de zomer daarentegen waren de paden onzichtbaar door het onkruid. Slechts twee belangrijke wegen werden zwak verlicht. Maar er was ook een theater

1   

Anton Tsjechov leefde van 1860 tot 1904. Hij is dus niet ouder dan 44 geworden. 

Maar wat hij in dat korte leven allemaal heeft betekend is bijna niet te bevatten. Als  hoofd van de familie, arts voor zijn patiënten, als schrijver voor zijn lezers en als  betrokken burger. Hij schreef duizenden brieven, honderden verhalen, een tiental  toneelstukken, bouwde drie scholen en een sanatorium, zette hulpacties op voor  slachtoffers van de hongersnood, bleef zijn hele leven dokter voor patiënten die hem  niet konden of hoefden betalen, schreef een vernietigend en invloedrijk boek over de  erbarmelijke omstandigheden in de strafkolonie’s op het eiland Sachalin, en vond na  zijn leven navolging van talloze schrijvers en veranderde de levens van ontelbare lezers  en toeschouwers.   

Voor zijn familie zou hij zijn leven lang zorg dragen, die liet hij niet in de steek. Hij 

stond ze bij met raad, hield ze op het goede spoor, zorgde financieel voor ze.  Vooral zijn  grote broers stonden onder zijn bescherming. Beiden waren kunstenaar, maar niet met  het uitzonderlijke talent van hun jongere broertje, en beiden konden het leven niet aan.  Zijn alcoholisme zou de oudste broer uiteindelijk fataal worden. Tot die tijd waakte  Anton over hem. Van zijn familie zou Tsjechov zich nooit los maken. Hij wilde dat niet,  hij kon het misschien ook niet. Zijn jeugdjaren waren weinig gelukkig geweest.   

Hij groeide op in het warme Zuiden van Rusland, aan een arm van de Zwarte Zee, 

in het plaatsje Taganrog. Een ‘dove stad’, zoals de Russen dat noemen, een stad in  verval, met een verzande haven, waar verschillende bevolkingsgroepen met elkaar  leefden, of beter gezegd: langs elkaar heen leefden; Russen, Tataren, moslims, joden en  van oudsher ook Grieken. Later zou hij na een bezoek een weinig idyllisch beeld van zijn  geboortestad schetsen. Het was nog altijd de culturele woestenij uit zijn jeugd:   

Overal in het rond is het zozeer Azië, dat ik mijn ogen niet kan geloven. 

Zestigduizend inwoners houden zich slechts bezig met eten en drinken, met zich voort te  planten, en zij hebben niet de minste belangstelling voor het leven; overal waar men komt  ziet men slechts koelitsj [paasbrood], eieren, wijn uit Santorini en kinderen aan de borst.  Hier zijn geen patriotten, geen zakenlui, geen dichters, zelfs geen behoorlijke bakkers.    2   

In dit slaperige stadje waren de straten niet geplaveid en in de herfst en lente 

veranderden ze in modderpoelen, waar de voetgangers tot de enkels in wegzakten. In 

de zomer daarentegen waren de paden onzichtbaar door het onkruid. Slechts twee  belangrijke wegen werden zwak verlicht. Maar er was ook een theater. Daar ziet  Tsjechov als dertienjarige voor het eerst een voorstelling; La belle Helène van  Offenbach. Hij was verkocht. Dat was dus ook leven. Een wereld van kunstlicht, muziek,  pruiken, onverwachte wendingen, liefdesintriges en vreemde landen. En je kon deze  wereld ook zelf oproepen. Met zijn broers en zusters richtte hij zijn eigen toneelgroepje  op dat optrad voor een aandachtig publiek van ouders, vrienden en buren.   

Zijn vader was de zoon van een slaaf, een lijfeigene die zich in de 1848 vrijgekocht 

had. De man had een kleine kruidenierszaak, maar de handel liep slecht. Een vies  winkeltje waar van alles, petroleum, kruiderijen, schoonmaakspullen etc, verkocht werd  of liever: niet verkocht. De vader was een vat vol tegenstrijdigheden. Godsvruchtig op  het waanzinnige af, maar ook een klaploper en drinker. Die de kinderen sloeg, hoge  eisen aan ze stelde, maar ze emotioneel verwaarloosde.   

Tsjechov werd na de lagere school naar het Griekse gymnasium gestuurd, zijn 

vader wilde dat hij zich mengde onder de Griekse handelselite van de stad, maar Anton  sprak geen woord Grieks. Pas na een half jaar kwam zijn vader erachter dat Anton niets,  maar dan ook niets geleerd had en werd hij alsnog naar het Russische gymnasium  gestuurd. Maar waar de vader de andere kinderen eronder hield met zijn harde,  onvoorspelbare optreden, daar ontrok Anton zich aan het gezag van zijn vader. Sterker,  op jonge leeftijd maakte hij al zo'n evenwichtige en intelligente indruk dat hij meer en  meer het morele hart van het gezin werd. Hij beschermde zijn broers tegen hun vader  met wijze raad of een lief woord.   

Als Tsjechov vijftien is gaat zijn vader failliet en neemt de man de benen naar 

Moskou. Al gauw volgt de rest van de familie, behalve Anton. Die blijft alleen in  Taganrog achter om zijn school af te maken. Uit deze tijd zijn zijn eerste brieven  overgeleverd. Brieven aan verwanten in Moskou, die hij een hart onder riem steekt. In  veel ervan spreekt hij zijn broers moed in, maakt hij ze sterk.  Een ding mishaagt mij in je brief, waarom bestempel je jezelf als onbeduidend en nietig,  klein broertje? Word je BEWUST van je nietigheid. Weet je waar? Voor God of, zo je wilt,  voor de intelligentie, de schoonheid, de natuur, maar niet voor de mensen. Voor de mensen  moet men zich bewust zijn van zijn waardigheid. Jij bent eerlijk, niet? Jij bent geen schelm.  Respecteer dus in jezelf de eerbare mens en weet dat een eerbaar mens nooit een non valeur is. 

3   

Na zijn examen vertrekt ook Anton naar Moskou, om medicijnen te gaan studeren. 

Alweer: mensen helpen, beter maken. Hij is diep onder de indruk van de stad met haar  levendige straten, met heren 'op z'n Europees' gekleed, officieren met kostbare  uniformen en elegante dames, boerinnen met hoofddoeken en bejaarde moejiks,  boerenarbeiders in opgelapte pelsjassen; het geroep van de koetsiers, die even een  klant wenken en discussiëren over de prijs van de rit; de rustige gevels van de huizen,  geschilderd in zachte kleuren; de etalages van de luxewinkels. En op het Rode Plein de  muren van het Kremlin, waarachter een buitengewone opeenstapeling van torens,  koepels en vergulde kruisen ‐ en zijn kathedraal, bont absurd en vrolijk als een “hoop  speelgoed op de rand van een tafel”.    

Om in zijn onderhoud te voorzien schrijft hij korte verhalen en komische schetsen 

voor tijdschriften met veelzeggende namen als De Krekel, De Wekker en De Schaterlach.  Ze hebben al gauw succes . Maar de schrijverij is nog bijzaak. De geneeskunde is zijn  echtgenote, de literatuur zijn minnares, schrijft‐ie. Dat verandert na een brief van de  letterkundige Grigorovitjs, een vriend en tijdgenoot van Dostojewski:  U hebt een reëel talent, een talent dat u ver boven de schrijvers van de nieuwe generatie  plaatst... Als ik praat over uw talent, dan doe ik dit uit persoonlijke overtuiging. Ik ben  ouder dan vijfenzestig jaar, maar ik blijf zoveel liefde ervaren voor de literatuur en ik volg  zo overtuigd haar evolutie, ik ben zo verheugd als ik iets nieuws en geïnspireerds ontdek,  dat ik mij niet kan bedwingen, zoals u merkt, en u mijn beide handen reik.    Maar dan vervolgt Grigorovitjs met de waarschuwing:   

Hou op met te snel schrijven. Ik ken uw financiële toestand niet. Als die niet goed is, 

zou het voor u beter zijn honger te lijden, zoals dat destijds met ons het geval was, en uw  indrukken te bewaren voor een rijp, volmaakt werk, niet in één ruk geschreven, maar  gedurende de gelukkige uren van de inspiratie. Één werk, in die omstandigheden  geschreven, zal honderdmaal meer waarde hebben dan honderd novellen, al zijn die dan  goed, verspreid in verschillende kranten.    Het was gezien, het was niet onopgemerkt gebleven. Een dolgelukkige, bevrijdde  Tsjechov antwoordt:    

Uw brief, mijn goede en warm beminde boodschapper van vreugde, heeft mij als de 

bliksem getroffen. Ik heb er bijna bij geweend...Moge God uw ouderdom zalig maken, zoals  u mijn jeugd zalig hebt gemaakt! Ik weet niet, dat geef ik toe, wat ik moet zeggen of doen  om u mijn erkentelijkheid te betuigen... Als ik een gave bezit, die ik verplicht ben te  respecteren, dan geef ik toe, tegenover de zuiverheid van uw hart, dat ik deze tot op heden  niet gerespecteerd heb. Ik voelde wel dat ik die gave bezat, maar ik kan me niet herinneren  dat iemand mij ooit gelezen of erkend heeft als een kunstenaar ...Gedurende de vijf jaren,  die ik doorgebracht heb met van de ene krant naar de andere te zwalken, ben ik overtuigd  geraakt van hun opvattingen omtrent de onbeduidendheid van mijn geschriften, ik ben  eraan gewend mijn werk met misprijzen te beschouwen... en ik heb zomaar wat  neergekrabbeld. Dat is de eerste reden. De tweede reden is dat ik geneesheer ben en tot  over mijn oren in de geneeskunde zit. Ik kan mij geen verhaal herinneren, waaraan ik  langer dan een dag heb gewerkt en De jager, dat u heeft behaagd, heb ik in een badhuis  geschreven...En nu komt daar plotseling uw brief. Vergeef mij deze vergelijking, maar hij  heeft op mij hetzelfde effect gehad als een bevel van de gouverneur om binnen  vierentwintig uur de stad te verlaten. Ik wil zeggen dat ik eensklaps de absolute noodzaak  heb aangevoeld om zo vlug mogelijk uit het moeras te geraken, waarin ik verzonken was.    4   

De literatuur was vanaf nu zijn echtgenote, maar de geneeskunde bleef hij 

uitoefenen. En bleef voor hem ook een bron van inspiratie. Hoe zou het ook anders  kunnen. De intieme omgang van een arts en zijn patiënt levert voor wie daar gevoelig  voor is een grote rijkdom aan bijzondere grenservaringen op. Je leert het leven kennen.   Geen beroepsgroep kent zo’n intieme omgang, zowel fysiek als geestelijk, met anderen  dan hun eigen familieleden. Je patiënten, je spreekt ze, je raakt ze aan, je ruikt ze, je  snijdt in ze, je observeert ze, je luistert naar ze, je redt ze het leven en soms verlies je  ze… bijna. Zoals Henri Toyat beschrijft in zijn biografie, Tsjechov:  Toen de directeur van het plattelandsziekenhuis van Zvenjgorod twee weken vakantie  nam, bood Tsjechov spontaan aan om hem te vervangen. Een gewaagde stap voor een  jong, onervaren geneesheer. En in feite liep zijn eerste, zeer onschuldige operatie op een  kind ook bijna uit op een ramp. De kleine zieke spartelde en schreeuwde zo erg dat  Tsjechov, die zijn koelbloedigheid verloor, een collega’s van Tsjikino te hulp riep, die  zonder moeite de ingreep in zijn plaats deed.  5 

 

Een van de verhalen, die hij in deze jaren schrijft is De Steppe. Verhaal is wat 

zuinig uitgedrukt, het is een novelle van zo'n 100 pagina's. De oproep van Grigorovitjs  indachtig schrijft hij bedachtzamer en met een langere adem.  Het is een voldragen  meesterwerk, een lofzang op het mooie Russische graslandschap. Mooi maar  afschrikwekkend, de natuur is wreed, net als de menselijke natuur. Tsjechov hield van  het buitenleven, maar altijd meer van tuinen dan van bossen. In zijn werk en leven lijkt  hij meer te hebben met bomen die in een gaard geplant zijn dan die die in het bos  groeien. Minder een man van de vrije natuur dan van de tweede natuur, zoals zijn  biografe Janet Malcolm snedig opmerkt. Want daar was de hand van de mens tenminste  nog in te herkennen. Het onbeteugelde (ook in de mens) boezemde angst in.     Denkende dat de krekel dat wel prettig zou vinden aaiden Jegoroesjka en Deniska hem met  hun vingers over zijn brede groene rug en raakten zijn voelsprieten aan. Vervolgens ving  Deniska een vette paardevlieg die zich met bloed had volgezogen en die bood hij de krekel  aan. De krekel liet heel onverschillig, als was Deniska een oude kennis van hem, zijn grote,  op het vizier van een helm lijkende kaken op en neer gaan en vrat de buik van de vlieg weg.  Toen hij werd losgelaten, flitste hij met de roze voering van zijn vleugels voorbij en  hervatte, zodra hij in het gras was neergestreken, zijn sjirpende lied. Ook de paardevlieg  herkreeg zijn vrijheid; hij bracht zijn vleugels in orde en vloog toen zonder onderlijf naar  de paarden toe.     

Veel typische kenmerken van Tsjechov zijn in De steppe terug te vinden. 

Ogenschijnlijk is het een verslag van een dagenlange reis  door de steppe. Maar Tsjechov  verbijzondert deze reis door een jongen van negen jaar het hoofdpersonage te laten zijn.  Door de ogen van deze Jegoroeska zien wij lezers alsof voor de eerste keer net als dit  jongetje het oneindig monotone landschap. Jegoroeska is door zijn moeder aan haar  broer meegegeven om ergens onderweg een school voor hem te vinden. Slim de keuze  voor zo'n jongen die van een leeftijd is waarop hij veel ontvankelijker is voor nieuwe  indrukken en nieuwe omgevingen. Zijn waarneming van het landschap is intens, net als  zijn ervaring van de reis die hij maakt, voor het eerst van huis, en de eindbestemming is  ongewis. Zoiets als het leven dus. De jeugd van Jegoroeska is een verbijzondering, een  element van vervreemding, dat Tsjechov realiseert door zijn psychologisch inzicht, zijn  laconieke humor en zijn respect voor het rijke innerlijk leven van een negenjarige. 

 

En naast dat jongetje is de steppe zelf het tweede hoofdpersonage. Net als bij de 

grote schilders van zijn tijd onder wiens invloed Tsjechov ongetwijfeld heeft gestaan  (de beroemde Russische schilder Levitan was een van zijn beste vrienden) is het  landschap niet langer coulisse, of achtergrond. Het is het centrale onderwerp van het  kunstwerk zelf geworden. En als een schilder weet Tsjechov het landschap en de  reizigers met hun grote verscheidenheid aan kleuren en vormen, op te roepen door   fijnzinnige en onverwachte keuze’s van woorden, begrippen en vergelijkingen. Zo is er  het rode hempje van Jegoroeska dat als een zonsondergang van Monet het beeld  beheerst.    

Ook door zijn stijl, wat laat je weg, waar zoem je in, welke details, welke 

gebeurtenissen beschrijf je wel en welke niet, door dit alles weet Tsjechov de sensatie  van levendigheid en nabijheid op te roepen ‐ of wij daar zelf naast Jegoroeska op de bok  zitten. Het is een verhaal vol atmosfeer, zowel in de weerkundige als sentimentele  betekenis van het woord. En wat de schilderkunst natuurlijk niet kan dat kan een goed  schrijver wel, hij weet de sensatie van het verstrijken, of het bijna niet verstrijken van  de tijd op te roepen.   

Wat de vermoedelijke oerbron van dit verhaal is, zijn niet zozeer Tsjechovs eigen 

reiservaringen. Het was het verhaal dat zijn lieve moeder hem had vroeger vaak  vertelde. Hoe ze als jonge vrouw met haar moeder in het noorden van Rusland verbleef  toen ze bericht kreeg dat haar vader overleden was en hoe ze naar het zuiden afreisden  om hem te zoeken, hoe ze over de steppe reden van plaats naar plaats maar de plek met  het stoffelijk overschot van haar vader nooit zouden vinden. Dit verhaal droeg Tsjechov  al die jaren met zich mee, koesterde het tot hij het opdiepte uit zijn schatkist van  herinneringen, gebeurtenissen en ervaringen en het verwerkte in deze novelle. Dat is  wat hij deed; ervaringen verzamelen, al dan niet zelf beleefd. Zij waren de brandstof  voor zijn werk. Hij had ook altijd een notitieboekje bij zich waarin hij voorvallen,  gedachten en vooral observaties noteerde. Veelal op zijn reizen, want hoe betrokken hij  ook was bij zijn omgeving, zij benauwde hem ook snel en dan moest hij weg. In de  notitieboekjes schreef hij dan de kleine observaties van vaak niet meer dan één regel op.   in plaats van lakens  vuile tafelkleden  de hond liep door de straat en schaamde zich voor zijn kromme poten  er waren flessen mineraalwater waarin kersen werden bewaard  op de rekening die de hoteleigenaar had bewaard stond onder anderen: wandluizen  13 

kopeken  hij maakte zijn tanden schoon en stopte de tandenstoker terug in het glas    Zinnetjes zonder verklaring of context, die misschien nog eens een plaats zouden  kunnen krijgen in zijn werk, zonder dat hij er daar dan een verklaring zou bijleveren.  Zijn verhalen zijn opgebouwd uit dit soort flarden. Flarden van leven, die de suggestie  van een innerlijk leven wekken zonder dat er constant een almachtige verteller is die  het allemaal voor ons uitspelt en verklaart. Dat maakte zijn talent ook zo geschikt voor  het theater, waar je per definitie natuurlijk nooit in het hoofd van de personages kunt  komen. We moeten het doen met hun vaak merkwaardige uitlatingen, waar Tsjechov als  geen ander voor of na hem oor voor had. Van die zinnetjes die op niets lijken te volgen  en nergens toe leiden.    7   

Tsjechov kreeg wel eens het verwijt dat hij geen politiek schrijver was. Hij leefde 

tenslotte in een tijd en een Iand die daarom vroegen. Hij antwoordde dan dat hij het  leven beschreef zoals het was, niet zoals het zou moeten zijn. Veel van zijn tijdgenoten  en grote voorgangers als Dostojewski en Tolstoj waren bezig geweest met de grote  sociale kwesties. En schreven de dikke boeken over de immens grote sociale problemen  in dat onmetelijk grote land. Politiek bewoog er na de gewelddadige dood van Tsaar  Alexander II in 1881 niets meer. Hij was bezig geweest Rusland te hervormen. Nu  waren het vooral de intellectuelen die antwoorden probeerden te formuleren.  Die hun  land en zijn geschiedenis probeerden te begrijpen en die de richting aangaven  waarheen het moest met Rusland.   

In 1864 was eindelijk de lijfeigenschap afgeschaft. En hoe van de groep van 

miljoenen vrijgelaten ongeletterden, volwaardige burgers te maken? Voor deze taak zag  Rusland zich gesteld. Niet langer zou het westen een voorbeeld moeten zijn, als het twee  eeuwen sinds Peter de Grote het geval was geweest. Dostojewski zag een autoritair  regime onder het gezag van de Russisch‐Orthodoxe kerk in het verschiet. Tolstoj juist  zoiets als een christen‐socialistische boerenstaat. Maar reactionair of progressief, de  heilstaat was nabij. De reflex bij deze schrijvers die zelf stamden uit de aristocratie of de  bestuurselite was uit schuldgevoel en onwetendheid, de massa onmondige en haveloze  boeren te idealiseren. Daar moest Tsjechov dus niets van hebben. Hij was een realist, hij 

kende de boeren, hij kende de MENS. Eerst maar eens een grondwet, waarin de burger  beschermd zou worden tegen de willekeur en het geweld van de staat. Zoals Frankrijk,  waar Emile Zola, met behulp van het recht het slachtoffer van een antisemitisch complot  in het leger, de officier Alfred Dreyfus had vrij gekregen.     8   

In zijn studietijd openbaren zich de eerste tekenen van een ziekte waaraan 

Tsjechov zal overlijden, tuberculose. Een ziekte waar hij in de eerste jaren weinig  aandacht aan schenkt. Hij verdringt het, dat kan dan ook nog, maar gaandeweg de jaren  90 krijgt de tbc steeds meer vat op hem totdat hij niet langer in Moskou kan wonen. In  wat de laatste tien jaar van zijn leven blijken te zijn, kan hij alleen nog maar in het  warme zuiden van zijn jeugd wonen. De bloedingen poogt hij zo tot een minimum te  beperken. Een aangrijpend detail is dat hij op een gegeven moment zo verzwakt is dat   hij alleen nog maar zacht en rustig kan ademhalen, om maar niets open te halen in zijn  longen.   

Door de dood op de hielen gezeten werkt hij als een bezetene. Koortsachtig lijkt 

het wel, een bekend fenomeen bij tuberculose‐lijders. Hij ontdekt het theater weer en  het theater hem. In Moskou is een gezelschap opgericht dat een veel realistischer  manier van spelen voorstaat, minder bombastisch en retorisch dan gangbaar, het  Kunsttheater van Konstantin Stanislavski. Deze eenvoud sluit goed aan op de schijnbare  ongekunsteldheid van Tsjechovs teksten, en zijn hang naar waarheid en waarachtigheid.  Willen laten zien zoals het leven is.   

Dood en verlies worden belangrijke thema's deze jaren. Zijn zuster en moeder 

blijven al die jaren voor hem zorgen. Als altijd heeft hij veel belangstelling voor  vrouwen en van vrouwen. Maar als ze te opdringerig worden, worden ze de deur  gewezen.  Hij is daarin niet altijd even kies. Hij flirt met vrouwen, spreekt met ze op  basis van gelijkwaardigheid (niet vanzelfsprekend in die dagen), maar als ze meer gaan  verwachten wijst hij ze resoluut af, met een kwinkslag of een terechtwijzing. Totdat de  actrice Olga Knipper in zijn leven verschijnt. Hij ziet haar in De meeuw en voor het eerst  speelt hij serieus met de gedachte aan een huwelijk. Uiteindelijk trouwen ze, maar hij  blijft met zijn moeder in Jalta wonen, terwijl zijn vrouw furore maakt in Moskou in zijn  stukken. Voor haar schrijft hij de Kersentuin, een tekst vergeven van afscheid en vertrek  en hoe belangrijk, haast opdringerig, de herinnering wordt naarmate we ouder worden. 

 

Tsjechov wist dat hij ging sterven. Van dat besef is zijn late werk doordesemt. Net 

als hun schrijver lijken zijn personages  zich permanent in een tussengebied te bevinden  ‐ tussen dromen en waken, tussen het leven en de dood. De Kersentuin eindigt met de  hoogbejaarde bediende Firs, vergeten door de familie bij hun definitieve vertrek uit het  landgoed. Moe van het leven, geeft hij zich laconiek over aan wat komen gaat ‐  vermoedelijk de dood.  9   

In het verhaal De Bisschop dat hij in deze tijd ook schrijft zijn we getuige van wat 

de laatste dagen van een zieke, voorname prelaat blijken te zijn. Uit het niets staat in de  paasweek na een dienst zijn moeder voor de priester. Hij heeft haar in geen tijden  gezien. De eenvoudige weduwvrouw  spreekt hem aan met u, de twee zijn volkomen van  elkaar vervreemd. Beelden van vroeger, van zijn overleden vader, zijn opleiding op het  seminarie, schuiven de rest van de week over het heden. De knagende twijfel of hij er  wel goed aan heeft gedaan roem na streven speelt op. Is het het allemaal waard  geweest, heeft hij het verschil gemaakt? Zijn hoge positie heeft hem geïsoleerd van zijn  omgeving. Had hij niet beter dorpspope kunnen worden en zo iets betekent voor de  eigen gemeenschap?   

Een paar dagen later sterft hij en  besluit Anton Tsjechov dit bijzondere verhaal 

over een begaafd en dus eenzaam mens als volgt:  Na een maand werd een nieuwe vicaris aangesteld en niemand dacht meer aan bisschop  Pjotr. Daarna vergaten ze hem totaal. En alleen de oude vrouw, de moeder van de  overledene, die nu bij haar schoonzoon, de diaken woont in een afgelegen provinciestadje,  begon 's avonds, als zij haar koe ophaalde en op de meent andere vrouwen tegenkwam,  over haar kinderen en kleinkinderen te vertellen, over haar zoon, die bisschop was  geweest, en dat deed ze bedeesd, bang als ze was dat anderen haar niet zouden geloven...  En dat was ook zo, lang niet iedereen geloofde haar.    (Karim Ameur) 

de zomer daarentegen waren de paden onzichtbaar door het onkruid. Slechts twee belangrijke wegen werden zwak verlicht. Maar er was ook een theater

Recommend Documents