FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID
De weg naar gewelddadig extremisme. Een globaal beeld over de oorzaken, faciliteiten en aanleidingen om te radicaliseren
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (01103259) Museeuw Emilie Academiejaar 2014-2015
Promotor : Prof. dr. Brice De Ruyver
Commissarissen : Cedric De Koker
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende, Museeuw Emilie (01103259) geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 17/08/2015 Handtekening: ……………………………
Woord vooraf Dit voorwoord wil ik graag gebruiken om een aantal personen te bedanken die mij geholpen hebben bij het realiseren van deze masterproef en gesteund hebben tijdens het schrijfproces. Graag wil ik mijn promotor Prof. Dr. Brice De Ruyver bedanken om zich steeds beschikbaar te stellen voor het beantwoorden van mijn vragen en voor het geven van constructieve feedback. Verder wil ik hem ook bedanken voor de verkregen opportuniteit om zelfstandig deze masterproef te finaliseren. Tenslotte wil ik ook mijn familie en vrienden bedanken voor hun luisterend oor en bemoedigende woorden tijdens deze periode.
III
Inhoudstafel Woord vooraf ...................................................................................................... III Inhoudstafel ......................................................................................................... IV Inleiding ................................................................................................................. 8 Probleemstelling ........................................................................................................... 8 Doelstelling en vraagstelling ...................................................................................... 11 Criminologische relevantie ........................................................................................ 12 Onderzoeksstrategie ................................................................................................... 13 Beperkingen................................................................................................................ 14 Structuur masterproef ................................................................................................. 15
Nauwkeurige omschrijving van de kernbegrippen ............................................. 17 Deel 1: Theoretisch kader ................................................................................... 21 Hoofdstuk 1: De islam als wereldreligie .................................................................... 22 1. Ontstaan van de islam ......................................................................................... 22 1.1.
De profeet Mohammed .......................................................................................... 22
1.2.
Opvolgers van Mohammed .................................................................................... 22
1.3.
Twee islamitische dynastieën ................................................................................ 23
1.4.
De oorlog tussen soennieten en sjiieten ................................................................. 24
2. Bouwstenen van de islam .................................................................................... 25 2.1.
De Koran ................................................................................................................ 25
2.2.
Sharia ..................................................................................................................... 25
2.3.
De vijf zuilen van de islam .................................................................................... 26
Hoofdstuk 2: Islamitisch radicalisme ......................................................................... 27 1. Inleiding............................................................................................................... 27 2. Extremistische stromingen binnen de islam ........................................................ 27 2.1.
Wahhabisme ........................................................................................................... 28
2.2.
Salafisme ................................................................................................................ 29
3. Het jihadisme ....................................................................................................... 31 3.1.
Opkomst van het jihadisme .................................................................................... 31
3.2.
Karakteristieken van het jihadisme ........................................................................ 32
3.2.1.
3.3.
De centrale rol van de jihad ........................................................................................... 34
Jihadisme in Europa ............................................................................................... 35 IV
3.3.1.
Jihadisme in verandering sinds 2010 ............................................................................. 36
4. Syrische burgeroorlog ......................................................................................... 37 4.1.
Aanleidingen .......................................................................................................... 37
4.2.
Verdere ontwikkelingen ......................................................................................... 38
4.2.1.
Syrië als jihadbestemming ............................................................................................. 38
4.2.1.1.
4.3.
Islamitische Staat .................................................................................................................... 39
Gevolgen ................................................................................................................ 41
5. Conclusie ............................................................................................................. 41 Hoofdstuk 3: Verklaringen vanuit de literatuur ......................................................... 43 1. Inleiding............................................................................................................... 43 2. Theorieën ............................................................................................................. 43 2.1.
Karakteristieken van individuen of groepen .......................................................... 44
2.1.1.
Psychopathologische theorie ......................................................................................... 44
2.1.2.
Identiteitstheorie ............................................................................................................ 44
2.1.3.
Novelty-seeking theorie................................................................................................. 44
2.2.
Subjectieve rechtvaardigingsgronden .................................................................... 44
2.2.1.
Rationele keuze theorie ................................................................................................. 45
2.2.2.
Frustratie-agressie theorie ............................................................................................. 45
2.2.3.
Relatieve deprivatietheorie ............................................................................................ 45
2.2.4.
Onderdrukkingstheorie .................................................................................................. 45
2.3. 2.3.1.
Contextuele omstandigheden ................................................................................. 46 Sociale leertheorie ......................................................................................................... 46
2.4.
Transformatieve leertheorie ................................................................................... 46
2.5.
Geïntegreerde theorie van Pauwels ........................................................................ 47
3. Modellen .............................................................................................................. 48 3.1.
Staircase benadering van Moghaddam .................................................................. 48
3.1.1.
Het gelijkvloers ............................................................................................................. 48
3.1.2.
De eerste verdieping ...................................................................................................... 48
3.1.3.
De tweede verdieping .................................................................................................... 49
3.1.4.
De derde verdieping ...................................................................................................... 49
3.1.5.
De vierde verdieping ..................................................................................................... 49
3.1.6.
De vijfde verdieping ...................................................................................................... 49
3.2
Piramidale model van Mc Cauley en Moskalenko ................................................ 49
3.3.
Vraag- en aanbod model van Collin Mellis ........................................................... 50
3.4.
Borum’s Pathway ................................................................................................... 51
3.5.
Model van Wiktorowicz ........................................................................................ 52 V
3.6.
Dynamisch lifecourse developmental ontwikkelingsmodel .................................. 52
4. Conclusie ............................................................................................................. 53
Deel 2: Het radicaliseringsproces ........................................................................ 55 Hoofdstuk 4: Profilering............................................................................................. 56 1. Inleiding............................................................................................................... 56 2. Kwetsbare personen ............................................................................................ 56 2.1.
Geslacht .................................................................................................................. 56
2.2.
Leeftijd ................................................................................................................... 57
2.3.
Etnische achtergrond .............................................................................................. 57
2.4.
Opleiding................................................................................................................ 58
2.5.
Religie .................................................................................................................... 58
2.5.1.
Rol van de islam binnen het islamitisch radicalisme ..................................................... 58
3. Kwetsbare omstandigheden................................................................................. 59 3.1.
Sociaal economische status .................................................................................... 60
3.2.
Omgevingskenmerken ........................................................................................... 60
3.2.1.
Gevangenissen ............................................................................................................... 61
3.2.2.
Moskeeën....................................................................................................................... 61
3.2.3.
Het internet .................................................................................................................... 61
4. Conclusie ............................................................................................................. 62 Hoofdstuk 5: Radicaliseren vanuit Europa................................................................. 65 1. Inleiding............................................................................................................... 65 2. Radicalisering als een gelaagd en veelvormig proces ......................................... 66 3. Niveaus van oorzaken ......................................................................................... 66 4. Risicofactoren ...................................................................................................... 67 4.1.
Demografische kenmerken en contextuele factoren .............................................. 68
4.2.
Push-factoren ......................................................................................................... 68
4.2.1.
Psychosociale mechanismen ......................................................................................... 68
4.2.2.
Sociale mechanismen .................................................................................................... 69
4.2.3.
Emoties .......................................................................................................................... 70
4.3.
Pull-factoren ........................................................................................................... 70
4.3.1.
Radicale groepen en groepsprocessen ........................................................................... 71
4.3.1.1.
4.3.2.
4.4. 4.4.1.
Rekruteringsmechanismen...................................................................................................... 72
Vooropgestelde ideologie .............................................................................................. 73
Katalysatoren ......................................................................................................... 74 Trigger events ................................................................................................................ 75
VI
4.4.2.
Ontbreken van maatschappelijke bindingen .................................................................. 75
4.4.3
Significante anderen ...................................................................................................... 76
5. Conclusie ............................................................................................................. 76 Hoofdstuk 6: Het gewelddadig extremisme: een stap verder..................................... 80 1. Inleiding............................................................................................................... 80 2. Kenmerken van gewelddadig extremisme .......................................................... 80 3. Risicofactoren ...................................................................................................... 81 4. Conclusie ............................................................................................................. 83 Hoofdstuk 7: Terugkoppeling naar wetenschappelijke theorieën en modellen ......... 85 1. Inleiding............................................................................................................... 85 2. Terugkoppeling naar wetenschappelijke theorieën ............................................. 85 3. Terugkoppeling naar wetenschappelijke modellen ............................................. 87 4. Conclusie ............................................................................................................. 88
Deel 3: Kritische reflectie: de Belgische situatie ................................................ 89 Hoofdstuk 8: Belgische Syriëstrijders ........................................................................ 90 1. Inleiding............................................................................................................... 90 2. Feiten en cijfers ................................................................................................... 90 2.1.
Europese statistieken .............................................................................................. 90
2.2.
Belgische statistieken ............................................................................................. 91
2.2.1.
Verdeling naar regio ...................................................................................................... 92
2.2.2.
Verdeling naar leeftijd en geslacht ................................................................................ 92
2.2.3.
Verdeling naar etnische achtergrond ............................................................................. 93
3. Specifieke risicofactoren bij Belgische Syriëstrijders ......................................... 93 3.1.
Push-factoren ......................................................................................................... 94
3.2.
Trigger events ........................................................................................................ 95
3.3.
Sharia4Belgium als belangrijke facilitator ............................................................. 95
3.4.
Aantrekkingskracht van de Syriëgang en IS .......................................................... 96
4. Conclusie ............................................................................................................. 97
Conclusie ............................................................................................................. 99 Bibliografie ........................................................................................................ 104
VII
Inleiding Probleemstelling “Why did a young man, who was neither poor nor oppressed, who had received a decent education, a man who had never had trouble making friends, who enjoyed smoking dope and drinking beer, why would such a man turn into a holy warrior whose only wish was to kill, and perhaps more mysteriously, to die? […] All we know is they murdered in the name of Allah and his prophet. Quite why they did it is harder to explain”. (Sageman, 2008, p.47) België vormt één van de koplopers wanneer het gaat om het aantal, voornamelijk jongvolwassen mannen, die vertrekken uit Europa naar Syrië om zich aan te sluiten bij de islamitische terreurgroep ‘Islamitische Staat’ om daar aan het front mee te strijden en hun leven te riskeren in de woedende burgeroorlog. Hierdoor werd de Belgische samenleving voor het eerst rechtstreeks geconfronteerd met het fenomeen van de jihadi-strijders. Reeds maandenlang verschijnen een resem aan gruwelijke berichtgevingen en beelden in het nieuws, op de sociale media en vormen ze het onderwerp in verschillende praat- en actualiteitsprogramma’s in binnen- en buitenland. Dit fenomeen, en de daarmee gepaard gaande veiligheidsrisico’s, werd pijnlijk zichtbaar en zorgde recent opnieuw voor grote opschudding in januari 2015 toen er twaalf personen op de redactie van het satirische weekblad ‘Charlie Hebdo’ in Parijs werden neergeschoten en de geschiedenis reeds is ingegaan onder het statement ‘Je Suis Charlie’. Ook de gijzeling met dodelijke afloop in de joodse supermarkt in Parijs, een dag na de aanval op de redactie, en de verijdelde aanslag in Verviers hebben geleid tot grote ophef en tot het optrekken van het dreigingsniveau naar niveau drie door OCAD1. Deze plotselinge en vooral omvangrijke aanhang van de groepering boezemen de onschuldige burger angst in en beheersen het publieke debat met vele vragen, waar geen vanzelfsprekend noch eenduidig antwoord op kan worden gegeven. Toch vormt dit geen nieuw fenomeen. Zo kennen we sinds een aantal jaren het vertrek van Europeaanse onderdanen naar onder meer Afghanistan en Pakistan om er te gaan vechten. (Pauwels, 2014) Hoewel radicalisering een eeuwenoud fenomeen vormt, werd pas sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw hiervoor wetenschappelijke interesse en aandacht vertoond. Na 1
Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse. OCAD werd opgericht in 2006 en vormt de opvolger van de Antiterroristische Gemengde Groep (AGG). (OCAD) Niveau drie wil zeggen dat de dreigingen voor de veiligheidssituatie worden ingeschat als ernstig. (Danau, 2009) Intussen werd in Maart het niveau teruggehaald naar twee, waarbij de dreigingen worden ingeschat als gemiddeld.
8
de markante gebeurtenissen van ‘9/11’ in de Verenigde Staten hebben terrorismestudies -met inbegrip van dicht verwante begrippen zoals radicalisme en extremisme- een ware boost gekregen. Deze overvloedige wetenschappelijke aandacht, dat echter amper empirisch getest wordt, focust zich in zeer grote mate op het salafisme en het jihadi-salafisme, wat een belangrijk component vormt voor het hedendaagse jihadisme. (AIVD, 2014b) Het hedendaagse jihadisme (met als meest gekende en spraakmakende voorbeelden van groeperingen, zijnde: Al Qaida en Islamitische Staat) vormt een complex fenomeen vanwege zijn evolutief karakter. Op die manier mag het jihadisme niet gezien worden als een uitsluitend ‘post-9/11’ problematiek. Zo vestigden onder andere netwerken van Algerijnse jihadi’s zich in Frankrijk (en later ook in het Verenigd Koninkrijk) begin jaren ’90 van de vorige eeuw waarbij terroristische aanslagen gepland werden als protest tegen de politieke en militaire steun van de regering aan het Algerijnse regime. Doch kan niet ontkend worden dat de activiteitsgraad van jihadistische groeperingen hoger en tevens intenser geworden is sinds de afkondiging van de zogenaamde ‘global war on Terror’ door de toen regerende president George W. Bush als gevolg van de aanslagen op de WTC-torens in New York. De daaropvolgende invasies in Irak en Afghanistan, de destructies van trainingskampen van Al Qaida, de Europese steun aan deze operaties, enzovoort… hebben er allemaal toe bijgedragen dat het profiel, de organisationele en operationele kenmerken en de motivaties van deze groeperingen wijzigden. Dit mondt uiteindelijk uit in de aanslagen in Madrid (2004) en in Londen (2005). (Nesser, 2010) Voor het eerst krijgt men bij deze aanslagen duidelijk te maken met het fenomeen van ‘homegrown’ terrorisme in Europa. (Ranstorp, 2010) Tot 2010 werd het (Europees) jihadisme grotendeels gekenmerkt door verscheidene, vooral geïsoleerde, kleine netwerken die daarenboven haast onzichtbaar waren binnen de maatschappij doordat deze grotendeels non-actief waren en vervolgens ook niet veel aanhang kregen. Sinds 2010 is er echter een grote verschuiving waar te nemen binnen het jihadisme. De verschillende netwerken vinden meer samenhang en ontwikkelden zich tot een omvangrijk zichtbaar fenomeen in de maatschappij waarin op openlijke wijze de jihadistische ideologie wordt voorgesteld aan mogelijke sympathisanten. Dit ging gepaard met veranderingen en professionalisering van de jihadistische netwerken en met het gebruik van nieuwe methodieken bij de verspreiding van hun ideologie door onder meer het gebruik van de sociale media. (AIVD, 2014b) Deze jihadi-beweging vormt volgens velen het type van terrorismedreiging vandaag. (Coolsaet, 2008) De jihad, die letterlijk staat voor ‘strijd’, heeft een dubbele connotatie en 9
verwijst enerzijds naar de persoonlijke innerlijke strijd van moslims om te weerstaan aan verleidingen (van onder meer de westerse levensstijl) en om een goed leven te leiden naar de wil van God. Anderzijds verwijst het naar de strijd tegen de ervaren onderdrukking en voor de verdediging van de islam. (Springer, Regens, & Edger, 2009) Dit centrale begrip uit de Koran wordt door bepaalde moslims geïnterpreteerd en gehanteerd vanuit het geloof dat een ‘heilige oorlog’ nodig wordt geacht tegen alle ongelovigen en wordt bijgevolg gebruikt en misbruikt om hun (gewelddadige) acties te legitimeren. (Esposito, 2002) De sterke groei van het jihadisme met de verscheidene evoluties die zich hebben voorgedaan sinds 2010, de weerslag van de Arabische opstanden waardoor de veiligheid in deze landen kantelde en de uitgebroken burgeroorlog in Syrië als belangrijke stimulus tonen dat de snelle, omvangrijke heropleving van jihadi-bewegingen sinds 2013 geen plotselinge verschijning is. (AIVD, 2014b) Nieuwe argumenten, motivaties en middelen als propagandatechniek worden hierbij gebruikt om jongeren, in eerste plaats uit de moslimgemeenschap in Europa, te rekruteren en te mobiliseren. (Nesser, 2010) Het blijft echter belangrijk om in het achterhoofd te houden dat radicalisering op zich geen probleem vormt en in bepaalde contexten zelf noodzakelijk wordt geacht om belangrijke veranderingen te kunnen doorvoeren. Zonder radicale ideeën en de daaruit voortvloeiende revoluties in het verleden, had de toekomst er namelijk helemaal anders uitgezien. (Pauwels, 2014) Het wordt immers wel een probleem wanneer men geweld gaat tolereren als legitiem middel of wanneer het radicaliseringsproces, die een persoon doorloopt, zich verder voortzet naar vormen van gewelddadig extremistisch en terroristisch gedrag. (Verhage, Pauwels, Schils, De Waele, & Easton, 2013) Hierbij moet echter een belangrijk onderscheid gemaakt worden tussen het salafisme en jihadisme op zich en enkele bewegingen binnen het salafisme en jihadisme die radicaliseren en gewelddadig gedrag vertonen. Een aantal van de huidige jihadi-netwerken, zoals Al Qaida en Islamitische Staat, combineren het islamitisch radicalisme met een gewelddadige jihad waarbij ze in de naam van deze jihad een ‘heilige oorlog’ voeren tegen bepaalde regimes binnen moslimlanden enerzijds en tegen het Westen anderzijds om zodoende de vorming van een islamitische staat te kunnen afkondigen waarin de Sharia, als de te volgen doctrine, geïmplementeerd zou worden. (Springer et al., 2009; Van Leeuwen, 2005) Deze continue, snel evoluerende sociologie van het jihadisme, maakt het bijgevolg zeer moeilijk om hun motieven, karakteristieken en rekruteringsmiddelen en methodieken te achterhalen, te begrijpen en te beheersen. (Nesser, 2010) 10
Doelstelling en vraagstelling De doelstelling van deze masterproef is om een duidelijk, gestructureerd en helder overzicht te bieden over het radicaliseringsproces, meer specifiek over het islamitisch geïnspireerd radicalisme waarbij de focus gelegd wordt op de gewelddadige jihadi-beweging, zodoende een poging om een plausibele verklaring te kunnen aanreiken voor het fenomeen van de Belgische Syriëstrijders. De hierboven reeds geschetste problematiek doet onmiddellijk vragen rijzen zoals: wat zet deze jongeren en jongvolwassenen aan om te radicaliseren in de eerste plaats en waarom willen zij hun leven geven voor de ideologie van het jihadisme? Het fenomeen van de jihadstrijders vandaag is opnieuw razend actueel en beheerst het publieke debat met hoog oplaaiende discussies omtrent het radicaliseringsproces, de motieven van deze personen, de rol, invloed en waarde van bepaalde (push- en pull) factoren, contexten, katalysatoren, enzovoort… Dit bracht mij tot volgende onderzoeksvragen: 1. Welke personen zijn meer kwetsbaar om te radicaliseren binnen het islamitisch radicalisme en geïnspireerd vanuit het jihadisme? 2. Onder welke omstandigheden zijn deze personen meer kwetsbaar om te radicaliseren? 3. Waarom zijn bepaalde personen kwetsbaarder om te radicaliseren? 3.1. Wat zijn de oorzaken? 3.2. Welke aanleidingen, faciliteiten en factoren spelen een rol? 4. Waarom zijn bepaalde personen kwetsbaarder om tot gewelddadig extremisme te komen? 4.1. Wat zijn de oorzaken? 4.2. Welke aanleidingen, faciliteiten en factoren spelen een rol? 5. Gaan de belangrijkste theorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur op wanneer deze getoetst worden aan het verworven beeld van wie, wanneer en waarom? Deze vragen riepen op hun beurt ook meteen de volgende vraag op vanuit de actuele vaststelling dat België één van de koplopers blijkt te zijn bij het aantal vertrekkende jongeren en jongvolwassen naar Syrië om zich aan te sluiten bij de islamitisch geïnspireerde terreurgroep ‘Islamitische Staat’:
11
6. Kan op basis van het algemeen beeld en de belangrijkste theorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur het fenomeen van de Belgische Syriëstrijders verklaard worden?
Criminologische relevantie Theoretische relevantie Deze masterproef vormt in de eerste plaats een theoriegericht onderzoek. De relevantie ervan ligt dan ook in het intensief bestuderen en ontleden van de problematiek binnen de literatuur, waarbij op kritische wijze nagedacht wordt over deze problematiek. (Decorte, 2014) Het is de bedoeling om de kwetsbaarheid van bepaalde personen om te radicaliseren en de weg naar het gewelddadig extremisme, binnen het kader van religieus islamitisch geïnspireerd radicalisme, zowel te beschrijven als trachten te begrijpen om teneinde ook enige mogelijke verklaringen op te brengen, specifiek voor de Belgische situatie. Op die manier is het duidelijk dat de relevantie van deze verhandeling in eerste plaats van aard theoriegericht is. Door het schetsen van een algemeen kader waarin het radicaliseringsproces zich voordoet, met aandacht voor de veelheid en verscheidenheid van de hiermee gepaard gaande aspecten enerzijds en door het toetsen van deze kennis op de actuele tendens in België anderzijds, wordt getracht een bescheiden bijdrage te leveren aan de theorievorming omtrent radicalisering. Praktische relevantie Hoewel het onderzoek in eerste plaats theoriegericht is, kan het tegelijk -zij het in beperktere mate- ook relevant zijn voor de praktijk omwille van de aangereikte mogelijks plausibele verklaring in het laatste deel voor de specifieke problematiek binnen de Belgische samenleving. Zo wordt getracht ook een zeer bescheiden bijdrage te leveren aan het beleidsmatige
debat
omtrent
de
omgang
met
en
preventie
van
radicaliserende
moslimjongeren. De relevantie van dit onderzoek (zowel voor de theorie als de praktijk) ligt bijgevolg in de bijdrage aan de beeldvorming over het radicaliseringsproces enerzijds en de specifieke Belgische situatie anderzijds. De beeldvorming -als eerste schakel binnen de veiligheidsketenvormt steeds de basis om naar problemen te kijken, deze te begrijpen en vervolgens te kunnen beheersen. Zonder een degelijke en correcte beeldvorming kan men immers geen goed preventief en repressief beleid uitstippelen of een degelijke nazorg bieden. 12
Onderzoeksstrategie Om dit onderzoek uit te voeren, teneinde de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden en de doelstelling te kunnen verwezenlijken, wordt geopteerd voor het bureauonderzoek, meer bepaald een diepgaande literatuurstudie. De motivatie voor deze keuze hangt samen met een aantal beperkingen van het onderwerp waarmee we worden geconfronteerd. Vanwege de gevoelige thematiek van het onderzoek is het allereerst niet mogelijk om zomaar deze onderzoekspopulatie, zijnde: radicale moslimjongeren en jongvolwassenen, te benaderen in het kader van een empirisch onderzoek. Zo zijn er tevens nog maar een aantal onderzoekers die de bevoorrechte opportuniteit gekregen hebben om deze onderzoekspopulatie persoonlijk te benaderen in het kader van hun onderzoek. Deze vaststelling hangt meteen ook samen met de tweede beperking, nl. een te beperkte aanwezigheid van empirische data binnen de wetenschappelijke literatuur, waardoor het niet mogelijk is om op basis van een secundaire analyse een volwaardig antwoord te bieden op de gestelde onderzoeksvragen. Tenslotte speelt de beperkte tijd die voorhanden is voor het onderzoek ook een belangrijke motivatie om te kiezen voor een literatuurstudie. Zo kan er op relatief korte tijd en op goedkope manier een grote hoeveelheid aan informatie verzameld worden omtrent heel veel verschillende aspecten van het radicaliseringsproces, het hedendaagse jihadisme, enzovoort… Hieruit volgt de logische keuze voor de literatuurstudie als best mogelijke methode om het onderzoek op een goede, volwaardige manier te kunnen uitvoeren en om de doelstelling trachten te behalen. Aangezien er hierbij quasi-uitsluitend gebruik zal worden gemaakt van wetenschappelijke bronnen zal er vervolgens ook relatief betrouwbare kennis over radicalisme, extremisme en terrorisme verzameld en gebruikt worden. Dit zal de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek ten goede komen. Ook de hoge graad van flexibiliteit, kenmerkend aan de literatuurstudie vormt een belangrijk voordeel vanwege het complexe onderwerp. (Bryman, 2012) De studente zal bijgevolg op een diepgaande wijze de wetenschappelijke literatuur ‘screenen’. Op methodische wijze zal bij het lezen van de verscheidene bronnen telkens worden nagegaan of de bron voldoende up-to-date is enerzijds en of deze bron relevant is en kennis bijdraagt met het oog op het beantwoorden van de onderzoeksvragen en het ruimer geheel anderzijds. Dit zal tevens worden gedaan met een kritische ingesteldheid. Deze kritische blik is ook belangrijk om tegemoet te komen aan het feit dat de verschillende studies, waarop beroep 13
gedaan wordt, steeds vanuit hun eigen doelstellingen en theoretische bril zijn opgemaakt. (Decorte, 2014) Hier zal bijgevolg rekening mee gehouden worden. Ook een te eenzijdige blik zou vermeden moeten worden door middel van een goede bronnentriangulatie. Naast het intens doornemen en bestuderen van de literatuur om zodoende nieuwe inzichten te bekomen zal ook via reflectie over deze nieuw verworven kennis en inzichten naar een verklaring worden gezocht voor het fenomeen van de Belgische Syriëstrijders. Op deze manier blijft het bureauonderzoek niet beperkt tot eenzijdige beschrijvende kennis, maar wordt getracht door een eigen kritische reflectie, persoonlijke interpretaties en betekenisgeving ook kennis van verklarende kracht te bekomen. (Billiet & Waege, 2011) Onderzoeksmateriaal In het verlengde van de literatuurstudie als gekozen onderzoeksstrategie wordt geopteerd om te werken met een veelheid aan verschillende bronnen als onderzoeksmateriaal. Op basis van een bronnentriangulatie en een integratie van de literatuur moeten de onderzoeksvragen beantwoord worden. Het betreft hier steeds het gebruik van door anderen geproduceerde kennis of met andere woorden kennisbronnen. Samenvattend kan gesteld worden dat er geopteerd wordt voor een literatuurstudie waarbij de bronnen diepgaand worden bestudeerd, terwijl het onderwerp in de breedte bestudeerd zal worden. Omdat de doelstelling eruit bestaat een algemene schets weer te geven over het radicaliseringsproces in al zijn facetten en die wordt teruggekoppeld naar Belgische Syriëstrijders, werd gekozen voor een studie in de breedte. Aangezien de thesis eerder beschouwend van aard is (hoe- en waaromvragen staan centraal) en vervolgens ook op een beschouwende manier zullen worden weergegeven (en niet via het gebruik van cijfergegevens, grafieken of tabellen) vormt het hier in de eerste plaats een eerder kwalitatief onderzoek. De nadruk wordt gelegd op het begrijpen, het zgn. ‘verstehen’ van het radicaliseringsproces.
Beperkingen Aangezien het gaat om een veelvoudig en complexe problematiek en vanwege de beperkte tijd voor het uitvoeren van dit onderzoek is het onmogelijk om alle facetten van deze problematiek te kunnen bespreken en onderzoeken. Zo zijn er andere facetten ook zeer belangrijk en interessant maar zullen in deze masterproef niet verder belicht worden. Deze 14
zijn onder meer: de manier waarop er wordt of zou moet worden omgegaan door veiligheidsen
opsporingsdiensten
met
dit
fenomeen,
de
ontwikkeling
van
preventie-
en
counterstrategieën voor radicalisme, extremisme en terrorisme, het fenomeen bekeken vanuit de democratische rechtsstaat, enzovoort... Ook de gelijklopende grillige situaties in Noord- en West-Afrika door gewelddaden van terreurorganisatie Boko Haram wordt hier niet verder besproken. Naast de complexiteit van de problematiek en het beperkte tijdsbestek van de masterproef is er nog een doorslaggevende motivatie waarom er gekozen werd om de focus te leggen op de oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te radicaliseren in de eerste plaats en de verdere tendensen naar gewelddadig extremisme (en terrorisme) in de tweede plaats. Met name: het hedendaagse karakter van het fenomeen. Aangezien de Syrische burgeroorlog, het vertrek van Europese en Belgische jongvolwassen naar Syrië, de opkomst, omvang en weerklank van ‘Islamitische Staat’ van relatief recente data zijn, is de studente enigszins beperkt in de facetten die bestudeerd kunnen worden van het fenomeen. Bijgevolg wordt de kern van de problematiek bestudeerd en besproken zijnde: het radicaliseringsproces. Echter, aangezien radicaliseringsstudies vandaag slechts in hun kinderschoenen staan en de daarbij komende multi-dimensionaliteit van het radicaliseringsproces is er een grote waarschijnlijkheid dat niet alle aspecten van het proces belicht zullen worden in deze verhandeling.
Structuur masterproef Om op de onderzoeksvragen een gestructureerd en volledig antwoord te kunnen bieden wordt het onderzoek in drie delen onderverdeeld. In het eerste deel wordt een uitgebreid theoretisch kader geschetst. Hierbij wordt vooreerst de ontstaansgeschiedenis en de kern van de islam omschreven. Inzicht in een aantal basisprincipes van de religie zelf is nodig om enigszins inzicht te verkrijgen in het islamitisch radicalisme. Vervolgens wordt het islamitisch radicalisme besproken, waarbij twee zaken belicht zullen worden: het jihadisme enerzijds en de huidige situatie en problematieken in Syrië anderzijds. Hierbij moet ook onderlijnd worden dat deze weergave gekarakteriseerd wordt door de periode waarin deze verhandeling geschreven werd. Tot slot worden verschillende valabele radicaliseringstheorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur bondig weergegeven. Een goede beschrijving vooraf aan het onderzoek is 15
noodzakelijk om zodoende de problematiek ten volle te begrijpen en vervolgens in staat te zijn hierover (later) kritisch te reflecteren. In het tweede deel wordt er getracht een antwoord te bieden op de eerste vijf onderzoeksvragen teneinde een algemeen beeld te kunnen schetsen van de oorzaken, faciliteiten en aanleidingen waardoor bepaalde personen gaan radicaliseren, geïnspireerd vanuit de jihad-ideologie en hoe bepaalde personen zich verder een weg banen naar het gewelddadig extremisme. Hierbij wordt gefocust op personen die vanuit Europa radicaliseren. Daarbij worden tevens verscheidene radicaliseringstheorieën en modellen (met name: diegene beschreven in het eerste deel) getoetst aan de verkregen kennis en plausibele antwoorden uit de wetenschappelijke literatuur. Tot slot in het derde deel zal op basis van de kennis, verschaft in het tweede deel, nagegaan worden of deze kan dienen om de huidige tendensen en problematieken van radicalisering, meer bepaald het fenomeen van de Belgische Syriëstrijders, te verklaren door middel van kritische reflecties.
16
Nauwkeurige omschrijving van de kernbegrippen Het is van groot belang dat een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende centrale kernbegrippen binnen dit onderzoek en wat er onder deze verstaan wordt. Dit is echter niet eenvoudig doordat deze begrippen vaak door elkaar worden gebruikt in de literatuur, vaak samenhangen en doordat er geen consensus bestaat over de definiëring van deze begrippen binnen de wetenschappelijke literatuur. Dergelijke diffuse en negatieve definities kunnen echter leiden tot een onterechte stigmatisering van de moslimgemeenschap. Daarom volgt hieronder dan ook een nauwkeurige omschrijving van wat er in deze verhandeling onder bepaalde kernbegrippen verstaan wordt. Kernbegrippen in deze masterproef zijn: ‘radicalisme’, ‘radicalisering’, ‘polarisatie’, ‘radicale islam’, ‘salafisme’, ‘jihadisme’, ‘Syriëstrijders’, ‘extremisme’ en ‘terrorisme’. Radicalisme Wat we onder radicalisme verstaan in deze masterproef wordt duidelijk omschreven door het AIVD (2004): “Het (actief) nastreven en/of ondersteunen van diep ingrijpende veranderingen in de samenleving, die een gevaar kunnen opleveren voor (het voortbestaan van) de democratische rechtsorde (doel), eventueel met het hanteren van ondemocratische methodes (middel), die afbreuk kunnen doen aan het functioneren van de democratische rechtsorde (effect)”. (AIVD, 2004, p.15) Radicalisering Om aan te tonen wat er in deze masterproef verstaan wordt onder het begrip radicalisering wordt gebruik gemaakt van de genuanceerde en omvattende definitie van Gielen (2008): “Radicalisering is het proces van toenemend radicalisme bij een persoon of groep, waarbij de bereidheid groeit om zelf met gebruik van geweld dergelijke diep ingrijpende veranderingen van de samenleving en de democratische rechtsorde na te streven en/ of te ondersteunen , dan wel anderen daartoe aan te zetten. Het is geenszins een proces dat mensen plotseling omarmen, het is veeleer een langdurig, gelaagd en veelvormig proces. Radicalisering is een langdurig proces, omdat het doorsnijden van banden met de gevestigde samenleving tijd en energie kost. Het is gelaagd in die zin dat het groepen, generaties, groepen geestesverwanten en individuen kan betreffen. Het is eveneens veelvormig vanwege 17
de verschillende dimensies die het omvat: zowel politiek, religieus als sociaal cultureel”. (Gielen, 2008, p.14) Polarisatie Polarisatie dient ook duidelijk gedefinieerd te worden aangezien polarisatie nauw verwant is aan het begrip radicalisering. Het COT (Instituut voor Veiligheid en Crisismanagement) (2008) geeft een goed beschreven definitie weer: “Polarisatie is de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die resulteert of kan resulteren in (een toename van) spanningen tussen deze groepen en in risico’s voor de sociale veiligheid”. (Zannoni et al., 2008, p.15) Zo zorgt polarisatie voor een steeds meer toenemende afstand tussen groepen gepaard gaande met een negatieve houding en beeldvorming. Tevens wordt polarisatie in deze masterproef gezien als een sterk ingebed mechanisme binnen de samenleving en wordt het gezien in een sterk onderling beïnvloedende relatie met radicalisering. (Pauwels, 2014) Radicale islam Om te duiden wat er onder dit begrip verstaan wordt, grijpen we terug naar de definitie van het AIVD (2004): “Het politiek-religieus streven om, desnoods met uiterste middelen, een samenleving tot stand te brengen die een zo zuiver mogelijke afspiegeling is van hetgeen men meent dat gesteld wordt in de oorspronkelijke bronnen van de islam”. (AIVD, 2004, p.7) Verder wordt met radicaal islamisme steeds de veelheid aan de verscheidene stromingen, groeperingen en bewegingen bedoeld die zich manifesteren binnen het radicaal islamisme. Hoewel deze allemaal vrij verwant zijn aan elkaar, moeten ze onderscheiden worden vanwege hun verschillende opvattingen en overtuigingen. Salafisme Hierin wordt de definitie van het AIVD (2008) gevolgd: “Een brede ideologische stroming binnen de islam die een letterlijke terugkeer bepleit naar de ‘zuivere islam’ uit de begintijd van de Islam”. (AIVD, 2008, p.91) Jihadisme Onder jihadisme wordt in deze masterproef dezelfde definitie bedoeld zoals ze beschreven is door de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (2008): 18
“Extremistische ideologie waarin de verheerlijking van de gewelddadige jihad centraal staat”. (AIVD, 2008, p.89) Syriëstrijders In deze masterproef wordt met Syriëstrijders verwezen naar de personen (in eerste plaats jongeren en jongvolwassenen) die vertrekken naar Syrië om daar te vechten in naam van een ‘heilige oorlog’ en vanuit de jihad-ideologie voor een hervestiging van het kalifaat, waarin de Sharia wordt geïmplementeerd als de te volgen doctrine. Extremisme In deze masterproef wordt verstaan onder extremisme: Extremisme zet zich af tegen de vigerende democratische normen en waarden en vormt zo één van de meest extreme vormen van het radicalisme. Extremisten gaan daarbij hun ideologie naar voren schuiven als ‘universeel geldend’ (want ze hebben geen enkele tolerantie voor diversiteit) die aan de bevolking moet worden opgelegd, waarbij geweld en onderdrukking wordt gebruikt waar nodig. (Slootman & Tillie, 2006) Karakteristiek aan extremisme is de tolerantie en aanvaarding van geweld als een legitieme methode om hun ideologie op te dringen aan de bevolking, zonder dat het ertoe doet of men geweld al dan niet effectief gebruikt. (Pauwels, 2014) Daarom wordt er in deze verhandeling geen specifiek verder onderscheidt gemaakt tussen gewelddadig en niet-gewelddadig extremisme. Terrorisme Terrorisme betreft een zeer moeilijk te omvatten en te definiëren fenomeen aangezien het een complex, meervoudig en gelaagde problematiek vormt en bijgevolg ook geen consensus kent in de literatuur. Om te duiden wat in deze masterproef verstaan wordt onder terrorisme grijpen we terug naar een redelijk goed omvattende definitie, opgesteld door de ‘Academic Consensus Definition’ (2013): “Terrorism is on the one hand a doctrine about the presumed effectiveness of a special form or tactic of fear-generating, coercive political violence and, on the other hand, a conspirational practice of calculated, demonstrative, direct violent action without legal or moral restraints, targeting mainly civilians and non-combatants, performed for its propagandistic and psychological effects on various audiences and conflict parties”. (Schmid, 2013, p.16) 19
Tot slot worden de begrippen radicalisme, extremisme en terrorisme zo bekeken dat ze zich op een continuüm van een steeds grotere bedreiging voor de sociale veiligheid bevinden.
20
Deel 1: Theoretisch kader Het eerste deel wordt ingedeeld in drie hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op de islam als wereldreligie. Hierbij zal een korte schets weergegeven worden over het ontstaan van de religie en de belangrijkste waarden en fundamenten binnen de islam. Vervolgens wordt in het tweede hoofdstuk vooreerst een aantal belangrijke extremistische stromingen binnen de islam besproken. Nadien wordt getracht een goed, duidelijk en zo volledig mogelijk beeld weer te geven over het islamitisch radicalisme. Hiervoor wordt enerzijds de focus gelegd op de wortels van het jihadisme en anderzijds op de situatie en huidige problematiek in Syrië, als belangrijk strijdtoneel van politieke, militaire, religieuze en extremistische ontwikkelingen. De groepering Islamitische Staat, als actueel voorbeeld, zal een belangrijk deel uitmaken van dit beeld. Tot slot wordt in het derde hoofdstuk een beknopt overzicht gegeven van de meest valabele radicaliseringstheorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur. Zoals eerder vermeld wordt dit eerste beschrijvende deel noodzakelijk geacht omdat een goede bestudering van en het kritisch reflecteren over het islamitisch geïnspireerde radicaliseringsproces slechts mogelijk is mits een goed inzicht in de islam, de radicale islam en mogelijke theoretische verklaringen.
21
Hoofdstuk 1: De islam als wereldreligie 1. Ontstaan van de islam In dit overzicht zal gefocust worden op die periode waarin de islam ontstond, zich geleidelijk aan verspreidde over de Arabische wereld tot aan de val van de islam als één verenigd islamitisch rijk. In deze periode, nl. de eerste duizend bestaansjaren, was de islam enorm succesvol. De islamitische wereld triomfeerde op vlak van handel, wetenschap, onderwijs, geneeskunde, enz. Een deel van de moslimgemeenschap, waaronder ook extremistische groepen, pleitten voor de terugkeer naar deze beginnende bloeiperiode van de islam, waarbij de islamitische staat -het zogenaamde Kalifaat- zou worden hersteld. Tot slot wordt in dit overzicht ook stilgestaan bij de historische wortels van de eeuwigdurende oorlog tussen het soennisme en het sjiisme, de twee belangrijkste stromingen binnen de islam. Deze breuk is namelijk, zoals we verder zullen zien, vandaag nog steeds zichtbaar in verschillende belangrijke conflicten binnen de Arabische wereld. 1.1.
De profeet Mohammed
De islam is zo’n 1400 jaar terug, bij benadering, ontstaan op het Arabische schiereiland wat nu het huidige Saoedi-Arabië omvat. (Arts & Butter, 2009) Toen Mohammed, geboren in de stad Mekka op het Arabische Schiereiland, rond het jaar 610 uitverkoren werd door de aartsengel Gabriël als profeet kreeg hij de opdracht om de boodschappen van God onder de mensen te brengen. (Bracke, 2012) Mohammed wordt bijgevolg gezien als de stichter van de islam. Ook Mekka, de stad waar Mohammed zijn openbaring ontving, blijft een heilige stad voor alle moslims. (Arts & Butter, 2009) In deze beginperiode was er een grote diversiteit aan godsdiensten in de Arabische wereld, waardoor Mohammed slechts een kleine groep volgelingen had die zijn pleidooi, zijnde dat er slechts één god namelijk ‘Allah’ bestaat, te aanhoren. Daarom verhuisde hij met zijn groep aan volgelingen in het jaar 622 naar Yatrib, wat sindsdien de benaming ‘Medina’ kreeg, waar zijn oproep wel aanhoord werd en hij veel volgelingen kreeg. Later werd het jaar 622 officieel het eerste jaar op de islamitische kalender. (Bracke, 2012) 1.2.
Opvolgers van Mohammed
Toen Mohammed stierf in 632 had de profeet geen duidelijke opvolging geregeld, wat leidde tot een grote onenigheid tussen de verschillende clans. Dit zorgde voor een definitieve breuk tussen soennieten en sjiieten (infra). 22
Uiteindelijk werd Abu Bakr (632-634), een trouwe volgeling van Mohammed, verkozen tot kalief2 zij het op niet unanieme wijze. Hoewel hij slechts twee jaar kalief was, had hij onder zijn bewind het gehele Arabische schiereiland veroverd. Op zijn eigen sterfbed duidde hij Umar (634-644) aan als volgende kalief. Onder Umar werd het Arabische schiereiland verder uitgebreid over het Midden-Oosten door de verovering van het huidige Syrië, Irak, Egypte, Palestina en Iran. Op deze manier werd de islam op snelle wijze verspreid en grootschalig aangehangen onder de bevolking. De derde opvolger was Uthman (644-656) dat onder zijn bewind ook Libië en Tunesië veroverde. Maar zijn belangrijkste verwezenlijking was het schriftelijk laten optekenen van de boodschappen van Allah, doorgegeven via Mohammed, in de Koran. Dit gebeurde zo’n honderd jaar na de dood van de profeet. Na Uthman werd Ali ibr Abu Talib (656-661) de vierde en voorlopig laatste kalief. Ali was de neef en schoonzoon van Mohammed maar werd echter vaak betwist als echte leider door een aantal interne conflicten (infra). (Bracke, 2012) De islam kende zo een exponentiële groei door onder meer gebiedsuitbreiding en het optekenen van de Koran onder deze vier opeenvolgende kaliefen, als opvolgers van de profeet Mohammed. 1.3.
Twee islamitische dynastieën
Na de heerschappij van de vier opvolgers van Mohammed, volgde een periode van twee opeenvolgende islamitische dynastieën. In de eerste islamitische dynastie (661-750) waren de Ommayyaden aan de macht, nadat ze Ali vermoord hadden in 661. De Ommayyaden behoorden tot dezelfde clan als Uthman. In deze periode werden de kaliefen steeds binnen de Ommayyadische familie verkozen. Onder hun heerschappij werd de gehele staatsorganisatie geïslamiseerd. Wanneer de Abbassieden een machtsgreep deden en vervolgens de Ommayyaden verdreven brak de tweede islamitische dynastie (750-1258) aan. Onder deze dynastie deden er zich twee belangrijke ontwikkelingen voor. Enerzijds ontstonden er onafhankelijke deelstaten met als gevolg dat het gezag die de kalief genoot aan heel wat belang inboette. Anderzijds bekeerde de meerderheid van de bevolking zich in deze periode wel tot de islam ondanks het aangetaste gezag van de kalief.
2
Kalief verwijst naar de opvolger dat aan het hoofd staat van het Kalifaat.
23
De tweede islamitische dynastie kwam tot een einde in 1258, wanneer de islamitische wereld werd veroverd door Mongolen uit Centraal-Azië. Dit betekende meteen ook het einde van de islamitische staat als één verenigd rijk binnen de Arabische wereld. (Bracke, 2012) 1.4.
De oorlog tussen soennieten en sjiieten
De soennieten -behorend tot het soennisme- en de sjiieten -behorend tot het sjiisme- vormen de twee belangrijkste stromingen binnen de islam. De breuk tussen beidden vindt zijn wortels in een meningsverschil betreffende de opvolging van de profeet Mohammed bij zijn dood in 632. Doordat Mohammed geen duidelijke regeling had getroffen over wie hem zou opvolgen als kalief na zijn dood, zorgde dit voor heel wat geruzie tussen de verscheidene clans. Hoewel er veel stemmen opgingen voor Ali ibr Abu Talib, neef en schoonzoon van Mohammed, werd uiteindelijk Abu Bakr verkozen als opvolger. Wanneer Uthman stierf, greep Ali zijn kans en werd zo toch kalief. Maar zijn leiderschap werd betwist en er brak een burgeroorlog uit met de Ommayyaden, zijnde de familie van Uthman die vervolgens Ali vermoordden en zelf aan de macht kwamen. Een groot aandeel van de moslims legden zich neer bij deze heerschappij van de Ommayyaden. Zij worden de ‘ahl as-Sunnah’ of volk van de Sunnah genoemd, wat verwijst naar de soennieten. De soennieten zijn overtuigd in het geloof dat eenieder, met geschikte competenties, leider van de moslimgemeenschap kan worden. Daartegenover waren er de aanhangers van Ali-de ‘shi’at ali’ of de zogenaamde sjiieten onder de moslims. De sjiieten zijn overtuigd dat Ali, en zijn afstammelingen, de ware leiders zijn aangezien er sprake is van een bloedlijn met Mohammed. Heel wat van de directe afstammelingen van Ali doen zich dan ook voor als ‘imams’ in de sjiitische moslimgemeenschap. Binnen de sjiitische stroming zelf is er sprake van een verdere versnippering tussen ‘vijver-sjiieten’, ‘zeveners of ismaïlieten’, en de ‘twaalver-sjiieten of imamieten’. (Arts & Butter, 2009; Bracke, 2012) De scheuring tussen de twee stromingen is tot op vandaag nog steeds zeer zichtbaar binnen de islam en vormt vaak de basis voor ontwikkelingen in hedendaagse geopolitieke conflicten (infra). Doch moet men opletten met het al te snel en te eenvoudig herleiden van conflicten en burgeroorlogen binnen de Arabische wereld tot een puur sektarische oorlog tussen soennieten en sjiieten. (Benyaich, 2013)
24
2. Bouwstenen van de islam Binnen de islam zijn er verschillende elementen die heilig zijn voor elke moslim. Hieronder worden diegene dat belangrijk worden geacht en bijdragen tot het theoretisch kader van deze verhandeling besproken. 2.1.
De Koran
De Koran vormt het meest heilige boek voor moslims en werd opgetekend, onder het bewind van Uthman, uit de boodschappen van Allah zoals die door de profeet Mohammed ontvangen en overgebracht werden. Aangezien dit ‘het woord van God’ vormt is de Koran, met al zijn bevelen, absoluut geldend voor alle moslims. (Bracke, 2012) 2.2.
Sharia
‘Sharia’ verwijst in het Arabisch naar de islamitische wet, meer bepaald verplichtingen over hoe men zich moet gedragen, toegepast op alle domeinen van het dagelijkse leven, die voortvloeien uit de islam. De Sharia bestaat in sterke mate uit een input van de Koran enerzijds en van de Sunnah anderzijds. (WWR, 2006) De Sunnah bestaat uit uitspraken van de profeet, die na zijn dood, doorverteld en gebundeld werden. Dergelijke uitspraak van de profeet wordt een Hadith3 genoemd, wat dus onderdeel uitmaakt van de Sunnah. Ze worden gezien als een aanvulling van de gedragsvoorschriften in de Koran. (Bracke, 2012) Hoewel Sharia verwijst naar het islamitisch recht, betreft het hier geen recht zoals wij kennen in de westerse wereld met wetboeken vol wetgeving. Recht wordt in deze context gezien als een gevolg van hun geloof. Gedrag wordt bijgevolg ingedeeld in vijf categorieën, zijnde: verplichte, aanbevolen, neutrale, afkeurenswaardige en verboden handelingen. De correctheid van iemands handelen wordt dan ook zeer sterk benadrukt hierin. Doordat er weinig directe voorschriften voorhanden zijn in de Sharia, worden er rechtsregels uit afgeleid waarbij de interpretatie van de geschriften cruciaal van belang zijn. Sommige islamitische geleerden stellen dat de voorschriften uit de Koran moeten worden aangepast aan de huidige moderne tijd, terwijl anderen van mening zijn dat de voorschriften steeds moeten worden toegepast onafhankelijk van de tijdsperiode. Aangezien het interpretaties betreffen zijn er grote verschillen tussen de verscheidene soennitische en sjiitische rechtsscholen. Door deze verscheidenheid kan er niet gesproken worden over ‘de’ Sharia. De leider van een land 3
Hadith verwijst letterlijk naar ‘datgene wat verteld wordt’. Het zijn tradities die onder het volk doorverteld en uiteindelijk neergeschreven werden. Ze gaan in grote mate over de wijze waarop men moet leven en over uitspraken van Mohammed. Deze vormen samen de basis voor de Sunnah van de Profeet.
25
bepaald bijgevolg welke rechtsschool wordt aangehangen. (Bracke, 2012) Zo zien we dat er heel wat verschillende richtlijnen worden opgesteld in de verscheidene Arabische landen betreffende maatschappelijke kwesties. 2.3.
De vijf zuilen van de islam
De ‘vijf zuilen van de islam’ vormen een aantal fundamentele religieuze verplichtingen welke elke moslim, zo goed mogelijk, moet uitvoeren voor Allah. Deze vijf zuilen betreffen: De geloofsbelijdenis (Shahada): dit verwijst naar de verklaring van moslims dat er voor hen geen andere god dan Allah bestaat en Mohammed zijn boodschapper is. Het gebed (Salat): moslims moeten dagelijks tot vijfmaal per dag -in theorie- bidden. Dit kan eender waar maar moet steeds in de richting van het heilige Mekka gebeuren, de geboortestad van de profeet Mohammed. Armenbelasting (Zakat): binnen de islam wordt liefdadigheid gezien als een plicht van elke goede moslim. Zo moet elke moslim zo’n 2,5 procent van zijn inkomen inleveren voor de armen, zieken en het onderwijs. Vasten (Sawm of siyam): verwijst naar het jaarlijks vasten van moslims tijdens de Ramadan. Enkel na zonsondergang mogen welbepaalde dranken en etenswaren worden genuttigd. In deze maand worden ook extra gebeden, speciaal voor de Ramadan, verricht. Bedevaart (Hajj): elke moslim is verplicht om één keer in zijn leven een bedevaart te maken naar de heilige stad Mekka op voorwaarde dat men fysiek in orde is en de financiële middelen heeft om dergelijke tocht te maken. Tijdens de bedevaart worden verschillende rituelen uitgevoerd. (Bracke, 2012)
26
Hoofdstuk 2: Islamitisch radicalisme 1. Inleiding Het islamitisch radicalisme wordt gezien als één van de grootste veiligheidsbedreigingen in onze huidige samenleving. Dit verklaart meteen de grote focus van wetenschappelijke onderzoekers, vnl. sinds ‘9/11’, op islamitisch geïnspireerd radicaal, extremistisch en terroristisch gedrag. Het is echter van uitermate groot belang om een duidelijk onderscheid te maken tussen de islam als één van de grootste religies in de wereld en extremistische ideologieën die gebruik en misbruik maken van welbepaalde principes, wetten en regels uit de islam. Dergelijke radicale opvattingen verschillen dan ook veelal fundamenteel van de opvattingen van religieuze moslims. (Rodrigues & van Donselaar, 2010) Net daarom is het belangrijk om inzicht te verkrijgen in de redenen waarom bepaalde personen radicaliseren, geïnspireerd vanuit islamitische ideologieën. Slechts dan kan men de onterechte negatieve stigma’s over de moslimgemeenschap enigszins trachten tegen te gaan. Zoals eerder aangehaald vormen radicalisering en het vertrek van Belgische (en Europese) onderdanen naar buitenlandse strijdtonelen geen nieuwe fenomenen. Het laatste decennia is er wel sprake van een aantal nieuwe elementen, zoals de grote invloed en inspiratie vanuit de islam voor radicale opvattingen en ideologieën. (Precht, 2007) Sinds de overgang naar de 21ste eeuw kregen we dan ook steeds meer, intenser en op openbare wijze te maken met het islamitisch radicalisme, ook binnen Europa. Deze heropleving van het islamitisch fundamentalisme stimuleert de overtuiging bij radicalen dat een heilige oorlog een morele plicht is van elke moslim tegen iedereen die geen ‘ware gelovige’ is. (Springer et al., 2009)
2. Extremistische stromingen binnen de islam De grondslag van het moderne islamitisch radicalisme is in grote mate geïnspireerd door opvattingen zoals die van Sayyid Qutb (1906-1966) die nauwe banden had met het Moslimbroederschap en Sayyid Abul A’la Mawdudi (1903-1973), de oprichter van de politieke partij: Jamaat-e-Islami. Hun overtuigingen zijn geworteld in het salafisme, maar verruimden de eenheid van God (Tawheed) verder naar het gebied van staatsinrichting en politiek waarbij een volledige islamitische samenleving door hen aanzien werd als superieur. Het islamitisch radicalisme kenmerkt zich bijgevolg door het streven naar fundamentele veranderingen in de samenleving. (Slootman & Tillie, 2006)
27
Binnen de radicale islam is er een grote verscheidenheid aan stromingen, die op hun beurt elk talloze groeperingen onderscheiden. Net zoals bij de islam zelf is er dus sprake van een enorme diversiteit, waarbij de verschillende stromingen en groeperingen onderhevig zijn aan eigen evoluties, doorheen de jaren, naargelang de context waarin ze zich bevinden. (Zemni, 2006) Hellmich (2010) spreekt hierbij over een islamitische fragmentering. (Hellmich, 2010) Er moet echter wel worden opgelet met het al te veel vergelijken en gelijkstellen van de verschillende groeperingen en men moet oog hebben voor de significante verschillen en tegenstellingen van de diverse stromingen. (Coolsaet, 2008) De verscheidene radicale en extremistische groeperingen leggen dan ook steeds hun eigen accent op verscheidene zaken, waarbij tevens standpunten uit verschillende stromingen veelal worden gecombineerd. In het algemeen kunnen deze verscheidene stromingen en groeperingen binnen de radicale islam worden onderverdeeld in twee types: niet gewelddadig en gewelddadig. Het type dat niet gewelddadig is, wil via het prediken (dawa)4 van een radicale ideologie, voornamelijk bij moslims in niet-islamitische landen, hen het ware geloof terug bijbrengen. Ze roepen op tot en stimuleren de oprichting van gesloten islamitische structuren met implementatie van de Sharia binnen de westerse samenleving. Het type dat wel gewelddadig is, roept alle moslims op tot jihad, in de zin van het voeren van een heilige oorlog. Dawa blijft ook belangrijk voor dit type, maar eerder als een voedingsbodem voor radicalisering en als rekruteringsmechanisme. (Van Leeuwen, 2005) Het volgende overzicht betreft een niet-exhaustieve weergave van extremistische stromingen binnen de islam. Vervolgens worden enkel de belangrijkste –in kader van deze verhandelingbesproken, omdat deze stromingen vaak ideologieën aanhangen die aan de basis liggen van islamitisch geïnspireerd radicalisme, extremisme en terrorisme. Andere stromingen worden hier niet verder besproken, omdat dit ons te ver zou leiden van de kern van deze masterproef. Er zal daarnaast ook slechts één groepering worden uitgediept en besproken, vanwege zijn actuele waarde, meer bepaald: Islamitische Staat. 2.1.
Wahhabisme
Het wahhabisme, ook wel verwezen naar als apolitiek salafisme, is gebaseerd op de leer van de godgeleerde Mohammeb ibn Abdul Wahhab (1702-1792) en bouwt verder op het hanbalisme. Ibn Wahhab ergerde zich aan de leefstijl van moslims en pleitte ervoor dat ze opnieuw onder een strenge vorm van de islam gingen leven. Dit leidde tot de vorming van een 4
Het uitdragen van een radicale islamitische ideologie via missionering, meer bepaald een geestelijke dat tracht om personen te doen bekeren tot zijn godsdienst en gedachtegoed. (AIVD, 2014a)
28
nieuwe beweging met een ideologie die streefde naar een letterlijke interpretatie van de Koran en Sunnah en om vervolgens ook hun dagelijks leven te leiden onder strikt vooropgestelde normen en waarden. Door een samenwerkingsverbond met Mohammed ibn Saoed en de veroveringsoorlogen van hen en hun nakomelingen werd het wahhabisme in de jaren ’20 van de vorige eeuw uiteindelijk de religieuze staatsleer in Saoedi-Arabië. (AIVD, 2014a) Vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw trachtte men de ideologie van het Saoedische wahhabisme mondiaal te verspreiden, ook wel de internationale radicale dawa genoemd. De stroming kende dan ook een exponentiële groei in die periode, zij het voornamelijk beperkt tot Saoedi Arabië. Later won het gedachtegoed ook aan invloed eerst buiten de Arabische wereld, later ook buiten de grenzen van de islamitische wereld wat leidde tot een opleving van het islamitisch fundamentalisme. (AIVD, 2014a) 2.2.
Salafisme
Het salafisme vormt een verzamelnaam voor soennitische bewegingen die streven voor de terugkeer naar de ‘zuivere islam’, waarbij de eerste moslimgemeenschap als rolmodel fungeert. (Arts & Butter, 2009) Principes, gebruiken en opvattingen die pas later erbij zijn gekomen worden dan ook door hen volledig afgezworen. (AIVD, 2014a) Salafieten zien zichzelf niet als een stroming, maar wel als de enige echte ware islam en omschrijven zichzelf daarbij als ‘de geredde sekte’. (AIVD, 2007) Dit weerspiegelt meteen hun dualistische kijk op de wereld. (Rodrigues & van Donselaar, 2010) Salafieten zien andere levensbeschouwelijke stromingen als afvalligen of zelfs vijanden, zoals joden en christenen. Hoewel de Koran wel stelt dat ook deze andere stromingen respect verdienen, stellen salafieten dat dit vandaag niet langer opgaat, opdat diegenen, beschreven in de Koran, niet meer gelijkstemmen met de joden en christenen vandaag. (AIVD, 2007) Het hedendaagse salafisme vindt haar oorsprong in Saoedi-Arabië en wordt gezien als een internationale uitingsvorm van het wahhabisme. Op die manier is het salafisme sterk verbonden met het wahhabisme. Kenmerkend aan het salafisme is dat aanhangers hun dagelijks leven leiden naar het voorbeeld van God als ultieme opperbevelgever. Het zuiveren van het geloof en de omringende maatschappij is voor hen de belangrijkste toewijding. Daarom worden vaak lezingen en conferenties (dawra’s) gehouden, die als doel hebben om het sociaal bewustzijn van hun gemeenschap te verhogen en moet leiden tot innerlijke religieuze verdieping. Hierbij staat het principe van de eenheid van God (tawheed) centraal, dat verwijst naar de uniekheid 29
van God. Dit principe moet niet enkel aangehangen worden maar moet ook in de praktijk worden uitgevoerd door enerzijds een strikte opvolging van het woord van God in de Koran en de overleveringen van de profeet Mohammed via de Sunnah en anderzijds door het voorkomen en tegengaan van afgoderij (shirk). Dit moet volgens het salafisme gebeuren door de opvolging van de strikte leef- en gedragsregels van God, wat bijgevolg een letterlijke, traditionele interpretatie van de islamitische teksten vraagt. Ook een invoering van de Sharia staat centraal in hun gedachtegoed omdat volgens hen dan pas sprake kan zijn van een ware rechtsstaat, met inbegrip van Gods wil, aangezien de scheiding tussen Kerk en Staat, zoals in het Westen, gezien wordt als een belediging van God. (AIVD, 2007) Binnen het hedendaagse salafisme doet er zich een verdere differentiatie voor in drie stromingen (AIVD, 2014a, 2014b; Fermin, 2009): De apolitieke stroming (‘quietistisch salafisme’) waarbinnen de religie centraal staat en men zich isoleert van niet-islamitische samenlevingen. De politieke stroming waarbij maatschappelijke betrokkenheid centraal staat en aanhangers zich politiek trachten te engageren. Het jihadi-salafisme dat het voornaamste component vormt voor het hedendaagse jihadisme. Onder deze stroming zijn er twee types van jihadisten te onderscheiden. Enerzijds het type dat het gebruik van een gewelddadige jihad rechtvaardigt om islamitische landen, die bedreigd worden sinds de afgekondigde ‘global war on Terror’ te beschermen. Anderzijds is er het type dat ook op het grondgebied van de Westerse landen een gewelddadige jihad voert. Sinds de eeuwwisseling zien we steeds meer het samengaan van beide types jihadisten bij verschillende bedreigende groeperingen zoals onder meer Islamitische Staat vandaag. Het jihadi-salafisme vormt dan ook het hedendaagse jihadisme zoals wij het nu kennen. Terwijl de apolitieke en politieke stroming zich in de eerste plaats richten op ‘dawa’ en bijgevolg vaak naar verwezen wordt met de term ‘dawa-salafisme’, achtten jihadi-salafisten, naast dawa, het voeren van een gewelddadige jihad noodzakelijk. (AIVD, 2014a) Volgens hen moet overal de islamitische staat worden opgericht, waarbij ‘jihad’ verplicht is voor elke moslim om zo het verval van de moslimwereld tegen te gaan. (Bracke, 2012) Het dawasalafisme en jihadi-salafisme vertonen zowel overeenkomsten als verschillen in hun ideologische opvattingen waardoor het dawa-salafisme zowel bevorderend als belemmerend kan werken voor het jihadisme en zijn aanhang. Zo hebben er zich een drietal ontwikkelingen voorgedaan binnen het dawa-salafisme die hebben bijgedragen tot het versterken van het 30
jihadisme vandaag. Zo is er ten eerste de groei in aanhang van het salafisme. Ten tweede zijn er heel wat onafhankelijke predikers die binnen hun salafistische gedachtegoed dicht aanleunen bij het jihadisme. Tot slot is er een tweestrijdigheid van de salafistische stroming ten aanzien van de jihad in hedendaagse conflicten, zoals de situatie in Syrië. (AIVD, 2014a)
3. Het jihadisme Jihadistische geloofsopvattingen en ideologieën worden gezien als de grootste dreiging voor zowel de veiligheid, de gevestigde democratie en mensenrechten over de gehele wereld vandaag. Sinds het begin van de nieuwe eeuw kreeg deze jihadi-beweging geleidelijk aan opnieuw meer aandacht en een grote aanhang. Het kwam echter allemaal in stroomversnelling vanaf 2010 toen de Arabische Lente in het Midden-Oosten uitbrak. 3.1.
Opkomst van het jihadisme
Het Jihadisme ontwikkelde zich binnen de ideologische context van het Salafisme, meer specifiek: het jihadi-salafisme dat het voornaamste component vormt voor het hedendaagse Jihadisme. Het heeft dus bijgevolg een nauwe verwantschap met de stroming en kan er niet van worden losgekoppeld. (Brachman, 2009) Het jihadisme, zoals we vandaag kennen, kreeg zijn wortels in de jaren ’80 van de vorige eeuw bij een mondiale gewelddadige jihad tegen het Westen dat gedragen werd door Abdullah Azam, één van de grondleggers van Al Qaida. Het waren vervolgens Osama Bin Laden en Ayman al-Zawahiri die de ideologie verder uitbouwden, waarbij Bin Laden openlijk voor het eerst opriep voor de oprichting van het Kalifaat wat een enorme weerklank en aandacht kreeg. (Danau, 2009; Schmid, 2011) Hierbij werd een sterk offensieve vorm van jihad gebruikt waarbij men de gehele wereld wil bekeren tot de islam, en zo vervolgens een wereldwijd islamitisch rijk oprichten, door het hen op te leggen met gebruik van geweld, wanneer nodig. (AIVD, 2007) Het jihadisme wordt hierdoor door velen quasi automatisch in verband gebracht met de groep ‘Al Qaida’, maar het wordt steeds duidelijker dat het eigenlijk om een zeer groot en divers netwerk van islamitisch extremisten gaat. (Springer et al., 2009) Door gebeurtenissen zoals ‘9/11’, aanslagen in Madrid, Londen en de aanslag op Theo Van Gogh is er een steeds grotere druk om deze jihadi-terrorismegolf5 te bestrijden en terug te
5
Coolsaet en Bakker verwijzen naar drie internationale terrorismegolven gedurende de laatste 100 jaar. Op het einde van de 19e eeuw en het begin van de 20ste eeuw was er sprake van een anarchistisch terrorisme. In de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw kregen we af te rekenen met extreemrechts terrorisme. Sinds de overgang van de 20ste naar de 21ste eeuw zagen we de opkomst van het jihadi-terrorisme. (Corens, 2008)
31
dringen. Ondanks de vele tegenreacties blijft de beweging tevergeefs actief en breidt ze zelf uit. Volgens Brachman (2009) is dit te wijten aan drie confluente karakteristieken: 1. De jihadistische boodschap vormt een universele strijdkreet die op lokaal niveau weerklinkt maar op globaal niveau van kracht is. 2. Er is een continue flux van kennisoverdracht tussen jihadisten die zorgt voor een empowerment van de jihadi-beweging tegenover overheidsinspanningen om hen te bestrijden. 3. De destabilisatie van Irak en de naweeën van het wegtrekken van de Amerikaanse troepen heeft ervoor gezorgd dat Irak een ideaal terrein vormde voor het creëren van organisationele en operationele perfectie. (Brachman, 2009) De huidige geopolitieke ontwikkelingen en conflicten in de Arabische wereld hebben geleid tot een aantasting en/of val van de autoritaire regimes van een aantal landen in het MiddenOosten. Hierbij kwamen vroegere etnische en religieuze tegenstellingen opnieuw aan de oppervlakte wat opportuniteiten schepte en plaats maakte voor een heropleving van jihadistische groeperingen. Deze heropleving was, naast de herwonnen ruimte, succesvol door de capaciteiten van jihadistische netwerken om zich te herorganiseren na de invasies door het Westen. Zo konden ze veel moslims bereiken en nieuwe netwerken vormen door de nieuwe focus en motivaties. Deze opkomst hangt samen met een versterkt geloof van jihadisten dat de moslimgemeenschap onderdrukt wordt en dit bijgevolg bestreden moet worden met een gewelddadige jihad. (AIVD, 2014a; Nesser, 2010) 3.2.
Karakteristieken van het jihadisme
De basis van het huidig islamitisch radicaal en extremistisch gedachtegoed reflecteert in het jihadisme. (Corens, 2008) Het vormt een belangrijke en alombekende stroming dat een zeer radicale interpretatie vertegenwoordigt van de islam, die gekenmerkt wordt door het streven als ‘ware gelovigen’ naar de verspreiding van de islam over de gehele wereld door het voeren van een, volgens zichzelf, gelegitimeerde heilige oorlog tegen alle ongelovigen en afvalligen. Met afvalligen wordt verwezen naar grote machthebbers in moslimlanden, hun dichte vijanden die niet volgens de Sharia leven en deze dus bijgevolg schenden. Ook het Westen, hun verre vijanden, moet bestreden worden door hun steun aan deze afvalligen. (Van Leeuwen, 2005) Jihadisten zien zichzelf als de enige ware gelovigen. Ook moslims die een andere stroming aanhangen worden gezien als minderwaardig. Volgens de jihadisten zullen de onderdrukte 32
moslims enkel verlossing vinden in de ware islam, een islam dat moet strijden voor hun rechten en hun idealen. (Brachman, 2009) Binnen de jihadi-beweging staan er vijf doctrines centraal die de fundamenten vormen van hun ideologie. De eerste en tevens meest belangrijke doctrine vormt: ‘al-Wala wal-Bara’. Het eerste deel ‘al-Wala’ betekent loyaliteit of trouw en verwijst naar de plicht van elke moslim om trouw te zijn aan God en alles wat in overeenstemming is met zijn wetten. Het tweede deel van dit concept ‘wal-Bara’ betekent verwerping of verloochenen en verwijst naar de plicht van elke moslim om alles wat niet overeenstemt met de Sharia te verwerpen alsook de personen die dergelijke zaken aanhangen of bevorderen. De tweede doctrine vormt het ‘tawheed-principe’ wat verwijst naar de eenheid van God. Tawheed is voor jihadisten de belangrijkste verplichting binnen de islam. Volgens hen moeten moslims alle voorschriften van dit principe vervullen zodoende een correcte en geldige tawheed te bekomen. De derde doctrine centraal bij het jihadisme is de ‘Aqidah’ of geloofsbelijdenis. Volgens de moderne jihadi-beweging is het niet voldoende als moslim om enkel te erkennen dat Allah de schepper is maar moeten ze ook streven naar een diepere geloofsbelijdenis. De vierde doctrine vormt de ‘Takfir’ of excommunicatie en verwijst naar het verbannen van afvalligen uit de moslimgemeenschap. Op basis van de geschriften van sleutelfiguren Taymiyyah en Wahhab wordt het principe van Takfir beschouwd als een religieuze opdracht voor jihadisten. De laatste en meest bekende doctrine centraal binnen de jihadistische ideologie vormt het concept van ‘jihad’ (infra). Het zijn deze fundamenten van de jihadi-beweging die het jihadisme onderscheidt van andere stromingen, zelfs de meest extreme scholen binnen het salafisme. (Brachman, 2009) Het jihadisme wordt gekenmerkt door een nieuw, maar zeer conservatief gedachtegoed. Ze grijpen terug naar de heilige geschriften, zoals de Koran, waarbij ze deze letterlijk opvatten en interpreteren om zo tegemoet te komen aan, wat zij noemen, het verval van de moslimgemeenschap. (Corens, 2008) De strategie vanuit hun gedachtegoed is vooral gericht op het beëindigen van de invloed en macht van het Westen binnen de islamitische wereld en het veroveren van het land van de islam met inbegrip van heilige plaatsen zoals Mekka, Medina en Jeruzalem om zo hun ultieme doel te bereiken, nl.: het herstellen van het vroegere Kalifaat om zo een islamitisch rijk op de wereldkaart te plaatsen, waarin de Sharia zou worden geïmplementeerd. Om deze doelstellingen te kunnen verwezenlijken zijn alle
33
moslims, vanuit de Ummah6, verplicht om deel te nemen aan de heilige oorlog dat als gelegitimeerd en zelfs noodzakelijk wordt aanzien. Dit is hun jihad waarin ze een strijd voeren tegen de vijanden van de islam, waarin ze opkomen voor de onderdrukking en belangen van de volledige moslimgemeenschap. (AIVD) De term jihadisme blijft echter moeilijk doordat het niet duidelijk is wat het juist omvat. Zo wordt de term zowel in een zeer brede als nauwe context gebruikt. Wanneer het in een brede context wordt gebruikt dan wordt het vaak door elkaar gebruikt met termen zoals islamisme en gewelddadig extremisme. Het wordt dan vaak gezien als hét probleem. Wanneer het echter in een nauwere context wordt gebruikt dan stelt men dat het slechts een deel van het probleem vormt. (Sedgwick, 2015) Daarbij komt ook nog eens het feit dat de jihadistische beweging bestaat uit een ideologie dat voortdurend in ontwikkeling is. Dit creëert een soort van leidraad voor volgende generaties jihadisten die zo verder evolueren en zich verder ontwikkelen. (Brachman, 2009; Springer et al., 2009) 3.2.1. De centrale rol van de jihad
Reeds sinds de opkomst van de islam en moslimgemeenschap heeft jihad steeds een grote en centrale rol gespeeld binnen de religie. Het wordt dan ook niet voor niets vaak de ‘zesde zuil van de islam’ genoemd. Op deze wijze wordt het door sommige jihadisten gezien als een religieus gebod. De jihad, die letterlijk staat voor ‘strijd’, heeft een dubbele connotatie en verwijst enerzijds naar de persoonlijke innerlijke strijd van moslims om te weerstaan aan verleidingen en om een goed, harmonieus leven te leiden in evenwicht met de wil van God. Zo kan het goed zorgen voor je kinderen, het bieden van humanitaire hulp, zich inzetten voor de gemeenschap enzovoort… gezien worden als vormen van jihad. Deze jihad is persoonlijk en bijgevolg verschillend voor elke moslim. Anderzijds verwijst het naar een naar buiten gerichte strijd tegen de ervaren onderdrukking en voor de verdediging van de islam. (Springer et al., 2009) Het belang van deze jihad vindt men terug in de Koran, waarin bevolen wordt om te strijden naar het voorbeeld van de profeet Mohammed en in de voetstappen van God te leven. Deze bevelen kunnen echter verschillend worden geïnterpreteerd naargelang de context en omstandigheden doordat er geen eensgezindheid bestaat over de concrete vertaling. (Corens, 2008) Een aantal extremistische groeperingen ‘hijacken’ deze bevelen reeds sinds het einde van de 20ste eeuw om hun acties te legitimeren in naam van de jihad. (Esposito, 2002) In deze 6
Het principe dat alle moslims een onderlinge band hebben waardoor elke moslim bijgevolg de plicht heeft deel te nemen aan de strijd die bijdraagt aan de bevrijding van andere moslims, hun zogenaamde broeders. (AIVD)
34
context spreekt men over het voeren van een gewelddadige jihad. Het is tevens steeds deze context, waarin een negatieve connotatie wordt gegeven aan ‘jihad’, die wordt gebruikt om de huidige ontwikkelingen te beschrijven, begrijpen en verklaren. Op die manier moet men opletten met het al te veel gelijkstellen van ‘jihad’ in het algemeen en het voeren van een gewelddadige jihad waarbij het concept vaak wordt misbruikt. 3.3.
Jihadisme in Europa
Europa wordt van Noord-Afrika via het Midden-Oosten tot aan de Barentszzee omringd door een ‘gordel van instabiliteit’. (AIVD, 2014a, p.8) Zoals reeds aangehaald vormen islamitisch geïnspireerde radicale, extremistische en terroristische groeperingen geen nieuw fenomeen in Europa. Zo hebben onder meer de globalisering en navolgende migraties een belangrijke rol gespeeld bij de verspreiding van het islamitisch extremisme binnen Europa. (Rodrigues & van Donselaar, 2010) Er kan echter niet ontkend worden dat de dreigingen geëvolueerd zijn doorheen de tijd, waarbij deze steeds intenser en duidelijker zichtbaar werden binnen de Europese samenleving sinds het begin van de 21ste eeuw. (Nesser, 2010) De ontwikkeling van het islamitisch radicalisme in Europese landen kan worden onderverdeeld in drie verscheidene fasen waar er zich verschillende types ontwikkelden die los van elkaar voortbestaan en evolueren. In de eerste fase, gedurende de jaren ’80 van de vorige eeuw, vestigden er zich zowel radicale dawa-predikers als jihadistische oorlogsveteranen in Europa die ondersteund en geleid werden vanuit islamitische landen. In deze fase behouden beiden relationele banden met elkaar. In de tweede fase raakt de ontwikkeling van het islamitisch extremisme in een stroomversnelling door onder meer de verscheidene aanslagen aan het begin van de 21ste eeuw. (AIVD, 2007) Deze aanslagen zorgden voor een ware schokgolf in Europa waarbij voor het eerst de termen ‘home grown terrorisme’ en ‘radicalisering’ werden geïntroduceerd. (de Graaff, de Poot, & Kleemans, 2009) Door onder meer de reactie op terrorisme na ‘9/11’ werden netwerken in Europa steeds minder ondersteund vanuit moslimlanden en steeds meer gekarakteriseerd door een veelheid aan amateuristische netwerken, in eerste plaats gedreven door wraakgevoelens, waarbij ze zeer selectief gebruikmaken van fragmenten uit de jihadistische ideologie en passages uit de islam. In de voorlopig laatste fase is er sinds de tweede helft van het eerste decennia in de 21ste eeuw sprake van een tegenreactie op de wildgroei aan netwerken uit de vorige fase. Hierbij breken, intussen tweede generatie, radicale dawa-predikers definitief met de
35
jihadistische ideologie waarbij ze het gebruik van geweld tegen het Westen afkeuren. (AIVD, 2007) Ook toonden onderzoekers van de aanslag in Madrid in 2004 een wijziging in het profiel, de organisationele en operationele werkwijzen en gewijzigde motiverende drijfveren van terroristen in Europa. Vóór de aanslag bestonden netwerken van jihadi-terroristen binnen Europa in grote mate uit immigranten van Noord-Afrika die gerekruteerd en geradicaliseerd werden via vrienden, familie of kennissen behorend tot verscheidene Europese netwerken. Deze nieuwe rekruten werden verder geradicaliseerd in speciale trainingskampen van deze netwerken. Na de aanslag waren er echter nieuwe argumenten, motivaties en middelen voorhanden die door militante leiders gebruikt werden om nieuwe rekruten, in de eerste plaats onder de moslimjeugdgemeenschap in Europa, aan te trekken. Zo zag men steeds meer militante milieus ook binnen Europa. Opvallend is dat deze milieus steeds jonger, meer Europees en etnisch meer divers werden. Daarbij is het opmerkzaam dat deze geradicaliseerde immigranten en etnische Europeanen ook steeds vaker niet tot de moslimgemeenschap behoren. Zij worden gezien als ‘nieuwgeboren moslims’. (Nesser, 2010) 3.3.1. Jihadisme in verandering sinds 2010
Sinds 2010 deed er zich geleidelijk aan een veranderingsproces voor wat leidde tot het uitgroeien van het jihadisme tot een zeer complexe, omvangrijke veiligheidsuitdaging. Een eerste belangrijke verandering was de professionalisering van de jihadistische netwerken waardoor ze over meer en betere kennis beschikten en bijgevolg ook een betere modus operandi. Vervolgens heeft ook het openlijk karakter en provocatief activisme bijgedragen tot de verandering van zowel de aard van de activiteiten, netwerken en structuur van hun organisatie. Door openlijk en provocatief propaganda in te zetten zoals onder meer Islam4UK en Sharia4Belgium deden, lukte het hen beter om anderen te mobiliseren en nieuwe leden aan te trekken. Syrië als strijdtoneel en jihadbestemming heeft er uiteindelijk, in belangrijke mate, mee voor gezorgd dat de focus op ‘dawa’ zich verplaatste naar het daadwerkelijk deelnemen aan de jihad. Zo hebben de veranderingen binnen de Arabische wereld in sterke mate bijgedragen aan de omvangrijkheid van het jihadisme nu. (AIVD, 2014b) Vandaag zien we steeds meer naast het ronselen en mobiliseren van rekruten dat ‘nieuwgeboren moslims’ en geradicaliseerde Europese moslims ook niet langer worden gevraagd om naar Syrië af te reizen, maar net worden aangemoedigd om individuele terroristische activiteiten uit te voeren in het Westen. (Nesser & Stenersen, 2014) Deze nieuwe strategie zien we terug in de talrijke filmpjes, verspreid via sociale media, waar 36
radicalen hun islamitische broeders oproepen tot gruweldaden in het Westen en deze daden vervolgens ook verheerlijken. Ook vele geradicaliseerde Belgen zijn reeds afgereisd naar Syrië om daar een gewelddadige jihad te voeren. Maar de recente verijdelde geplande aanslag in Verviers toont aan dat radicalen ook hier een groot veiligheidsrisico blijven.
4. Syrische burgeroorlog Om de sterke opkomst, groei en aanhang van de jihadistische ideologie van de voorbije jaren enigszins te kunnen begrijpen moet er eerst worden gekeken naar de veranderingen in de afgelopen jaren binnen de Arabische wereld. 4.1.
Aanleidingen
In 2010 brak de Arabische Lente uit in het Midden-Oosten. Deze Arabische Lente verwijst naar de vele protesten en opstanden van burgers in onder meer Tunesië, Egypte, Jemen, Libië, Marokko, Palestina en Syrië. De specifieke aanleidingen voor deze opstanden verschillen tussen de landen maar in het algemeen protesteerden burgers tegen onder andere de slechte leefomstandigheden, corrupte regeringen en miskenning van mensenrechten. Deze demonstraties hebben in een aantal landen geleid tot de omverwerping van de gevestigde regimes. De vervolgens aangetaste en weggevallen autoritaire regimes zorgden voor grote chaos en instabiliteit binnen de Arabische wereld, die op hun beurt een grote invloed hebben gehad en hebben bijgedragen tot het conflict in Syrië en de heropleving van jihadistische groeperingen. (Rijnoveanu & Demir, 2013) In Syrië startten de eerste grootschalige demonstraties aan het begin van 2011 tegen de regering en het seculiere regime van president Bashar al Assad. Zijn regime en staatsstructuur zijn gebaseerd op de alawitische minderheid7 waartoe hijzelf behoort. (Rijnoveanu & Demir, 2013) Er werd een ‘Day of Rage’ gehouden op 15 maart waarbij de burgers hun afkeer toonden tegenover de aanwezige repressie, corruptie en nepotisme die het regime karakteriseren waarbij na verloop van tijd ook de aftreding van de president werd geëist. Als tegenreactie beval Assad het Syrische leger gewelddadig op te treden tegen protestanten. Deze dag wordt gezien als het begin van de Syrische burgeroorlog waarbij Assad sindsdien in een hevige strijd verwikkeld is om de macht in Syrië. (AIVD, 2014b; Akkerhuis, 2013)
7
De alawieten vormen een afsplitsing van het twaalver-sjiisme. Slechts zo’n 13% van de Syrische populatie zijn alawieten, waaronder Bashar al Assad. (Rijnoveanu & Demir, 2013)
37
4.2.
Verdere ontwikkelingen
De strijd tussen de oppositie en het regime bleef aanhouden waarbij demonstranten zich steeds meer gingen bewapenen tegen het harde optreden van het Syrische leger en security forces. Hoewel de president verbeteringen beloofde en het volk tot kalmte aanmaande door het maken van concessies en het geven van veelbelovende speeches kwamen er geen echte veranderingen. Gedurende 2011-2012 blijft het zeer onrustig in Syrië en de omliggende regio’s waarbij vele steden eindigden in ware bloedbaden. Hierbij krijgen zowel het regime als de oppositie militaire en politieke steun van hun bondgenoten8. (AIVD, 2014b; Akkerhuis, 2013) Ook in 2013 blijft de strijd aanhouden en loopt het dodental verder op. De bloederige confrontaties werden steeds meer geplaatst binnen een religieuze context van de eeuwenlange strijd tussen de soennitische meerderheid en de sjiitische minderheid. Soennieten voelen zich onderdrukt door het sjiitische regime van Assad. (AIVD, 2014a) Wanneer er echter in augustus 2013 ook chemische wapens in de strijd worden gebruikt en in december de stad Aleppo zwaar wordt getroffen door bombardementen gaan er steeds meer stemmen op vanuit de internationale gemeenschap om in te grijpen. Op dat moment had men namelijk vanuit de internationale gemeenschap enkel, tevergeefs, gevraagd aan de regering om tegemoet te komen aan de eisen van de protestanten en het aftreden van Assad geëist. Ook waren er slechts enkele sancties opgelegd geweest sinds het begin van de burgeroorlog. In juni 2014 won Assad de herverkiezingen in Syrië met grote meerderheid en is bijgevolg nog steeds aan de macht. Dit wordt echter niet erkend door Europa aangezien volgens hen de stemming op een corrupte, niet-democratische wijze was verlopen. 4.2.1. Syrië als jihadbestemming
Sinds 2014 wordt de burgeroorlog gekenmerkt door een nieuwe dimensie. De sterk verzwakte regimes en veiligheidsapparaten in de Arabische wereld creëerden namelijk ruimte en perfecte condities voor de heropleving van jihadistische groeperingen. De belangrijkste groeperingen in de Syrische strijd zijn Jabhat al-Nusra en Islamitische Staat dat beiden banden hebben of hadden met Al Qaida. (AIVD, 2014a, 2014b) Deze misbruiken de geografische, politieke en religieuze context van het conflict voor hun eigen machtsuitbreiding onder het mom van de islam. 8
De belangrijkste bondgenoten van het regime vormen Rusland, China en het overwegend Sjiitische Iran. Bondgenoten van de Verenigde Staten in het leveren van politieke en militaire steun aan de demonstranten zijn het Westen, landen uit de Arabische wereld en Israël. (Rijnoveanu & Demir, 2013)
38
Syrië vormt een belangrijk strijdtoneel voor deze groeperingen vanwege zijn geografische ligging en vanwege religieuze en ideologische redenen. Zo is Syrië als jihadbestemming veel makkelijker bereikbaar dan andere bestemmingen uit het verleden, zoals Afghanistan. Ook wordt Syrië gezien als één van de belangrijkste landen van de islam en idealiter voor het stichten van het Kalifaat. Op die manier is Syrië niet alleen aantrekkelijk voor Syrische jihadisten maar ook voor jihadisten wereldwijd. Zo ontwikkelde Syrië zich in pijlsnel tempo tot een groteske en tevens internationaal gevreesde jihadbestemming. (AIVD, 2014b) 4.2.1.1.
Islamitische Staat
Islamitische Staat is in een zeer korte periode uitgegroeid tot één van de grootste terroristische groeperingen van het moment. Door het voeren van een strategische veroveringsoorlog hebben ze intussen een gebied veroverd dat zich uitstrekt van Irak tot het Middellandse Zeegebied van Syrië. De organisatie van Islamitische Staat heeft in de laatste jaren heel wat veranderingen en evoluties ondergaan, die reflecteren in de veelvoudige naamsverandering. Oorspronkelijk maakten ze deel uit van de organisatie ‘Tawhid al Jihad’ onder het bewind van al-Zarqawi. Later werd de organisatie hernoemd naar Islamitisch Staat in Irak (ISI). Uiteindelijk werd ISI een zijtak van Al Qaida, waardoor de organisatie opging in ‘Al Qaida in Irak’. Wanneer Aboe Bakr al Baghdadi aan het hoofd kwam te staan in 2010 werd de naam opnieuw ISI, die de definitieve distantiëring met Al Qaida weerspiegelt. In 2013 werd ISI gewijzigd naar Islamitische Staat in Irak en de Levant (ISIL) of beter gekend als ISIS door een fusie met een stuk van Jabhat al-Nusra, actief in Syrië. Net voor het uitroepen van het Kalifaat in 2014 verkorte al-Baghdadi de naam naar Islamitische Staat (IS). (Napoleoni, 2014) De opkomst van IS stamt uit Irak. Toen de laatste Amerikaanse troepen het land verlieten kon de toen regerende president Maliki opnieuw volledig onafhankelijk handelen. Maliki zijn regime ging echter steeds meer gepaard met onderdrukking en gevangennames van soennitische burgers. Het is bijgevolg de kern van het soennitische verzet, bestaande uit Al Qaida militanten, samen met soldaten van het voormalige Baathleger van Saddam Hoessein en andere strijders, die op dat moment opkomen tegen het regime van Maliki, die zich verbroederen en enige tijd later uitgroeiden tot IS. Wanneer Baghdadi leider werd in 2010 veranderde hun strategie omwille van de grote ambitie van Baghdadi die ook over de grens in Syrië troepen begon in te zetten om mee te strijden tegen het regime van Assad. Door de Syrische burgeroorlog was er namelijk een soort van no man’s land ontstaan tussen Irak en
39
Syrië waar IS zeer strategisch gebruik van heeft gemaakt in hun veroveringsoorlog. Het betreft dus een machtsstrijd om de dominantie van de gehele gedestabiliseerde regio. Islamitische Staat onderscheidt zich duidelijk van andere extremistische en terroristische groeperingen doordat hun direct doel niet de strijd tegen het regime van Assad vormt maar wel de stichting van het Kalifaat. (AIVD, 2014a) In juni 2014 hijst IS dan ook hun zwarte vlag bij het uitroepen van hun islamitisch Kalifaat, uitgestrekt over de veroverde gebieden met de volgende verklaring: “Een nieuw Kalifaat zal herrijzen uit de chaos, verwarring en wanhoop van het hedendaagse Midden-Oosten”. (Napoleoni, 2014, p.51) Het succes van de groepering is onder meer te wijten aan hun pragmatisme en inzichten in de zich ontwikkelde politieke en geografische conflicten sinds 2010 en deze bijgevolg in hun voordeel te gebruiken. Ook het inspelen op de seculiere breuk tussen soennieten en sjiieten aanwezig op de achtergrond van de conflicten en op de frustraties van de moslimgemeenschap door de situatie in het Midden-Oosten en de stigmatisering van de moslimgemeenschap sinds de Westerse ‘global war on Terror’ toont het strategische brein van de organisatie. Deze frustraties van een bevolking die zich jarenlang onderdrukt voelden door de regimes van Arabische leiders gesteund door het Westen samen met de succesvolle veroveringen van IS maken de organisatie extreem aantrekkelijk. Ook de professionalisering van de organisatie door de aanwezigheid van soldaten uit het voormalige Baathleger hebben allemaal in belangrijke mate bijgedragen aan de razendsnelle opmars van IS. (Napoleoni, 2014) Een andere factor, die niet over het hoofd mag worden gezien, is dat de opmars van IS zich voordoet in de context van een geglobaliseerde en inforijke wereld waarbij de sociale media niet langer weg te denken is. We zijn allemaal slechts één muisklik verwijderd van elkaar en ook extremistische groeperingen, zoals IS, gebruiken deze trends voor het voeren van propaganda en het delen van gruwelijke gewelddadige beelden als voedingsbodem voor angst. Zo maakt de groepering perfect gebruik van angst dat een veel machtiger veroveringswapen vormt dan de radicale dawa. (Napoleoni, 2014) Dit doen ze door regelmatig videobeelden van gruweldaden en folteringen wereldwijd te delen op sociale media en door aanslagen te plegen, of minstens op te eisen, op onschuldige burgers, ook in het Westen zoals de meest recente in Sousse, Tunesië.
40
4.3.
Gevolgen
De heropleving van het jihadisme in de brokstukken van de geopolitieke conflicten in het Midden-Oosten en Syrië heeft enorme gevolgen voor zowel de directe regio, alsook voor de rest van de wereld. Syrië, als centrum van het Midden-Oosten heeft een sleutelpositie tussen handelscentra Egypte en Irak. De richting waarin de Syrische burgeroorlog en de veroveringsoorlog van IS verder zijn opmars maakt, zal sowieso de globale geopolitieke en veiligheidsomstandigheden in belangrijke mate wereldwijd beïnvloeden. (Rijnoveanu & Demir, 2013) De strijd om de macht blijft echter ook vandaag onverminderd doorgaan, waarbij alreeds duizenden het leven gelaten hebben en nog eens duizenden op de vlucht zijn voor de oorlog. Dit zorgt bijgevolg voor een gigantische vluchtelingenstroom naar Europa en vormt een nieuwe aartsmoeilijke opdracht voor de diplomatieke leiders in Europa. Intussen worden sinds augustus 2014 luchtaanvallen uitgevoerd vanuit de internationale gemeenschap, met de Verenigde Staten als voortrekker op stellingen van IS om zo te verhinderen dat ze hun machtsgebied verder zouden kunnen uitbreiden. (European Police Office, 2015) Ook Turkije, als belangrijk grensgebied, heeft intussen een akkoord gesloten onder grote internationale druk om mee te strijden tegen de terreurgroep en voert nu bombardementen uit op IS in Syrië en op Koerdische rebellen in Irak. Deze aanvallen op de PKK maakt de situatie echter nog gecompliceerder en heeft al heel wat controverse en kritiek uitgelokt vanuit de internationale gemeenschap. Doch mogen al deze twisten niet volledig teruggebracht worden op de puur sektarische ondertoon van de oorlog, zoals IS zeer slim op ingespeeld heeft. Wel kan niet ontkend worden dat het eeuwenoude conflict tussen sjiieten en soennieten de burgeroorlog sterk aanscherpen. (Benyaich, 2013) Eén ding is zeker, het einde van het conflict in Syrië en de heropleving van de jihadibeweging is nog lang niet in zicht.
5. Conclusie Binnen de islam is er sprake van een fragmentering aan extremistische stromingen, waarbij de ideologie van het salafisme de belangrijkste fundering vormt voor het hedendaagse jihadisme. In dit hoofdstuk werd het duidelijk dat dit fenomeen zich al gedurende lange tijd manifesteert, evolueert en zich uiteindelijk heeft ontwikkeld tot een groot event zoals we zien vandaag.
41
De jihadi-beweging kreeg zijn wortels in de jaren ’80 van de vorige eeuw onder Abdullah Azam en kreeg heel wat internationale aandacht en bekendheid onder Osama Bin Laden en zijn oproep voor de stichting van het Kalifaat. Het jihadisme wordt gekenmerkt door het ideologisch streven naar het verspreiden van de islam over de gehele wereld en het stichten van een islamitisch Kalifaat via het voeren van een, volgens zichzelf, gelegitimeerde heilige oorlog tegen de vijanden van de islam. Hun uiterst conservatief gedachtegoed zorgt ervoor dat ze heilige geschriften, zoals de Koran, letterlijk gaan interpreteren en misbruiken in de naam van het voeren van hun jihad. De term jihadisme blijft echter complex en omstreden door de vele verschillende en tegenstrijdige definities. Daarom moet men steeds opletten en zich kritisch opstellen wanneer deze term gehanteerd wordt. Ook in Europa vormen islamitisch geïnspireerd radicale, extremistische en terroristische groeperingen, onder meer gedreven vanuit jihadistische ideologieën, geen nieuw fenomeen. Wel is er sprake van een verandering doorheen de jaren in de drijfveren, organisatie, professionaliteit en werkwijzen van deze groeperingen waarbij er zich een grote omwenteling voordeed vanaf 2010 door het steeds openlijker en provocatiever propaganda voeren door netwerken zoals Sharia4Belgium. Deze heropleving van jihadistische groeperingen en de pijlsnelle opkomst en aanhang van IS hangt in nauw verband met het uitbreken van de Arabische Lente in het Midden-Oosten in 2010. De opstanden, aangetaste of gevallen regimes en uitgebroken burgeroorlog in Syrië zorgden voor een destabilisatie van de gehele regio. Hier maakte onder meer IS gretig gebruik van waarbij ze aan de hand van een strategische veroveringsoorlog grote delen van Irak en Syrië veroverden en bijgevolg het herstelde Kalifaat uitriepen in juni 2014. Zo groeide IS in geen tijd uit tot de grootste, meest succesvolle en meest bedreigende terreurorganisatie van het moment. Hoe de situatie specifiek in Syrië, als strijdtoneel en jihadbestemming, verder zal evolueren zal immense gevolgen hebben zowel voor de geopolitiek en veiligheid van de directe regio, alsook voor de rest van de wereld. Zo zorgen de recente vluchtelingenstromen naar Europa voor een nieuw huzarenstukje.
42
Hoofdstuk 3: Verklaringen vanuit de literatuur 1. Inleiding Door de verschillende aanslagen aan het begin van de 21 e eeuw in het Westen hebben studies naar radicalisering, extremisme en terrorisme een boost gekregen. Hierdoor is de literatuur rijk aan verschillende theorieën en modellen ter verklaring van dergelijke gedragingen. Hierbij zijn auteurs het vaak niet eens over de oorzaken, aanleidingen en faciliteiten die aan de grondslag liggen. Wel erkennen de verschillende auteurs allemaal het probleem van de afwezigheid van een ‘grand theory’ en de schaarste van empirische studies terwijl theoretische studies in overvloed aanwezig zijn. Radicalisering wordt gezien en geïnterpreteerd als een stapsgewijs proces. Personen gaan namelijk niet plots van de ene dag op de andere gaan radicaliseren, men wordt als het ware niet plotseling wakker als radicaal, extremist of terrorist. Dit proces is langdurig, gelaagd en veelvormig. (Buis, Demant, & Hamdy, 2006) Vanuit radicaliseringstheorieën tracht men vaak een profiel op te maken van ‘de radicaal’ of ‘de terrorist’. Dit is echter onbegonnen werk vanwege de veelheid en complexiteit aan factoren die een rol spelen gedurende het gehele proces. Uitspraken zoals ‘one size does not fit all’ (Borum, 2011, p.4) of ‘one man’s terrorist is another man’s freedom fighter’ (Schmid, 2011, p.19) vormen hierbij sprekende voorbeelden. Het radicaliseringsproces wordt door Noppe, Ponsaers, Verhage & Easton (2010) dan ook beschreven als een gefaseerd proces, waarbij elke fase gekenmerkt wordt door bepaalde factoren en verschillende paden naar radicalisering. (Noppe et al., 2010) Er wordt op die manier gekozen voor meerdere valabele theorieën en modellen aangezien, net zoals bij verklaringen van gewone criminaliteit, geen enkele van deze theorieën een allesomvattend antwoord kan bieden. Daarbij moet men steeds in gedachten houden dat er meerdere radicaliseringsprocessen en profielen bestaan en bijgevolg aangereikte theorieën en modellen ter verklaring steeds een simplificering van de realiteit inhouden. (Noppe, 2011)
2. Theorieën Bij het bepalen van welke theorieën waardevol en van groot belang zijn in de literatuur werd er gesteund op het werk van Victoroff. (2005) Hij publiceerde een meta-analyse over de verschillende theorieën dat zich gevestigd hebben in de wetenschappelijke literatuur ter verklaring van radicalisering en terrorisme. Naast de meta-analyse van Victoroff, werd ook 43
deels gebruik gemaakt van de helder gestructureerde indeling van deze theorieën zoals opgemaakt in het eindrapport van Noppe, Ponsaers, Verhage & Easton. (2010) Deze maken een onderscheid naar verschillende strekkingen, waarin de verscheidene theorieën kunnen worden ondergebracht. Dit alles wordt in navolgend overzicht beknopt weergegeven. Hierbij valt ook meteen op dat veel van deze theorieën samenvallen met de etiologische criminologie ter verklaring van algemeen afwijkend en misdadig gedrag. 2.1.
Karakteristieken van individuen of groepen
Theorieën onder deze strekking trachten na te gaan welke kenmerken eigen zijn aan personen of groepen die radicaliseren. Deze zijn te plaatsen binnen de psychologische stromingen in de wetenschappelijke literatuur. 2.1.1. Psychopathologische theorie
Deze theorie stelt dat radicalen, extremisten en terroristen
in wezen ‘anders’ zijn in
vergelijking met de doorsnee burger, doordat zij geestesziek zouden zijn. Studies met betrekking tot deze hypothese hebben echter reeds aangetoond dat radicalen op psychopathologisch vlak niet verschillen van niet-radicalen. Bijgevolg gaat deze theorie ook niet op om radicalisering te verklaren. 2.1.2. Identiteitstheorie
Hierbij verklaart men het radicaliseringsproces vanuit de zoektocht van personen naar (sociale) identiteit, vanuit het verlangen om bij een groep te horen. Het zou daarbij in de eerste plaats om personen gaan met een gebrek aan zelfwaarde die bijgevolg op zoek zijn naar persoonlijke identiteit. Binnen de wetenschappelijke literatuur is er echter geen empirische evidentie te vinden voor deze theorie als ultieme verklaring voor radicaliseringstendensen. 2.1.3. Novelty-seeking theorie
De hypothese in deze theorie stelt dat de personen die radicaliseren, dit doen voor de spanning en adrenaline, ‘voor de kick’. Deze zoektocht naar ‘nieuwigheden’ zou voornamelijk voorkomen in de late adolescentie. Opnieuw is er echter geen empirische evidentie te vinden voor deze theorie binnen de wetenschappelijke literatuur als ultieme verklaring om te radicaliseren. 2.2.
Subjectieve rechtvaardigingsgronden
Deze theorieën hebben te maken met hoe radicaliserende personen of groepen zelf de situatie waarnemen en begrijpen. Vanuit hun subjectieve beleving van de realiteit, rechtvaardigen ze 44
vaak hun gewelddadige acties en gedragingen. De meest waardevolle theorieën die hierbinnen kunnen worden gekaderd zijn de rationele keuze theorie, de frustratie-agressie theorie, de relatieve deprivatietheorie en de onderdrukkingstheorie. 2.2.1. Rationele keuze theorie
Het gehanteerde geweld door terroristen wordt volgens deze theorie gerechtvaardigd vanuit een weloverwogen kosten-baten afweging die gemaakt wordt door radicalen. Bij deze theorie gaat men er vanuit dat radicalen op rationele wijze komen tot dergelijke gedragingen vanuit de kosten-baten analyse om hun doelen te verwezenlijken. De keuze om te radicaliseren kan bijgevolg verklaard worden uit het idee van de rationele keuze die ze maken. Het gaat daarbij echter om een subjectieve perceptie van radicalen waarop ze hun afweging maken en daaruit besluiten dat enkel een gewelddadige oplossing soelaas kan bieden. Hiervoor is echter geen empirische ondersteuning gevonden in de literatuur. 2.2.2. Frustratie-agressie theorie
Volgens deze theorie vormt gewelddadig gedrag bij extremisten en terroristen het resultaat van een opeenstapeling aan meervoudige confrontaties met telkens de negatieve aspecten van zaken, dat zich uiteindelijk uiten in gevoelens van frustraties en onmacht. Empirische studies tonen echter dat frustratie geen noodzakelijke of voldoende voorwaarde vormt om tot gewelddadig extremisme over te gaan. 2.2.3. Relatieve deprivatietheorie
Hierin stelt men dat de subjectieve beleving van deprivatie aan de basis zou liggen van het radicaliseringsproces. Doordat personen hun eigen situatie vergelijken met die van anderen kunnen ze het gevoel krijgen dat ze zich in een gedepriveerde situatie bevinden tegenover die anderen. Deze subjectieve percepties over hun eigen situatie kunnen aanleiding geven tot frustraties, wat op hun beurt, in het verlengde van de frustratie-agressie hypothese, kan leiden tot het overgaan op effectief gewelddadige acties. 2.2.4. Onderdrukkingstheorie
Men zou radicaliseren vanuit het gevoel onderdrukt te worden. Deze personen voelen zich onderdrukt vanuit de subjectieve beleving onrechtvaardig behandeld te worden door onder meer de overheid van het land waarin ze wonen of zich gevestigd hebben. Deze onrechtvaardige behandeling zien ze als een beroving van hun identiteit, veiligheid en vrijheid, wat aanleiding zou geven tot radicalisering.
45
2.3.
Contextuele omstandigheden
Hierin wordt de verklaring voor radicalisering gezocht buiten de radicaliserende personen of groepen zelf. Slechts één (waardevolle) theorie werd in de literatuur gevonden die verklaringen zoekt voor radicalisering binnen deze contextuele omstandigheden. 2.3.1. Sociale leertheorie
De kern van de sociale leertheorie bestaat uit de hypothese dat het socialisatieproces, met daarbinnen het gedrag, aangeleerd wordt door interacties met anderen of door diffusie via de media (het internet, het nieuws, sociale media, enzovoort…). Volgens deze hypothese kan radicalisering volgens dezelfde processen ontstaan. Deze theorie kent veel aanhang binnen de literatuur en het empirisch onderzoek, maar omvat geen voldoende verklaring voor radicalisering op zichzelf. (Noppe et al., 2010) 2.4.
Transformatieve leertheorie
De transformatieve leertheorie is ontwikkeld in de jaren ’90 door Jack Mezirow en wordt gebruikt om te begrijpen hoe veranderingen binnen individuen zich voordoen. Volgens deze theorie ondergaan individuen blijvende gedragsveranderingen door specifieke ‘triggers’ die ervoor zorgen dat het individu kritische reflecties maakt en nieuwe geloofssystemen aanneemt. Binnen deze benadering worden drie fases onderscheiden waarin vijf concepten centraal staan. Deze centrale concepten vormen: - Meaning schemes: de gevoelens en attitudes die aan de basis liggen bij de betekenisgeving van een individu aan een welbepaalde gebeurtenis. - Meaning perspectives: de assumpties van een individu. Deze assumpties zijn gebaseerd op zijn of haar meaning schemes. - Distortions: dit doet zich voor wanneer de assumpties van een persoon niet langer opgaan voor de situatie waarin de persoon zich bevindt. Het gewoonlijke denken en handelen van de persoon gaat hier niet langer op om met de crisis te kunnen omgaan. - Critical reflection: door een welbepaalde trigger, zoals bijvoorbeeld een persoonlijk verlies, ontstaat er een crisis, een dilemma waarbij het individu wordt geconfronteerd met het feit dat er sprake is van distortion. Dit vormt de zogenaamde eerste ‘triggerfase'. Hierop volgend zal het individu nieuwe denk- en handelswijzen uitproberen. Dit vormt de tweede fase, nl.: het proces van verandering.
46
- Process of transformation: na de kritische reflecties, om tegemoet te komen aan de persoonlijke crisis, zal het individu nieuw gedrag vertonen. Dit vernieuwend gedrag kan ofwel zeer plots of langzamerhand voorkomen. Dit vormt de laatste fase, de uitkomstfase. Volgens deze benadering wordt het radicaliseringsproces in het algemeen getriggerd door sociale, politieke en contextuele factoren. Het radicaliseringsproces dat een individu doorloopt daarentegen vindt plaats in de tweede fase. Het gebruik van geweld zou volgens deze benadering plaatsvinden in de laatste fase en zou voortkomen uit de versterking van de nieuwe identiteit door het gevoel ergens bij te horen, geaccepteerd te worden. In het kader van het islamitisch radicalisme kan de islam een nieuw perspectief aanbieden aan individuen als basis voor attitudes en gedragingen. Zo zouden boodschappen van reeds geradicaliseerde individuen een trigger kunnen vormen bij die personen die net op zoek zijn naar nieuwe perspectieven. (Wilner & Dubouloz, 2010) 2.5.
Geïntegreerde theorie van Pauwels
Uit dit beknopt overzicht van de meest gehanteerde en waardevolle theorieën ter verklaring voor radicalisering blijkt al snel dat geen enkele van deze een allesomvattend antwoord kan bieden. Deze vaststelling is tevens logisch als men de complexiteit en gelaagdheid in rekening neemt. Toch blijft een integratie van deze verscheidene theorieën een ‘must’. Een zeer verdienstelijke integratie vormt de geïntegreerde theorie van Pauwels (2014): De
geïntegreerde
theorie
van
Pauwels
vertrekt
vanuit
de
integratie
van
een
ontwikkelingsmodel met een situationeel model. Volgens deze theorie is het effectief religieus (of politiek) gemotiveerd geweld plegen een gevolg van de wisselwerking tussen enerzijds het individu met name: de mate van individuele geneigdheid tot (tolerantie tegenover) het gebruik van geweld, het zoeken van sensatie en de mate van impulsiviteit en anderzijds de blootstelling aan extremistische settings op actieve en/of passieve wijze. Deze theorie tracht daarbij te verklaren waarom bepaalde individuen meer geneigd zijn om gewelddadig extremistisch geweld te ontwikkelen en waarom sommigen in meerdere mate worden blootgesteld aan dergelijke settings. Eén van de centrale oorzaken voor gewelddadig extremisme vormt, volgens deze theorie, het vervreemdingsproces waarbij de persoon vervreemd van de samenleving. Deze vervreemding uit zich in gevoelens van machteloosheid, wantrouwen ten opzichte van democratie en overheid, enzovoort... Dit vervreemdingsproces zou tot slot op zijn beurt beïnvloed worden door twee kenmerken, nl.: de beleving van 47
discriminatiegevoelens en een zwakke sociale integratie of zwakke bindingen met de maatschappij. (Pauwels, 2014)
3. Modellen Naast een heleboel theorieën, zijn er ook heel wat radicaliseringsmodellen aanwezig binnen de literatuur. Hieronder worden de meest valabele weergegeven. De meeste van deze modellen gaan op voor de verklaring van ‘home grown’ radicalisme. De modellen van Borum en Wiktorowicz bevatten bijkomend ook factoren toepasselijk voor situaties in niet-westerse landen. (King & Taylor, 2011) 3.1.
Staircase benadering van Moghaddam
Fathali M. Moghaddam omschrijft het radicaliseringsproces als een getrapt proces waarbij er vijf treden zijn. Elke trede van de trap leidt naar een hogere verdieping en wordt gekenmerkt door welbepaalde factoren die een individu al dan niet kunnen beïnvloeden bij het opklimmen naar een volgende trede voor het bereiken van zijn doel. Bij deze benadering wordt de trap zo gezien dat de treden, in het opklimmen, steeds smaller worden en bijgevolg ook het aantal individuen aanwezig op hogere verdiepingen steeds kleiner wordt. Hoe hoger op de trap, hoe meer het individu geweld legitimeert om zijn doel te bereiken. (King & Taylor, 2011) 3.1.1. Het gelijkvloers
Volgens Moghaddam kan het gebruik van radicaal geweld het best verklaard worden vanuit de centrale psychologische factoren van relatieve deprivatie en subjectieve gevoelens van onrechtvaardigheid. Deze factoren vormen een belangrijke voedingsbodem tot radicalisering. 3.1.2. De eerste verdieping
Sommigen van de individuen op het gelijkvloers gaan een trede omhoog en komen op de eerste verdieping terecht. Deze individuen trachten de gepercipieerde gevoelens van onrechtvaardigheid aan te vechten. Moghaddam stelt dat er hierbij twee factoren zijn die in belangrijke mate het gedrag van individuen op deze trede zullen beïnvloeden, namelijk: de perceptie op hun sociale mobiliteit en op de rechtvaardigheid van de overheid. Hoe groter het gevoel dat er weinig zicht is op sociale mobiliteit van de groep waartoe men behoort op legitieme wijze en hoe minder men het gevoel heeft op een eerlijke, niet-onderdrukte wijze behandeld te worden door de overheid hoe groter de kans dat individuen een verdieping verder omhoog gaan.
48
3.1.3. De tweede verdieping
Bij individuen die zich op de tweede verdieping bevinden is er vaak sprake van verplaatste agressie door de gepercipieerde gevoelens van onrechtvaardigheid. Deze verplaatste agressie, die opkomt in plaats van het aanpakken van de ware oorzaken van hun situatie, blijft echter vaak verbaal. Hierbij spelen leiders een belangrijke beïnvloedende rol in het creëren en stimuleren van een wij- vs. zij-gevoel. Hierdoor krijgen de leden steeds meer het idee dat de ‘anderen’ hen bedreigen en zijn ze steeds meer geneigd om over te gaan tot het gebruik van fysiek geweld. Het zijn bijgevolg deze individuen die zich in verdere mate radicaliseren en op de derde verdieping terecht komen. 3.1.4. De derde verdieping
Op deze derde verdieping zijn volgens Moghaddam voornamelijk jonge mannen aanwezig die samen terrorisme als een moreel en rechtvaardig middel beoordelen om hun doel te bereiken. Hier wordt ook het wij- vs. zij-gevoel versterkt door het uitvergroten en veralgemenen van de verschillen met de ‘anderen’. 3.1.5. De vierde verdieping
Eens individuen zijn opgeklommen tot de vierde verdieping zijn ze in die mate geradicaliseerd dat ze zich aansluiten voor lange(re) tijd bij een terreurorganisatie waarbij ze ook meteen een specifieke rol krijgen toebedeeld. Op dit niveau is er sprake van sterk dualistische visies zoals wij vs. zij of goed vs. slecht. Daarenboven is er een sterk geloof in de legitimiteit van de organisatie en de middelen die het gebruikt om hun doelen te bereiken. 3.1.6. De vijfde verdieping
Het kleine aantal individuen die ook de vijfde en laatste verdieping bereiken zijn diegenen die ook effectief gewelddadige terroristische gedragingen stellen. Aangezien alle outsiders gezien worden als vijanden zijn deze individuen ook in staat om geweld te plegen tegen burgers. (King & Taylor, 2011; Pauwels, 2014) 3.2
Piramidale model van Mc Cauley en Moskalenko
Mc Cauley en Moskalenko omschrijven het radicaliseringsproces aan de hand van een piramide waarbij de mate van radicalisering steeds toeneemt wanneer men zich dichter naar de top toe beweegt. De verschillende niveaus van de piramide weerspiegelen diverse vormen van radicalisering die gekarakteriseerd worden door de overtuiging, gevoelens en gedragingen die het individu stelt. Daarnaast stellen ze dat hoe meer een individu gelooft in de ideologie en 49
legitimiteit en zich betrokkener voelt bij de radicale groepering, hoe groter de kans op radicaliserend gedrag. Dit gaat gepaard met een toenemende tijdsinvestering in de groep en het vertonen van gewelddadig gedrag. In hun piramidale model onderscheiden ze vier niveaus: 1. Aan de basis van de piramide vinden we de zogenaamde ‘sympathisanten’. Deze ondersteunen het ultieme doel van de groep maar keuren het gebruik van gewelddadige acties af om dit doel te bereiken. Het is op dit niveau dat we de meeste individuen vinden. 2. Volgens Mc Cauley en Moskalenko bevinden op dit niveau de ‘aanhangers’ of ‘medestanders’ zich. Deze individuen beoordelen het gebruik van gewelddaden in het bereiken van hun doelen als legitiem, maar gaan niet zelf over tot het stellen van dergelijke gedragingen. 3. Op het derde niveau bevinden zich de ‘activisten’. Ook deze individuen rechtvaardigen het gebruik van geweld, maar gaan zelf niet over tot gewelddaden. Het grootste verschil met de aanhangers is dat ze actief voor de groep opkomen door een grote inzet. Het is tevens onder deze activisten dat volgens Mc Cauley en Moskalenko potentiële nieuwe leden te rekruteren vallen. 4. Aan de top van de piramide tot slot bevinden zich die personen die ook zelf daadwerkelijk gewelddadig gedrag vertonen. Zij worden omschreven als ‘radicalen’. Deze groep is echter al veel kleiner in vergelijking met de groep aan de basis van de piramide. De toenemende mate van radicalisering en de daarmee gepaard gaande achterliggende processen komen in belangrijke mate overeen met de sociaal-psychologische processen die Moghaddam omschrijft in zijn getrapt model (supra). (Noppe et al., 2010) 3.3.
Vraag- en aanbod model van Collin Mellis
Mellis vertrekt in zijn vraag-en aanbod model vanuit de stelling dat binnen de samenleving personen zich soms gefrustreerd, gediscrimineerd, onbegrepen, onderdrukt, vernederd of vervreemd voelen. Deze confrontaties kunnen echter de persoon aanzetten tot een zoektocht naar antwoorden op deze negatieve emoties. Meestal worden deze antwoorden gezocht binnen de maatschappij zelf. Echter, wanneer het individu zich niet langer kan vinden in de vigerende normen, waarden en ideologieën binnen de maatschappij, kan die persoon zich onttrekken aan
50
die maatschappij en bijgevolg ergens anders naar antwoorden zoeken. Dit wordt door Mellis omschreven als ‘de vraag’. Naast de vraagzijde is er tegelijk ook een continue aanbodszijde van radicale ideologieën die op zoek gaat naar die personen die op zoek zijn naar antwoorden buiten de conventionele maatschappij en hen bijgevolg tracht te beïnvloeden en rekruteren. Daarbij speelt de aanbodszijde sterk in op de voedingsbodem om te radicaliseren. Gevoelens van frustraties, discriminatie, vernedering, vervreemding, enzovoort… worden gezien als factoren die kunnen dienen als voedingsbodem voor radicalisering. Door het uitvergroten van categorische denkbeelden stimuleren ze het wij- vs. zij-gevoel. Uiteraard zijn mensen niet zomaar ontvankelijk voor deze radicale en extremistische ideologieën van de aanbodszijde en komen ze uiteraard niet zomaar automatisch in contact hiermee. Daarom moet er volgens Mellis eerst een zogenaamde ‘cognitieve opening’ ontstaan zodat een individu ontvankelijk wordt voor dit gedachtegoed. Deze cognitieve opening ontstaat bijgevolg wanneer het individu geconfronteerd wordt, met wat Mellis noemt, een crisis waarbij die confrontatie de persoon ertoe aanzet om zich open te stellen voor nieuwe eventueel niet-conventionele ideeën. (Noppe et al., 2010) 3.4.
Borum’s Pathway
In het model van Borum wordt het radicaliseringsproces omschreven als een psychologisch pad waarbij het individu vier fases doorloopt bij het ontwikkelen van een ideologie dat gewelddadig (terroristisch) gedrag legitimeert. Dit model omschrijft de opeenvolgende fases als lineair en progressief. De eerste fase omschrijft Borum als ‘it’s not right’. Individuen in deze fase voelen zich gedepriveerd op sociaal en economisch vlak. Hun situatie is niet correct en ongewenst. In de navolgende tweede fase ‘it’s not fair’ gaan de individuen hun situatie vergelijken met de situatie van anderen waarbij ze zich benadeeld voelen. Ze stellen dat er sprake is van grote ongelijkheid en oneerlijkheid. Vervolgens in de derde fase ‘it’s your fault’ wijzen de individuen hun onterechte, benadeelde situatie toe aan een bepaalde groep die zij verantwoordelijk achtten voor hun achtergestelde situatie. Tot slot in de laatste fase demoniseren ze alle leden behorend tot de verantwoordelijke groep. Deze groep wordt gezien als homogeen en slecht. Het is in dit laatste stadium dat de groep wordt gezien als de vijand en geweld als legitiem middel wordt beoordeeld. (King & Taylor, 2011)
51
3.5.
Model van Wiktorowicz
Wiktorowicz omschrijft in zijn model vier processen, die een persoon doorloopt en uiteindelijk resulteert in het zich aansluiten bij een islamitische extremistische groepering. Het eerste proces vormt de ‘cognitieve opening’ en komt in grote mate overeen met de cognitieve opening zoals gebruikt door Mellis in zijn model. Door het ervaren van een persoonlijke crisis dat zich kan voordoen door de confrontatie met bijvoorbeeld gevoelens van frustraties, discriminatie of het verliezen van een job is er een grotere kans dat het individu meer open komt te staan voor radicale, extremistische ideeën, waarvoor het individu voorheen niet ontvankelijk was. Het tweede proces wordt omschreven als ‘religious seeking’. In deze tweede fase wordt het individu nu ook verder ontvankelijk voor religie. Hierdoor komt hij of zij ook in contact met visies van extremistische islamitische bewegingen. Wanneer het individu deze extreme visies verder gaat exploreren kan hij in de volgende derde fase terecht komen. Het derde proces vormt de ‘frame alignment’ en verwijst naar het proces waarbij het individu de extremistische denkbeelden van een islamitisch extremistische groepering gaat vereenzelvigen met zijn eigen denkbeelden. Het laatste en vierde proces tot slot wordt omschreven als ‘socialization en joining’. Hierbij gaat het individu lid worden van de groepering en wordt volledig gesocialiseerd binnen de groep door onder meer het overnemen van de groepsidentiteit. (King & Taylor, 2011) 3.6.
Dynamisch lifecourse developmental ontwikkelingsmodel
In dit model van Noppe, Ponsaers, Verhage en Easton (2010) wordt het radicaliseringsproces omschreven als dynamisch, waarbij niet iedereen in dezelfde mate radicaliseert en het proces moet worden opgevat als niet-lineair, aangezien niet iedereen verder radicaliseert tot een extremist of terrorist. Dit model wordt voorgesteld in een piramide en is in sterke mate een integratie van de modellen van Moghaddam, Mc Cauley en Moskalenko en Mellis enerzijds en het rekruteringsproces anderzijds. Het radicaliseringsproces wordt omschreven als een continuüm bestaande uit drie fasen: ‘radicalisme’, ‘extremisme’ en ‘terrorisme’. De eerste fase aan de basis van de piramide vormt radicalisme. Hier vinden we de grootste groep, namelijk de zogenaamde sympathisanten en aanhangers. Het is in deze fase waarbij individuen zich onderdrukt en onrechtvaardig behandeld voelen, dat ze gefrustreerd worden 52
en op zoek gaan naar oplossingen in alternatieve, radicale visies. Meestal gebeurt dit op een legitieme wijze en keuren individuen het gebruik van geweld af. Er is sprake van een ‘natuurlijke weerbaarheid’ tegenover geweld. Mc Cauley en Moskalenko spreken hierbij over sympathisanten. Echter, wanneer er zich bovenop de alreeds aanwezige frustraties een persoonlijke crisis voor het individu voordoet kan dit een trigger vormen waardoor geweld wel gerechtvaardigd wordt. Deze groep is wat Mc Cauley en Moskalenko de aanhangers noemen in hun model. Het legitimeren van gewelddaden door deze individuen wil echter niet betekenen dat deze individuen ook daadwerkelijk zelf overgaan tot het gebruik van geweld. Deze eerste fase valt samen met de eerste van het rekruteringsproces. Hier worden potentiële rekruten gespot. Wanneer individuen het gebruik van geweld legitimeren is de kans groot dat ze steeds meer de ideologie waarin ze geloven de enige juiste vormt en dat deze idealen enkel bereikt kunnen worden via gewelddaden. Deze individuen zijn bijgevolg verder geradicaliseerd tot de tweede fase van extremisme. In vergelijk met de eerste fase is de groep die deze tweede fase bereikt veel kleiner en bijgevolg ook meer gelijkgezind. Ook hebben deze groepen een verborgen karakter, doordat ze praktisch niet zichtbaar zijn binnen de samenleving. Deze fase valt samen met de tweede fase van het rekruteringsproces, namelijk: de indoctrinatie. Individuen of groepen die verder radicaliseren komen vervolgens in de laatste, derde fase terecht van terrorisme, waarbij individuen zelf ook overgaan tot gewelddaden. Deze top van de piramide bestaat echter uit een klein aantal individuen en vormt eerder de uitzondering dan de regel. Deze groep is volledig verborgen binnen de samenleving. Deze laatste fase valt ook samen met de laatste fase van het rekruteringsproces, namelijk: de afronding waarbij men voorbereidingen treft, trainingskampen doorloopt enzovoort… (Noppe et al., 2010)
4. Conclusie In deze niet-exhaustieve beschouwing van belangrijke theorieën en modellen binnen de literatuur betreffende het radicaliseringsproces wordt het duidelijk dat de verscheidene theorieën en modellen vaak vanuit verschillende hoeken zijn opgezet, andere factoren onderstrepen als voedingsbodem en tevens ook radicalisering verschillend opvatten. Zo ziet Moghaddam in zijn model radicalisering als een proces terwijl Mc Cauley en Moskalenko radicalisering omschrijven als een organisatiemodel, met verschillende niveaus van organisatie en radicalisering. Mellis kadert in zijn model radicalisering dan weer als een tijdsgebonden aspect tussen vraag- en aanbod. (Noppe et al., 2010) Toch zien we ook 53
belangrijke overlappingen tussen de diverse theorieën en modellen, zoals aangetoond wordt in de geïntegreerde theorie van Pauwels (2014) en het dynamisch lifecourse developmental ontwikkelingsmodel van Noppe, Ponsaers, Verhage en Easton (2010).
54
Deel 2: Het radicaliseringsproces In het tweede deel van deze verhandeling wordt toegespitst op het radicaliseringsproces. Aan de hand van de volgende vier hoofdstukken wordt getracht om een antwoord te formuleren op de eerste vijf onderzoeksvragen. In hoofdstuk vier wordt ingegaan op de profilering van de personen en onder welke omstandigheden zij meer kwetsbaar zijn om te radicaliseren. Vervolgens wordt in hoofdstuk vijf gekeken naar het radicalisme. Daarbij wordt nagegaan wat de voornaamste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten zijn om te radicaliseren. Nadien wordt in hoofdstuk zes ingegaan op het gewelddadig extremisme. Ook hier zal worden nagegaan wat de voornaamste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten zijn die een stimulans vormen om over te gaan tot gewelddadig extremisme. Hierbij zal gefocust worden op individuen gevestigd in Europa, al dan niet met een etnische achtergrond die kwetsbaar zijn om zich open te stellen voor radicaal en/of extremistisch gedachtegoed. Tot slot wordt in hoofdstuk zeven een terugkoppeling gemaakt naar de meest valabele theorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur, zoals besproken in het eerste deel, aan de hand van het beeld opgemaakt uit de voorafgaande hoofdstukken in dit deel.
55
Hoofdstuk 4: Profilering 1. Inleiding “It is probably impossible to profile a future terrorist, but there are several indicators to be aware of. The specific radicalization process of individuals differs but it also shows similarities”. (Precht, 2007, p.12) Sinds het laatste decennium zijn er heel wat studies die zich hebben toegespitst op het profileren van radicalen, extremisten of terroristen. Wie zijn ze, wat is hun achtergrond, enzovoort… zijn vaak gestelde vragen waarop steeds gefocust wordt. Uiteraard bestaat er niet iets zoals ‘de terrorist’ waarbij alle personen die radicaliseren éénzelfde pad bewandelen en dit doen vanuit dezelfde drijfveren. Zo is het onmogelijk om een objectief demografisch beeld te bekomen dat van toepassing is op alle radicalen. (Pauwels, Schils, & Verhage, 2012) De praktijk toont namelijk dat dit proces uiterst complex en divers is. Daarbij zouden ook de karakteristieken van radicalen of extremisten vaak in sterke mate afhangen van de karakteristieken eigen aan de groep waartoe ze behoren. (Buis et al., 2006) Hoewel het radicaliseringsproces persoonlijk is en dus verschilt van individu tot individu toont de praktijk ook dat er bepaalde personen zijn, die zich in welbepaalde omstandigheden bevinden, die een grotere kwetsbaarheid vertonen om te radicaliseren, beïnvloedt vanuit islamitische ideologieën. Deze kenmerken (zijnde niet-exhaustief) worden hieronder uiteengezet.
2. Kwetsbare personen In de praktijk zien we dat een bepaalde groep van personen een grotere kwetsbaarheid vertoont om zich open te stellen voor islamitisch geïnspireerde radicale ideologieën. Dit wil uiteraard niet zeggen dat elk individu, behorend tot deze groep, ook effectief zal radicaliseren. Meer nog, slechts een klein aantal van deze groep zal verstrengeld geraken in een radicaliseringsproces. 2.1.
Geslacht
In het algemeen bestaat de overgrote meerderheid van individuen die radicaliseren uit mannen. (Arts & Butter, 2009; Buis et al., 2006; Van Leeuwen, 2005) Ook de talrijke beelden dat circuleren op sociale media tonen in grote mate mannelijke strijders. Dit wil echter niet zeggen dat vrouwelijke radicalen onbestaande zijn, al komt het wel in geringere mate voor. 56
De laatste jaren, in het klimaat van de Arabische Lente, zou deze populatie van radicaliserende vrouwen wel zijn toegenomen. (Arts & Butter, 2009) Heel wat lidstaten binnen de Europese Unie rapporteerden dan ook een waarneembare stijging in 2014 van het aantal vrouwen die zijn afgereisd naar conflictgebieden. (European Police Office, 2015) 2.2.
Leeftijd
De praktijk toont dat de leeftijd waarop individuen radicaliseren zeer gevarieerd en uiteenlopend kan zijn. Onderzoeken tonen echter aan dat jonge adolescenten tussen de leeftijd van vijftien en dertig jaar het meest kwetsbaar zijn en openstaan voor radicaal gedachtegoed. Binnen deze categorie is er een piek waarneembaar bij individuen rond de leeftijd van twintig jaar. (Arts & Butter, 2009; Buis et al., 2006; Van Leeuwen, 2005) De laatste jaren doet er zich echter een alarmerende trend voor in Europa waarbij ook individuen op een zeer jonge leeftijd radicaliseren en zelfs afreizen naar conflictgebieden. Sommigen van hen zijn slechts kinderen waarbij de jongste (gekende) Belgische Syriëstrijder, die zelfstandig vertrok, amper dertien jaar oud was. (Coolsaet, 2015b) 2.3.
Etnische achtergrond
Omtrent de etnische achtergrond van individuen die radicaliseren, is er sprake van een grote diversiteit. Radicalen, extremisten en terroristen vormen een lappendeken rijk aan verschillende afkomsten, culturen en religies. (Buis et al., 2006) Opvallend is dat een groot deel van de personen die de salafistische of jihadistische ideologie aanhangen geboren en opgegroeid zijn in Europa. (Bakker, 2011; Rodrigues & van Donselaar, 2010) Het gaat hier dan vaak over moslims wiens ouders of grootouders geïmmigreerd zijn vanuit islamitische landen naar het westen in de tweede helft van de 20e eeuw. Deze jonge moslims, intussen behorend tot de tweede of derde generatie migranten, blijken makkelijker aangetrokken tot dergelijke niet-conventionele ideeën. (Bakker, 2011; Precht, 2007; Van Leeuwen, 2005; Vanobbergen, 2015) Naast Europeanen met een etnische achtergrond zijn er vandaag ook steeds meer westerlingen die zich bekeren tot de islam (of toch tot de selectie van paragrafen passend binnen de extremistische ideologie) en zich aansluiten bij de jihadi-beweging. (Nesser, 2010) Daarbij zouden bekeerlingen vaak een belangrijke en soms zelfs leidende rol spelen binnen radicale groeperingen. (Rodrigues & van Donselaar, 2010)
57
Er moet echter uitermate voorzichtig en kritisch worden omgegaan met dit etnisch profileren. Zo stelt Bovenkerk (2009) dat door het hanteren van verkeerde indicatoren en diffuse termen stereotypering in de hand kan worden gewerkt en dat bijgevolg diegenen die een bedreiging vormen onzichtbaar worden door het viseren van de gehele etnische (moslim)gemeenschap. Ook ongewilde effecten zoals zondebokmechanismes en ‘self fulfilling prophecy’ worden hiermee gestimuleerd. (van der Woude, 2009) 2.4.
Opleiding
Over het opleidingsniveau van individuen die radicaliseren zijn onderzoekers het niet eens. Sommige onderzoeken tonen aan dat de meerderheid van deze, vaak tweede of derde generatie moslimmigranten, laag geschoold en/of werkloos zijn terwijl anderen dan weer cases aanhalen van hoog geschoolden en individuen die hoog aanzienbare functies bekleden. Meestal zijn dergelijke onderzoeken echter gebaseerd op relatief kleine samples waarvan de resultaten niet altijd significant of generaliseerbaar zijn. 2.5.
Religie
Individuen kwetsbaar voor islamitisch geïnspireerde radicale ideologieën zijn meestal zelf moslim. Het gaat hier in de eerste plaats vaak om jonge adolescenten, behorend tot de tweede of derde generatie migranten die zich gevestigd hebben in Europa. Zo komen de meesten van hen uit traditionele islamitische families waarbij ze worden opgevoed als moslim maar hierbij niet zo veel belang hechten aan hun geloof. (Van Leeuwen, 2005) Sommige studies stellen dat deze jongere generatie westerse moslims op zoek zijn naar hun ware identiteit doordat ze moeite hebben om hun westerse identiteit te laten samenvallen met hun roots. Daarbij verkiezen veel van deze jonge moslims, in tegenstelling tot hun ouders of grootouders, opnieuw voor een striktere interpretatie en naleving van de islam. (AIVD, 2014b; Bartlett, Birdwell, & King, 2010) Ook zien we steeds meer westerlingen zonder islamitische achtergrond radicaliseren. (Buis et al., 2006) Deze bekeerlingen zijn vaak ‘dummies’ binnen de wereld van de islam en weten dan ook vaak bitter weinig over de echte islam en beperken zich voornamelijk tot die doctrines en interpretaties zoals uitgedragen door de huidige jihadi-beweging. 2.5.1. Rol van de islam binnen het islamitisch radicalisme
Zoals eerder aangehaald is er een belangrijk onderscheid te maken tussen de islam als wereldreligie en het misbruik van islamitische teksten en doctrines door jihadi’s. Zo zijn de netwerken van Al Qaida, Jabhat al-Nusra en IS in de eerste plaats een politiek discours, 58
verpakt in een idyllisch beeld van een heilige oorlog voor de herstichting van het Kalifaat en om een einde te maken aan de gepercipieerde onderdrukking van de moslimgemeenschap. (Aerts & Nawas, 2015) Radicalen, geïnspireerd vanuit de islam, hebben vaak niet enkel en alleen religieuze drijfveren. Ook politieke en/of sociaal culturele drijfveren zouden in kleine of grote(re) mate steeds meespelen, waardoor religie aldus niet de meest prominente oorzaak vormt. (Buis et al., 2006; Pedahzur & Perliger, 2009) Zo stellen De Graaf, De Poot en Kleemans (2009) dat radicalisering zich als een soort van tegencultuur kan ontwikkelen en verder kan ontplooien waarbij de religieuze dimensie pas in een later stadium een echte betekenis krijgt. (de Graaff et al., 2009) Dit zorgt ervoor dat de motieven van deze groeperingen vaak onduidelijk zijn en er verwarring optreedt bij het achterhalen of bepaalde politieke doelstellingen voortkomen vanuit religieuze opvattingen of dat religie net gebruikt wordt om zo bepaalde politieke doelstellingen te bereiken. (van de Linde & Rademaker, 2010) Ook is het bijzonder moeilijk na te gaan in welke mate religie aanzet tot gewelddaden. (Bartlett et al., 2010) Een groot deel van de Syriëstrijders hebben vaak een zeer gelimiteerde kennis over de islam. (Brachman, 2009) Door een slimme strategie van radicale groeperingen zoals IS wordt er ingespeeld op gevoelens van onderdrukking, frustraties en discriminatie bij vele moslims die nog scherper geworden zijn sinds de start van de Arabische Lente. Het islamitisch radicalisme heeft dus eigenlijk zeer weinig te maken met de islam op zich. Zo stelt Midden-Oosten deskundige Paul Aerts dat de golf van jihadi-terrorisme fundamenteel niet zoveel verschilt met de extreemlinkse beweging uit de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw. Het gaat om ‘woede met een islamitisch sausje eroverheen’. (Coolsaet, 2015b, p.8)
3. Kwetsbare omstandigheden Naast een aantal vaak waarneembare kenmerken bij personen die radicaliseren, zijn er ook een aantal omstandigheden, die er opnieuw voor zorgen dat ze zich in een meer kwetsbare positie bevinden ontvankelijk te zijn voor islamitisch geïnspireerde radicale ideologieën. Uiteraard gaan individuen die zich in deze omstandigheden bevinden niet automatisch radicaliseren. Deze contextuele factoren staan los van het individu en hebben voornamelijk betrekking op demografische, sociaal-economische en (geo) politieke zaken zowel op het nationale als internationale niveau. Afhankelijk van de wijze waarop deze worden gezien en geïnterpreteerd door het individu kunnen deze contextuele factoren in grote of kleine mate meespelen in het radicaliseringsproces. (Pauwels, 2014) 59
3.1.
Sociaal economische status
De sociaal economische status van de groep waartoe individuen behoren wordt regelmatig aangehaald binnen de wetenschappelijke literatuur bij het verklaren van de oorzaken om te radicaliseren. Vaak wordt er automatisch vanuit gegaan dat radicalen, extremisten en terroristen deel uitmaken van een groep met een lage sociaal economische status. Vanuit deze depriverende situatie en de daaruit vaak volgende frustraties zouden ze bijgevolg meer aangetrokken worden tot alternatieve ideologieën. Net zoals over het opleidingsniveau zijn onderzoekers het echter ook niet helemaal eens over de sociaal economische status waartoe radicaliserende individuen vaak behoren, vanwege een grote variëteit bij de verschillende cases. Onderzoek toont wel aan dat jihadisten in Europa meestal zouden behoren tot een lage klasse of lage middenklasse. Slechts in sommige cases zijn ze afkomstig uit een hogere klasse. (Bakker, 2011) Zo kunnen deze omstandigheden van een depriverende status soms in belangrijke mate meespelen, als één van de factoren, bij het zich bewegen richting radicale ideologieën. (AIVD, 2014b; Weggemans, Bakker, & Grol, 2014) Bakker (2011) waarschuwt echter dat men bij het interpreteren van dergelijke empirische studies naar de sociaal economische status van individuen steeds moet opletten. Aangezien vele van deze individuen behoren tot een tweede of derde generatie migranten kan het zijn dat door deze achtergrond de resultaten van het onderzoek vertekend worden door de algemeen lagere sociaal economische status kenmerkend aan migranten die zich vestigen in Europa. (Bakker, 2011) 3.2.
Omgevingskenmerken
De omgeving waarin men zich dagelijks bevindt, kan in belangrijke mate bijdragen aan de ontvankelijkheid voor radicale ideeën. Zo kunnen lokale situaties en globale trends frustraties oproepen en zorgen voor gevoelens van onrechtvaardigheid, die op hun beurt kunnen bijdragen aan de openheid tegenover een bepaalde ideologie. (Rodrigues & van Donselaar, 2010) Deze situaties en trends als voedingsbodem staan los van gedragingen door het individu of de staat en zijn voornamelijk socio-economische factoren zoals armoede, sociale ongelijkheid, werkloosheid, enzovoort… en vallen bijgevolg dus samen met de sociaal economische status van de groep waartoe men behoort. Maar ook globale trends zoals overbevolkingsproblemen, vergrijzing en polarisatie zouden leiden tot irritaties. (Pauwels, 2014) Zo zou volgens een onderzoek in Rotterdam een versterkte polarisatie tussen moslims en niet-moslims aan de basis liggen van radicalisering, waarbij bijgevolg niet radicalisering, 60
maar wel de culturele scheiding tussen bevolkingsgroepen het cruciale probleem vormt. (Notten & Witte, 2011) Naast publieke plaatsen zoals sportclubs, cafés, scholen, immigrante centra enzovoort… zijn er ook een aantal specifieke plaatsen stimulerend in het aannemen van radicale gedachten, meer bepaald: moskeeën, gevangenissen en de virtuele wereld van het internet. (Nesser, 2010; Van Leeuwen, 2005) Deze plaatsen steunen meteen de stelling van vele onderzoekers dat radicalisering in eerste plaats een groepsproces vormt. (Buis et al., 2006) Hierbij gaat het vaak om kleine groepen waarbij leden veel tijd met elkaar doorbrengen waardoor er na verloop van tijd een gedeelde sociale identiteit ontstaat. Vervolgens zijn de gematigde leden steeds meer geneigd om de ideeën en standpunten van radicale leden over te nemen. (Pauwels, 2014) 3.2.1. Gevangenissen
Gevangenissen blijken een zeer effectieve setting te vormen om te radicaliseren. (European Police Office, 2015) Het zijn in de eerste plaats vaak moslims die binnen de gevangenismuren ontvankelijk lijken te worden voor het gedachtegoed van islamitisch radicale en extremistische predikers. Deze zitten op hun beurt vaak in de gevangenis door hun banden met terroristische netwerken of hun participatie bij het treffen van voorbereidingen voor terroristische gewelddaden. Het is echter niet zo dat wanneer men tijdens het uitzitten van de straf meer belang hecht aan geloof, ongeacht de religie, dat men automatisch zal vervallen in radicale of zelfs extremistische geloofssystemen. Zo zoeken vele gevangenen een toevlucht in het geloof tijdens hun detentie. (Van Leeuwen, 2005) 3.2.2. Moskeeën
Ook moskeeën blijken een vruchtbare omgeving voor rekruteurs om potentiële leden te radicaliseren en mobiliseren, door op charismatische wijze op hen in te spelen. Intussen is het gebruik van moskeeën als decor voor rekrutering in veel West-Europese landen in grote mate afgenomen, mede dankzij de getroffen maatregelen en alertheid van politieke leiders. (Van Leeuwen, 2005) 3.2.3. Het internet
De virtuele wereld van het World Wide Web biedt heel wat mogelijkheden bij het aantrekken van mogelijke nieuwe leden. Zo heeft vandaag bijna iedereen, praktisch overal internet. Door de vrije toegang tot honderden radicale en extremistische jihadi-websites en platforms kunnen individuen die geïnteresseerd zijn (maar enigszins nog twijfelen en een terughoudende positie innemen) in alle anonimiteit research doen en hun meningen delen. (Van Leeuwen, 2005) 61
Daarbij worden de ervaren frustraties van deze individuen luidkeels bevestigd door gelijkgezinden op extremistische websites en platforms. (Pauwels, 2014) Deze gevoelens worden vervolgens versterkt doordat ze zich via het internet makkelijker identificeren met deze gelijkgezinden. (Arts & Butter, 2009) Zo is er sprake van een geleidelijke radicalisering die zich online voordoet. Ook wordt het voor rekruteurs makkelijker om potentiële rekruten te onderscheiden en hen vervolgens aan te spreken en te bewerken via de virtuele weg. (Van Leeuwen, 2005) Op deze manier kan het internet voor sommige potentiële rekruten stimulerend werken doordat het een lage(re) drempel biedt tot radicaal en extremistisch gedachtegoed. Het zouden in de eerste plaats voornamelijk adolescenten zijn die kwetsbaarder zijn om online te radicaliseren. Zij zijn vaak nog op zoek naar zichzelf en bezig met het creëren van een eigen identiteit waardoor velen van hen ook gaan experimenteren en op zoek gaan naar hun grenzen. De brede waaier aan experimentele, alternatieve en non-conventionele ideeën aanwezig op nieuwe sociale media9 kan dit proces voor het individu simplificeren. Zo kan nieuwe sociale media radicalisering bevorderen door de beschikbaarheid van het internet waarbij men makkelijk kan worden blootgesteld aan radicale ideologieën enerzijds en doordat het makkelijker is om sociale contacten te leggen ‘online’ anderzijds. (Pauwels et al., 2012)
4. Conclusie Zoals de quote in de inleiding aangeeft is het onmogelijk om toekomstige radicalen, extremisten en terroristen te herkennen en ze allemaal onder één profiel te plaatsen. Toch zien we dat er een aantal kenmerken vaak terugkomen bij de overgrote meerderheid van individuen die kwetsbaar zijn of zich in een kwetsbare positie bevinden om zich open te stellen voor deze islamitisch geïnspireerde radicale ideologieën. Zo blijkt uit onderzoek dat deze populatie voornamelijk uit jonge mannen bestaat, waarvan de meesten rond de leeftijd van twintig jaar zijn. Daarbij zouden velen van hen behoren tot de tweede of derde generatie moslimmigranten in Europa. Een groot aantal van hen zijn dus geboren en opgegroeid in Europa, maar hun oorspronkelijke roots liggen in de islamitische wereld. Hoewel zij opgevoed zijn als moslim, is er vaak sprake van weinig belangstelling voor hun geloof tijdens het opgroeien. Eens in de adolescentie hebben velen van hen moeite met het zoeken naar een evenwicht in hun dubbele identiteit, waarbij ze op zoek gaan naar een 9
Nieuwe sociale media verwijst naar sociale netwerksites zoals Twitter en Facebook, naar het continue ‘sharen’ van foto’s en filmpjes via apps zoals snapchat, swarm, enzovoort… die vandaag op een zeer indringende wijze en wereldwijd aanwezig zijn sinds de opkomst van de smartphones. (Pauwels & Schils, 2014)
62
nieuwe identiteit. Hierbij kiezen ze vaak voor een heraansluiting met hun geloof door de islam op een strenge, striktere wijze na te leven zoals wordt gepromoot door jihadisten. Sinds de conflicten en navolgende chaos in de Arabische wereld doet er zich wel een alarmerende trend voor waarbij, naast een stijging van het aantal geradicaliseerde mannelijke vertrekkers, heel wat Europese landen ook een stijging rapporteren in het aantal vrouwelijke vertrekkers en het aantal vertrekkers die minderjarig zijn. Omtrent het opleidingsniveau van individuen die kwetsbaar zijn voor radicalisering zijn er geen eenduidige resultaten terug te vinden binnen de wetenschappelijke literatuur. Hoewel ze vertrekken vanuit islamitische teksten en doctrines heeft dit bitter weinig te maken met de islam op zich. Aangezien het hier een zeer selectief, interpretatief gebruik betreft hebben vele geradicaliseerde jihadi’s zeer weinig kennis over de echte islam en zijn betekenissen. Deze selectie maakt deel uit van een verborgen maar zeer goed uitgewerkte strategie door groeperingen zoals IS, waarbij hun drijfveren meer politiek en sociaaleconomisch van aard zijn, in plaats van religieus. De sociaal economische status wordt vaak aangehaald als een belangrijke stimulator bij het radicaliseren. Onderzoek zou aantonen dat westerse jongeren, behorend tot de tweede of derde generatie moslimmigranten, voornamelijk zouden behoren tot een lagere klasse in Europa. Hierbij moet men echter rekening houden met de mogelijke vertekening van de resultaten door de reflectie van de lage sociaal economische status typerend aan vele immigranten in Europa op de onderzoeksresultaten. Tot slot kan de dagdagelijkse omgeving waarin individuen zich bevinden ook bijdragen aan het radicaliseringsproces. Deze vaak socio-economische factoren kunnen namelijk frustraties en gevoelens van onrechtvaardigheid opwekken, die op hun beurt kunnen bijdragen aan de voedingsbodem voor radicalisering. Verder gaan heel wat onderzoekers ervan uit dat radicalisering een groepsproces omvat waarbij plaatsen waar veel individuen elkaar kunnen treffen, in belangrijke mate een faciliterende rol kunnen spelen. Zo zouden specifieke plaatsen als gevangenissen, moskeeën en het internet vruchtbare omgevingen vormen voor rekruteurs om potentiële rekruten te ‘spotten’ en vervolgens op hen in te werken en hen trachten te mobiliseren. Vooral het internet vormt vandaag een belangrijke omgeving om te radicaliseren. Door het wijdverspreide gebruik ervan, het grote aanbod aan internettoegang, de makkelijke vindbaarheid van islamitisch radicale en extremistische websites en multimedia en door de lage(re) drempel die de virtuele, anonieme wereld van het internet aanbiedt, zijn sommige individuen makkelijker beïnvloedbaar om zich open te stellen voor radicale opvattingen. 63
Uiteraard moet men steeds kritisch blijven en opletten met het zomaar generaliseren van deze kenmerken. Door een hiaat aan empirische studies en de aanwezigheid van tegenstrijdige resultaten blijft het zeer moeilijk om een correct beeld op te maken. Ook de vaak afwezige input van radicalen zelf binnen onderzoek zorgt ervoor dat het beeld waarover we beschikken onvolledig en enigszins vertekend is. (Schmid, 2013) Deze demografische en contextuele kenmerken vormen op zichzelf geen causale oorzaken van radicalisering maar kunnen wel een bevorderend effect hebben. (Pauwels, 2014)
64
Hoofdstuk 5: Radicaliseren vanuit Europa 1. Inleiding “Radicalization is a multi-dimensional process influenced by a complex array of factors. The overall pattern is that there is no pattern”. (Precht, 2007, p. 11) Net zoals dat ‘de radicaal’ niet bestaat is er ook geen sprake van ‘het radicaliseringsproces’ dat voor elk individu op dezelfde wijze zou verlopen. (Noppe, 2011) Dit proces is uniek voor iedereen waarbij een combinatie van specifieke risicofactoren doorslaggevend kan zijn om te radicaliseren. Deze factoren zijn vaak terug te vinden in samenhang met welbepaalde demografische kenmerken en omgevingsfactoren zoals besproken in het voorgaande hoofdstuk. (Donner, 2005) Binnen de wetenschappelijke literatuur is er een overvloed aanwezig van speculaties over mogelijke oorzaken. In dit hoofdstuk wordt getracht een duidelijk beeld te schetsen van de oorzaken, aanleidingen en faciliteiten die het meest worden aangehaald. Het is echter niet mogelijk om een volledige opsomming te geven doordat de vermeende oorzaken, aangehaald in de literatuur, vaak slechts veronderstellingen blijven vanwege het ontbreken aan meer empirisch onderzoek hiernaar. (Schmid, 2013) Omwille van de complexiteit en diversiteit van dit radicaliseringsproces en de wirwar aan redenen waarom individuen zich openstellen voor radicaal gedachtegoed, weergegeven in wetenschappelijke werken, wordt er gesteund op het helder gestructureerd overzicht opgemaakt door Pauwels (2014) bij het weergeven van de belangrijkste factoren. Hierbij wordt gefocust op individuen die radicaliseren vanuit Europa. Zoals eerder aangehaald, vormt het geen nieuw fenomeen, maar het aantal individuen uit Europese landen aangetrokken tot de jihadi-beweging was nooit eerder zo groot. Ook de relatief korte periode waarin ze radicaliseren en zelfs vertrekken naar conflictgebieden is nieuw voor Europa. (Vanobbergen, 2015) De onderzoeksresultaten, gebruikt in dit hoofdstuk, hebben vaak betrekking op onderzoek in Nederland en zijn dus niet steeds representatief voor geheel Europa. Toch zijn er ook voldoende studies die aantonen dat er zich gelijkaardige trends voordoen in Europa omtrent de oorzaken, aanleidingen en faciliteiten die mensen aanzetten om te radicaliseren.
65
2. Radicalisering als een gelaagd en veelvormig proces Radicale, extremistische en terroristische ideologieën zijn geen ideeën waarvoor men plotseling openstaat. Het vormt een proces waarbij individuen geleidelijk aan steeds vatbaarder worden voor radicale gedachten. (Buis et al., 2006) Dit proces bestaat uit meerdere fases en is zeer complex. De verscheidene fases tonen aan dat er ook verschillende niveaus zijn omtrent de mate waarin men radicaliseert. Deze worden steeds gekenmerkt door bepaalde factoren en zijn onderhevig aan allerlei invloeden. (Noppe et al., 2010; Pauwels, 2014) Ook gaan niet alle individuen verder radicaliseren naar een volgend niveau en kunnen ze zich op elk moment onttrekken van het proces. Het is namelijk de minderheid die verder radicaliseert en daarbij uiteindelijk extremistische of terroristische gedachtesystemen overneemt. (Arts & Butter, 2009) Vanwege de grote verscheidenheid aan risicofactoren, die een rol kunnen spelen bij het bevorderen van radicaliseringstendensen, gaat het steeds om een unieke combinatie die voor een bepaald individu doorslaggevend kan zijn om alternatieve gedachten te omarmen. Vervolgens zal het individu ook een uniek pad bewandelen in zijn radicaliseringsproces. (Noppe et al., 2010; Pauwels, 2014) De verschillende fases in het radicaliseringsproces overlappen elkaar en ook de snelheid waarin individuen eventueel een volgende fase bereiken, varieert. Een vaak aangehaalde indeling van de verscheidene fases in het radicaliseringsproces is die van Buijs. Hij onderscheidt drie fases. De eerste fase vormt de vertrouwensbreuk, waarbij het individu steeds meer zijn of haar vertrouwen verliest in de overheid en diens specifiek gevoerde beleid. Een volgende fase betreft het legitimiteitsconflict waarbij de groep, waartoe de geradicaliseerde individuen behoren, steeds verder het beleid wantrouwt en uiteindelijk zelf alternatieve ideologieën en bestuurssystemen naar voor schuift. Tot slot in de laatste fase gaat de groep die verder radicaliseert tot een legitimiteitscrisis komen waarbij ze een steeds sterker wordend wij vs. zij gevoel creëren. Hierbij worden alle anderen afgeschilderd als de slechten terwijl ze zichzelf zien en voordoen als de verlossers van het kwade. (Arts & Butter, 2009; Buis et al., 2006)
3. Niveaus van oorzaken De oorzaken die kunnen bijdragen aan het radicaliseringsproces spelen zich af op verscheidene niveaus, meer bepaald op het micro-, meso- en macroniveau.
66
Op het microniveau vinden we de oorzaken terug die betrekking hebben op het individu zelf. Het gaat hier vaak om jonge adolescenten die problemen hebben met het creëren van een eigen identiteit, vaak gevoelens ervaren van onderdrukking, discriminatie, relatieve deprivatie, enzovoort… Ze voelen zich niet thuis en vaak zelfs afgewezen door de westerse samenleving waarbij ze in een spiraal terechtkomen waar ze, naar hun gevoel, niet uit geraken via de conventionele weg. In combinatie met sociaal-economische factoren kunnen ze vatbaar worden voor een radicaal gedachtegoed. (Pauwels, 2014; Schmid, 2013) Het mesoniveau heeft betrekking op het bredere milieu waarin individuen zich bevinden. Hierbij spelen voornamelijk contextuele factoren, radicale groepen en significante anderen een belangrijke rol bij het bevorderen van radicalisering. (Schmid, 2013) Het macroniveau tenslotte heeft betrekking op de bredere samenleving. Zaken die hierbij in belangrijke mate radicalisering kunnen stimuleren zijn trends en gebeurtenissen in binnen- en buitenland, de rol van de overheid en diens beleid op nationaal en internationaal niveau, ongelijke sociaal-economische kansen voor bepaalde maatschappelijke sectoren en etnische groeperingen, structurele maatschappelijke oorzaken, het bipolaire wereldbeeld tussen het Westen en de islam uitvergroot sinds de eeuwwisseling, enzovoort… (Bjorgo, 2005; Pauwels, 2014; Schmid, 2013)
4. Risicofactoren Door de uniekheid van elk radicaliseringsproces waarbij een specifieke combinatie van risicofactoren doorslaggevend kan zijn voor een individu om te radicaliseren, is het onmogelijk om al deze factoren in kaart te brengen. Daarom worden enkel de factoren weergegeven die het meest aangehaald worden binnen de wetenschappelijke literatuur als belangrijke bijdragers aan het radicaliseringsproces. Echter, deze risicofactoren zijn kenmerkend voor heel veel individuen, terwijl slechts een kleine minderheid van deze individuen zal radicaliseren. Daarom vormen deze risicofactoren geen causale oorzaken van radicalisering maar is het de samenloop van verschillende factoren en gebeurtenissen die een persoon aanzet tot radicaliserend gedrag. Deze factoren zijn dus noodzakelijk, maar niet voldoende op zichzelf om radicalisering te kunnen verklaren. (Pauwels, 2014) In volgend overzicht wordt er gebruik gemaakt van de gestructureerde indeling van Pauwels (2014). Hierin worden volgende risicofactoren onderscheiden, als belangrijkste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te radicaliseren: demografische kenmerken, contextuele factoren, push-factoren, pull-factoren en katalysatoren. 67
4.1.
Demografische kenmerken en contextuele factoren
Onderzoek toont aan dat bepaalde individuen, die zich in welbepaalde omstandigheden bevinden, een grotere kwetsbaarheid vertonen om radicale gedachtesystemen te omarmen. Hier wordt echter niet verder meer op ingegaan aangezien deze demografische kenmerken en contextuele factoren reeds besproken zijn geweest in hoofdstuk vier. 4.2.
Push-factoren
Push-factoren zijn factoren die ervoor kunnen zorgen dat individuen gevoeliger worden voor radicale ideologieën. Hier zou voornamelijk identiteit de belangrijkste factor vormen. Onder deze push-factoren behoren psychosociale mechanismen, sociale mechanismen en emoties. Deze factoren zijn terug te vinden op het micro-, meso- en macroniveau. (Pauwels, 2014) 4.2.1. Psychosociale mechanismen
Psychosociale mechanismen verwijzen naar een wisselwerking tussen persoons- en maatschappelijke kenmerken en omstandigheden. (Pauwels, 2014) Sociale en psychologische factoren worden dan ook vaak beschreven als de meest cruciale binnen het radicaliseringsproces. (Buis et al., 2006) Binnen de literatuur worden de volgende sociaal psychologische factoren omschreven als meest doorslaggevend. Een eerste belangrijke factor vormt de gepercipieerde onrechtvaardigheden door individuen, behorend tot een bepaalde groep. Ze hebben het gevoel dat de achterstelling van de groep waartoe ze behoren te wijten is aan een onrechtvaardige behandeling en dit in tegenstelling tot andere groepen. (Pauwels, 2014) Vaak gaat het hier om de perceptie dat moslims, overal ter wereld, onrechtvaardig behandeld worden. (Wilner & Dubouloz, 2010) Het bipolaire wereldbeeld tussen de moslimgemeenschap en het westen versterkt nog eens deze gevoelens doordat de moslimwereld zich vaak onderdrukt voelt door westerse landen of door leiders in de Arabische wereld, gesteund door westerse mogendheden. (Pattyn & Wouters, 2002) Deze gevoelens van achterstelling, onderdrukking, discriminatie en marginalisatie dragen ertoe bij dat individuen zich kunnen openstellen voor radicale gedachtesystemen. (Arts & Butter, 2009) Het belangrijkste hierbij is het subjectieve gevoel dat men onrechtvaardig wordt behandeld, los van de objectieve achterstelling en onderdrukking. (van der Pligt & Koomen, 2009) Een tweede sociaal psychologische factor die in belangrijke mate een rol speelt in het radicaliseringsproces is de gepercipieerde groepsdreiging. Individuen die behoren tot een bepaalde groep delen vaak, zeker na verloop van tijd, een sociale identiteit. Wanneer ze het 68
gevoel krijgen dat de groep en bijgevolg hun sociale identiteit wordt bedreigd, kan dit aanleiding geven tot gevoelens van verontwaardiging en zelfs woede. Zo zouden vele moslimjongeren het gevoel hebben dat er een strijd wordt gevoerd tegen de islam, met als gevolg dat niet alleen hun groep, maar ook hun eigen normen en waarden worden bedreigd. (Pauwels, 2014) Aangezien ook hier vooral de subjectieve beleving van bedreiging belangrijk is, worden deze dreigingen vaak sterk uitvergroot en overdreven, zeker door radicale groepen. (van der Pligt & Koomen, 2009) Een laatste sociaal psychologische factor cruciaal in het radicaliseringsproces zijn gevoelens van onzekerheid. Deze zijn vaak het gevolg van het subjectieve gevoel dat het voortbestaan van de groep, alsook hun eigen levenswijze, wordt bedreigd. Hierdoor worden sommigen aangetrokken tot radicale groepen die alternatieve manieren aanbieden om deze dreigingen terug te dringen en aanzetten om het heft in eigen handen te nemen. Door het aansluiten bij radicale groepen kunnen individuen het gevoel krijgen dat ze veilig zijn. (Pauwels, 2014) Deze psychosociale mechanismen vormen voor velen een bron van frustraties, waardoor sommigen steeds meer ‘gepusht’ worden richting radicaliserend gedrag. 4.2.2. Sociale mechanismen
Sociale mechanismen verwijzen naar de relaties tussen individuen van dezelfde groep en de positie die ze bekleden binnen deze groep. Een tweetal factoren blijken een belangrijke rol te spelen bij het aanzetten tot radicalisering. (Pauwels, 2014) Een eerste belangrijke sociale factor is de behoefte aan sociale bindingen. Individuen hebben vaak behoefte aan het gevoel geaccepteerd en gewaardeerd te worden. Ze willen het gevoel krijgen ergens bij te horen. (Buis et al., 2006; Slootman & Tillie, 2006) Doordat jonge moslims vaak gevoelens van sociale exclusie ervaren worden sommigen van hen bijgevolg makkelijker aangetrokken tot radicale groepen die hen dergelijke sociale identiteit kunnen aanbieden. (Arts & Butter, 2009) Een tweede belangrijke sociale factor is de behoefte aan zingeving en identiteit. Vooral jonge adolescenten worstelen vaak met vragen rond hun identiteit en de zin van het leven. (Pauwels, 2014) Dit is enorm sterk aanwezig bij westerse moslimjongeren van de tweede of derde generatie die vaak moeite hebben met het verzoenen van hun dubbele identiteit. (AIVD, 2014b; Pauwels, 2014) In combinatie met gevoelens van frustraties als een gevolg van ervaren discriminatie, onderdrukking, achterstelling, sociale exclusie, enzovoort… zijn sommige jongeren hierdoor meer vatbaar voor radicale groepen, die misbruik maken van een 69
selectieve interpretatie van de islam. (Arts & Butter, 2009) Bij de zoektocht naar hun ware identiteit kunnen sommige bijgevolg aangetrokken worden door jihadistische ideologieën waardoor ze vervolgens meer betekenis gaan geven aan hun geloof en hierbij, in tegenstelling tot hun ouders of grootouders, opnieuw een striktere interpretatie en naleving van de islam verkiezen, zoals gepromoot door de jihadi-beweging. Op deze wijze kunnen radicale groepen inspelen op de vraag van deze jongeren naar zingeving en identiteit. (Pauwels, 2014) 4.2.3. Emoties
Vanuit
ervaren
gevoelens
van
discriminatie,
sociale
exclusie,
achterstelling,
onrechtvaardigheden, enzovoort… kunnen individuen gefrustreerd worden waarbij deze emoties al snel kunnen overgaan in woede, angst en zelfs haatgevoelens tegenover andere groepen. Vanuit deze gevoelens kunnen voornamelijk jonge adolescenten aangetrokken worden tot radicale gedachtesystemen, waarbij de groep(en) die verantwoordelijk worden geacht voor hun achtergestelde, onderdrukte positie worden beschuldigd en gedemoniseerd. Vanuit deze perceptie krijgen sommige individuen steeds meer het idee dat deze groep(en) bijgevolg gewraakt moeten worden om zo hun ervaren onrecht te vergelden en ongedaan te maken. De mate waarin dergelijke sterke emoties aanzetten tot radicalisering wordt in de eerste plaats bepaald door de subjectieve perceptie en betekenisgeving van een individu aan maatschappelijke aspecten. Deze perceptie en betekenisgeving wordt op hun beurt gevormd vanuit een interactie tussen de psychosociale en sociale mechanismen. Zo kunnen sommige individuen op basis van deze interactie steeds gevoelig worden voor radicale ideologieën. (Pauwels, 2014) 4.3.
Pull-factoren
Naast demografische kenmerken, contextuele factoren en push-factoren dragen ook de pullfactoren bij aan het radicaliseringsproces. Deze factoren kunnen aantrekkende krachten uitoefenen op vatbare individuen. Specifieke combinaties van duwende en aantrekkende krachten van de push- en pull-factoren beïnvloeden het radicaliseringsproces van individuen. (Pauwels, 2014) Er zijn twee factoren die hierbij het vaakst worden aangehaald, namelijk: de rol van de radicale groep en bijhorende groepsprocessen enerzijds en de vooropgestelde ideologie uitgedragen door deze groep anderzijds. Deze factoren zijn voornamelijk terug te vinden op het micro- en mesoniveau. 70
4.3.1. Radicale groepen en groepsprocessen
Verdergaand op de sociale mechanismen besproken hierboven kunnen radicale groepen, als sociale netwerken, een aantrekkelijk aanbod vormen op de vraag van individuen naar zingeving en identiteit. (Schmid, 2013) Bij sommige individuen kunnen deze behoeftes zeer indringend op de voorgrond aanwezig zijn waardoor een cognitieve opening kan ontstaan tegenover alternatieve, radicale gedachten. Zeker wanneer het aanbod van de radicale groep aansluit op deze vragen kan dit individuen stimuleren om te radicaliseren. Dit trachten radicale groeperingen te doen via zogenaamde ‘frame alignments’, waarbij ze slim inspelen op de reeds aanwezige frustraties en behoeftes van hun doelgroep. Deze bestaan voornamelijk uit jonge westerse moslims die zich vaak in een situatie van relatieve deprivatie bevinden. Door hun alternatieve ideologieën bieden ze deze jongeren een uitweg en kunnen ze via de radicale groep actie ondernemen voor het onrecht dat hen is aangedaan. Wat radicale groepen verder ook sociaal aantrekkelijk maakt, is dat individuen vaak vriendschap vinden of zelfs het gevoel krijgen dat de groep hun nieuwe familie vormt. (Pauwels, 2014) Radicalisering is dan ook in de eerste plaats een socialiseringsproces, waarbij deze groepsdynamieken zelfs belangrijker zouden zijn dan de vooropgestelde ideologie. (Coolsaet, 2015b) Eens een individu zich heeft aangesloten bij de radicale groep vormen groepsprocessen een essentiële rol bij het radicaliseren. (van der Pligt & Koomen, 2009) Wanneer individuen betere posities verwerven binnen de groep stijgt de kans vaak op verdere radicalisering, zelfs wanneer de achtergestelde situatie niet verbeterd is. De gevoelens tegenover de groep die als verantwoordelijk worden geacht voor deze situatie worden steeds meer uitvergroot waarbij uiteindelijk een wij vs. zij gevoel wordt gecreëerd. (Pauwels, 2014) Dit gaat gepaard met processen waarbij een gezamenlijke sociale identiteit wordt ontwikkeld. Hierbij worden de leden steeds meer gelijkgezind waardoor de groep in verschillende richtingen kan evolueren. Zo kan de groep na verloop van tijd extremer worden, kan ze zich steeds verder isoleren en onzichtbaar worden binnen de maatschappij of kunnen de leden van de groep zichzelf als superieur voelen tegenover andere groepen. (van der Pligt & Koomen, 2009) De rol van charismatische leiders en druk uitgeoefend door peers binnen de groep kunnen ook steeds stimulerend inwerken op het radicaliseringsproces. (van de Linde & Rademaker, 2010) In de literatuur worden verschillende soorten van sociale groepen onderscheiden, waarin de leden in grote mate een beïnvloedende rol hebben op radicalisering. Ten eerste is er de ‘egalitaire groep’ die bestaat uit kameraden die elkaar reeds langere tijd kennen en samen op zoek gaan naar zichzelf door hen te verdiepen in het geloof. Vervolgens is er de 71
‘georganiseerde groep met leiding’, die voornamelijk bestaat uit jongere leden. Deze willen zich verdiepen in de islam en doen dit onder leiding van een individu dat hoog aanzien wordt vanwege zijn kennis over de islam. Tot slot is er de ‘virtuele groep’, waarbij leden deel uitmaken van een globaal virtueel netwerk onder invloed van een charismatische leider. Binnen elk van deze groepen kunnen er zich gaandeweg processen ontwikkelen van ‘groupthink’, waarbij de verschillende leden steeds meer dezelfde percepties aannemen en zichzelf zien als homogeen. Tegelijkertijd worden door deze categorisatieprocessen de verschillen met anderen uitvergroot. Dit kan ertoe leiden dat de leden na enige tijd de realiteit gaan simplificeren tot duale wereldbeelden. (Corens, 2008) Deze categorisatieprocessen kunnen verder versterkt worden aan de hand van foto’s en filmpjes zoals diegene die verspreid worden op sociale media. (Pauwels, 2014) De invloed en het belang van deze groepsprocessen en het aanbod van radicale gedachten door groeperingen wordt mooi beschreven door Slootman & Tillie (2006): ‘De radicale indeling van de wereld in vriend en vijand en in goed en kwaad werkt verhelderend en versimpelend. Met deze beschrijving van de onrechtvaardige strijd tussen vriend en vijand komt dit wereldbeeld tegemoet aan de onrechtvaardige situatie zoals velen die ervaren, en biedt deze uitleg van de wereld handvatten om de eigen complexe emoties van woede en frustratie op een simpele manier te onderbouwen. Tegelijkertijd zorgt de nadruk op solidariteit en broederschap met alle moslims voor binding en een gevoel van saamhorigheid. En door het gevoel van superioriteit draagt identificatie als moslim bij tot een vergroting van de eigenwaarde. De duidelijke regels scheppen daarnaast voor velen het duidelijke kader waar zo’n behoefte aan is’. (Slootman & Tillie, 2006, p.62) 4.3.1.1.
Rekruteringsmechanismen
Radicale groepen worden gekenmerkt door rekruteringsmechanismen die zich voordoen bij het rekruteren van nieuwe leden. Ook deze mechanismen kunnen belangrijk zijn binnen het radicaliseringsproces. Bij het rekruteren worden potentiële rekruten vatbaar gemaakt voor de ideologie van de jihad. Hierbij vormen vooral charismatische leiderstypes belangrijke figuren. Toch mag ook de sociale druk van leeftijdsgenoten uit de ‘peer group’ niet onderschat worden. Professionele rekruteurs zijn vaak zeer charismatische personen die op verscheidene locaties op zoek gaan naar mogelijke rekruten via het prediken van de jihadistische ideologie. Wanneer potentiële leden worden ‘gespot’, probeert hij op hen in te werken onder meer via het gebruik van foto’s 72
en filmpjes. Zo tracht hij deze jonge adolescenten te mobiliseren door hen een nieuwe (sociale) identiteit aan te bieden. (Van Leeuwen, 2005) Het rekruteringsproces doet zich vaak voor op openbare plaatsen, maar een aantal specifieke settings zoals gevangenissen, moskeeën en het internet blijken vruchtbare omgevingen om leden te rekruteren en mogelijks te radicaliseren (supra). Vooral nieuwe sociale media zou vandaag sterk beïnvloedend werken. (Pauwels & Schils, 2014) Hoewel velen vaak denken dat dit rekruteringsproces gebeurt op een manier waarbij leden onbewust blootgesteld worden aan manipulerende rekruteurs, is dit niet steeds het geval. Zo zouden individuen doorgaans vaak een kleine of grote rol spelen in hun eigen rekrutering. In de literatuur worden vier verschillende types van rekrutering onderscheiden die zich bevinden op continuüms tussen actieve vs. passieve rekrutering en bewuste vs. onbewuste rekrutering. Het eerste type is de ‘klassieke rekrutering’, waarbij het individu op passieve en onbewuste wijze wordt gerekruteerd. Dit wil zeggen dat het individu niet zelf op zoek gaat naar radicale groepen, maar wordt gerekruteerd door een derde persoon, zonder zich echt bewust te zijn over de gedachtesystemen waarvoor de groep staat. Het tweede type is de ‘sociale rekrutering’ waarbij het individu op een actieve maar onbewuste wijze wordt gerekruteerd. Hierbij is het individu zelf op zoek naar alternatieve ideeën en sluit zich bijgevolg aan bij een bepaalde radicale groep zonder het doel van deze groep echt te kennen. Het derde type is de ‘overwogen rekrutering’ waarbij het individu actief en bewust wordt gerekruteerd. Hierbij is het individu zelf actief op zoek naar een welbepaalde radicale groep, waarbij hij of zij zich bewust aansluit omwille van de ideologieën die door de groep worden uitgedragen. Het laatste type is de ‘peer group rekrutering’ waar het individu bewust maar passief wordt gerekruteerd. Hierbij wordt het individu via een derde gerekruteerd, maar is zich wel bewust van de intenties en gedachtesystemen van de groepering wanneer hij of zij wordt ingelijfd. (Pauwels, 2014) 4.3.2. Vooropgestelde ideologie
Ook de ideologie is een vaak vernoemde pull-factor in het radicaliseringsproces, zij het wel in mindere mate dan de cruciale sociale factoren. (Coolsaet, 2015b) Dit heeft onder meer te maken met het feit dat de vooropgestelde islamitisch geïnspireerde radicale ideologieën minder van belang zijn bij de aanvatting van het radicaliseringsproces, aangezien de religieuze dimensie vaak pas later een echte betekenis krijgt voor deze geradicaliseerde individuen. (de Graaff et al., 2009) Deze ideologie zou dan ook pas worden overgenomen en 73
belangrijk worden wanneer een individu zich effectief aansluit bij de radicale groep. (Pauwels, 2014) Jongeren zouden in de eerste plaats vooral aangetrokken worden door het ‘radical belief system’ van radicale groepen, die het meest gelijklopen met de eigen percepties van het individu. Binnen dit geloofssysteem zijn er vier elementen die ook in bepaalde mate zullen samenhangen met de ideologieën van de radicale groep. Deze elementen zijn: superioriteitsgevoelens van de groep tegenover anderen, een wantrouwige positie ten aanzien van de overheid, het innemen van een afstandelijke positie naar anderen toe en gevoelens van maatschappelijke vervreemding. (Pauwels, 2014) 4.4.
Katalysatoren
Katalysatoren vormen de laatste risicofactoren die besproken worden in dit overzicht als belangrijkste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te radicaliseren. Deze katalysatoren zijn welbepaalde gebeurtenissen of situaties die geen rechtstreekse aanleiding vormen om te radicaliseren, maar die wel inwerken op bestaande frustraties en behoeftes. Zo kunnen deze katalysatoren het radicaliseringsproces versnellen of individuen bevorderen verder te radicaliseren. (Pauwels, 2014) Deze katalysatoren spelen zich in belangrijke mate af op het meso- en macroniveau. Ook is het belangrijk een onderscheid te maken tussen de oorzaken en katalysatoren van radicalisering. Terwijl de oorzaken te vinden zijn in de voedingsbodem voor radicalisering, zoals besproken bij de push- en pull-factoren, gaan katalysatoren slechts als versneller inwerken op de reeds bestaande voedingsbodem waardoor individuen op korte termijn kunnen radicaliseren. (Bakker & Veldhuis, 2007) Het nieuwe fenomeen in Europa waarbij voornamelijk jonge westerse moslims in een zeer korte periode radicaliseren en afreizen naar conflictgebieden zoals in de eerste plaats Syrië toont aan dat dergelijke katalysatoren mogelijks in grote mate hebben ingespeeld op reeds aanwezige frustraties bij (een groot deel van) de westerse moslimgemeenschap en zo een cruciale rol hebben gespeeld in het radicaliseringsproces van deze jongeren. De katalysatoren die binnen de wetenschappelijke literatuur het vaakst worden vernoemd zijn ‘trigger events’, het ontbreken van maatschappelijke bindingen en de rol van significante anderen.
74
4.4.1. Trigger events
‘Trigger events’ zijn gebeurtenissen die zich voordoen en bijgevolg een grote impact hebben op een individu. Deze trigger events brengen vaak gevoelens van onrecht teweeg wat inwerkt op de reeds aanwezige frustraties en vervolgens vaak zorgt voor woede en verlangens naar vergeldende acties. Deze gebeurtenissen kunnen zowel persoonlijk, politiek, economisch als cultureel van aard zijn en kunnen zowel een persoonlijke ervaring betreffen als een situatie waarin andere leden van de moslimgemeenschap, hun broeders, onrechtvaardig worden behandeld. (Pauwels, 2014) Zo vorm(d)en de onderdrukkende regimes van Maliki en Assad in Irak en Syrië, de uitgebroken burgeroorlog in Syrië met duizenden onschuldige slachtoffers, de reacties vanuit de internationale gemeenschap, het uitroepen van het Kalifaat door IS, enzovoort… allemaal mogelijke triggers. Ook het gevoerde migratie of buitenlandse beleid van Europese landen kan een trigger vormen. Wanneer deze gebeurtenissen zo intens zijn is het mogelijk dat het individu een persoonlijke crisis ervaart, in die zin dat het individu zijn of haar eigen geloofssystemen in vraag stelt. (Pauwels, 2014) Hierdoor kan er een cognitieve opening ontstaan, waarbij het individu ontvankelijk wordt voor alternatieve ideeën. (Wiktorowicz, 2005) Op die manier kan een individu getriggerd worden om (verder) te radicaliseren.(Corens, 2008) 4.4.2. Ontbreken van maatschappelijke bindingen
Het ontbreken van maatschappelijke bindingen vormt ook een belangrijke katalysator. Wanneer een individu geen connecties heeft met de samenleving en zich niet engageert, is de kans groter dat men kwetsbaar wordt voor radicaal gedachtegoed. Dit vormt dan ook een belangrijke voorwaarde om te radicaliseren. Zolang een individu enige banden heeft met de bredere samenleving zal hij of zij niet geneigd zijn om te radicaliseren. (Pauwels, 2014) Deze vervreemding van de maatschappij is vaak de uitkomst van het gevoel nergens thuis te horen. Zo worden jonge westerse moslims vaak geconfronteerd met discriminatie en gevoelens van ongelijkheid in Europese landen, maar tegelijk worden ze ook in hun land van herkomst vaak bekeken als buitenlanders. (Van Leeuwen, 2005) Uit onderzoek van Nederlandse jihadistrijders blijkt dat het radicaliseringsproces steeds gepaard zou gaan met het zich sociaal isoleren van de samenleving. (Weggemans et al., 2014) Ook andere onderzoeken wijzen sociaal-politieke vervreemding met de samenleving vaak aan als één van de belangrijke facilitators van radicaal gedrag. (Bartlett et al., 2010; Wilner & Dubouloz, 2010) 75
Verder zou er ook sprake zijn van een integratieparadox bij jonge moslimjongeren. Hoe beter zij zich integreren binnen de maatschappij, hoe hoger hun toekomstverwachtingen bijgevolg liggen. Vaak ervaren deze jongeren echter dat deze verwachtingen niet kunnen worden ingelost in de praktijk vanwege meerdere factoren. (Vanobbergen, 2015) Dit geeft aanleiding tot teleurstelling en frustraties, waarbij sommigen zich steeds meer onttrekken van de maatschappij, die schuldig wordt geacht. (Coolsaet, 2015b) Op die manier kan een toename van isolerend gedrag samen met een afname van bindingen met de samenleving een versnellend effect hebben op het radicaliseringsproces. 4.4.3
Significante anderen
Significante anderen zouden vaak een doorslaggevende rol spelen in het radicaliseringsproces. Zoals eerder aangehaald zijn sociale factoren uiterst belangrijk bij het radicaliseren. (Pauwels, 2014) Zo zijn individuen die op zichzelf radicaliseren, de zogenaamde ‘lone wolves’, uiterst zeldzaam. (Buis et al., 2006) Wanneer individuen zich openstellen voor alternatieve gedachtesystemen kan dit in sterke mate bevorderd worden wanneer deze boodschap ook wordt uitgedragen door personen die als ‘significante anderen’ worden gezien door het individu. Deze significante anderen zijn personen waarmee het individu een sociale relatie heeft zoals vrienden, familie, buren, collega’s of kennissen. Bijgevolg voelt het individu zich sneller betrokken en enigszins verplicht tegenover de groep, zijn broeders, om zich aan te sluiten en deze islamitisch radicale ideologie over te nemen. (Pauwels, 2014)
5. Conclusie Het radicaliseringsproces vormt een zeer complex en divers gegeven waarbij elk individu die radicaliseert dit doet vanuit een specifieke combinatie van factoren en hierbij een uniek pad bewandelt. Dit proces verloopt gradueel en bestaat uit meerdere fases waarbij er verschillende niveaus zijn in de mate waarin individuen kunnen radicaliseren. Binnen de wetenschappelijke literatuur worden heel veel factoren aangehaald als mogelijke oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te radicaliseren. Deze factoren zijn echter van toepassing op een grote groep individuen, terwijl slechts een kleine minderheid van deze uiteindelijk zullen radicaliseren. Toch zien we in Europa voor het eerst een zeer groot aantal individuen, in korte tijd vanuit Europa radicaliseren en vertrekken naar conflictgebieden zoals Syrië. Dit was nog nooit eerder zo indringend op de voorgrond aanwezig in Europese landen. De risicofactoren aangehaald door experts als belangrijkste en meest terugkomende oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te radicaliseren werden als volgt onderscheiden, steunend op 76
het werk van Pauwels (2014): demografische kenmerken, contextuele factoren, push-factoren, pull-factoren en katalysatoren. Deze risicofactoren zijn steeds terug te vinden op zowel het micro-, meso- als macroniveau. Voornamelijk psychosociale mechanismen, sociale mechanismen en emoties zouden belangrijke push-factoren vormen die individuen gevoeliger maken om zich open te stellen voor radicale ideologieën. Zo zouden gepercipieerde onrechtvaardigheden, groepsdreiging en gevoelens
van
onzekerheid
als
psychosociale
mechanismen
meespelen
in
het
radicaliseringsproces. Heel belangrijk hierbij is dat het in de eerste plaats gaat om een subjectieve beleving van dergelijke gevoelens, los van de objectieve feiten. Zo hebben voornamelijk jonge westerse moslims, behorend tot de tweede of derde generatie migranten, vaak het gevoel dat de groep waartoe zij behoren gediscrimineerd, gemarginaliseerd, achtergesteld en onderdrukt wordt. Hierdoor hebben ze het gevoel dat hun groep en bijgevolg ook hun eigen levenswijze wordt bedreigd wat zorgt voor onzekerheden bij de jonge adolescenten. Deze gepercipieerde onrechtvaardigheden tegenover moslims zorgt bij velen voor frustraties die bij sommigen zelfs ontaarden in woede en wraakgevoelens. Op die manier kunnen deze jongeren zich openstellen voor radicale opvattingen. Sociale mechanismen vervolgens zouden een cruciale factor vormen in het radicaliseringsproces. Zo hebben jongeren vaak het gevoel nergens bij te horen en worstelen ze vaak met vragen rond hun identiteit en de zin van het leven. Vanuit deze behoeftes aan sociale bindingen, zingeving en in belangrijke mate identiteit kunnen sommigen hierdoor makkelijker vatbaar worden voor jihadistische ideologieën. Deze vatbaarheid voor het islamitisch radicalisme door psychosociale en sociale mechanismen zouden vooral bepaald worden door de betekenisgeving van jongeren aan deze maatschappelijke aspecten en de daarmee gepaard gaande emoties. Naast deze drijvende krachten richting radicaal gedrag zijn er ook een aantal belangrijke pullfactoren die vatbare individuen aantrekken naar radicale ideologieën. Hierin spelen vooral radicale groepen en vooropgestelde ideologieën een rol. Zo spelen radicale groepen strategisch in op de sociale behoeftes en frustraties van jongeren en vormen zo een aantrekkelijk aanbod, waar deze jongeren naast een manier om actie te ondernemen ook vriendschap vinden en het gevoel krijgen dat ze geaccepteerd en gewaardeerd worden. Wanneer deze jongeren zich effectief aansluiten bij radicale groepen kunnen groepsprocessen ook in belangrijke mate inspelen op het radicaliseringsproces. Zo ontwikkelen de leden na enige tijd een sociale identiteit en kunnen er zich processen van ‘group think’ voordoen 77
waarbij de groep steeds meer homogeen wordt en de wereld steeds meer gecategoriseerd gepercipieerd en begrepen wordt. Ook rekruteringsmechanismen zijn hier van belang. Voornamelijk professionele charismatische rekruteurs en sociale druk vanuit de peer group zouden belangrijk zijn, maar ook jongeren zelf spelen meestal in kleine of grotere mate een rol in hun eigen rekruteringsproces. Verder zou de vooropgestelde ideologie ook een aantrekkingskracht vormen om te radicaliseren, al zou deze factor veel minder meespelen in tegenstelling tot sociale factoren. Dit komt omdat ideologieën vaak pas betekenis krijgen wanneer de jongere zich aansluit bij een bepaalde radicale groep. Ze zouden zich in eerste plaats vooral laten leiden door het ‘radical belief system’ van de groep. Tot slot zijn er ook een aantal katalysatoren die inwerken op de alreeds aanwezige frustraties en behoeftes en kunnen zo het radicaliseringsproces doen versnellen. Vanwege de zeer korte periode die waargenomen werd bij jonge westerse moslims om te radicaliseren en te vertrekken naar Syrië is het mogelijk dat dergelijke katalysators in belangrijke mate hebben bijgedragen aan het radicaliseringsproces van deze jongeren. Hierbij zouden vooral ‘trigger events’ een versnellend effect hebben. Deze gebeurtenissen triggeren namelijk individuen waarbij sterke gevoelens van onrecht en woede kunnen opkomen. Door deze trigger kan er een cognitieve opening ontstaan om te radicaliseren. Zo kan de Arabische Lente en de daarop volgende omwentelingen als trigger events gediend hebben voor jonge westerse moslims. Maar ook een gebrek aan bindingen met de maatschappij is een katalysator in het radicaliseringsproces en vormt een voorwaarde voor het stellen van radicaal gedrag. Deze vervreemding van de maatschappij komt vaak voort uit gevoelens van sociale exclusie bij jonge moslims in Europa. De rol van de significante anderen is een laatste, maar niet onbelangrijke katalysator. Zo zijn individuen meer ontvankelijk voor boodschappen wanneer deze worden uitgedragen door personen waarmee ze een sociale relatie hebben en significant zijn voor het individu. Zo zien we dat de interactie van push- en pull-factoren voor een belangrijke voedingsbodem kunnen zorgen om te radicaliseren waarop specifieke katalysatoren vervolgens inwerken. Deze hangen samen met demografische kenmerken en contextuele factoren zoals de sociaal economische status en omgevingskenmerken. Het is bijgevolg een specifieke combinatie van dergelijke risicofactoren die doorslaggevend kan zijn voor een individu. Er moet echter steeds worden opgelet met het interpreteren van deze resultaten en het leggen van verbanden of maken van conclusies. Zo blijven deze mogelijke oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te
78
radicaliseren slechts veronderstellingen door een gebrek aan empirisch onderzoeksmateriaal. Bijgevolg betreft het hier dan ook een niet-exhaustieve opsomming.
79
Hoofdstuk 6: Het gewelddadig extremisme: een stap verder. 1. Inleiding “The story behind how and why each individual may come to be a radical violent Islamist is as unique as a fingerprint”. (Wilner & Dubouloz, 2010) Op basis van een unieke combinatie van risicofactoren kunnen individuen zich openstellen voor radicale gedachtesystemen. Het blijft echter steeds een grote minderheid die uiteindelijk zal radicaliseren en toetreden tot radicale groeperingen. Uiteraard vormen dergelijke gedachten en ideologieën op zich geen probleem, zo zijn in sommige situaties alternatieve, non-conventionele ideeën zelfs nodig. Toch blijft het wel uitermate belangrijk dat men een goed zicht heeft op deze individuen aangezien een aantal van deze verder kunnen radicaliseren naar volgende fases in het radicaliseringsproces zoals het gewelddadig extremisme of zelfs terrorisme. Hoewel slechts weinigen zo ver komen in het radicaliseringsproces vormen deze extremistische opvattingen echter wel een probleem. Deze bevinden zich namelijk niet langer binnen de grenzen van de democratische samenleving. Aangezien het radicaliseringsproces gradueel en gelaagd verloopt is er ook bij gewelddadige extremisten sprake van een specifieke combinatie van risicofactoren die deze individuen aangezet heeft om te radicaliseren, zoals weergegeven in de voorgaande hoofdstukken. Deze risicofactoren zouden ook opnieuw in belangrijke mate meespelen in het verdere radicaliseringsproces om deze individuen vatbaar te maken om verder te radicaliseren naar gewelddadig extremistisch gedrag.
2. Kenmerken van gewelddadig extremisme Uit onderzoek blijkt dat islamitisch gewelddadig extremisme gekarakteriseerd wordt door een aantal kenmerken. De basisprincipes van deze zouden zelfs typerend zijn voor alle vormen van extremisme en dus niet enkel specifiek voor islamitisch geïnspireerd extremisme. (Buis et al., 2006) Een eerste kenmerk van het extremisme is dat deze individuen zeer sterk het gevoel hebben en bijgevolg overtuigd zijn dat de groep waartoe ze behoren bedreigd wordt. Islamitisch extremisten zien andersgelovigen en iedereen die hun ideologie niet aanhangt als ‘afvalligen’ en worden gezien als de vijand. (Arts & Butter, 2009; Buis et al., 2006) Hierbij worden de verschillen tussen hen en de anderen sterk uitvergroot en worden ze afgeschilderd als schurken. (Slootman & Tillie, 2006) 80
Een tweede typerend kenmerk is het verwerpen van de bestaande wereldorde. Ze zijn namelijk overtuigd dat het ware geloof ondermijnd en bederft wordt door de ongelovigen die overal aan de macht zijn. (Buis et al., 2006) Nog een kenmerk vormt het overtuigende geloof in de utopie van een perfecte samenleving die gerealiseerd moet worden door het uitverkoren volk onder de aanvoering van een sterke spirituele leider. Het is de bevolkingsgroep waartoe deze extremisten behoren die volgens hen uitverkoren is door God. Deze ideale samenleving zou volgens islamitische extremisten bestaan uit individuen die vrijwillig en allemaal vanuit dezelfde overtuigingen op harmonieuze wijze leven met elkaar. Deze utopie vormt vaak hun hoogste doel. (Buis et al., 2006; Slootman & Tillie, 2006) Een volgend kenmerk van extremisten is dat hun opvattingen en gedragingen niet langer in lijn liggen met democratische normen en waarden uit de samenleving. Extremisten hebben dan ook over het algemeen een zeer gesloten geest waarbij ze elke vorm van pluralisme verwerpen en elk ander geloofssysteem beschouwen als afvallig. (Schmid, 2013) Het laatste en tevens meest typerende kenmerk tot slot is het goedkeuren en legitimeren van het gebruik van geweld door extremisten. Dit vormt volgens hen een noodzakelijk goed om zo te kunnen optreden tegen de anderen die inherent slecht zijn. Enkel via gewelddaden zouden ze hun ideologie kunnen bereiken. (Buis et al., 2006; Slootman & Tillie, 2006) Vanuit deze kenmerkende elementen van het extremisme is duidelijk dat de overtuigingen van islamitisch geïnspireerde extremisten verschillen van de overtuigingen van islamitisch geïnspireerde radicalen in die zin dat ze veel extremer en gewelddadiger zijn. Zo zijn radicalen veel gematigder in hun opinies en blijken ze veel opener en toleranter tegenover de diversiteit aan geloofssystemen dat de democratische samenleving kenmerkt. (Schmid, 2013) Door het verder radicaliseren naar een volgende fase in het radicaliseringsproces zijn hun geloofssystemen en overtuigingen geleidelijk aan extremer geworden. (Slootman & Tillie, 2006) Extremisme wordt dan ook gezien als een eindpunt in het radicaliseringproces. (Buis et al., 2006)
3. Risicofactoren In samenhang met de specifieke combinatie van risicofactoren die doorslaggevend zijn geweest voor het individu om te radicaliseren zijn het ook opnieuw in grote mate deze risicofactoren die ervoor kunnen zorgen dat individuen verder radicaliseren naar gewelddadig extremistische gedragingen. Eens individuen geradicaliseerd zijn zouden deze namelijk ook 81
verder blijven inwerken op het radicaliseringsproces van het individu. Op die manier kunnen deze ook bijdragen aan de overgang die sommigen maken naar het omarmen van het gewelddadig extremisme. (Pauwels, 2014) Zoals de typerende kenmerken van het islamitisch extremisme tonen, vormt de beschouwing van geweld als legitiem middel om hun doel te bereiken het belangrijkste verschil met radicale opvattingen. Dit wil echter niet zeggen dat deze individuen ook zelf geweld zullen hanteren. Het is namelijk maar een zeer kleine groep die zelf uiteindelijk gewelddaden verricht. Bij de meesten blijft het enkel bij het aannemen van positieve houdingen tegenover het gebruik van geweld. (Pauwels, 2014) De factoren die het meest worden aangehaald als belangrijkste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om een positieve attitude tegenover geweld aan te nemen vallen in belangrijke mate samen met de risicofactoren waarbij sommigen vatbaar worden om te radicaliseren. Zowel push- als pull-factoren blijven zeer cruciaal in het radicaliseringsproces van het individu. Vooral de radicale groep waarbij individuen zich hebben aangesloten zou hier een determinerende factor spelen. Langdurige groepsprocessen en processen van ‘group think’ zouden namelijk cruciaal zijn bij het geleidelijk aannemen van positieve houdingen tegenover geweldgebruik, waarbij een vereenzelviging door het individu met het gevoerde discours van de groep ook kan leiden tot een rechtvaardiging door het individu voor geweldgebruik. (Coolsaet, 2015b) Het socialisatieproces van de radicale groep en de aanwezige groepsprocessen blijven ook doorgaan eens rekruten zich hebben aangesloten bij de groep. Doordat deze groepen blijven inspelen op frustraties en tegemoet komen aan de sociale behoeftes van deze individuen kan er zich na verloop van tijd een hechte vriendschap en familiegevoel ontwikkelen, waarbij individuen positieve emoties toebedelen aan de groep en zijn leden. (Pauwels, 2014) Zo ontstaat er uiteindelijk een gezamenlijke sociale identiteit. (Pattyn & Wouters, 2002) Bij sommige groepen kunnen deze processen steeds sterker worden waardoor de meer gematigde leden een grotere ontvankelijkheid kunnen hebben tegenover de opvattingen van meer extreme leden. Dit doen ze vanuit een bepaalde loyaliteit die ze ervaren tegenover deze leden, die ze beschouwen als hun broeders. (Pauwels, 2014) Het is voornamelijk binnen deze groepen dat individuen eventueel zullen evolueren naar extremere ideologieën. (van der Pligt & Koomen, 2009) Bij dergelijke evoluties is er ook sprake van categorisatieprocessen die versterkt kunnen worden door beeldmateriaal van hun reeds afgereisde broeders die hen oproepen om mee te strijden in de heilige oorlog. (Pauwels, 2014) Het is ook op dit punt dat 82
de uitgedragen ideologie van de radicale groep steeds belangrijker wordt voor zijn leden en openheid naar extreme opvattingen kan versterken, waarin ook geweld als gerechtvaardigd middel wordt beschouwd. (Schmid, 2013) Volgens een studie zou het radicaliseringsproces van individuen dat uiteindelijk ook zelf geweld hanteren zich vaak afspelen binnen een geweldscultuur. Ook zou er hier sprake zijn van een sterke ‘in group peer pressure’ en zou de aanwezigheid van een interne ‘code of honour’ ook het gebruik van geweld bevorderen. (Bartlett et al., 2010) Tot slot zouden ook katalysatoren zoals specifieke trigger events, verdere maatschappelijke vervreemding en de invloed van significante anderen opnieuw een versnellende werking kunnen bevorderen op bepaalde individuen om verder te radicaliseren naar gewelddadig extremisme en hierbij ook positieve attitudes te vormen ten aanzien van geweld als legitiem middel om hun doel te bereiken en als vergelding voor het gepercipieerde onrecht. (Pauwels, 2014) Naast het aanhalen van een aantal risicofactoren (waarbij opnieuw specifieke combinaties doorslaggevend kunnen zijn) bij het aangeven van de oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om over te gaan naar extremisme zijn er verder bitter weinig verklaringen voor het precieze proces dat zich afspeelt bij het aannemen van positieve houdingen tegenover geweld. (Bartlett et al., 2010)
4. Conclusie Het gewelddadig extremisme vormt een stap verder in het radicaliseringsproces, waarbij slechts een klein deel van de reeds geradicaliseerde individuen verder radicaliseren en zich hierbij openstellen voor extremistische opvattingen. Dit extremisme wordt getypeerd door een aantal kenmerken die daarbij niet specifiek zouden zijn voor islamitisch geïnspireerd extremisme alleen. Naast hun extremere gedachtesystemen vormt het belangrijkste kenmerk en meteen ook grootste verschil met de meer gematigde opvattingen van radicalen, de positieve attitudes tegenover het gebruik van geweld als een legitiem en rechtvaardig middel om zo hun doeleinden te kunnen realiseren. In verband met de voornaamste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten die individuen aanzetten tot gewelddadig extremisme zijn het in de eerste plaats dezelfde risicofactoren, die radicaliserend gedrag bevorderen, die een belangrijke rol blijven spelen in het verdere radicaliseringsproces.
83
Vooral de radicale groep met bijhorende socialisatie-, categorisatie- en groepsprocessen zou de meest cruciale factor vormen bij het vatbaar maken van individuen voor extreme gedachten. Individuen die hierbij niet enkel positief staan ten aanzien van geweld, maar ook zelf gewelddaden uitvoeren zouden vaak binnen een geweldscultuur geradicaliseerd zijn waarbij een grote sociale druk werd uitgeoefend door de peer group. Verder zouden ook opnieuw specifieke trigger events, isolatieprocessen en invloed van significante anderen als katalysatoren kunnen inwerken op dit proces. Net zoals bij de risicofactoren om te radicaliseren blijven dit echter veronderstellingen en wordt hier bijgevolg geen exhaustief beeld weergegeven. Ook is er nood aan verder onderzoek in verband met het specifiek proces die zich afspeelt bij het aannemen van positieve houdingen tegenover geweld.
84
Hoofdstuk 7: Terugkoppeling naar wetenschappelijke theorieën en modellen 1. Inleiding In de voorgaande hoofdstukken werd een algemeen, maar niet-exhaustief beeld opgemaakt over welke individuen, in welbepaalde omstandigheden, een grotere kwetsbaarheid vertonen om te radicaliseren en wat de voornaamste risicofactoren zijn die als belangrijkste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten worden aangehaald binnen de wetenschappelijke literatuur om te radicaliseren in de eerste plaats en om verder te radicaliseren tot het gewelddadig extremisme in de tweede plaats. In dit laatste hoofdstuk, behorend tot het tweede deel van deze verhandeling, wordt een terugkoppeling gemaakt naar de meest valabele theorieën en modellen in de wetenschappelijke literatuur als verklaringen voor radicaal en extremistisch gedrag. Deze werden reeds besproken in het eerste deel. Hierbij moet benadrukt worden dat het een eigen gemaakte bescheiden terugkoppeling betreft, zij het wel op kritische wijze en heeft bijgevolg dus geen betrekking op een vergelijking gemaakt binnen de wetenschappelijke literatuur.
2. Terugkoppeling naar wetenschappelijke theorieën Bij de theorieën met betrekking tot karakteristieken van individuen of groepen blijkt voornamelijk de identiteitstheorie sterk op te gaan. Uit wetenschappelijke studies blijkt namelijk dat de (zoektocht naar) identiteit een cruciale factor vormt bij het radicaliseren waarbij vooral jonge westerse moslims zich gewaardeerd en geaccepteerd willen voelen. Verder zou ook de novelty-seeking theorie gedeeltelijk kunnen opgaan als verklaring, aangezien de zoektocht van deze jongeren naar hun ware identiteit vaak gepaard gaat met het aftasten van hun grenzen en dus ook zorgt voor spannende nieuwigheden. Zo kan ook deze factor meespelen voor bepaalde jongeren in hun radicaliseringsproces. Vervolgens zouden ook de theorieën met betrekking tot subjectieve rechtvaardigingsgronden volgens het verworven beeld mogelijke verklaringen kunnen vormen. Vooral de frustratieagressie theorie, relatieve deprivatietheorie en onderdrukkingstheorie komen overeen met de push-factoren besproken in hoofdstuk vijf. Deze psychosociale en sociale mechanismen waarbij de perceptie en beleving van de jongeren belangrijke factoren zouden zijn in het vormen van een voedingsbodem, kunnen deze jongeren vatbaar maken voor radicaal gedrag.
85
Omtrent de rationele keuze theorie is te weinig kennis verschaft om uitspraken te maken over de mogelijke verklaringskracht van deze hypothese. Ook de sociale leertheorie met betrekking tot contextuele omstandigheden kan deels een verklarende kracht hebben aangezien onderzoek heeft aangetoond dat radicalisering in eerste plaats een socialisatieproces zou vormen, waarin leden elkaar kunnen beïnvloeden naarmate een sociale identiteit wordt ontwikkeld en deze toegeschreven wordt aan de groep. Verder zien we dat de transformatieve leertheorie belangrijk is bij het aantonen van hoe cognitieve openingen naar radicale opvattingen zich kunnen voordoen vanuit specifieke triggers. Zo kan ook deze theorie deels verklarend van kracht zijn aangezien deze cognitieve openingen volgens vele onderzoekers noodzakelijk zijn voor een individu om zich open te stellen voor radicaal gedachtegoed. Deze theorie biedt verder ook vooral belangrijke inzichten bij het beter begrijpen van de processen die zich kunnen afspelen bij het aannemen van radicaal gedachtegoed. Geen enkele van deze theorieën kan echter een ultieme verklaring bieden voor radicaliserend gedrag. Deze theorieën beperken zich namelijk tot slechts één of een aantal specifieke risicofactoren, die overigens vaak overeenkomen met de risicofactoren aangehaald in voorgaande hoofdstukken. Studies hebben echter aangetoond dat het radicaliseringsproces uniek is, waarbij een specifieke set van risicofactoren bepalend kan zijn voor een individu. Bijgevolg kan een theorie die enkel op bepaalde van deze factoren ingaat geen ultieme verklaring vormen. Daarom is er nood aan geïntegreerde theorieën. Een belangrijke, maar zeldzame geïntegreerde theorie is de besproken geïntegreerde theorie van Pauwels die ook specifiek betrekking heeft op gewelddadig extremisme. Ook deze theorie ligt in sterke mate in lijn met de gevonden oorzaken, aanleidingen en faciliteiten in wetenschappelijk onderzoek. Toch is er nog meer nood aan dergelijke geïntegreerde theorieën om enige verklaring te kunnen bieden voor het radicaliseringsproces. Door de complexiteit en verborgenheid van deze processen en het gebrek aan input van radicalen en extremisten in empirisch onderzoek is de waarschijnlijkheid echter groot dat nog vele andere factoren, van belang in het proces, onderbelicht blijven. Daarom moeten de gevonden verbanden hierboven ook enigszins genuanceerd worden. Zo zijn veel van deze theorieën zeer waarschijnlijk opgemaakt vanuit dezelfde veronderstellingen binnen de wetenschappelijke literatuur waar ook op gebaseerd werd in de voorgaande hoofdstukken. Tot slot is er ook sprake van een grote afwezigheid van empirische studies waardoor de verklaringskracht blijft hangen op een speculerend niveau. 86
3. Terugkoppeling naar wetenschappelijke modellen Bij het toetsen van het algemeen beeld, bekomen uit de voorgaande hoofdstukken, met de meest valabele modellen uit de wetenschappelijke literatuur zijn er verschillende overeenkomsten vast te stellen. Vooreerst gaan bijna alle modellen er vanuit dat het radicaliseringsproces gradueel, complex en veelvormig is, zoals ook blijkt uit wetenschappelijke studies. De modellen gebruiken verschillende metaforen zoals een trap, piramide of pad maar benadrukken hierbij steeds het procesmatig karakter waarbij individuen steeds verder kunnen radicaliseren naar een volgende fase en hierbij onderhevig zijn aan specifieke factoren en invloeden. De Staircase benadering van Moghaddam blijkt in belangrijke mate op te gaan wanneer deze getoetst wordt aan de verworven kennis. Zo toont ook hij aan dat naarmate het radicaliseringsproces verder vordert er zich steeds minder individuen bevinden op deze niveaus. Hierbij stelt hij dat het dezelfde risicofactoren zijn die blijven inwerken op het proces waardoor verdere radicalisering een mogelijkheid wordt. Vooral psychosociale en sociale mechanismen zouden meespelen om te radicaliseren en versterkende groepsprocessen kunnen een belangrijke rol spelen bij het vatbaar worden voor gewelddadig extremistisch gedrag. Ook Mc Cauley en Moskalenko beschrijven in hun piramidale model groepsprocessen en achterliggende psychosociale en sociale mechanismen als belangrijkste factoren bij het radicaliseren. Deze processen zouden bijgevolg ook verder meespelen bij het aannemen van extremistische opvattingen, waar ook geweld gelegitimeerd wordt. Het vraag- en aanbod model van Collin Mellis blijkt eveneens in belangrijke mate op te gaan. Zo tonen vele studies aan dat vooral jonge adolescenten op zoek gaan naar alternatieve geloofssystemen
vanuit
gevoelens
van
frustraties,
discriminatie,
onderdrukking,
vervreemding, enzovoort… Op deze behoeftes wordt bijgevolg slim ingespeeld door radicale groepen die een mogelijks aantrekkelijk aanbod bieden aan deze jongeren. Hier kunnen de jongeren tot aangetrokken worden wanneer er zich eerst een cognitieve opening heeft voorgedaan. Deze zouden voornamelijk ontstaan ten gevolge van specifieke trigger events. Tot slot blijken ook Borum’s Pathway en het model van Wiktorowicz overeen te komen met specifieke risicofactoren zoals aangetoond uit wetenschappelijk onderzoek. Toch kan, net zoals bij de theorieën, geen enkele van deze modellen een volledige verklaring bieden voor het radicaliseringsproces en het verloop van dit proces. Aangezien deze modellen zich ook beperken tot één of een aantal risicofactoren kan er niet gesproken worden over een 87
volledig verklarend model. Ook hier is daarom nood aan meer geïntegreerde modellen. Een geïntegreerd model reeds besproken vormt die van Noppe, Ponsaers, Verhage en Easton, waarbij de gevonden mogelijke verklaringen binnen de literatuur ook worden weergegeven. In dit model wordt verder het belang van rekruteringsmechanismen binnen het radicaliseringsproces besproken zoals reeds aangehaald in wetenschappelijke studies. Opnieuw moeten de gevonden overeenkomsten enigszins genuanceerd worden, aangezien deze modellen hoogstwaarschijnlijk gebaseerd zijn op dezelfde speculaties vanuit wetenschappelijk onderzoek zoals diegene gebruikt bij het opmaken van het beeld in dit deel. Anderzijds tonen de vele gelijkenissen wel aan dat deze risicofactoren vermoedelijk de meest belangrijke vormen voor individuen om (verder) te radicaliseren.
4. Conclusie Uit deze bescheiden terugkoppeling naar de eerder besproken wetenschappelijke theorieën en modellen kunnen we besluiten dat het overgrote deel van deze theorieën en modellen opgaan als mogelijke verklaringen voor het radicaliseringsproces, wanneer deze getoetst werden aan de verworven kennis uit wetenschappelijke onderzoeken. Deze theorieën en modellen vormen echter slechts gedeeltelijke verklaringen aangezien ze zich steeds beperken tot één of enkele risicofactoren. Meer geïntegreerde theorieën en modellen zijn daarom nodig om tot een meer allesomvattend beeld te komen. Verder moeten de getrokken conclusies uit deze terugkoppeling genuanceerd worden aangezien enerzijds de resultaten uit wetenschappelijk onderzoek zich op een speculerend niveau bevinden door een groot gebrek aan empirisch onderzoek en input door radicalen en extremisten. Hierdoor blijven hoogstwaarschijnlijk heel wat factoren, die ook meespelen in het radicaliseringsproces van individuen, onderbelicht. Anderzijds is het ook zeer waarschijnlijk dat deze theorieën en modellen gebaseerd zijn op dezelfde onderzoeksresultaten, zoals gebruikt bij het opmaken van het beeld over het radicaliseringsproces, waardoor de grote mate aan overeenkomsten vervolgens vanzelfsprekend is.
88
Deel 3: Kritische reflectie: de Belgische situatie In het derde en tevens laatste deel van deze verhandeling wordt in hoofdstuk acht een kritische reflectie gemaakt, mede op basis van de verworven kennis uit de voorgaande delen, om vervolgens de Belgische situatie toe te lichten. Hierbij wordt getracht om een mogelijke verklaring te bieden, met behulp van de wetenschappelijke literatuur, waarom België één van de landen is die zoveel jihadi-strijders levert.
89
Hoofdstuk 8: Belgische Syriëstrijders 1. Inleiding Uit de voorgaande hoofdstukken hebben we een algemeen beeld verworven over de voornaamste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten waardoor bepaalde individuen vatbaar worden om te radicaliseren vanuit Europa en af te reizen naar Syrië of aangrenzende regio’s. Uiteraard gaat dit beeld hoogstwaarschijnlijk ook in grote mate op voor de Belgische vertrekkers. Toch kunnen we ons de vraag stellen waarom België bij de top behoort van Europese landen die het meeste jihadi-strijders levert. In dit hoofdstuk wordt bijgevolg nagegaan welke specifieke factoren bij(ge)dragen (hebben) aan dit grote aantal vertrekkers. Uiteraard zal dit in bepaalde mate verweven zijn met de onderliggende factoren, invloeden en processen die we ook in andere Europese landen waarnemen. Daarom worden eveneens de tendensen die zich voordoen in Europa beknopt aangehaald.
2. Feiten en cijfers Vooraleer in te gaan op de achterliggende factoren die mogelijks bijdragen aan het fenomeen van jonge adolescenten die in België radicaliseren en uitreizen naar Syrië, zullen er eerst een aantal feiten en cijfers weergegeven worden om de Belgische (en Europese) trends te kaderen. Dit cijfermateriaal moet echter steeds kritisch en met een uiterste voorzichtigheid worden geïnterpreteerd. Deze zijn namelijk niet absoluut, vormen een momentopname10 en zijn dus slechts indicatief. (Fraihi, 2015) Ook kunnen deze cijfers met betrekking tot verschillende Europese landen niet zomaar vergeleken worden aangezien deze landen niet dezelfde definities hanteren en niet volgens dezelfde methodes hun cijfermateriaal verzamelen. Daarbij moet ook steeds rekening gehouden worden met een verschillende populatiegrootte van de landen. (Coolsaet, 2015b) 2.1.
Europese statistieken
Het fenomeen van de jihadi-strijders in het Midden-Oosten vormt een wereldwijd probleem. Volgens het ICSR11 waren er tussen de periode van 2011 tot 2013 alreeds 11000 buitenlandse strijders naar het conflictgebied afgereisd. Hierbij zijn de meesten afkomstig uit aangrenzende
10 11
Deze cijfers hebben betrekking op de gegevens die men voorhanden had in februari 2015. International Centre for the Study of Radicalisation.
90
landen, maar ook een niet bescheiden aantal hiervan komen uit Europa. (Zelin, 2013) Intussen is dit aantal de laatste jaren nog verder opgelopen. Volgens de Europese anti-terreurcoördinator zijn er maar liefst 5000 Europese onderdanen12 vertrokken naar het Midden-Oosten in de voorbije jaren. (Loobuyck, 2015) België, Nederland, Denemarken, Noorwegen, Zweden en Oostenrijk zouden de landen zijn met de grootste concentraties aan vertrekkers (rekening houdend met de populatiegrootte). Als er gekeken wordt naar absolute cijfers hebben Duitsland, Groot-Brittanië en Frankrijk de hoogste aantallen. (Fraihi, 2015) Dit is de eerste keer dat er zich zo’n grote mobilisatie voordoet van Europese onderdanen naar een conflictgebied. (Zelin, 2013) 2.2.
Belgische statistieken
Sinds 2012, twee jaar na de uitgebroken Arabische Lente, vertrekken voornamelijk jonge adolescenten naar Syrië vanuit België. Maar liefst 438 individuen zouden tussen 2012 en februari 2015 vertrokken zijn naar de regio of toch een poging ondernomen hebben. Dit hallucinante aantal zou hoogstwaarschijnlijk zelf nog zo’n 10 tot 20 procent hoger liggen, onder meer vanwege een vertraagde input bij de registraties van vertrokken individuen. Van alle vertrokken individuen zijn er 278 die in Syrië verblijven (waarvan 248 ook met grote waarschijnlijkheid effectief in Syrië gevestigd zijn). 114 van hen zijn reeds teruggekeerd en 46 individuen werden tegengehouden en vervolgens gerepatrieerd naar België. Intussen zouden er vermoedelijk 51 van hen om het leven gekomen zijn. Deze overlijdens worden echter amper officieel bevestigd. (Fraihi, 2015) Het vertrek van Belgische Syriëstrijders heeft zich afgespeeld in drie fases. In de eerste fase waren het voornamelijk leden uit de harde kern van Sharia4Belgium die vertrokken vanwege sterk ideologische overtuigingen. Later begonnen ook individuen die banden onderhielden met het netwerk te vertrekken. Deze personen vertrokken voornamelijk vanwege stimulerend beeldmateriaal verspreid via sociale media. Tot slot gingen ook steeds meer individuen zonder relationele banden met radicale of extremistische netwerken uitreizen om deel uit te maken van de heilige oorlog en het nieuwe Kalifaat. (Fraihi, 2015; Leman, 2015) Hoewel er nog steeds aanzienlijk veel individuen zijn die radicaliseren en uiteindelijk (proberen te) vertrekken, zouden de aantallen wel zijn afgenomen. Het grootste hoogtepunt van vertrekkers, tot nu toe, was in het voorjaar van 2013 als een navolgend effect op de grote mediahetze omtrent het fenomeen. (Coolsaet, 2015b) 12
Dit aantal heeft betrekking op cijfermateriaal van eind mei 2015. (Loobuyck, 2015)
91
2.2.1. Verdeling naar regio
Wanneer gekeken wordt op het niveau van de gewesten, steden en gemeenten tonen de cijfers aan dat het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de meeste Syriëstrijders levert. Vlaanderen vormt het tweede grootste gewest waaruit Syriëstrijders vertrekken. Het minst aantal individuen zouden vertrekken uit Wallonië. Als we vervolgens inzoomen op de belangrijkste steden en gemeenten zijn het voornamelijk Anderlecht, Brussel, Schaarbeek en Sint-Jans-Molenbeek binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest waar individuen radicaliseren en sommigen ook vertrekken. Opvallend is dat dit regio’s zijn waar er veel migranten (al dan niet met de Belgische nationaliteit) gevestigd zijn. Dit zijn geen verwonderlijke feiten aangezien uit de verworven kennis in deel twee blijkt dat het voornamelijk jonge adolescenten zijn, behorend tot volgende generaties van moslimmigranten uit de islamitische wereld, die kwetsbaar zijn om te radicaliseren. In Vlaanderen zijn het voornamelijk Antwerpen en Vilvoorde waaruit een meerderheid van de jongeren vertrekt. Hierbij zou Sharia4Belgium in Antwerpen een zeer beïnvloedende rol hebben gespeeld. Vilvoorde, dat gelegen is tussen Brussel en Antwerpen, zou te maken hebben met een samenloop van een ‘spillover effect’ uit Brussel en de invloed van Sharia4Belgium vanuit Antwerpen. Ook in steden als Kortrijk zouden er veel individuen zijn die banden hadden met het netwerk van Sharia4Belgium. Verder zou ook Maaseik een niet onbelangrijke regio vormen met betrekking tot het aantal vertrekkers. Hier vermoed men dat voornamelijk ex-leden en sympathisanten van een oud Marokkaans netwerk, ‘Groupe Islamique Combattant Marocain’, die opgerold werd in 2004, vertrekken. In Wallonië tot slot zijn het in de eerste plaats Luik, Verviers en de provincie Henegouwen met de grootste concentraties aan vertrekkers. (Fraihi, 2015) 2.2.2. Verdeling naar leeftijd en geslacht
In verband met de leeftijd zien we ook in België een relatief groot aantal jongeren radicaliseren en vertrekken. Volgens de statistieken zou de jongste Belgische Syriëstrijder, die actief meestrijdt in de ‘heilige oorlog’ amper 13 jaar zijn. Vermoed wordt dat de oudste Syriëstrijder uit België 69 jaar is. De cijfers tonen ook een groot aantal Belgische Syriëstrijders die ouder zijn dan 30, vooral afkomstig uit de regio Brussel. Velen van hen zijn alreeds actief geweest in salafistisch geïnspireerde netwerken in België, eind de jaren ’90. Verder zouden de laatste jaren, naast de
92
overwegend mannelijke strijders, ook steeds meer vrouwen uit België vertrekken. (Fraihi, 2015) 2.2.3. Verdeling naar etnische achtergrond
De verdeling naar etnische achtergrond toont dat 109 van de 438 vertrekkers een vreemde nationaliteit hebben. Het merendeel heeft dus een Belgische nationaliteit en is hier bijgevolg ook geboren en opgegroeid. De overgrote meerderheid van deze groep behoort wel tot families die oorspronkelijk afkomstig zijn uit niet-Europese landen. (Fraihi, 2015) De statistieken tonen een oververtegenwoordiging van Belgische Marokkanen. (Coolsaet, 2015c) Een niet onbelangrijke 10 procent van deze individuen omvat Europese bekeerlingen. (Fraihi, 2015) Deze cijfers tonen in sterke mate een overeenkomst met het eerder verworven beeld over welke individuen een grotere kwetsbaarheid vertonen om te radicaliseren.
3. Specifieke risicofactoren bij Belgische Syriëstrijders De risicofactoren eerder aangehaald in het vorige deel zijn ook aanwezig in het radicaliseringsproces van de Belgische Syriëstrijders. Vanwege het grootte aantal strijders in België (in proportie met de populatiegrootte) wordt hier nagegaan welke specifieke risicofactoren, in combinatie met degene reeds beschreven, mogelijks een beïnvloedende rol hebben gespeeld voor individuen, gevestigd in België, om te radicaliseren. Belgische Syriëstrijders kunnen onderverdeeld worden in zes verschillende profielen volgens Benyaich. Hij onderscheidt ‘de romanticus’, ‘de loser-jihadist’, ‘het kuddedier’, ‘de opportunist’, ‘de rebel’ en ‘de hardcore jihadist’. De romanticus verwijst naar individuen die deel willen uitmaken van de jihadistische subcultuur. De loser-jihadist vervolgens zijn individuen die in de eerste plaats radicaliseren doordat ze geen vooruitzichten hebben op een toekomst. Als derde is er het profiel van het kuddedier waarbij individuen radicaliseren vanwege een grote sociale druk vanuit de peer group. De opportunist verwijst naar individuen die voornamelijk beïnvloedt worden door idyllische beeldfragmenten verspreidt op sociale media. Ook individuen die vertrekken omdat ze trachten een strafrechtelijke sanctie te ontlopen in België behoren onder het profiel van de opportunist. Verder zou de rebel vertrekken vanwege grote woede en haatgevoelens tegenover de regimes in de Arabische wereld en de onderdrukking van de moslimgemeenschap door westerse mogendheden. Deze profielen staan in schril contrast met het laatste onderscheiden
93
profiel, meer bepaald: de hardcore jihadist. Enkel deze individuen gaan effectief over tot extremistische gewelddaden vanuit een sterk islamitische ideologie. Ondanks verschillende motieven zouden al deze Belgische Syriëstrijders wel gemeen hebben dat ze zich openstellen voor radicale en extremistische gedachtesystemen, geïnspireerd vanuit de islam. Hierbij worden ze aangetrokken door een verleidelijk aanbod die tegemoet komt aan hun frustraties en vragen waarbij ze een mogelijkheid zien om weg te geraken uit hun gedepriveerde situatie. (Aerts & Nawas, 2015) 3.1.
Push-factoren
Net zoals het feit dat psychosociale en sociale mechanismen zeer belangrijke factoren vormen in het radicaliseringsproces van kwetsbare individuen in Europa, spelen deze ook in belangrijke mate een rol als voedingsbodem om te radicaliseren, bij Belgische Syriëstrijders. (Maher, 2015) Dit wil zeggen dat ook Belgische Syriëstrijders vaak gevoelens ervaren van discriminatie, sociale exclusie, onderdrukking, enzovoort… binnen de westerse samenleving waarbij ze tijdens het opgroeien steeds meer de perceptie krijgen dat ze geen gelijke kansen hebben en er een strijd gevoerd wordt door het Westen tegen de moslimgemeenschap. (Coolsaet, 2015b) Uiteraard zijn deze ervaren moeilijkheden omtrent identiteit en zingeving niet enkel typerend aan de jongerengeneratie vandaag. Wat wel verschilt is dat we geëvolueerd zijn naar een samenleving gekenmerkt door een sterke globalisatie en individualisatie, waarbij de economische crisis een weinig rooskleurig toekomstbeeld schept voor vele jongeren. Dit is uiteraard niet beperkt tot België, maar is een evolutie die zich in heel Europa voltrekt. Dit zorgt er tegelijk voor dat vele jongeren onder grote sociale druk staan. (Coolsaet, 2015b) Binnen deze snel evoluerende samenleving, waarin psychosociale en sociale mechanismen zich afspelen, komen bijgevolg ook sterke gevoelens van discriminatie, die vele Belgische migrantenjongeren ervaren, doordat zij vaak bekeken worden als buitenlanders, ondanks hun Belgische nationaliteit. Deze ervaringen kunnen in belangrijke mate de voedingsbodem versterken die individuen kan stimuleren om zich aan te sluiten bij radicale en extremistische groeperingen. (Coolsaet, 2015b) In België zijn het in de eerste plaats Belgische Marokkanen die een grote sociale ongelijkheid ervaren, binnen een samenleving waarin ze zich in een relatief depriverende situatie bevinden. (Coolsaet, 2015c) Deze kloof tussen migranten en niet-migranten in de Belgische samenleving omtrent sociaaleconomische
ongelijkheid
zou
volgens
de
directeur
van
het
Interfederaal 94
Gelijkekansencentrum nergens anders zo groot zijn binnen Europa als in België. Deze voedingsbodem draagt vervolgens bij aan het radicaliseringsproces, waarbij individuen vanwege een verscheidenheid aan drijfveren uiteindelijk de stap kunnen zetten om te vertrekken. (Coolsaet, 2015b) 3.2.
Trigger events
Belgische Syriëstrijders kunnen beïnvloed worden door dezelfde trigger events zoals Europese Syriëstrijders, waarbij deze gebeurtenissen een versnellend effect kunnen uitoefenen op het radicaliseringsproces (supra). Verder zijn er ook specifieke ontwikkelingen die zich voordoen in België en voor bepaalde individuen kunnen meespelen om te radicaliseren in de eerste plaats en om te vertrekken naar de jihadbestemming in de tweede plaats. Een belangrijke gebeurtenis in België, die grote tumult heeft veroorzaakt binnen de Belgische moslimgemeenschap, was de goedkeuring van de wet op het boerkaverbod. Dit vormde voor velen wederom een bron van frustraties waarbij ze dit ervaarden als een aanval op hun identiteit. Toen ook de burgeroorlog in Syrië in die periode uitbrak, waarbij duizenden onschuldige burgers werden uitgemoord, zorgde dit voor een zeer explosieve mix bij sommige individuen waardoor ze zich open stelden voor radicaal en extremistisch gedachtegoed. (Panorama, 2015) 3.3.
Sharia4Belgium als belangrijke facilitator
De Internationale ‘Sharia4’-beweging, waarvan de Belgische variant Sharia4Belgium vormt, blijkt in een aantal landen binnen Europa een belangrijke faciliterende rol te spelen. Zo zou een groot deel van de individuen die aangesloten zijn bij de gewelddadige jihadi-beweging reeds banden hebben gehad met dergelijke netwerken. (Vidino, 2015) Bij ons vormde Sharia4Belgium een belangrijke stimulator bij het ontstaan van de Belgische Syriëgang. Hierbij speelden zij strategisch in op de push- en pull-factoren die individuen vatbaar kunnen maken voor radicale ideeën, waarbij ze een aanbod vormden die tegemoet kwam aan de sterke behoeftes van deze individuen naar groepsgevoel. Dit groepsgevoel werd versterkt door het uitvergroten van een wereldbeeld waar moslims worden onderdrukt en achtergesteld door het Westen. (Coolsaet, 2015b) Ook de sterke sociale druk van peer pressure, zoals eerder besproken in hoofdstuk vijf, heeft sommige individuen ertoe aangezet om te vertrekken. (Fraihi, 2015) Het belang van Sharia4Belgium voor de Belgische situatie reflecteert zich in de vaststelling dat de hoogste concentraties aan Belgische Syriëstrijders afkomstig zijn van de regio’s 95
Antwerpen, Vilvoorde en Sint-Jans-Molenbeek, waar het netwerk actief opereerde. (Coolsaet, 2015b) Toch moet deze sterk faciliterende invloed van Sharia4Belgium genuanceerd worden. Zo heeft het netwerk slechts ingespeeld op een voedingsbodem die alreeds aanwezig was. Deze voedingsbodem is zeer belangrijk wat ook deels verklaard waarom ook nu, wanneer het netwerk opgerold is, nog steeds jongeren vertrekken. De uitvoerige media-aandacht voor de groep heeft bovendien ook, in sterke mate, bijgedragen aan de slaagkracht van het doel van deze netwerken. (Coolsaet, 2015b; Vidino, 2015) 3.4.
Aantrekkingskracht van de Syriëgang en IS
Een laatste belangrijke risicofactor, die zich niet beperkt tot Belgische Syriëstrijders, vormt de aantrekkingskracht van de Syriëgang en de terreurorganisatie IS. Zoals eerder aangehaald vormt het jihadi-terrorisme geen nieuw fenomeen, ook niet in België. Wel zouden de Syriëstrijders niet meer overeenkomen met vroegere jihadi-strijders. De belangrijkste verschillen zijn de jongere individuen die op zeer korte tijd radicaliseren en zonder een echte kennis van de islam vertrekken. Met de opkomst van de sociale media deelt iedereen alles online, ook Syriëstrijders. Ze vinden het belangrijk om te tonen dat ze ergens deel van uitmaken. Volgens Coolsaet (2015) zou de Syriëgang van vandaag dan ook deel uitmaken van een jongerensubcultuur, waarbij ze zich afzetten tegen de westerse samenleving waarin ze zich bevinden en de jihad voor hen een levensstijl wordt. (Coolsaet, 2015b) Sinds de opkomst van IS (eerst in Irak onder een andere benaming en leider) vormt Syrië een zeer aantrekkelijke jihadbestemming. Deze aantrekkingskracht zou onder meer te maken hebben met de relatief makkelijkere bereikbaarheid van de regio, het ideaalplaatje dat wordt aangeboden in hun propaganda, het voeren van een sterke veroveringsoorlog, internationale media-aandacht, enzovoort… Vooral het imago van IS naar de buitenwereld is van groot belang. Door het voeren van een strategische propaganda over hun overwinningen, gepleegde aanslagen (of die ten minste opeisen), ongeremdheid en straffeloosheid van hun netwerk blijft IS een magneet voor veel individuen. Daarom trachten ze ten allen tijde hun nederlagen te verbergen. (Coolsaet, 2015a) Hierbij speelt bijgevolg de sociale media een cruciale rol. Zo zou het aantal vertrekkers ook in bepaalde mate samenhangen met de media-aandacht die aan het fenomeen wordt gegeven. (Fraihi, 2015) Door de continue flux van informatie, foto’s en beeldmateriaal kan de sociale media ook zeer beïnvloedend werken, waar IS gretig op inspeelt. (AIVD, 2014b)
96
4. Conclusie In dit laatste hoofdstuk werd getracht een mogelijke verklaring te bieden voor de vaststelling dat België een groot aantal jihadi-strijders levert. Deze verklaring zal uiteraard sterk samenhangen met de processen en factoren die zich afspelen in Europa. Uit Europese en Belgische statistieken blijkt dat eind mei 2015 reeds 5000 Europese onderdanen vertrokken zijn in de voorbije jaren. Tussen 2012 en februari 2015 zouden er, vermoedelijk reeds 438 Belgen afgereisd zijn naar Syrië, waarbij een piek waarneembaar was in het voorjaar van 2013 als een gevolg op de grote mediahetze. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest levert de meeste strijders, voornamelijk uit regio’s die gekenmerkt worden door een grote populatie migranten. Dit is niet verrassend, aangezien uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat voornamelijk migrantenjongeren vatbaar zouden zijn om te radicaliseren. Vlaanderen levert ook een aanzienlijk aantal Syriëstrijders, in de eerste plaats uit Antwerpen en Vilvoorde waar Sharia4Belgium een belangrijke rol zou gespeeld hebben. De verdeling naar leeftijd, geslacht en etnische achtergrond komt in belangrijke mate overeen met het algemeen verworven beeld van de Europese Syriëstrijders. De risicofactoren, besproken in het voorgaande deel, zijn ook van toepassing op Belgische Syriëstrijders. Daarnaast zijn er ook een aantal specifieke factoren die mogelijks hebben bijgedragen aan het radicaliseringsproces van individuen gevestigd in België. De push-factoren, die individuen drijven richting radicaal gedrag zijn in de eerste plaats psychosociaal en sociaal van aard en komen in belangrijke mate overeen met diegene beschreven met betrekking tot Europese Syriëstrijders. Daarbij zou de snel evoluerende samenleving die gekenmerkt wordt door globalisering en individualisering en de bijkomende economische crisis zorgen voor een grote sociale druk die jongeren ervaren. Verder zouden Belgische migrantenjongeren een grote mate aan discriminatie ervaren doordat zij vaak als buitenlanders worden gestereotypeerd. Eén van de belangrijkste push-factoren, die inwerkt op Belgische individuen en sommige aanzet om te radicaliseren, is de grote kloof tussen migranten en niet-migranten in België op het sociaal-economisch vlak. Nergens anders in Europa zou deze kloof zo groot zijn. Deze maatschappelijke context vormt bijgevolg hoogstwaarschijnlijk een zeer belangrijke factor voor Belgische Syriëstrijders in hun radicaliseringsproces. De wet op het boerkaverbod die werd goedgekeurd een aantal jaar terug kan mogelijks ook een zeer belangrijke trigger gevormd hebben voor Belgische moslimjongeren, vanwege de 97
grote onenigheid die dit veroorzaakt heeft binnen de Belgische moslimgemeenschap. De toen uitgebroken burgeroorlog in Syrië leidde voor sommige individuen tot een explosieve mix. Vervolgens zou Sharia4Belgium een belangrijke faciliterende rol gespeeld hebben op de Belgische Syriëgang. Dit verband wordt weerspiegeld in het cijfermateriaal dat aantoont dat voornamelijk regio’s waar het netwerk actief was hoge concentraties van Belgische Syriëstrijders vertegenwoordigen. Deze invloed mag echter niet overschat, maar ook niet onderschat worden. Zo is het de dieper liggende maatschappelijke context die een voedingsbodem vormt waarop Sharia4Belgium vervolgens heeft ingespeeld. Tot slot zouden ook de sterke aantrekkingskrachten van de Syriëgang en terreurorganisatie IS meespelen in het grote aantal vertrekkers in België, maar ook in Europa. De belangrijkste aantrekkingskracht van de Syriëgang zou volgens Coolsaet liggen in het feit dat deze vandaag een jongerensubcultuur vormt. De slimme propaganda van IS, waarbij sociale media een cruciale rol speelt, zou ook zorgen voor een aantrekkelijk aanbod waar sommige individuen niet aan kunnen weerstaan. Hieruit blijkt echter al snel dat er geen eenduidige noch volledige verklaring kan worden geboden voor het fenomeen van de Belgische Syriëstrijders. Door de unieke en complexe mix van factoren die doorslaggevend kunnen zijn voor één welbepaald individu vormt dit een uiterst moeilijk gegeven. De verschillende risicofactoren spelen zich verder ook af binnen Europese landen, waardoor dit dus niet kan verklaren waarom België zoveel jihadi-strijders levert. De belangrijkste gevonden factoren, specifiek voor de situatie in België, die mogelijks kunnen bijdragen zijn: ontwikkelingen zoals het boerkaverbod, de faciliterende rol van Sharia4Belgium en in belangrijke mate de sociale ongelijkheid tussen migranten en nietmigranten in België die in samenhang met de andere risicofactoren een grote voedingsbodem voor radicalisering kan vormen. Deze risicofactoren hebben in grote mate betrekking op jonge adolescenten, behorend tot de tweede of derde generatie moslimmigranten, en kunnen bijgevolg geen verklaring bieden voor ook het kleine, maar niet onbelangrijke aantal Europese bekeerlingen die radicaliseren.
98
Conclusie Waarom worden zoveel jonge adolescenten aangetrokken tot de huidige jihadi-beweging en willen zij hun leven riskeren in een (wat zij noemen) ‘heilige oorlog’?
Dit is een vraag die de westerse samenleving vandaag bezighoudt door de vaststelling van een opmerkelijk aantal Europese onderdanen die radicaliseren en vertrekken naar Syrië. Hierbij vormt België, wanneer rekening wordt gehouden met de populatiegrootte, één van de koplopers. Deze huidige ontwikkelingen doen ons in de eerste plaats vragen stellen naar de onderliggende motieven van deze personen om zich open te stellen voor radicale en extremistische opvattingen. Hier moet echter opnieuw onderstreept worden dat het slechts een minderheid is die radicaliseert en dat radicalisme op zich niet problematisch is. Ook het fenomeen van de jihadi-strijders is zeker niet nieuw, maar het is wel de eerste keer dat er zich zo’n grote mobilisatietrend voordoet naar een conflictgebied.
In deze verhandeling staan zes onderzoeksvragen centraal die opeenvolgend beantwoord worden in de verscheidende delen.
Het eerste deel biedt een theoretisch kader, dat als basis gebruikt wordt voor het schrijven van de navolgende delen. Hierin werd het onderscheid benadrukt tussen de islam als wereldreligie en extremistische stromingen zoals het jihadisme dat misbruik maakt van islamitische doctrines. Hierbij werden ook de huidige ontwikkelingen weergegeven en geschetst tegen hun historische achtergrond. Tot slot werd in dit eerste deel een overzicht geboden van de meest valabele theorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur, die trachten een verklaring te bieden voor radicale en/of extremistische gedragingen. Daarbij werd opgemerkt dat deze theorieën en modellen vanuit verschillende hoeken worden opgezet en andere factoren worden benadrukt. Verder is het ook zo dat radicalisering vaak verschillend wordt opgevat waardoor een integratie van deze theorieën en modellen, waar een grote nood aan is, allesbehalve een gemakkelijke opgave vormt.
In het tweede deel werd ingegaan op het radicaliseringsproces, waarin een antwoord geformuleerd wordt op de eerste vijf onderzoeksvragen. De eerste onderzoeksvraag betreft: ‘Welke personen zijn meer kwetsbaar om te radicaliseren binnen het islamitisch radicalisme 99
en geïnspireerd vanuit het jihadisme?’. Uit de diepgaande literatuurstudie kunnen we besluiten dat het vooreerst onmogelijk is om een profiel op te maken van ‘de radicaal’ vanwege de vaststelling dat er sprake is van een grote variëteit in verband met de demografische kenmerken en contextuele omstandigheden. Hoewel enige voorzichtigheid en een kritische instelling geboden is bij het interpreteren van deze bevindingen kunnen we wel stellen dat er een aantal kenmerken zijn die vaak terugkomen bij individuen die kwetsbaar zijn voor islamitisch geïnspireerde radicale en extremistische gedachtesystemen. Zo zouden het voornamelijk jonge mannen betreffen, rond de leeftijd van twintig jaar, die geboren en opgegroeid zijn in Europa maar behoren tot de tweede of derde generatie moslimmigranten. Verder hebben ze vaak bitter weinig kennis over de islam en beperken ze zich tot de extremistische opvattingen die in wezen weinig te doen hebben met de religie. Over het opleidingsniveau van deze individuen waren er geen eenduidige resultaten terug te vinden. In verband met de sociaal economische status van deze groep zouden ze voornamelijk tot de lagere klassen in Europa behoren. Al moet men hier wel steeds rekening houden met mogelijks vertekende resultaten door de lage sociaal economische status die vele immigranten in Europa typeert. Als we vervolgens kijken naar de tweede onderzoeksvraag, namelijk: ‘Onder welke omstandigheden zijn deze personen meer kwetsbaar om te radicaliseren?’ kunnen we besluiten dat de dagdagelijkse omgeving van individuen kan bijgedragen aan het radicaliseringsproces. Vooral wanneer men zich in een relatieve gedepriveerde situatie bevindt zou dit kunnen zorgen voor frustraties, die op hun beurt kunnen bijdragen aan een voedingsbodem voor radicalisering. Ook zouden specifieke omgevingen zoals gevangenissen, moskeeën en het internet vruchtbare omgevingen vormen om te radicaliseren. Dit hangt samen met de veronderstelling dat radicalisering in de eerste plaats een groepsproces zou vormen. Vooral het internet is vandaag een belangrijke omgeving vanwege de laagdrempeligheid voor individuen om anoniem en op makkelijke wijze toegang te verkrijgen tot islamitisch radicale en extremistische websites, waar ze bijvoorbeeld platforms kunnen raadplegen. Deze contextuele factoren vormen geen causale oorzaken van radicalisering maar kunnen voor bepaalde individuen bevorderend werken om te radicaliseren. De derde onderzoeksvraag luidt: ‘Waarom zijn bepaalde personen kwetsbaarder om te radicaliseren?’. Hierbij worden ook enkele deelvragen behandeld waarbij gevraagd wordt naar de oorzaken, aanleidingen, faciliteiten en factoren die bij bovenstaande onderzoeksvraag 100
aansluiten. Hier kunnen we concluderen dat individuen door een verscheidenheid aan risicofactoren kwetsbaar kunnen worden om te radicaliseren. Dit zijn tevens factoren die van toepassing zijn op een grote groep individuen, terwijl slechts een aantal van hen zal radicaliseren. Het zou dan ook steeds een specifieke combinatie van risicofactoren zijn die voor een welbepaalde persoon doorslaggevend is. Vanwege de individualiteit en complexiteit van het fenomeen en een hiaat aan empirische studies binnen de wetenschappelijke literatuur kan er geen exhaustief beeld worden verworven. Wel zijn er een aantal risicofactoren die verondersteld worden de meest belangrijke oorzaken, aanleidingen en faciliteiten te vormen om te radicaliseren.
Vooreerst zijn er een aantal push-factoren, die individuen gevoeliger kunnen maken om te radicaliseren. Hierbij zouden psychosociale en sociale mechanismen in sterke mate meespelen in het radicaliseringsproces. Gepercipieerde onrechtvaardigheden en groepsdreiging door ervaringen met discriminatie, achterstelling, onderdrukking, enzovoort… kunnen aanleiding geven tot frustraties en zelfs haatgevoelens bij sommige jonge moslims tegenover de westerse samenleving. Het is namelijk zo dat deze westerse samenleving als verantwoordelijk wordt gezien voor hun gedepriveerde situatie. Verder zouden behoeftes aan sociale binding en zingeving cruciale sociale mechanismen vormen. Jonge moslims hebben vaak problemen met het verzoenen van hun dubbele identiteit, waarbij ze op zoek gaan naar alternatieven. Verder zijn er ook een aantal pull-factoren die een aantrekkingskracht kunnen uitoefenen. De radicale groep vormt hier een belangrijke factor. Zij spelen namelijk strategisch in op de belevingswereld en behoeftes van jonge moslims. Hierbij mag de rol van de peer group niet onderschat worden. Eens men aangesloten is bij de radicale groep spelen groepsprocessen een belangrijke rol bij het aannemen van steeds extremere opvattingen, zeker wanneer een sociale identiteit wordt ontwikkeld. Tot slot zijn er ook een aantal katalysatoren die kunnen inwerken op de reeds aanwezige voedingsbodem en kunnen voor sommigen het radicaliseringsproces doen
versnellen.
Deze
dragen
waarschijnlijk
in
belangrijke
mate
bij
aan
het
radicaliseringsproces van Europese Syriëstrijders vanwege de waarneming dat deze jongeren vaak op zeer korte tijd radicaliseren en vertrekken. Het belangrijkste vormt hier de ‘trigger events’, waardoor een cognitieve opening kan ontstaan bij individuen waardoor ze zich kunnen openstellen voor radicale gedachtesystemen. Ook de maatschappelijke vervreemding van deze jongeren is cruciaal in het radicaliseringsproces. Deze factoren zouden bijgevolg interageren met de demografische kenmerken en contextuele factoren.
101
Het antwoord op de volgende onderzoeksvraag: ‘Waarom zijn bepaalde personen kwetsbaarder om tot gewelddadig extremisme te komen?’ waar ook dezelfde deelvragen zoals hierboven centraal staan, ligt in belangrijke mate in dezelfde lijn als het antwoord op de vorige onderzoeksvraag. Dit komt doordat personen die uiteindelelijk ook tot gewelddadig extremisme komen volgens dezelfde risicofactoren radicaliseren in de eerste plaats. Het zijn ook
deze
risicofactoren
die
voornamelijk
blijven
inwerken
op
het
verdere
radicaliseringsproces. Het grootste verschil met radicalen is dat deze personen verder radicaliseren waarbij ze ook gewelddaden legitimeren en als rechtvaardig middel beschouwen. Het zouden in sterke mate socialisatie-, categorisatie- en groepsprocessen zijn; die zich afspelen binnen een geweldscultuur, die ervoor zorgen dat sommige geradicaliseerde individuen zich openstellen voor gewelddadig extremistische opvattingen. Ook zou sociale druk, uitgeoefend vanuit de peer group, een sterk beïnvloedende rol spelen.
De vijfde onderzoeksvraag, waarop geantwoord werd in het tweede deel van deze verhandeling luidt: ‘Gaan de belangrijkste theorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur op wanneer deze getoetst worden aan het verworven beeld van wie, wanneer en waarom?’. Hiervoor werd een bescheiden terugkoppeling gemaakt naar de wetenschappelijke theorieën en modellen besproken in het eerste deel. We kunnen hierbij besluiten dat het merendeel van deze theorieën en modellen opgaan als verklaring en bijgevolg van belang zijn. Dit zijn echter slechts gedeeltelijke verklaringen doordat ze zich steeds beperken tot één of enkele risicofactoren. Aangezien radicalisering steeds zou plaatsvinden door een complexe mix van specifieke risicofactoren is er een grote nood aan geïntegreerde theorieën, om zo een meer volledig beeld te kunnen bekomen van de voornaamste oorzaken, aanleidingen en faciliteiten om te radicaliseren. Hier moet wel benadrukt worden dat de gevonden verbanden in deze eigen gemaakte kritische terugkoppeling genuanceerd moeten worden aangezien resultaten
uit
wetenschappelijk
onderzoek,
waarop
gebaseerd
wordt,
slechts
veronderstellingen blijven door een gebrek aan empirisch onderzoek. Hierdoor is het mogelijks dat meerdere factoren onderbelicht blijven. Verder zijn de gevonden verbanden ook te wijten aan het feit dat deze theorieën en modellen hoogstwaarschijnlijk in grote mate gebaseerd zijn op dezelfde onderzoeksresultaten, zoals deze ook gebruikt werden bij het opmaken van dit algemeen beeld over het radicaliseringsproces.
In het derde en laatste deel van deze verhandeling werd gekeken naar de Belgische situatie om zo een mogelijke verklaring te bieden voor het grote aantal Belgische Syriëstrijders. Hierin 102
werd een antwoord geformuleerd op de laatste onderzoeksvraag, meer bepaald: ‘Kan op basis van het algemeen beeld en de belangrijkste theorieën en modellen uit de wetenschappelijke literatuur het fenomeen van de Belgische Syriëstrijders verklaard worden?’. Uit deze diepgaande literatuurstudie kan geconcludeerd worden dat er geen eenduidige noch voldoende verklaring geboden kan worden om te verklaren waarom België zoveel jihadi-strijders levert. Dit is onder meer te wijten aan het feit dat veel van de besproken risicofactoren en ontwikkelingen zich niet beperken tot België maar ook aanwezig zijn in andere Europese landen (zoals de rol van de sociale media, slimme propagandastrategie van IS, evolutie naar een sterk geïndividualiseerde samenleving, de economische crisis, enzovoort…). Wel zijn er een aantal specifieke risicofactoren die mogelijks een bijdrage leveren aan het radicaliseringsproces van individuen gevestigd in België. Zo zou de zeer grote kloof tussen migranten en niet-migranten op sociaal economisch vlak mogelijks een belangrijke factor vormen in het voeden van de voedingsbodem om te radicaliseren. Verder zou de explosieve mix van de goedgekeurde wet op het boerkaverbod in België en het uitbreken van de Syrische burgeroorlog rond dezelfde periode belangrijke trigger events gevormd hebben voor jonge moslimmigranten om (verder) te radicaliseren. Sharia4Belgium tot slot, zou ook een belangrijke faciliterende rol hebben gespeeld bij de opkomst van de Syriëgang. Deze invloed moet echter genuanceerd worden aangezien zij slechts ingespeeld hebben op een voedingsbodem die reeds aanwezig was.
De grondoorzaken liggen bijgevolg waarschijnlijk veel dieper dan de hier aangereikte risicofactoren, die slechts puzzelstukken vormen van het groter geheel. Daarom moet ook meer ingezet worden op empirisch onderzoek om de motieven van de individuen die vertrekken beter te begrijpen. Zonder een goed begrip van de achterliggende redenen kan er namelijk nooit op adequate wijze worden gereageerd op het fenomeen, laat staan om het enigszins te kunnen beheersen. Hierbij is het belangrijk dat er niet enkel wordt gereageerd vanop het beleidsniveau, maar dat dit ook gebeurt vanuit de samenleving.
103
Bibliografie Aerts, S., & Nawas, J. (Eds.). (2015). Hoe islamitisch is islamitisch radicalisme? Kalmthout: Pelckmans. AIVD.
Retrieved
06-04-2015,
from
https://www.aivd.nl/onderwerpen/terrorisme/jihadistische:AIVD AIVD. (2004). Van dawa tot jihad. Den Haag: Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst. AIVD. (2007). Radicale dawa in verandering. De opkomst van islamitisch neoradicalisme in Nederland. (pp. 96). Den Haag: Algemene Inlichtingen-en Veiligheidsdienst. AIVD. (2008). Jaarverslag 2008. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. AIVD. (2014a). Jaarverslag 2014. Den Haag: Minesterie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. AIVD. (2014b). Transformatie van het jihadisme in Nederland. Zwermdynamiek en nieuwe slagkracht. Den Haag: Algemene Inlichtingen-en Veiligheidsdienst. Akkerhuis, D. (2013). Western vs. Muslim Media on the Civil War in Syria. An Empirical Analysis of Huntington's Clash of Civilizations. . (Masterproef), Utrecht University, Utrecht. Arts, L., & Butter, E. (2009). Radicaal, orthodox of extremist? Achtergrondinformatie over radicalisering en polarisatie. Amsterdam: ACB Kenniscentrum voor emancipatie en participatie. Bakker, E. (Ed.). (2011). Characteristics of Jihadi Terrorists in Europe (2001-2009). Farnham ; Burlington: Ashgate. Bakker, E., & Veldhuis, T. (2007). Causale factoren van radicalisering en hun onderlinge samenhang. Vrede en Veiligheid, 36(4), 447-470. Bartlett, J., Birdwell, J., & King, M. (2010). The edge of violence: a radical approach to extremism. Londen: Demos. Benyaich, B. (2013). Islam en radicalisme bij Marokkanen in Brussel. Kessel-Lo: Van Halewyck. Billiet, J., & Waege, H. (Eds.). (2011). Een samenleving onderzocht. Methoden van sociaalwetenschappelijk onderzoek. Berchem: de boeck. Bjorgo, T. (Ed.). (2005). Root Causes of Terrorism. Myths, reality and ways forward. Abingdon ; New York: Routledge. 104
Borum, R. (2011). Radicalization into violent Extremism I: A review of Social Science Theories. Journal of Strategic Security, 4(4). Brachman, J. M. (Ed.). (2009). Global Jihadism. Theory and practice. Abingdon ; New York: Routledge. Bracke, J. (2012). Islam en geweld. Een analyse van radicale uitingen op Nederlandstalige internetfora. . (Masterproef), Universiteit Gent, Gent. Bryman, A. (2012). Social Research Methods. New York: Oxford University Press. Buis, F. J., Demant, F., & Hamdy, A. (2006). Strijders van eigen bodem. Radicale en democratische moslims in Nederland. Amsterdam: Amsterdam University Press. Coolsaet, R. (2008). Jihadi terrorism & the radicalisation challenge in Europe. Aldershot: Ashgate. Coolsaet, R. (2015a). Van het kastje naar de muur naar Syrië. De Standaard. Retrieved from http://www.rikcoolsaet.be/files/art_ip_com/DS%20310115.pdf Coolsaet, R. (2015b). Wat drijft de Syriëstrijder? Samenleving en politiek, 22(2-15), 4-13. Coolsaet, R. (2015c). What drives Europeans to Syria, and to IS? Insights from the Belgian case. Egmont Paper (pp. 24). Gent. Corens, S. (2008). Op zoek naar een betere wereld: Islamitisch gefundeerde radicalisering binnen een Europese context. Een psychologische analyse. Gent: Middle East and North Africa Research Group. Danau, T. M. (2009). Rol en meerwaarde van het Coördinatie Orgaan voor dreigingsanalyse (OCAD). Een kritische evaluatie. (Masterproef), Universiteit Gent, Gent. de Graaff, B., de Poot, C., & Kleemans, E. (2009). Radicalisering en radicale groepen in vogelvlucht. Tijdschrift voor Criminologie, 51(4), 331-344. Decorte, T. (2014). Methoden van onderzoek: ontwerp en dataverzameling. Een handleiding. Gent: Academia Press. Donner, J. P. H. (2005). Nota radicalisme en radicalisering. Den Haag: Minister van Justitie. Esposito, J. L. (2002). Unholy war: Terror in the name of Islam. New York: Oxford University Press. European Police Office. (2015). European Union Terrorism Situation and Trend Report 2015. (pp. 52). Den Haag: Europol. Fermin, A. (2009). Islamitisch en extreem-rechtse radicalisering in Nederland: Een vergelijkend literatuuronderzoek. . Den Haag: WODC. Fraihi, T. (Ed.). (2015). Syriëstrijders uit België. Enkele feiten en cijfers. Kalmthout: Pelckmans. 105
Gielen, A. (2008). Radicalisering en identiteit: Radicale rechtse en moslimjongeren vergeleken. Amsterdam: Aksant. Hellmich, C. (Ed.). (2010). The physiology of Al-Qaeda. From ideology to participation. . Abingdon ; New York: Routledge. King, M., & Taylor, D. M. (2011). The radicalization of homegrown jihadists: A Review of Theoretical models and Social Psychological Evidence. . Terrorism and Political Violence, 23(4), 602-622. doi: 10.1080/09546553.2011.587064 Leman, J. (Ed.). (2015). Van radicalisering tot jihadisering. Een antropologische kijk. Kalmthout: Pelckmans. Loobuyck, P. (Ed.). (2015). De Syriëstrijders: Mysterium tremendum et fascinans van onze samenleving. Kalmthout: Pelckmans. Maher, S. (2015). The roots of radicalisation? It's identity stupid.: International Centre for the Study of Radicalisation. Napoleoni, L. (2014). De terugkeer van het Kalifaat.
De stormachtige opkomst van
Islamitische Staat en de verwarring van het Westen. New York: Seven Stories Press Inc. . Nesser, P. (Ed.). (2010). Joining jihadi terrorist cells in Europe: Exploring motivational aspects of recruitment and radicalisation. Abingdon ; New York: Routledge. Nesser, P., & Stenersen, A. (2014). The Modus Operandi of Jihadi Terrorists in Europe. Perspectives on Terrorism, 8(6), 2-24. Noppe, J. (2011). Preventie van radicalisering in België. Handboek Politiediensten (Vol. 100, pp. 1-30). Mechelen: Kluwer. Noppe, J., Ponsaers, P., Verhage, A., & Easton, M. (2010). Preventie van radicalisering in België. (Vol. 3). Antwerpen ; Apeldoorn: Maklu. Notten, T., & Witte, T. (2011). Radicalisering moslimjongeren in Rotterdam? Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 20(2), 54-69. OCAD. OCAD: Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse.
Retrieved 10/11/2014, 2014,
from www.comiteri.be Panorama
(Producer).
(2015,
08-07-2015).
Mijn
Jihad.
Retrieved
from
www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/panorama/2.38704 Pattyn, B., & Wouters, J. (Eds.). (2002). Schokgolven. Terrorisme en fundamentalisme. Leuven: Davidsfonds. Pauwels, L. (2014). Preventie van gewelddadig extremisme. Gent.
106
Pauwels, L., & Schils, N. (Eds.). (2014). Differential online exposure to radical content and political violence. Testing the relative strength of social learning and competing perspectives. Antwerpen ; Apeldoorn: Maklu. Pauwels, L., Schils, N., & Verhage, A. (2012). Radicalisering en nieuwe sociale media. Handboek Politiediensten (Vol. 104, pp. 361-397). Mechelen: Kluwer. Pedahzur, A., & Perliger, A. (2009). Jewish terrorism in Israël. New York: Columbia University Press. Precht, T. (2007). Home grown terrorism and Islamist radicalisation in Europe. From conversion to terrorism. Kopenhagen: Danish Ministry of Justice. Ranstorp, M. (Ed.). (2010). Understanding Violent Radicalisation: Terrorist and Jihadist Movements in Europe. Abingdon ; New York: Routledge. Rijnoveanu, C., & Demir, S. (2013). The Impact of the Syria Crisis on the Global and Regional Political Dynamics. Journal of Turkish World Studies, 8(1), 55-77. Rodrigues, P. R., & van Donselaar, J. (2010). Monitor racisme & extremisme: negende rapportage. Amsterdam: Pallas Publications. Sageman, M. (2008). Leaderless Jihad. Terror Networks in the Twenty-First Century. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Schmid, A. P. (2013). Radicalisation, de-radicalisation, counter-radicalisation: A conceptual discussion and literature review. Den Haag: International Centre for CounterTerrorism. Schmid, A. P. (Ed.). (2011). The Routledge Handbook of Terrorism Research. Londen ; New York: Routledge. Sedgwick, M. (2015). Jihadism, Narrow and Wide: The Dangers of Loose Use of an Important Term. Perspectives on Terrorism, 9(2), 34-41. Slootman, M., & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering: Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor migratie en etnische studies (IMES). Springer, D. R., Regens, J. L., & Edger, D. N. (2009). Islamic Radicalism and Global Jihad. Washington DC: Georgetown University Press. van de Linde, E., & Rademaker, P. (2010). Een toekomstverkenning van de invloed van brede maatschappelijke trends op radicaliseringsprocessen. . Den Haag: WODC. van der Pligt, J., & Koomen, W. (2009). Achtergronden en determinanten van radicalisering en terrorisme. Amsterdam: WODC.
107
van der Woude, M. (2009). Brede benadering terrorismebestrijding. Openbaar Bestuur, 11(1), 2-5. Van Leeuwen, M. (2005). Ronselen in Europa voor de heilige oorlog. Justitiële verkenningen, 31(2), 84-94. Vanobbergen, B. (Producer). (2015, 10-02-2015). Radicalisering en de inzet van de sociale opvoeding. Verhage, A., Pauwels, L., Schils, N., De Waele, M., & Easton, M. (2013). Is er plaats voor 'radicalisme' in onze democratische maatschappij? Orde van de Dag: criminaliteit en samenleving, 62(1), 5-16. Victoroff, J. (2005). The Mind of the Terrorist: A Review and Critique of Psychological Approaches. Journal of Conflict Resolution, 49(1), 3-42. Vidino, L. (2015). Sharia4: Confrontational activism to militancy. . Perspectives on Terrorism, 9(2), 2-16. Weggemans, D., Bakker, E., & Grol, P. (2014). Who are they and why do they go? The radicalisation and preparatory processes of Dutch Jihadist Foreign Fighers. Perspectives on Terrorism, 8(4), 100-110. Wiktorowicz, Q. (2005). Radical Islam Rising: Muslim Extremism in the West. Oxford: Rowman & Littlefield Publishers Inc. Wilner, A. S., & Dubouloz, C. (2010). Homegrown terrorism and transformative learning: an interdisciplinary approach to understanding radicalization. . Global change, Peace & Security, 22(1), 33-51. WWR. (2006). Dynamiek in islamitisch activisme. Aanknopingspunten voor democratisering en mensenrechten. . Amsterdam: Amsterdam University Press. Zannoni, M., van der Varst, L. P., Bervoets, E. J. A., Wensveen, M., van Bolhuis, V. J., & van der Torre, E. J. (2008). De rol van eerstelijnswerkers bij het tegengaan van polarisatie en radicalisering. Van 'ogen en oren' naar 'het hart' van de aanpak.: COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement. Zelin, A. Y. (2013). Up to 11,000 foreign fighters in Syria: steep rise among Western Europeans.: International Centre for the Study of Radicalisation. Zemni, S. (2006). Politieke islam, 9/11 & Jihad. Leuven: Acco.
108
