RECENSIE JUDITH VISSER - TEGENGIF Wat doet iemand wanneer de heilige kathedraal van de liefde blijkt te zijn gebouwd op een fundament van illusie en pijlers van bedrog? Hoe bouw je dan een schild tegen hartzeer? De hoofdpersoon Kim, in het boek Tegengif van de Rotterdamse schrijfster Judith Visser, neemt geen halve maatregelen. Vanaf het begin van het boek is het duidelijk dat deze jonge, negentienjarige studente Literatuurwetenschap op een zware en gevaarlijke missie vertrekt. Een missie waarin reiniging en verlossing van haar lichaam en geest centraal staan in de hoop veilig te worden voor verraad en verdriet. Haar plan om dit te bereiken is rationeel gezien extreem maar zij leeft in een nachtmerrie die geen einde lijkt te hebben. De reden (doel) heiligt voor haar uiteindelijk alle middelen. Een aantal keren in het verhaal wordt het duidelijk dat het beeld van Edwin die Kim met Martine bedrogen heeft een beeld blijft dat verankerd lijkt te liggen op het netvlies van de protagoniste. Het is meer dan een beeld. Het is een droomwereld die in een vicieuze cirkel is geraakt. Het lijkt een constante voedingsbodem om bij twijfels door te zetten met haar plan. De geloofwaardigheid van de hoofdpersoon, die uiteindelijk in twee parallelle werelden aan de slag gaat, wordt krachtig neergezet door de schrijfster doordat zij het duale karakter van Kim subliem beschrijft. Bedrogen worden en tegelijkertijd de mensen om haar heen bedriegen. Dat wat ze denkt niet altijd correspondeert met haar gedrag. Ze maakt af en toe naïeve fouten (waaronder blind vertrouwen) om daarna weer sluw en krachtig uit de hoek te komen. Dat ze trots is maar door haar acties die trots een eigen definitie geeft. In elke zin proef je de smaak van het bloed van een jong hart dat tot in het diepst van haar ziel gekwetst en gekrenkt is. De wereld waarin de schrijfster ons als lezer werpt is in een
1
duizelingwekkend tempo geschreven. Het boek is een echte pageturner door de vlotte schrijfstijl. In alle woorden voel je het gevecht tussen ratio en emotie. Dat er beslissingen zijn die nooit meer teruggedraaid kunnen worden. Dat de beschreven pagina’s van ons leven wel weggegooid kunnen worden maar nooit vergeten. De wereld die ze beschrijft is er één vol zonde zonder dat ze de fout begaat om het banaal te maken. Integendeel, de menselijkheid staat voorop. De mens met zijn mooiste en lelijkste gezicht. Tastbaar. Begripvol. We zien het leven door de personages die erin rondlopen. De verhoudingen tussen mensen, trucjes die toegepast worden en simpelweg de sfeerbeschrijvingen zijn realistisch tot op het bot. Haar acties om het tegengif op te bouwen tegen de pijn en het verdriet zijn prachtig beschreven. Dat doet deze talentvolle schrijfster met verve in een mix van zinnen waarin wrange, cynische humor de boventoon voert. De dialogen zijn van een exceptioneel, hoge kwaliteit en de manier waarop zij allerlei accenten beschrijft hilarisch. Ook de manier waarop ze het doorbreken van de geestelijke grenzen van de protagoniste beschrijft zorgt ervoor dat je het als lezer bijna zelf ondergaat. Haar pijn echt voelt. Haar noodzaak tot verlossing. De reiniging van lichaam en geest. Daarin schuilt ook een andere kracht van dit boek. Het verhaal gaat uiteindelijk over het menselijke lijden. Over het tegengif dat we als mens moeten maken om ons te beschermen tegen de desillusies van het leven. Het feit dat Judith Visser de lezer veel ruimte laat voor eigen interpretatie geeft een extra dimensie aan het boek. Waar de fysieke reiniging veelal de boventoon voert zit de geestelijke reiniging soms verstopt in een paar zinnen. Het draagt bij aan het creëren van een sfeer waarin we als lezer geconfronteerd worden met onze eigen manieren van onszelf te bevrijden. Waarin we soms zelf de vragen moeten beantwoorden die de protagoniste stelt. Het boek is een aaneenschakeling van hoogtepunten. Een aantal wil
2
ik hier vermelden. Een hoogtepunt is bijvoorbeeld wanneer ze met een personage genaamd Ard te maken krijgt. Een moment waarin de protagoniste op een dun koord balanceert. Waarin ze voor een moment even haar schild weer laat zakken en bijna het tegengif toegediend krijgt voor het tegengif dat ze zelf wil opbouwen. Verfijnd beschreven en dat ons als lezer een bepaalde onrust brengt doordat Kim de spiegel van onze ziel lijkt te zijn. Een ander moment is wanneer ze met de vraag geconfronteerd wordt “wanneer genoeg genoeg is?” Want wanneer weet je dat je inderdaad genoeg tegengif binnen hebt? Wanneer stop je? De eindspurt van het boek zet je op het verkeerde been en het einde mag er zijn. Ik had hier geen enkele andere tekst willen lezen dan wat er nu staat. De cirkel maakt deze schrijfster rond. In de handen van een ander verworden we soms tot een gebruiksvoorwerp. Figuranten in het theater van ons eigen leven. Op de laatste pagina lijkt een nieuw blad in het dagboek van haar leven beschreven te zijn, maar of dat haar de verlossing brengt? Ik wil deze recensie graag afsluiten met een citaat uit het boek: "Hoog tijd nu om mijn lichaam te leren dat seks de vijand was. Ik slikte mijn weerzin in, de walging moest binnen blijven. Moest zich voortplanten in mijn bloedcellen, zich omzetten in tegengif." www.judithvisser.nl © Sérgio do Carmo
3
RECENSIE NATALIE KOCH - STREKEN “Zoals de tonen zich loszongen van de snaren, zoals ze ze vol passie joeg en van iedere noot poëzie maakte, een onmisbaar woord in een hecht verhaal. Ze resoneerden in hem alsof hij zelf speelde, vrij van alle belemmeringen zoals hij lang niet meer had gespeeld. Synchroon daaraan bekroop hem een giftige jaloezie, een gevoel waarvan hij al twintig jaar dacht dat hij het ontgroeid was. In haar spel hoorde hij wat het zijne miste. Dat concert van gisteren, hij durfde er amper aan terug te denken. Waar was die intensiteit gebleven? Dat spelen alsof je leven ervan afhing?” Is er hoop voor de Nederlandse literatuur? Ja! De naam is Natalie Koch. Deze schrijfster heeft met haar ijzersterke debuutroman “Streken” een literaire partituur geschreven waarin elke noot, van setting tot personage, van plot tot dialoog, de juiste toon weet aan te slaan. Ze doet dat soms sober en ingetogen, maar altijd met oog voor detail in het beeld dat ze schetst en vol poëzie, om op het juiste moment met krachtige, emotionele uithalen het verhaal de snelheid, intensiteit en kracht te geven dat het op dat moment nodig heeft. Dat doet ze met veel souplesse, heel natuurlijk en altijd in balans. Het is een flow. Nergens heb je bewust het idee dat ze cliffhangers heeft ingebouwd of allerlei andere technische foefjes heeft uitgehaald om de aandacht van de lezer vast te houden. Je begint te lezen en je stopt simpelweg pas aan het einde van het boek. Het is een unieke leeservaring. Het boek is vanuit twee vertelperspectieven geschreven. Het eerste perspectief volgt Arthur Bronckhorst, een zesenveertigjarige muzikant, die het einde van zijn muzikale carrière ziet naderen en zijn balans opmaakt. Het andere perspectief, vanuit de ik-verteller geschreven, is dat van de zeventienjarige studente Christine Pagett. De wereld van de cello brengt hen bij elkaar. Natalie Koch wisselt in een hoog tempo tussen die twee perspectieven, en ook het spel tussen heden en verleden weet ze
4
dusdanig te gebruiken om de spanning verder op te bouwen. Geen moment gaat er spanning verloren. Nergens zakt het verhaal in. Heel subtiel laat ze soms een zin, haast onbetekenend vallen, om er veel later weer op terug te komen. Ze weet de lezer op het verkeerde been te zetten zonder dat het storend is. De scherpte en het ogenschijnlijke gemak waarmee Koch de lezer kleine brokjes informatie voedt en gradueel de geheimen achter die informatie ontvouwt, is ronduit fascinerend. Met elke pagina die je omslaat, wordt de focus op de personages scherper gedraaid. Het is een boek waarmee de auteur veel vragen oproept, zonder een echt spoor van moralisme, dat een lezer een heleboel food for thought zal geven. Je wordt geconfronteerd met het tragische verlangen naar vrijheid van de mens. Hoe mensen proberen te leven met schuld(besef). Het gemis van liefde; Hoe mensen elkaar gebruiken (egoïsme, eigenbelang) in naam van de liefde. Opoffering. Het leven in de (eigen) leugen; Je ziel verkopen voor het succes en de prijs die je ervoor moet betalen; De prestigestrijd tussen twee broers, hun eerzucht, het bedrog, geldingsdrang, het vechten tegen de hoge verwachtingen van de vader, Etienne door de druk die hij hun oplegt. De wijze waarop mensen aan hun leven proberen te ontsnappen (o.a. de moeder van Arthur met haar beelden) Hoe koppigheid tussen mensen, en het weigeren een eerste stap te zetten, een tsunami van vernielingen kan aanrichten in die relaties. Het geconfronteerd worden met de leegte in je leven en de wijze waarop men probeert die leegte op te vullen. Het leven in onzekerheid. Het vinden van excuses in je leven voor al datgene wat je niet gedaan hebt. Wat doe je met een Tweede Kans in je leven? Pak je die kans om je leven de juiste richting te geven of... Een prachtige rode draad in het boek is de vergankelijkheid van het leven. De betekenis van muziek in het leven. Onsterfelijkheid vinden in de muziek door het doorgeven van je kennis. Vroeg of laat moet eenieder zijn levensbalans opmaken, waarin het zoeken naar gemoedsrust in welke vorm dan ook, prioritair zal zijn.
5
Het boek wekt tevens de nieuwsgierigheid om de stukken te gaan beluisteren die genoemd worden in het boek. Ik besef dat het voor de auteur/uitgeverij praktisch onmogelijk was om dit te regelen maar wat had ik graag een cd bij het boek gehad met stukken van Rachmaninov, Schubert, Bach, Haydn, Glazoenov, Elgar, Bruch, Tsjaikovski, Saint-Saëns en Dvorák. Zij noemt al die componisten en stukken in het verhaal, en ik weet zeker dat met kennis van die muziek en in combinatie met het boek het dan helemaal een onvergetelijke lees- en luisterervaring zou zijn geworden. Zo’n verhaal met een sterk plot, geloofwaardige personages die perfect zijn uitgediept en scherpe dialogen in het decor van Londen tijdens de laatste dagen van het jaar in combinatie met mooie muziek zou in mijn ogen geknipt zijn voor een indrukwekkende film. Dit boek heeft het allemaal. Het is literatuur, poëzie, film en muziek in één. Ik sluit af met een prachtig citaat uit het boek: “Gooi niet weg wat je misschien nooit meer terugkrijgt.” Het boek wordt gepubliceerd bij Querido, isbn-nummer 90-21472-74-0 De website van de auteur: http://www.nataliekoch.nl © 2006, Sérgio do Carmo
6
RECENSIE JOSE SARAMAGO - HET EVANGELIE VOLGENS JEZUS CHRISTUS Boem! Het boek is een intellectuele bom die gedropt wordt. In de rokende krater die hij achterlaat ga je speuren naar antwoorden. Nobelprijswinnaar Saramago heeft met deze clusterbom het zo mooi geplaveide landschap van de Katholieke kerk compleet omgespit. Dus dat het boek bij het uitkomen in 1991 maar matig gewaardeerd werd door de Katholieke kerk (eufemisme) is niet vreemd te noemen. Uiteraard moet je wel openstaan voor de vragen die hij je als lezer bijna argeloos stelt over de motieven van God. Een diepgelovige zal dit boek zien als complete blasfemie. Saramago schrijft zelf dat we bepaalde vragen niet stellen, omdat we nog niet klaar zijn voor de antwoorden of er doodgewoon bang voor zijn. Een paar van die talloze vragen: - Hoe heeft God een wereld kunnen creëren waarin zoveel onschuldig bloed vergoten wordt? - Waarom moest zijn enige zoon geslachtofferd worden? Alleen maar om de zondige mens te vergeven? - Wat is het nut van het offeren van dieren? Ondanks mijn katholieke achtergrond vind ik de Saramago’s zienswijze in dit boek zeer interessant. Ten eerste toont hij Jezus als een echte mens. Jezus wordt maar eenmaal Christus genoemd en dat is in de titel van het boek. Dus de focus ligt duidelijk bij het menszijn van de protagonist. Jezus is een hardwerkende jongeman die uiteindelijk een speelbal wordt van God en de Duivel. Niet uitverkoren, maar gewoonweg de pech dat God een draagmoeder zocht om een kind te kunnen verwekken, en tsja, daar zag God opeens Maria, de vrouw van Jozef. Zij krijgt uiteindelijk negen kinderen en al gelijk aan het begin van het boek bedrijven Jozef en Maria de liefde met elkaar. Dat zal een aantal
7
gelovigen wellicht choqueren. Jezus wordt verliefd op een prostituee Maria Magdalena genaamd die hem ontmaagd. Zij blijft hem trouw tot het einde. Zowel lichamelijk alswel geestelijk. Dat liefhebben van Maria Magdalena is prachtig omdat het Jezus zo humaan maakt. Hij geeft daarmee ook kracht aan het woord “liefde” zelf. In alles wat hij doet, de twijfels, de angsten, elke stap in zijn leven is doorspekt met gevoelens die elke mens zal herkennen. Ik vind dit, naast de Jezus in Boelgakovs boek “De Meester & Margarita”, een prachtige beschrijving van de historische persoonlijkheid Jezus Christus. Ten tweede, een van de absolute hoogtepunten in het boek, is het moment waarop Jezus, God en de Duivel op een boot zitten en Gods agenda bespreken. Door het boek heen manifesteert God zich als een enorme manipulator die een complete wereldoverheersing nastreeft. Wat op zich raar is want als hij de wereld geschapen heeft dan is hij toch al de baas over alles? De Duivel (die steevast “de Herder” wordt genoemd en Jezus heel veel leert omtrent overleven) vraagt aan God of hij mag terugkeren in het koninkrijk der hemelen. Dat vindt God een erg slecht plan want hij heeft de Duivel nodig. Want Goed kan niet zonder Kwaad, nietwaar? God vertelt op de boot verder over zijn toekomstplannen met de wereld (het zal o.a. een wereld zijn waarin er gemoord zal worden in zijn naam). De Duivel probeert hem tot andere gedachten te brengen om de mensen (de onschuldigen) hun leven te sparen maar God heeft daar geen oor naar. Hij heeft immers een meesterplan bedacht en wil dat uitvoeren. Jezus is simpelweg een pion in Zijn bloederige schaakspel. Op de laatste pagina, de laatste zin gesproken door Jezus aan het kruis (de ultieme climax), moest ik de zin een aantal keren herlezen om de impact ervan langzaam tot mij door te laten dringen. Nee, de laatste zin is een tikkeltje anders dan wat er in de Bijbel staat... Valt er nog veel meer te vertellen over het boek? Ja, de kruisiging van Jozef is fenomenaal beschreven. Jozef die in zonde leeft en tot
8
het laatst met nachtmerries rondloopt. Hoe Jezus intervenieerde bij de steniging van een vrouw. Ik blijf het herhalen, juist dat menselijke van Jezus maakt hem tot een prachtig mens. Het hele boek zit vol met poëtische zinnen en vooral prikkelende vragen. Zoals het Saramago’s stijl betaamt, heb je altijd even dertig pagina’s nodig om te wennen aan zijn interpunctie en de manier waarop hij dialogen tussen personages opschrijft, maar wie die eerste moeilijkheden kan overwinnen en wie in is voor een andere kijk op het leven van Jezus en een compleet andere leeservaring wil beleven, heeft veel plezier aan dit boek. Nog even twee kleine stukjes uit het boek: 1) Maria Magdalena zegt tegen Jezus: “Je zou een vrouw moeten zijn om te weten wat het is met Gods minachting te leven, en nu zul je veel meer dan een man moeten zijn om te leven en te sterven als Zijn uitverkorene.” 2) Dit gesprek is wanneer Jezus, God en de Duivel op de boot zitten. Jezus: “En welke rol had je mij toebedacht in je plan?” God: “Die van martelaar, mijn zoon, van slachtoffer, want een martelaar is het beste om een leer te verspreiden en een geloof vurig te maken... Voor een martelaar is het gepast een pijnlijke en als het kan infame dood te sterven, dan worden de gelovigen sneller gegrepen, ontroerd, bewogen.” Er zijn maar weinig literaire boeken in mijn leven waar ik in een tien voor heb gegeven maar dit is op zeker een tien. Het boek is uitgegeven bij Meulenhoff, ISBN 9029076909, en de vertaling is van Harrie Lemmens. © Sérgio do Carmo
9
RECENSIE ITALO CALVINO – ALS OP EEN WINTERNACHT EEN REIZIGER Tekst op de achterflap:'Het boek "Als op een winternacht een reiziger" geldt als een van de hoogtepunten van het modernisme, waarin de reflectie over de roman en het lezen van romans op een even hilarische als ingenieuze manier met elkaar verweven zijn.' Je bekijkt, als argeloze lezer, de inhoudsopgave en ziet twaalf hoofdstukken en tussen die hoofdstukken zijn er tien verhalen geplaatst. Je begint het boek te lezen en de auteur spreekt direct tegen jou, de lezer. Na dit eerste hoofdstuk volgt een verhaal dat vlak voor de climax wordt afgebroken door een tweede hoofdstuk waarin je weer als lezer aangesproken wordt, om daarna weer te vervolgen met een tweede verhaal dat geen enkele connectie heeft met dat eerste verhaal. Op dat moment vraag je je af wat er in hemelsnaam aan de hand is. Wat is er misgegaan in het boek? De lezer in het boek zelf (waarvan jij denkt dat die de protagonist is) vraagt zich dit ook af en wil naar de boekenwinkel gaan om het te ruilen voor een ander exemplaar. Doordat je direct wordt aangesproken door de auteur, wordt langzaamaan duidelijk dat de schrijver op verschillende niveaus een spel speelt met jou, de lezer. Hij voorspelt je bijvoorbeeld hoe je leest, wat jouw gedachten zijn terwijl je leest en hij speelt met de ongeduldigheid van lezers. Hij confronteert je verder met personages in het boek die je doen nadenken over het schrijven en over wat het schrijverschap is. Daarnaast geeft de auteur (een deel van) de macht over aan de lezer, je kunt het boek ook in een andere volgorde lezen dan normaal, maar hij probeert je ook op vernuftige wijze één te maken met de "verwarde lezer" in het boek zelf. Die lezer in het boek, waarvan jij dacht dat het de protagonist was, is inderdaad de protagonist, alleen: die lezer, dat ben jij! Het is een labyrint van uitdagingen waarmee Calvino de lezer confronteert. Je moet stevig in je schoenen staan, want je loopt
10
tijdens het lezen echt tegen frustraties aan. Als je openstaat voor dit boek biedt het zeker een nieuwe leeservaring - en door de tien verschillende verhalen zelfs tien diverse leeservaringen, en met de twaalf hoofdstukken van de lezer erbij eigenlijk elf verhalen - maar ik kan me voorstellen dat het een deel van het normale lezerspubliek afstoot. Een lezer die een boek wil lezen met een overduidelijk plot van A naar B, zal van een koude kermis thuiskomen. Er is wel degelijk een plot te ontwaren met een passend eind, maar het vergt in dit geval heel veel geduld. Daarnaast eindigt elk verhaal een paar tellen voor de climax - antwoorden op vragen over dat verhaal krijg je daarna niet meer - en dan word je weer in een ander verhaal gedwongen. Dit "technische grapje" van anticlimax en open einde wordt na een paar hoofdstukken voorspelbaar, maar dit boek is zoveel meer dat het tegen dit stootje kan. Er zit zelfs een gedicht in het boek. Waar? In de inhoudsopgave, wanneer je de tien titels van de verhalen achterelkaar leest. Dit is een boek dat ik elke schrijver aanraad. Dit boek moet je ervaren door de experimentele vorm waarin het boek is gegoten, doordat elk verhaal zijn eigen stijl, toon en stem heeft, waardoor je het idee krijgt dat steeds andere schrijvers de verhalen hebben geschreven. En natuurlijk voor het ingenieuze spel dat de auteur met de lezer speelt. Het is een boek dat inspiratie biedt en in mijn ogen de horizon van elke schrijver kan verbreden. Als op een winternacht een reiziger is verschenen in 1999 en gepubliceerd door Uitgeverij Atlas. Vertaald door Henny Vlot. Deze vertaling verscheen eerder in 1982 bij uitgeverij Bert Bakker. ISBN 90 450 0266 3. De oorspronkelijke titel is: Se una notte d'inverno un viaggiatore.
11
RECENSIE MARTIN TUIN – PUUR & HELDER In het onderdeel Beeld in Woord van deze tiende editie staat al een uitgebreide introductie van de kunstenaar Martin Tuin. Die ga ik hier dus niet herhalen. Hij schrijft over liefde en leven. Martin probeert met zijn beelden en teksten mensen te raken, te ontroeren, troost te bieden en te laten lachen. Zijn boek Puur & Helder met de ondertitel vitamines voor hoofd & hart is een verzameling van negenenzeventig losse teksten en tien losse foto's. Er zijn dus geen teksten in de foto's geplaatst. Wat Martin Tuin hoopt te bereiken met zijn kunst lukt. Dat is althans mijn mening. Zijn teksten lijken soms op het eerste oog erg simpel, maar hebben vaak een diepte zonder weerga. Wat te denken van: NEEM ME neem me zoals ik ben het is alles wat ik heb TEVEEL LIEFDE? teveel liefde kan dat? kan het zijn dat soms de liefde gewoon te groot is? dat het zo goed gaat dat het je bijna beangstigt? dat het zo goed gaat dat het alleen maar minder kan gaan? dat de warmte je te veel verwarmt?
12
dat je wordt suf geweekt als in een warm bad? dat het zo heftig is dat je niets meer voelt? dat je verlamd raakt door elkaar? dat al die liefde je gewoon moe maakt? moe van elkaar? als een bad love trip? kan dat? GELUKKIG ELKE DAG gelukkig kun je elke dag opnieuw beginnen LANGZAAM/EEN BEETJE? kun je ook langzaam van stapel lopen? zachtjes ergens in vliegen? jezelf maar een beetje geven? wat is het alternatief voor alles of niets? een beetje en een beetje? Sommige foto's in zijn boek nodigen uit tot dagdromen. Je gedachten vinden hun weg naar werelden ver van hier, waar je wilt zijn, maar die je nog niet kunt bereiken. Een paar andere foto's zou ik benoemen als 'stemmingen' die leven in (het hart van) een mens. Toch roept het boek ook een vraag op. Die vraag gaat niet over de kwaliteiten van Martin Tuin, die ik hoog acht, maar over het concept van foto's en teksten in een boek en vooral over hoe je er als kunstenaar het maximale eruit kunt halen. Dan bedoel ik uiteraard de (potentiële) lezer het beste van jezelf te geven. Wanneer je de website van deze kunstenaar bezoekt dan is er een onderdeel waar zijn teksten geïntegreerd zijn in foto's. Een losse tekst in het boek als 'ik heb keihard zin in jou' wordt,
13
samen met de foto van een luchtafweerkanon op zijn website wel een heel stuk effectiever. Misschien nog wel het beste voorbeeld is de losse tekst in het boek 'vang jij me als ik val?' die op de website is gekoppeld aan een prachtige kleurenfoto van een spinnenweb. Die combinatie haalt het maximale eruit. Met andere woorden, er zijn teksten van Martin Tuin die perfect op zichzelf kunnen staan zonder een foto. Maar sommige teksten winnen juist extra kracht door het gebruik van een foto. Een combinatie van losse teksten én teksten in combinatie met foto's én misschien zelfs losse foto's zou in mijn ogen misschien een nog betere mix zijn om het volledige potentieel van deze man te laten zien, maar dan stuit je op een praktisch probleem, namelijk dat je een onbetaalbaar boek krijgt door de vele kleurenafbeeldingen. Wanneer je nog geen 'naam' hebt, zal een lezer wel driemaal nadenken voordat hij of zij dertig, veertig of vijftig euro aan een boek uitgeeft. Voordat ik afsluit nog even twee schitterende teksten: WANNEER? wanneer word ik eindelijk degene die ik ben? PRAKTISCH GEZIEN: je kunt dus helemaal geen bergen verzetten in Nederland Wie de tijd neemt om zijn website te bekijken ontdekt dat deze schrijver en fotograaf heel veel in zijn mars heeft. Zijn website:
14
www.martintuin.nl Dit is een man om rekening mee te houden. Puur & helder kost twintig euro en is uitgegeven in eigen beheer. © 2008, Sérgio do Carmo
15
