum bekend is gemaakt. Wij hebben hier geen nader onderzoek naar verricht. Verschillende gemeenten gaven echter tijdens de telefonische interviews aan geen centrale avond te hebben georganiseerd. Bovengenoemde factoren verklaren de verschillen tussen de kosten voor de vergoedingen per kiesgerechtigde. Wij zien geen reden om bijvoorbeeld de kosten van de centrale avond niet mee te nemen in het onderzoek. Wij kunnen deze kosten dan ook volledig in de extrapolatie van de kosten betrekken. 5.2.4 Kosten materialen en voorlichting Alle vijftig gemeenten verantwoorden de kosten van materialen en van voorlichting. Wij zijn de volgende kostensoorten tegengekomen: de kosten voor het drukken en het verspreiden van de oproepkaarten, de kosten voor het verzekeren van de stembureauleden en de stemmachines, de kosten voor het voorlichten van de burgers (met name voor de wettelijk verplichte informatie over procedures, enzovoort) en de materialen voor op de stembureaus (gum, plakband, potloden, enveloppen, loepen, enzovoort).

w

O O E/i

Deloitte. 21/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 In de onderstaande tabel hebben wij de kosten van de gemeenten voor materiaal en voorlichting per kiesgerechtigde in beeld gebracht. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD


Kosten materiaal en voorlichting (in € per kiesgerechtigde) 0,41 0,47 0,48 0,47 0,44 0,47 0,39 0,47 0,50 0,54 0,46

De kosten variëren van € 0,39 (categorie CC) tot € 0,54 (categorie bijzonder) per kiesgerechtigde. De oorzaken van de verschillen in de kosten tussen de gemeenten zijn divers. Sommige gemeenten besteden het drukken van de oproepkaarten uit, andere gemeenten drukken de oproepkaarten zelf. Wij hebben alle opgegeven kosten integraal beoordeeld en de kosten betrokken in de extrapolatie. 5.2.5 Kosten gebruiksklaar maken stemmachines Vijfenveertig van de vijftig gemeenten hebben de kosten voor het gebruiksklaar maken van de stemmachines opgegeven. In de onderstaande tabel hebben wij deze kosten per kiesgerechtigde weergegeven. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD

DD Bijzonder Gemiddelde (totaal)

Kosten onderhoud stemmachines (in € per kiesgerechtigde) 0,08 0,09 0,09 0,05 0,04 0,02 0,05 0,04 0,07 0,03 0,06

G?

Deloitte. 22/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Eén gemeente heeft in 2004 enkele aanpassingen verricht aan de stemmachines voor het raadplegend referendum Europese Grondwet. Wij hebben het bedrag in de gemeentelijke kosten van de bovenstaande tabel betrokken, aangezien de kosten op dit referendum betrekking hebben. In de bedragen is (wanneer van toepassing) ook het lidmaatschap aan de verkiezingswacht opgenomen. Wanneer de stemmachines op de dag van de verkiezing uitvallen, kunnen de gemeenten een beroep doen op deze verkiezingswacht. De oorzaken van de verschillen in de kosten tussen de categorieën gemeenten zijn: 1. De gemeenten werken niet altijd met stemmachines. Eén van de negen gemeenten, die geen kosten heeft aangeleverd, werkt niet met stemmachines. Bij deze gemeente (categorie BC) worden de stemmen 'met het potlood' uitgebracht. Eén gemeente least de stemmachines, hetgeen geen onderhoudskosten met zich mee brengt. 2. Niet alle gemeenten hebben een onderhoudscontract afgesloten voor de stemmachines. Deze gemeenten verantwoorden de werkelijke onderhoudskosten in het jaar, waarin het onderhoud moet worden uitgevoerd. 3. Niet alle gemeenten maken deze kosten zichtbaar op het product verkiezingen. Deze gemeenten verantwoorden deze kosten op een kostenplaats (bijvoorbeeld automatisering en informatisering). Deze kosten komen (gedeeltelijk) via het uurtarief terug op het product verkiezingen. 4. Niet alle gemeenten zijn lid van de verkiezingswacht. Deze gemeenten maken geen kosten voor het lidmaatschap van de verkiezingswacht. Wij hebben alle opgegeven kosten integraal beoordeeld en de kosten volledig in de extrapolatie van de kosten betrokken.

ro

in


5.2.6 Overige kosten derden In deze paragraaf beschrijven wij alle overige kosten (aan derden), die de gemeenten op het vragenformulier hebben opgegeven. In onderstaande tabel hebben wij de opgegeven kosten per kiesgerechtigde uiteengezet. Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC BD CC CD DD Bijzonder Gemiddelde (totaal)

Overige kosten (in € per kiesgerechtigde) 0,04 0,04 0,10 0,00 0,04 0,00 0,33 0,14 0,41 0,85 0,11

De kosten in de verschillende categorieën gemeenten variëren van € 0,00 tot € 0,85 per kiesgerechtigde. De gemiddelde kosten per kiesgerechtigde zijn hoger bij de grotere gemeenten (vanaf categorie CC). Onderstaand lichten wij de opgegeven 'overige kosten' toe. De gemeenten in de categorie 'bijzonder' stellen wij daarbij separaat aan de orde. De kosten van de gemeenten in de categorie AA, AB, AC, BC, CC en CD zijn veelal kosten voor het inhuren van externen. De gemeenten hebben veelal besloten externen in te huren, wanneer de capaciteit in de organisatie voor het uitvoeren van (een deel van) de activiteiten ontbreekt (bijvoorbeeld als gevolg van de ziekte van medewerkers). De externen hebben bijvoorbeeld de stemborden geplaatst, de stembureaus ingericht en/of het vervoer van mindervalide burgers naar de stembureaus geregeld. Eén gemeente in de categorie AC heeft externe capaciteit ingehuurd voor het organiseren van het referendum. Bij de gemeenten in de categorie CC, CD en DD zijn de bovengenoemde werkzaamheden ook wel uitgevoerd door andere diensten. Deze gemeenten hebben facturen van deze diensten verantwoord. Deze facturen hebben wij bij de categorie 'overige kosten' opgenomen in plaats van bij de doorberekende algemene kosten (paragraaf 5.3). De enige gemeente (categorie BC) in de steekproef, die met het potlood stemt, heeft software gekocht om de uitslag mee te kunnen berekenen. Ook treffen wij bij één BC-gemeente de verantwoording van cadeaubonnen aan. Deze gemeente heeft de mensen, die de stembureaus opbouwen, betaald/vergoed met een cadeaubon. In deze categorie gemeenten treffen wij ook gemeenten aan, die huur hebben moeten betalen voor het opslaan van de stemmachinesV K-K.''

O

in

Deloitte. 24/56 1 8 november 2005 PH/ssa/05-818 Tenslotte hebben wij voor een DD-gemeente in deze paragraaf de kosten voor het leasen en plaatsen van stemborden opgenomen. De twee grote gemeenten in de categorie 'bijzonder' hebben ook te maken met de overige kosten, zoals hierboven genoemd. Maar bij deze gemeenten treffen wij daarnaast de kosten aan, die wij bij de andere gemeenten niet zijn tegengekomen. Een deel van deze kosten zijn bij de kleinere gemeente niet aanwezig, omdat de kosten vanwege onder andere de schaalgrootte niet aan de orde zijn. De kosten voor het opslaan van de stemmachines, de kosten voor het beveiligen van deze opslagruimte voor de stemmachines, de kosten voor het transport van de goederen naar en van de stembureaus, de kosten voor mobiele telefoons op het stembureau en de kosten voor het inhuren van externen voor het samenstellen van de stembureaupakketten zijn hiervan de voorbeelden. Een ander deel van de kosten kunnen bij de andere gemeenten aan de orde zijn, zoals de accountantskosten voor het bepalen van de juiste werking van de stemmachines. Wij verwachten dat de kleine gemeenten deze kosten niet op het product verkiezingen hebben meegenomen, maar deze op één van de kostenplaatsen hebben verantwoord (bijvoorbeeld op het totale budget voor accountantskosten op de kostenplaats financiën). Wij zijn geen 'overige kosten' tegengekomen, die wij niet zouden kunnen meenemen in de extrapolatie. De gemiddelde 'overige kosten' bij de verschillende categorieën vertegenwoordigen een bedrag, dat representatief is voor het landelijk gemiddelde. Wij betrekken ook deze kostensoort in de extrapolatie van de kosten naar een landelijk niveau. 5.3 Bevindingen doorberekende algemene kosten De gemeenten boeken de algemene kosten op enkele verzamelrekeningen (kostenplaatsen). De algemene kosten zijn niet direct toe te rekenen aan het product verkiezingen. Het gaat bijvoorbeeld om de kosten voor de huisvesting, de automatisering en de salarissen. Periodiek rekenen de gemeenten deze kosten op basis van de bestede uren en een uurtarief toe aan hun producten. De gemeenten hebben de bestede uren in beeld gebracht bij onderdeel B van het vragenformulier. Van de vijftig gemeenten hebben tweeëndertig gemeenten de werkelijke bestede uren voor het organiseren van het raadplegend referendum via het invullen van tijdschrijfformulieren zichtbaar gemaakt. Deze uren waren overigens nog niet in alle gevallen al verantwoord in de financiële administratie. Een ander deel van de gemeenten heeft de begrote uren voor het referendum geboekt in de financiële administratie. Bij deze gemeenten wordt doorgaans nog geen tijd geschreven. Wij hebben deze begrote uren in onze resultaten betrokken. Ook hebben een paar gemeenten op ons verzoek (vaak naar aanleiding van het aanvullende telefonische interview) een raming van de bestede uren en de bijbehorende uurtarieven,^ opgegeven. . to

O O in

Deloitte. 25/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Hoewel deze ramingen vaak lager zijn, dan bij de andere gemeenten, hebben wij ook deze resultaten in ons onderzoek betrokken. Drie gemeenten hebben niets kunnen opgeven bij het aantal werkelijke bestede uren. Voor deze gemeenten hebben wij het gemiddelde in hun klasse (de betreffende categorie gemeenten) als resultaat meegenomen. De gemeenten hebben de uren per afdeling zichtbaar gemaakt op het vragenformulier. Wij hebben in het vragenformulier verzocht de verantwoorde uren toe te lichten of aan te geven welke activiteiten de gemeenten tijdens de opgegeven uren hebben verricht. Zo kunnen wij de activiteiten van de gemeenten vergelijken en bestuderen of de gemeenten activiteiten hebben verricht, die voor het onderzoek niet relevant zijn. Veel gemeenten hebben op het vragenformulier de aan de bestede uren ten grondslag liggende activiteiten niet toegelicht. Bij het aanvullende telefonische interview hebben wij doorgevraagd naar de aard van deze activiteiten. De gemeenten hebben de uren uitgesplitst naar de volgende afdelingen of taken: 1. Burgerzaken. 2. Buitendienst. 3. Facilitaire Dienstverlening. De ambtenaren, die zitting hebben genomen op het stembureau, hebben bij sommige gemeenten hun uren verantwoord op het product verkiezingen. In paragraaf 5.3. l gaan wij nader op deze kosten in. In de onderstaande tabel hebben wij de gemiddelde doorberekende algemene kosten per afdeling en per categorie gemeente in beeld gebracht. Doorberekende algemene kosten (in € per kiesgerechtigde) Categorie Gemeenten Burgerzaken Buitendienst Facilitaire Totaal dienstverlening AA AB AC BB BC BD CC CD

DD Bijzonder Gemiddelde (totaal)

0,58 0,90 0,76 1,16 0,55 0,20 0,23 0,46 0,26 0,62 0,65

0,01 0,19 0,12 0,00 0,12 0,14 0,00 0,05 0,00 0,00 0,11

0,06 0,04 0,04 0,00 0,02 0,02 0,00 0,02 0,08 0,01 0,03

0,65 1,13 0,92 1,16 0,69 0,36 0,23 0,53 0,34 0,63 0,79

O in

Deloitte. 26/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 De gemeenten hebben de activiteiten per afdeling aangegeven. De kosten in de verschillende categorieën gemeenten variëren van € 0,34 tot € 1,16 per kiesgerechtigde. De afdeling Burgerzaken (vaak de afdeling, die eindverantwoordelijk is) heeft zich vooral beziggehouden met de algemene organisatie van de verkiezingen. Dit omvat onder andere het oproepen van de kiesgerechtigden, het regelen van de locaties voor de stembureaus, het selecteren van stembureauleden, het verzorgen van de voorlichting, enzovoort. De Buitendienst heeft zich onder andere beziggehouden met het plaatsen en verwijderen van stemborden en het inrichten van de stembureaus. De afdeling Facilitaire Dienstverlening heeft een belangrijke taak gehad in het verzorgen van de catering op de stembureaus en het testen van de stemmachines in de stembureaus. Aan de hand van de door de gemeenten opgegeven aanvullende gegevens lichten wij de verschillen tussen de gemeenten toe. Per afdeling is het echter moeilijk een verklaring te geven voor deze verschillen. De afdeling, die bepaalde activiteiten uitvoert, verschilt per gemeente. Bij de ene gemeente richt de afdeling Burgerzaken bijvoorbeeld het stembureau in. Andere gemeenten laten dit uitvoeren door de Buitendienst of door externen. Ook op totaalniveau is het niet eenvoudig de verschillen te verklaren. Het meest opvallende is dat de kosten per kiesgerechtigde bij de grotere gemeenten afnemen in vergelijking met de kleinere gemeenten. De gemeenten in de categorie 'bijzonder' vormen een uitzondering. Een belangrijke oorzaak is, dat de kleine gemeenten (voor een deel) dezelfde taken uitvoeren als de grote gemeenten, terwijl deze kosten over minder kiesgerechtigden kunnen worden uitgespreid. De kosten van de gemeenten in de categorie AA zijn daarnaast lager, omdat deze gemeenten geen stemborden hebben geplaatst of de stemborden niet hebben laten plaatsen door het eigen personeel. De gemeenten in de categorieën CC, DD en 'Bijzonder' ontvangen in veel gevallen ook facturen van externen of van de andere diensten facturen. Deze gemeenten huren aannemers of uitzendkrachten in voor het uitvoeren van bepaalde activiteiten. Deze facturen hebben wij bij de kosten derden meegenomen. Dit verklaart ook een deel van de daling van de kosten per kiesgerechtigde, bij de grotere gemeenten. De verschillen tussen de gemeenten blijven groot, ondanks de aangegeven verklaringen. De gemeenten hebben (ook blijkend uit de telefoongesprekken) een beperkt inzicht in het tijdsbeslag van de activiteiten van hun medewerkers. Instructies voor het tijdschrijven zijn wel aanwezig, maar zijn niet zo gedetailleerd als dit onderzoek verlangt. Wij hebben deze kosten in de extrapolatie van de kosten betrokken.

IO W

ro O

o in

Deloitte. 27/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 5.3.1 Toerekening van kosten van ambtelijke ondersteuning Een deel van de gemeenten hebben de uren van de ambtenaren, die op de dag van het referendum op het stembureau zitting hebben gehad, op het product verkiezingen verantwoord. In onderstaande tabel hebben wij de kosten per kiesgerechtigde voor deze uren in beeld gebracht.

Categorie Gemeenten

AA AB AC BB BC BD CC CD DD Bijzonder

Gemiddelde (totaal)

Kosten ambtelijke ondersteuning (in € per kiesgerechtigden) 0,15 0,10 0,06

0,00 0,29 0,32 0,07 0,27 0,00 0,00

0,16

De kosten tussen de gemiddelden per categorie gemeenten lopen van € 0,00 tot € 0,32 per kiesgerechtigde. Deze verschillen worden veroorzaakt, door de verschillen in de afspraken van gemeenten met hun ambtenaren. De Raad van één gemeente heeft besloten dat de ambtenaren geen zitting mogen nemen op het stembureau. Twaalf gemeenten hebben besloten, dat de ambtenaren verlof of bijzonder verlof schrijven, wanneer zij op het stembureau zitten. Vijfendertig gemeenten hebben besloten, dat de ambtenaren uren schrijven. Bij een deel van deze gemeenten schrijven de ambtenaren acht uur. Het andere deel van deze gemeenten mag op de verkiezingsdag ook overwerk verantwoorden. Eén gemeente laat de ambtenaren kiezen tussen het opnemen van een verlofdag of het schrijven van de uren (inclusief overwerk). Bij de keuze voor verlof krijgen de ambtenaren de reguliere vergoeding. Overigens verschilt het wel of niet ontvangen van een vergoeding ook weer per gemeente. Niet alle gemeenten konden de kosten van de ambtelijke inzet zichtbaar maken. In deze gevallen zijn de kosten van de ambtelijke inzet (de uren) niet meegenomen in de bovenstaande tabel. Wij nemen ook bovenstaande kosten mee in het onderzoek en in de extrapolatie van de kosten naar het landelijke niveau.

5.4 Kapitaallasten De gemeenten berekenen met de kapitaallasten de rente en de afschrijving van een investering door aan hun producten en daarmee aan het product verkiezingen. De gemeenten hebben1 de kapitaallasten weergegeven bij onderdeel B van het vragenformulier. De kapitaal l asten'-Hebben betrekking op de aanschaf van stemmachines en de aanschaf van stemborden.

ro o

Deloitte. 28/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 In de onderstaande tabel hebben wij de gemiddelden per categorie gemeenten (voor beide investeringen) in een tabel in beeld gebracht. Categorie Gemeenten

AA AB AC BB BC BD CC CD DD


Kapitaallasten Kapitaallasten Stemmachines (in € Stemborden (in € per per kiesgerechtigde) kiesgerechtigde) 0,29 0,00 0,12 0,01 0,26 0,00 0,00 0,00 0,15 0,01 0,12 0,00 0,25 0,00 0,18 0,00 0,34 0,00 0,31 0,00 0,00 048

Totaal

0,29 0,13 0,26 0,00 0,16 0,12 0,25 0,18 0,34 0,31 0,18

Het bedrag aan kapitaallasten verschilt van € 0,00 tot € 0,34 per kiesgerechtigde. Aan de hand van de door de gemeenten opgegeven aanvullende gegevens lichten wij de verschillen tussen de gemeenten toe. Op het vragenformulier geven achtenveertig gemeenten aan in het verleden stemmachines (of stemcomputers) te hebben aangeschaft. Twee gemeenten hebben dit niet gedaan. Eén gemeente maakt bij het stemmen geen gebruik van een stemmachine, aangezien de burgers nog 'met potlood' stemmen. Deze gemeente heeft dus € O aan kapitaallasten opgevoerd. De andere gemeente heeft de stemmachines gehuurd. Deze kosten hebben wij als kapitaallasten in onze resultaten betrokken. Lease/huurkosten vertegenwoordigen een vorm van kapitaallasten, hoewel de gemeente niet risicodragend is. Niet alle achtenveertig gemeenten hebben de kapitaallasten voor de stemmachines in de kosten opgevoerd. Van de achtenveertig gemeenten hebben dertien gemeenten de investering in de stemmachines al afgeschreven. Eén gemeente heeft de kosten voor het aanschaffen van stemmachines een aantal jaren geleden direct ten laste van de exploitatie gebracht. Ook heeft één gemeente in 2005 nieuwe stemmachines aangeschaft, waarvan (op basis van interne afspraken) de kapitaallasten ingaande 2006 worden genomen. Dit verklaart dat veertien gemeenten € O aan kapitaallasten hebben verantwoord. Eén AB-gemeente en één BC gemeente hebben de kapitaallasten opgegeven voor de aanschaf van de stemborden. De andere achtenveertig gemeenten geven ook bij de kosten derden geen kosten op voor het aanschaffen van de stemborden. Wij verwachten dat veel gemeenten deze kosten in het verleden direct ten laste van de exploitatie hebben gebracht en dus niet gekozen hebben voor het afschrijven van deze kosten. ^

O (n

Deloitte. 29/56 1 8 november 2005 PH/ssa/05-818 Ongeveer twintig van de vijftig gemeenten geven aan daadwerkelijk stemborden te hebben geplaatst bij het organiseren van het raadplegend referendum voor de Europese Grondwet. De verschillen tussen de gemeenten, die wel een bedrag aan kapitaal las ten hebben verantwoord, is veroorzaakt door: 1. De afschrijvingstermijn, waarmee de gemeenten de kapitaallasten berekenen. De afschrijvingstermijn van de stemmachines, waarmee de gemeenten afschrijven, varieert van 5 tot en met 15 jaar. Wij gaan ervan uit dat de gemeenten zich bij de keuze van de afschrijvingstermijn hebben laten leiden door de economische levensduur van de stemmachine. De verschillen kunnen meerdere redenen hebben. De gemeenten kunnen de stemmachine bijvoorbeeld intensiever of voor andere doeleinden gebruiken. 2. De hoogte van het rentepercentage, waarmee de gemeenten de kapitaallasten berekenen. Het rentepercentage verschilt van 3,19 % tot 6,00 %. De keuze voor het rentepercentage is bij de gemeenten doorgaans verschillend gekozen. Wij hebben hier geen nader onderzoek naar verricht. Onze ervaring leert, dat de gemeenten of een marktpercentage kiezen of het rentepercentage berekenen met de renteomslag. De werkelijk betaalde rente wordt met een renteomslag omgeslagen over de berekende rente over de investeringen. Deze rente is dus zeer afhankelijk van de liquiditeits- en balanspositie van de betreffende gemeente. 3. Het aantal aangeschafte stemmachines / stemborden. Het gemiddeld aantal aangeschafte stemmachines of stemborden verschilt voor de gemeenten met hetzelfde oppervlakte en hetzelfde aantal inwoners. Het verschil in het aantal stemmachines is gerelateerd aan de in paragraaf 5.2.1 beschreven verschillen tussen het aantal stembureaus per kiesgerechtigde. De kapitaallasten verschillen aanzienlijk per gemeente. Hierboven hebben wij aangetoond, dat hieraan verschillende oorzaken ten grondslag liggen. Wij nemen de kapitaallasten voor de aanschaf van de stemmachines en de stemborden niet mee in de extrapolatie van de kosten. Het Gemeentefonds vergoedt de kapitaallasten voor gemiddeld één verkiezing per jaar. De kapitaallasten zijn geen additionele kosten, zoals beschreven in paragraaf 3.2 van dit onderzoek.

5.5 Kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland (Den Haag) De gemeente Den Haag heeft de kosten voor het organiseren van het referendum voor de in het buitenland verblijvende kiesgerechtigden separaat in beeld gebracht. De gemeente heeft circa € 309.000 aan kosten verantwoord. De gemeente heeft deze kosten gedeeltelijk in de administratie verantwoord en gedeeltelijk ingeschat/geraamd (op basis van de meest adtüele inzichten). H*

o O in

Deloitte. 30/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Uiteindelijk hebben voor dit bedrag 18.872 kiesgerechtigde Nederlanders in het buitenland hun stem uitgebracht. De kosten voor het organiseren van deze verkiezingen komen daarmee op € 16,38 per kiesgerechtigde. Overigens staan 35.840 Nederlanders geregistreerd in het semipermanente bestand 'Nederlandse kiezers in het buitenland'. De gemeente Den Haag heeft aan de hand van dit bestand alle geregistreerde Nederlanders aangeschreven en voorzien van een registratieformulier. De gemeente Den Haag heeft ruim € 30.000 aan het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties verantwoord voor het kunnen raadplegen van de Landelijke Raadpleegbare Directory (LRD). Met dit systeem controleert de gemeente Den Haag waar de betreffende kiezer het laatst gevestigd is geweest. De Nederlanders in het buitenland hebben zich vervolgens kunnen inschrijven. De gemeente Den Haag heeft (op basis van de geldende criteria) bepaald welke Nederlanders in het buitenland een stem mogen uitbrengen. Deze Nederlanders hebben vervolgens schriftelijk een stembescheiden, een volmacht of een kiezerspas ontvangen. De portikosten voor het versturen van zowel de registratieformulieren als de stembescheiden nemen een groot deel van de kosten in beslag. In negen landen worden ook brief stembureaus ingericht. Deze kosten worden betaald door of het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (voor de twee stembureaus op de Nederlandse Antillen) of het ministerie van Buitenlandse Zaken (voor de overige zeven stembureaus). De gemeente Den Haag krijgt deze kosten niet doorbelast. De door de gemeente Den Haag verantwoorde kosten komen niet overeen met de door het Rijk vergoede / geraamde bedrag van € 248.000. De verantwoorde kosten liggen ongeveer € 61.000 hoger.

K.Ï

W

O

o in

Deloitte. 31/56

18 november 2005 PH/ssa/05-818

6. Totale kosten referendum landelijk In dit hoofdstuk extrapoleren wij de totale kosten per kiesgerechtigde naar een landelijk niveau. Hiertoe hebben wij in de paragraaf 5.2, 5.3 en 5.4 per kostensoort de kosten per kiesgerechtigde uiteengezet. Per kostensoort hebben wij de (eventuele) verschillen in de kosten verklaard. Wij hebben daarnaast per kostensoort aangegeven welk deel van de kosten worden meegenomen in de extrapolatie. Wij hebben in paragraaf 5.4 aangegeven de kapitaallasten niet in de extrapolatie te betrekken. De totale kosten per categorie gemeente en per kiesgerechtigde hebben wij in onderstaande tabel gepresenteerd.

Categorie Gemeenten AA AB AC BB BC

BD CC CD DD Bijzonder

Kosten Doorberekende derden algemene kosten 0,91 0,80 0,94 1,23 1,02 0,98 1,14 1,16 0,90 0,98 0,90 0,68 0,97 0,30 1,01 0,80 1,26 0,34 2,04 0,63

Totaal 1,71 2,17

2,00 2,30 1,88 1,58 1,27 1,81 1,60 2,67

Wij hebben de kosten van alle gemeenten in de extrapolatie van de kosten betrokken. Wij hebben na deze eerste extrapolatie de gemeenten in de categorie 'bijzonder', die de vier grote gemeente representeert, uitgesloten van de extrapolatie. De kosten per kiesgerechtigde in deze categorie gemeenten wijkt zodanig af, dat de input de extrapolatie verstoort. Met name bij de toelichting op de 'overige kosten' (paragraaf 5.2.6) zijn kosten aan de orde gekomen, die zich bij de andere categorieën gemeenten niet hebben voorgedaan. Wanneer wij de gemeenten in de categorie 'bijzonder' uit het totale overzicht van de gemeenten verwijderen, houden wij voor de extrapolatie 463 gemeenten over. Deze gemeenten vertegenwoordigen 10.664.719 kiesgerechtigden. Wanneer wij uitgaan van een bedrag van € 1,80 per kiesgerechtigde komt de totale vergoeding van het rijk voor deze 463 gemeenten uit op een bedrag van € 19.196.494. Wij hebben op basis van de bovenstaande tabel de extrapolatie uitgevoerd. De meest waarschijnlijke totale kosten van de 463 gemeenten tezamen bedraagt € 19.243.876. Dit bedrag weerspiegelt tevens een bedrag van € 1,80 per kiesgerechtigde,; Deze waarde bevindt zich in een tweezijdig betrouwbaarheidsinterval van 90%. De onfrér- en bovengrens van deze schatting zijn gelijk aan respectievelijk € 18.128.007 en € 20.359J46. Kj © ©

in

Deloitte. 32/56

18 november 2005 PH/ssa/05-818 Wanneer wij een tweezijdig betrouwbaarheidsinterval van 95% toepassen dan veranderen de onder- en bovengrens in respectievelijk € 17.905.636 en € 20.582.116. Wanneer wij met de steekproef een uitspraak willen doen over de vraag of het Rijk voldoende financiële middelen beschikbaar heeft gesteld ter bekostiging van het referendum, dan kunnen wij deze niet verwerpen met een tweezijdige betrouwbaarheid van 95%. Dat wil zeggen dat de kans niet klein genoeg is om de uitspraak te kunnen verantwoorden dat het Rijk significant de onjuiste financiële middelen ter beschikking heeft gesteld. Wanneer wij de meest waarschijnlijke uitgaven van de gemeenten (exclusief de gemeenten in de categorie bijzonder) vergelijken met het totaal dat het Rijk beschikbaar heeft gesteld, dan zijn deze nagenoeg gelijk aan elkaar. De vier grote gemeenten zijn uitgesloten van de extrapolatie. Wij adviseren de vier grote gemeenten integraal en separaat te beoordelen. Amsterdam en Utrecht moeten hiervoor dus met dezelfde vragenlijst benaderd worden. De verschillen tussen de gemeenten Den Haag en Rotterdam zijn groot. Wij kunnen met de resultaten van deze twee gemeenten geen representatieve uitspraken doen voor de andere twee gemeenten in deze categorie.

Tot nadere toelichting zijn wij gaarne bereid.

!

W.

rv O


7. Naschrift Tijdens het bespreken van het voorliggend (concept-) rapport met de opdrachtgevers, het Projectgroep Referendum Europese Grondwet van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de VNG heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties besloten de vier grote gemeenten niet nader te beoordelen. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Kon inkrijks relaties heeft tijdens de bijeenkomst besloten het volgende voorstel te doen: • De 463 gemeenten in de categorie AA tot en met DD moeten op basis van het rapport een vergoeding van € l ,80 per kiesgerechtigde ontvangen. Dit bedrag is conform het werkelijk uitbetaalde bedrag en binnen de gestelde bandbreedte. Dit bedrag is al opgenomen in het Gemeentefonds. • De vier gemeenten in de categorie Bijzonder krijgen een extra vergoeding van € 0,25 (voorlopig aangeduid als het 'kwartje van Pechtold') per kiesgerechtigde, bovenop wat zij al via het gemeentefonds hebben ontvangen. Dit komt neer op een totaalvergoeding van € 2,05 per kiesgerechtigde. De aanvullende betaling zal op reguliere wijze via het gemeentefonds worden verricht. De VNG hoort het voorstel aan, maar constateert wel dat op deze wijze de kosten voor de vier grote gemeenten niet volledig worden vergoed. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft bij het voorstel aangegeven het voorliggend onderzoek als grondslag te willen nemen voor de kostenvergoedingen voor referenda in de toekomst. De vergoeding komt na het voorstel van het ministerie gemiddeld uit op € 1,95 per kiesgerechtigde. Dit gemiddelde bedrag is als volgt berekend. Kiesgerechtigden Vergoeding Totaal Kleine gemeenten

10.664.719

1,80

19.196.494

Kiezers buitenland

248.000

Samenvatting

241.470

Grote gemeenten Totaal kosten/gemiddelde

1.508.021

2,67

4.026.416

to w 12.172.740

1,95

23.712.380


Bijlage l Leden klankbordgroep

De heer B. deHon

Voorzitter

Mevrouw H. van der Me ij s-S a lent ij n

Gemeente Den Haag

De heer P. Tanghe

Gemeente Driebergen-Rijssenburg

De heer P.A. van Dijk

Gemeente Huizen

Mevrouw Y.J. van Velzen- Vermeulen

Gemeente Rotterdam

Mevrouw R. Oonk

Projectgroep Referendum Europese Grondwet

De heer R.G. Mazel*


De heer R. Tiemann


Mevrouw M. Veerbeek

Vereniging Nederlandse Gemeenten

De heer M. Kerklaan

Vereniging Nederlandse Gemeenten

* De heer Mazel heeft op l september 2005 de plaats van mevrouw Oonk in de Klankbordgroep overgenomen.

Kj

o;

O O in


Bijlage 2 Vragenformulier gemeente

Vragenformulier Onderzoek naar de werkelijke additionele kosten van gemeenten voor het raadplegend referendum Europese Grondwet Gemeente:

Ingevuld door: Naam: Telefoonnummer: E-mailadres : M O O

Deloitte. 36/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 A. Totaal Lasten / Baten Product verkiezingen Totaal lasten product verkiezingen

€

Totaal baten product verkiezingen'

€

Verwacht u nog lasten en / of baten, die op een later tijdstip nog in de financiële administratie moeten worden opgenomen?

B. Opbouw Lasten / Baten op kostensoortniveau) l. Kosten derden (huur locatie, vergoeding leden stembureau, kosten catering, aanschaf materiaal, kosten voorlichting, kiein onderhoud stemmachines. enzovoort') Bedrag

Kostensoort

Toelichting

€ € € € € € € € € € €

1

De bijdrage uit de algemene uitkering mag hier achterwege worden gelaten. Mogelijl^heeft uw gemeente nog andere baten. ^ M G O'

Deloitte. 37/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 2. Doorberekening (Uren afdeling Burgerzaken, afdeling Facilitaire Zaken, afdeling openbare werken/buitendienst, enzovoort) Uurtarief Bedrag

€

(1)

€

€

(2)

€

€

(3) €

€

(4) €

€

(5) €

€

(6) €

€

(7) €

€

(8)

€

€

(9)

€

€

(10) €

€

(11) €

€

(12) €

€

(13) €

€

(14) €

€

(15) €

€

(16) €

€

(17) €

€

(18) €

Toelichting (activiteiten)

NJ

Verantwoordt uw gemeente de uren op basis van werkelijk bestede uren in de financiële^ administratie? K* H-J-.

M

in

Deloitte. 38/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 3. Kapitaallasten (voor bijvoorbeeld de aanschaf van stemmachines. verkiezingsborden etc.) Bedrag

Toelichting (investering)

€

(1)

€

(2)

€

(3)

€

(4)

€

(5)

€

(6)

€

(7)

€

(8)

Wanneer u hierboven kapitaal lasten heeft opgegeven, kunt u aangeven welke investeringen (met bijbehorende gegevens) hieraan ten grondslag liggen? Omschrijving

Jaar

Bedrag

Incl. BTW?Rente% Termijn

l 2 3 4 5 6 7

tv

ro O G 01

Deloitte. 39/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 4. Nog in de financiële administratie op te nemen lasten en / of baten

Bedrag

Toelichting

€

(1)

€

(2)

€

(3)

€

(4)

€

(5)

€

(6)

€

(7)

€

(8)

€

(9)

€

(10)

€

(H)

€

(12)

€

(13)

€

(14)

€

(15)

€

(16)

€

(17)

€

(18)

€

(19)

€

(20)

M CO

O

Deloitte. 40/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 C, Kengetallen en prestatiegegevens Aantal inwoners per 19 april 2005: Aantal kiesgerechtigden per 19 april 2005: Aantal stembureaus op l juni 2005: Waarvan gehuurd van derden: Waarvan gemeentelijk gebouw: Aantal stembureauleden per stembureau op l juni 2005 (exclusief reserve-leden): Hoe brengen de burgers in uw gemeente hun stem uit (stempc, stemmachine, met het potlood)?

fO W

o

o in

Deloitte. 41/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Kunt u in onderstaande tabel aangeven of deze stembureauleden raadsleden, leden van het college van burgemeester en wethouders, burgers of ambtenaren zijn? En welke vergoeding deze leden ontvangen? Aantal leden stembureaus

Vergoeding (bruto)

Vergoeding inclusief of exclusief catering?

Raadsleden Leden college b&w Burgers

Ambtenaren Stand-by/Reserve

O in

Deloitte. 42/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Mogen ambtenaren, die lid zijn van een stembureau, uren schrijven op het product verkiezingen of nemen zij een dag verlof?

Organiseert uw gemeente op l juni 2005 nog extra verkiezingen (over een ander onderwerp)'

Wat zijn (in uw optiek) de verschillen tussen het organiseren van een referendum en het organiseren van de verkiezingen voor het Europese parlement?

D. Financiële administratie Heeft de gemeente alle BTW op dit product teruggevorderd van het BTW Compensatiefonds in 2005?

Kunt u met het ingevulde vragenformulier een uitdraai van de werkelijke kosten en baten van het product verkiezingen in 2004 en 2005 meesturen (bijvoorbeeld rechtstreeks uit de financiële administratie)?

00

KJ

O

Deloitte. 43/56 18 november 2005 PHyssa/05-818

Bijlage 3 Overzicht alle Nederlandse gemeenten Gemeentenaam Aa en Hunze Aalburg Aalsmeer Aalten Abcoude Achtkarspelen Alblasserdam Al brands waard Alkemade Alkmaar Almelo Al mere Alphen aan den Rijn Alphen-Chaam Ambt Montfort Ameland Amerongen Amersfoort Amstelveen Amsterdam And ij k Anna Paulowna Apeldoorn Appingedam Arcen en Velden Arnhem Assen Asten Baarle-Nassau Baarn Barendrecht Barneveld Bedum Beek Beemster Beesel Bellingwedde Bennebroek Bergambacht B erge ij k

Aantal inwoners 25.300 12.280 23.287 27.700 8.597 28.185 18.700 19.607 14.500 94.700 72.754 174.582 70.800 9.500 11.000 3.525 7.225 134.450 78.200 739.000 6.490 13.950 156.300 12.415 8.900 142.000 62.525 16.138 6.550 24.503 39.087 49.900 10.850 17.005 8.550 13.390 9.740 5.280 9.300 18.213

Oppervlakte

185

A A

13.500

118

A

220 94 189 236 45 208 82 98 88 400 468 548

285 124 86 46 44 529 250 2.369 55 105

860 71 74 584 302 172 117 112 151

469 70 106

69 82 99

20 73

Indeling

Indeling

Inwoners

Oppervlakte C

B A B B A B A A A C C D C A A A A D C n.v.t. A A D A A

D C A A B B B A A A A A A

B C C A C B B B D D D

C C B A A D C n.v.t. B C D B B D D C C C C

D B C B B B A B C

C Bergen L

O.J l-*

G G (n

Deloitte 44/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeentenaam Bergen NH Bergen op Zoom Bergse henhoe k Berkel en Rodenrijs Berkeiland Bernheze Bernisse Best Beuningen Beverwijk Binnenmaas Bladel Blaricum Bleiswijk Bloemendaal Boarnsterhim Bodegraven Boekei Botsward Borger-Odoorn Borne Borsele Boskoop Boxmeer Boxtel Breda Breukelen Brielle Bronckhorst Brummen Brunssum Bunnik Bunschoten Buren Bussum Capelle aan den IJssel Castricum Coevorden Cranendonck Cromstrijen Cuijk C u Ie m borg Dalfsen Dantumadeel

Aantal inwoners 31.633

Oppervlakte

66.400 16.283 18.907 45.460 28.988 12.773 28.832 25.444 36.899 19.434 19.180 9.257 10.449 17.000 19.108 19.400 9.431 9.353 26.360 20.345 22.350 15.225 29.270 29.549 167.362 14.480 16.093 37.470 21.473 29.435 14.120 19.450 25.800 31.000 65.400 35.295 36.341 20.149 13.051 24.211 26.882 26.625 19.715

363 71

164

92 478 283 74 189 136 227

115 206 46 102 76 159 115 113 62 211 105 206 75

259 196 899 92 79 409 151 136 96 107

218 115 202 154 321 188 83 172

Indeling Inwoners B C A A

B B A

B B B A A A A

Indeling Oppervlakte C D B B D C B C C C C

c A

C

A A

B C

A A A B B B A B B D A A

C

C B C C D B B

B

D

B B A

C C B C C C C C D C B C C

fO

c

w

C

H* K

A

B B C B B B A

B

136 253

B B

123

A

c B

C C

L.

s

so

o

©

Deloitte 45/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeentenaam

De Bilt De Marne De Ronde Venen De Wolden Delft Delfzijl Den Haag Den Helder Deurne Deventer Diemen Dinkelland Dirksland Doesburg Doetinchem Dongen Dongeradeel Doorn Dordrecht Drechterland Driebergen-Rijsenburg Drimmelen Dronten Druten Duiven Echt-Susteren Edam-Volendam

Ede Eemnes Eemsmond Eerse! Eijsden Eindhoven El burg Emmen Enkhuizen Enschede Epe Ermelo Etten-Leur Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlan-Sleat

Aantal inwoners

Oppervlakte

42.310 11.210 34.520 23.900 94.800 28.650 481.000 60.026 32.083 95.460 23.777 26.150 8.269 11.390 56.878 25.360 24.910 10.130 119.781 10.440 18.620 26.760 37.768 17.940 25.800 32.183 28.350 106.360 8.798 16.750 18.300 11.866 208.180 21.800 108.815 17.300 153.815 33.160 26.567 40.100 8.960 21.100 10.243

198 110 202 236 364 236 1.598 315 330 495 84

257 53 54 366 178 188 62 471 58 87 161 292 116 149 244 126 710 45 174 176 79 1.063 143 677 96 722 226 191

263 77 165 100

Indeling Inwoners

Indeling Oppervlakte

B

C C C

A

B B C B n.v.t. C B C B B A

A C B B A D A A B B A B B B D A

A A A D B D

A D B B B A B A

c D C n.v.t. D D D B C B B D C C B D

B B C

C C C C C D A C C B D C D

B D C C

C B C C KJ

G G in

Deloitte 46/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeen t enaam

Geertruidenberg Geldermalsen Geldrop-Mierlo Gemert-Bakel Gennep Giessenlanden Gilze en Rijen Goedereede Goes Goirle Gorinchem Gouda Graafstroom Graft-De Rijp Grave Groenlo Groesbeek Groningen Grootegast Gulpen-Wittem Haaksbergen Haaren Haarlem Haarlemmerliede Spaarnw Haarlemmermeer Haelen Halderberge Hardenberg Harderwijk Hardinxveld-Giessendam Haren Harenkarspel Harlingen Hattem Heel Heemskerk Heemstede Heerde Heerenveen Heer hugo waard Heerlen Heeze-Leende Heiloo

Aantal inwoners

Oppervlakte

Indeling Inwoners


21.050 26.100 38.000 27.966 16.830 14.375 25.250 11.544 36.591 22.580 34.500 71.799 9.668 6.550 12.900 29.875 18.755 1 80.400 12.042 15.070 24.225 13.963 148.172 5.535 131.800 9.990 29.605 58.000 40.856 17.820 19.048 15.875 15.850 11.780 8.375 37.000 25.700 18.375 42.441 49.165 93.000 15.258 22.050

157 220 200 282 146 107 198 87 222 125 157

B B B B A A B

C C C C C

A

B C C

252 80 33

76 256 110 814 107 100

B B B C A A A B A D A A

205

B

130 618 34 785 75 223 505 216 94 109 114 102 62 60 121 97 134 275 235 449 138 87

A D A D A B C B A

A A A

A A

B B

c c c

c B A B

C C D C C C C D A

D B C D C B C C C B B C B C

A B B C

D

A

C

B

B

C

c W

M O O t/i

Deloitte 47/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeen t enaam

Helden Hellendoorn Hellevoetsluis Helmond Hendrik-Ido-Ambacht Hengelo Het Bildt Heumen Heusden Heythuysen Hillegom Hil varenbeek Hilversum Hof van Twente Hoogeveen Hoogezand-Sappemeer Hoorn Horst aan de Maas Houten Huizen Hulst Hunsel Usselstein Jacobs woude Kampen Kapel Ie Katwijk Kerkrade Kessel Kollumerland en Nwkruisl Korendij k Krimpen aan den IJssel Laarbeek Landerd Landgraaf Landsmeer Langedijk Laren Leek Leerdam Leers um Leeuwarden Leeuwarderadeel

Aantal inwoners

Oppervlakte

Indeling Inwoners


19.600 36.225 40.380 85.700 24.040 80.961 10.970 16.900 43.250 12.325 20.588 15.088 83.406 35.000 53.900 34.200 68.160 28.900 44.880 42.090 27.895 6.233 33.577 10.700 49.330 11.672 42.000 49.700 4.220 13.130 1 1 .050 29.092 21.592 14.683 39.600 10.320 25.920 11.500 19.521 21.100 7.618 91.600 10.621

205 252 142 475 78 434 89 98 276 132 110 155

A B B C B C A

C C

327 374 349 224 266 289 173 151 262 79 127 65 307 84 157 242 50 106 64 112 174 156 178 49 131 64 153 101 42 484 58

A

B A B A C B C B C B B B B A B A B A

B B A A A

B B A B A B A A B A C A

C D B D B B C C C C D D D C C

C

c c c B

C B D B C C B C B C

C C

c A C B C C A D B

M

NJ O G


Leiden Leiderdorp Leidschendam- Voorburg Lelystad Lemsterland Leusden Ltemeer Liesveld Lingewaal Li nge waard Lisse Lith Littenseradiel Loc hè m Loenen Loon op Zand Lopik Loppersum Losser Maarn Maarssen Maasbracht Maasbree Maasdonk Maasdriel Maassluis Maastricht Margraten Mar u m Medemblik Meerlo-Wanssum Meers sen Meijel Menaldumadeel Menterwolde Meppel Middelburg Middelharnis Midden Drenthe Midden- Delfland Mill en Sint Hubert Millingen aan de Rijn Moerdijk

Aantal inwoners

Oppervlakte

Indeling Inwoners


119.900 26.748 74.160 70.224 13.400 28.773 6.770 9.725 10.800 44.000 22.061 6.811 10.860 32.799 8.368 23.231 14.000 11.064 22.475 5.900 40.020 13.727 12.873 11.350 23.538 32.700 123.001 13.600 10.091 8.040 7.750 19.906 5.840 14.066 12.630 30.400 46.600 17.550 32.878 17.341 1 1 .075 5.910 36.925

369 86 246 356 108 145 51 74 80 257 115 75 103 326 47 143 122 100 162 40 148 88 110 99 218 93 588 103 86 41 88 103 60 95 94 186 233

D B C C A B A A A B B A A B A B A A B A B A A A B B D

D B C

108 306 139 121

A

c

B A

D

A

c

28 398

A B

A D

A

A A

A A A A A B B

D C C B B B C

C B C D A

C C

c c A C B

C B C B D C B A

B C B B B C

C

C NJ

M

O Q

o-i


Montferland Montfoort U Mook en Middelaar Moordrecht Muiden Naarden Neder-Betuwe Nederlek Nederweert Neerij nen Niedorp Nieuwegein Nieuwerkerk a/d IJssel Nieuwkoop Nieuw-Lekkerland Nijefurd Nijkerk Nijmegen Noord-Beveland Noordenveld Noorder-Koggenland Noordoostpolder Noord wij k Noordwijkerhout Nuenen c. a. Nunspeet Nuth Obdam Oegstgeest Oirschot O i sterwij k Oldebroek Oldenzaal Olst-Wijhe Ommen Onderbanken Oosterhout Oostflakkee Ooststellingwerf Oostzaan Opmeer Opsterland Oss

Aantal inwoners

Oppervlakte

35.375 13.350 8.029 8.110 6.656 17.190 22.391 14.833 16.150 11.460 11.667 62.600 22.441 11.092 9.596 10.945 38.358 157.494 7.123 31.650 10.560 45.850 24.550 15.270 23.512 26.700 16.063 6.770 21.412 18.060 25.875 23.012 31.456 17.035 17.150 8.395 53.270 10.126 26.705 9.180 1 1 .250 29.530 76.360

288 88 44 35

Indeling Inwoners


B

C B A A A

A

205 108 84 263 92 66

A A A A B A A A A C B A

38

A

112

A B D

33 79 163 72

263 679 78 250 72 462 118 98 134 181 104 44 70 188 173 148 185 151

173 45 364 76 229 41 86 226 505

A

B A B B A B B A A B A B B B A A A C A

B A A B

C

B C B C

C B C B B A C

C D B C B D C B C

C C A B C C C C C C A D B C A B C D

u> H-11

O GJ l/i


Oud-Beijerland Oude IJsselstreek Ouder-Amstel Ouderkerk Oude water Overbetuwe Papendrecht Pekel a Pijnacker-Nootdorp Purmerend Putten Raalte Reeuwijk Reider land Reimerswaal Renkum Renswoude Reusel-De Mierden Rheden Rhenen Ridderkerk Rijnsburg Rijnwaarden Rijnwoude Rijssen-Holten Rijswijk Roerdalen Roermond Roggel en Neer Roosendaal Rotterdam Rozenburg Rozendaal Rucphen Sassenheim Schagen Scheemda Schermer Scherpenzeel Schiedam Schiermonnikoog Schijndel Schinnen

Aantal inwoners 23.900 40.400 13.100 8.096 9.900 42.500 31.297 13.478 40.131 77.633 23.250 37.144 12.932 7.020 20.966 31.846 4.320 12.393 44.886 18.085 44.582 15.564 11.130 18.986 36.437 47.100 10.418 45.405 8.387 78.015 602.500 13.080 1.510 22.600 14.855 18.384 14.328 4.880 9.025 75.979 994 23.021 13.675

Oppervlakte

Indeling

Inwoners 118

339 85 57 70 266 104 98 174 225 194 320 79 75 156 144 45 137 212 98 188 88 77

B B A A A B B A B

C B B A A

B B A

123

A B A B A A A

252

B

Indeling Oppervlakte C D B B B C

C B C C C D B B C

C A C C B

C B B

C C

195

B

c

71

A

289 92

B A C n.v.t. A A B A A A A A C

B C B D n.v.t. A A C B B C B B C A C B

493 2.253 42

10 163

75 96 124 50 57 289 12 166 70

A

B A

H*

rO

O

O Cn

Deloitte 51/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeen tenaa m

Schoonhoven Schouwen-Duiveland Se venu m s-Gra vendee! s-Hertogenbosch Simpelveld Sint-Anthonis Sint-Michielsgestel Sint-Oedenrode Sittard-Geleen Skarsterlan Sliedrecht Slochteren Sluis Smallingerland Snee k Soest Someren Son en Breugel Spijkenisse Stadskanaal Staphorst Stede Broec Steenbergen Steen wij ker land Stein Strijen S wal me n Ten Boer Ter Aar Terneuzen Terschelling Texel Tholen Thorn Tiel Tilburg Tubbergen Twenterand Tynaarlo Tytsjerksteradiel Ubbergen Uden

Aantal inwoners

Oppervlakte

Indeling Inwoners


12.300 34.540 7.400 8.987 135.900 1 1 .448 11.700 27.940 17.100 97.300 27.096 23.837 15.000 24.650 54.300 33.039 44.906 18.549 15.210 74.925 33.725 15.700 21.400 23.500 42.846 26.825 9.300 8.775 7.200 9.033 55.520 4.720 13.735 24.600 2.528 40.725 199.000 20.500 33.570 32.203 31.964 9.400 40.500

53 298 84 53 668 50 188 173 162 616 217 113 138 266 318 179 237

A B A A D A A B A C B B A B C B B A A C B A B B B B A A A A C A A B A

B C B B D B C C C D C

211 137 237 231 169 95 188 333 137 64 55 55

61 458 40 144 168 20 218 1.047 235 240 229 221 47 307

B D B B B B A B

C C

c D C C

C C

c c c B C D C B B B B D A C

C A C D C C

C

c A D W GJ G

Deloitte. 52/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeentenaam Uitgeest Uithoorn Urk Utrecht Vaals Valkenburg aan de Geul Valkenburg ZH Val kens waard Veendam Veenendaal Veere Veghel Veldhoven Velsen Venhuizen Venlo Venray Vianen Vlaardingen Vlagtwedde Vlieland Vlissingen Vlist Voerendaal Voorhout Voorschoten Voorst Vught Waalre Waalwijk Waddinxveen Wageningen Warmond Wassenaar Waterland Weert Weesp Werkendam Wervershoof West Maas en Waal Wester- Koggenl and Westerveld Westervoort

Aantal nwoners

Oppervlakte

Indeling Inwoners


11.900 26.862 17.345 274.902 10.271 17.590 3.875 31.125 28.250 61.758 22.119 37.057 43.793 67.700 7.825 92.094 39.333 19.840 74.064 16.615 1.157 45.199 9.840 13.000 15.095 22.919 23.640 25.266 16.550 45.700 26.296 35.200 4.977 25.530 17.268 48.850 17.700 26.425 8.500 18.280 14.025 19.200 16.100

50 124 64 1.140 54 97 20 196 207 266 201 368 249

A B A n.v.t. A A A

B C B n.v.t.

357 70 642 370 131 259 166 11 259 77 74 68 88 213 138 84 321 148 136 27 124 81 416 94 148 76 163 100 170 50

B

B C B B B C A C B A C

B B A C

C C

c D C D B D D C C

A

C

A

A

B

C

A A A B B B A B B B

B B B B C C B D C

A

A C B D B C

B A B A B A A A A A

C

B C C

c

M

B NO

Deloitte 53/56

18 november 2005 PH/ssa/05-818 Gemeentenaam Westland Weststellingwerf Westvoorne Wierden Wieringen Wieringermeer Wijchen Wijdemeren Wijk bij Duurstede Winschoten Winsum Winterswijk Woensdrecht Woerden Wognum Wormerland Woudenberg Woudrichem Wunseradiel Wymbritseradiel Zaanstad Zaltbommel Zand voort Zederik Zeevang Zee wo 1de Zeist Zevenaar Zevenhuïzen-Moerkapelle Zijpe Zoetermeer Zoeterwoude Zuidhorn Zundert Zutphen Zwartewaterland Zwijndrecht Zwolle

Aantal inwoners

Oppervlakte

Indeling Inwoners


98.500 26.000 14.250 23.420 8.584 12.734 40.000 23.333 23.460 18.500 14.257 29.385 21.200 48.600 8.140 15.865 11.250 14.340 11.800 16.370 140.000 26.390 16.750 13.570 6.323 19.100 60.000 31.226 10.467 11.381 114.216 8.550 18.181 20.500 46.100 21.920 45.135 112.200

579 247 101

C

D C C

187 51 130

230 123 !15 134

95 259 182 269 47 76 79 100 130 140 597 207 63 110 38 159 257

167 81 116

358 78 136 197 251

176 195 552

B A B A A

B B B A A B B B A A A A A

c

B C

C C C

c B C

C

c A B B C

C

A

c

D B A A A A C B A A D A A B B B B D

D C B

C A C C C B C D B

C C C C

c D

G CD


Bijlage 4 Overzicht deelnemende / geselecteerde gemeenten Categorie AA Landsmeer Nieuw Lekkerland Abcoude Categorie AB Hattem Alkemade Ferwerderadiel Menterwolde Urk Bergambacht

Rhenen Waterland Kessel And ij k

Driebergen Hardinxveld

Categorie AC Leek

Nederweert Westvoorne

Gennep Baarle Nassau West Maas en Waal Woudrichem Dantumadeel Categorie BB Stede Broec

NJ W

NJ O

O 01

Deloitte 55/56 18 november 2005 PH/ssa/05-818 Categorie BC Cranendonck

Castricum Borsele Schijndel Epe Noordenveld Leerdam Montferland Zaltbommel

Maasdriel Huizen

Ettenleur Heusden Oldenzaal Nunspeet Zutphen

Categorie B D Berkeiland Barneveld Categorie CC Capelle aan den IJssel Categorie CD Alkmaar Sittard Geleen Westland

Categorie PD Breda

Apeldoorn Categorie 'bijzonder* Rotterdam Den Haag M W H* HA M

O Ü1


M

G d

(.n

Deloitte. Geachte heer Tiemann,

Recommend Documents