INHOUDSTAFEL
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Deel 1 Pijlers van het Belgische pensioenstelsel . . . . . . .7 I.
De Belgische pensioenpijlers gedefinieerd
. . . . . . .9
1. Het concept sociale zekerheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 1.1. Het sociale zekerheidsbegrip tussen instrument en toestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 1.2. De menselijke schadeleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 1.3. Naar een uitgebreid maar instrumenteel sociale zekerheidsbegrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
2. De drie pijlers van het Belgische pensioenstelsel . . . . . . . .14
II. De Belgische pensioenpijlers juridisch toegelicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 1. De eerste pensioenpijler voor werknemers . . . . . . . . . . . . .16 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.
Toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Toekenningsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Pensioenberekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
2. De eerste pensioenpijler voor zelfstandigen . . . . . . . . . . . .18 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.
Toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Toekenningsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Pensioenberekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
3. De tweede pensioenpijler voor werknemers . . . . . . . . . . . .21 3.1. 3.2. 3.3. 3.4.
De invoering van een aanvullend pensioen . . . . . . . . . . . .21 De aansluiting bij een collectief aanvullend pensioen . . . .26 De inhoud van de pensioentoezegging . . . . . . . . . . . . . . . .30 De financiering van de pensioentoezegging . . . . . . . . . . .33
I
INHOUDSTAFEL
3.5. De rechten van de aangeslotenen op de pensioenreserve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3.6. De fiscale behandeling van aanvullende werknemerspensioenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4. De tweede pensioenpijler voor zelfstandigen . . . . . . . . . . 42 4.1. Het Vrij Aanvullend Pensioen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 4.2. Aanvullende pensioenen voor bepaalde vrije beroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4.3. De zelfstandige bedrijfsleiders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
5. De derde pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5.1. De individuele levensverzekering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5.2. Het pensioensparen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Deel 2 Evolutie van de Aanvullende Pensioenvoorzieningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I.
Omvang van de tweede en derde pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55
57
1. De tweede pensioenpijler vanuit een macroperspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1.1. Premie-incasso en wiskundige reserve . . . . . . . . . . . . . . . 58 1.2. Deelnemers en genieters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2. De derde pensioenpijler vanuit een macroperspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 2.1. Premie-incasso en wiskundige reserve . . . . . . . . . . . . . . . 71 2.2. Deelnemers en genieters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3. Besluit: een stijging over de hele lijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
II. Het Belgische pensioenlandschap in historisch perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
1. De ontwikkeling van de wettelijke pensioenen sinds 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 1.1. Het werknemerspensioen hervormd . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 1.2. Het pensioenstelsel van de zelfstandigen hervormd . . . . 87
2. De ontwikkeling van de aanvullende pensioenen sinds 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 2.1. Redenen van het toegenomen belang . . . . . . . . . . . . . . . . 91
II
INHOUDSTAFEL
2.2. De tweede pensioenpijler voor werknemers gereglementeerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 2.3. De tweede pensioenpijler voor zelfstandigen gereglementeerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 2.4. De evolutie van de derde pensioenpijler . . . . . . . . . . . . .111
3. Besluit: op de drempel van een nieuw pensioenlandschap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Deel 3 Aanvullende pensioenen in een internationale context I.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Classificatievariabelen bij de tweede pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 1. De inrichting van de eerste pensioenpijler . . . . . . . . . . . . .119 2. De tweede pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 2.1. Fiscale begunstiging van aanvullende pensioenvoorzieningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 2.2. Organisatieniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 2.3. Initiatief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 2.4. Verplicht karakter in hoofde van de werkgever . . . . . . .124 2.5. Potentiële doelgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 2.6. De vrijheid van de (potentiële) deelnemers . . . . . . . . . . .126 2.7. Financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 2.8. Solidariteitsmechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 2.9. Vaste bijdragen versus te bereiken doel . . . . . . . . . . . . . .128 2.10. Rente versus kapitaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
II. Tweedepijlerpensioenen in een aantal OESO-landen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
1. Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 2. Verenigd Koninkrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 3. Verenigde Staten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 4. Frankrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 5. Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 6. Spanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 7. Denemarken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 8. Zweden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 III
INHOUDSTAFEL
III. Beknopte internationale datavergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
146
1. Nationale bestedingen voor wettelijke en aanvullende pensioenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 2. Opgebouwde reserves binnen de tweede pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3. Aandeel van de pensioenuitkering in de totale inkomensvoorziening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 4. Dekkingsgraad tweedepijlerpensioenen . . . . . . . . . . . . . . 150
IV. België in de internationale context . . . . . . . . . . . . .
152
1. Aanvullende pensioenen: loon of sociale bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 2. Determinanten van de aanvullende pensioeninrichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 3. België in het internationale spectrum . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Deel 4 Onzichtbare pensioenen. Deelnemers versus niet-deelnemers I.
. . . . . . . . . 157
Dataverzameling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159
1. Ontoegankelijke databronnen: aard en inhoud . . . . . . . 159 1.1. De Rijksdienst voor de Sociale Zekerheid . . . . . . . . . . . 159 1.2. Het Nationaal Instituut voor de Statistiek . . . . . . . . . . . 161 1.3. Het Pensioenkadaster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
2. Toegankelijke databronnen: aard en inhoud . . . . . . . . . . 162 2.1. De Panel Study of Belgian Households . . . . . . . . . . . . . . 162 2.2. De Administratie van de Belastingen . . . . . . . . . . . . . . . 164
II. De tweede pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
167
1. Een (on)gelijke deelname? Een analyse van de achtste PSBH-golf . . . . . . . . . . . . . . . . 167 1.1. Beschrijving van de variabelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 1.2. Deelname naar achtergrondkenmerken . . . . . . . . . . . . . 170 1.3. Determinanten van deelname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
IV
INHOUDSTAFEL
1.4. Naar het openstellen van de tweede pensioenpijler? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
2. Een verschillende deelname naar sector en grootte van het bedrijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 3. De mate van deelname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189 4. De insider-outsiderproblematiek binnen de tweede pijler: oorzaken en remedies . . . . . . . . . . . . . . .191 4.1. Invoering van een pensioenstelsel: een vrije beslissing van de inrichter . . . . . . . . . . . . . . . . .192 4.2. Selectiebevoegdheid van de inrichter . . . . . . . . . . . . . . . .194 4.3. Gebonden aan de arbeidsrelatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
III. De derde pensioenpijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197 1. Een (on)gelijke deelname? Een analyse van belastingdata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.
Beschrijving van de variabelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197 Deelname naar achtergrondkenmerken . . . . . . . . . . . . . .201 Determinanten van deelname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204 Naar het openstellen van de derde pensioenpijler? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
2. Een verschillende deelname naar onderwijsniveau en deelname tweede pijler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 2.1. Beschrijving van de variabelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214 2.2. Deelname naar achtergrondkenmerken . . . . . . . . . . . . . .217 2.3. Determinanten van deelname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218
3. De mate van deelname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
IV. Aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 1. Administratie en onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 2. Surveys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 3. Een derde aanknopingspunt: de verworven reserve . . .225 4. Democratisering van de tweede pensioenpijler . . . . . . . .226
Algemeen besluit
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
Referentielijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
V
