vooraf
The Club of Rome-eu Chapter, Erevoorzitter zkh Prins Filip van België
De waarheid over geld Inleidende opmerkingen bij het rapport aan Finance Watch en de World Business Academy De waarheid over geld wordt niet verteld. Toch raak je met geld aan de kern van de economie. En de economie regeert de wereld. Ze domineert het menselijk welzijn van de wieg tot het graf. Ze heerst over het gebruik van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet en de kwaliteit van het milieu. Vandaag de dag moet men algemeen erkennen dat veel grenzen van het ecosysteem van de aarde worden overschreden. Het is duidelijk dat de huidige koers niet duurzaam is. Regeringen, media en de meeste leiders stellen alles in het werk om het publiek ervan te overtuigen zich bij het gangbare denken te houden. Voor een succesvolle samenleving, zeggen ze, moeten we binnen het huidige paradigma blijven. Ze beweren nog steeds dat alles moet worden uitgedrukt in monetaire termen. En dat er geen redding is buiten de heersende financiële systemen en bankpraktijken – respectievelijk een monopolie en een belangrijk machtsinstrument. Gesloten systemen krijgen de voorkeur boven open systemen. Complexiteit wordt vermeden. Als dat geen kortzichtige visie op duurzame oplossingen is... Desondanks is er overal ter wereld al heel wat eigenwijs denken en handelen. Via conferenties, publicaties en het internet stellen veel gezaghebbende stemmen de blinde vlekken van het huidige paradigma aan de kaak, en ze nodigen ons uit om onverwijld op te treden. Toch worden hun berichten door de massamedia niet doorgegeven. Ze worden genegeerd door de meeste politieke leiders. Ze bereiken het grote publiek niet, terwijl er nochtans een stroom van protest is die oproept tot radicale verandering, niet het minst in de Europese Unie.
14
geld en duurzaamheid
De Club of Rome eu Chapter (CoR-eu), gevestigd in Brussel, heeft tot doel bruggen te slaan tussen de instellingen van de Europese Unie, haar burgers en de internationale Club van Rome, die al 40 jaar een toonaangevende denktank is op wereldvlak. De CoR-eu fungeert als een katalysator van reflectie over duurzame ontwikkeling in Europa. Haar strategische opties voor de komende jaren richten zich op de kwesties van geld en bestuur. Dit omvat het initiëren en faciliteren van scherp onderzoek naar baanbrekende concepten in deze domeinen. We vroegen ons collega-bestuurslid Bernard Lietaer om een rapport over geld en duurzaamheid op te stellen, dat zou kunnen bijdragen tot een maatschappelijke discussie over de uitvoering van het eu-ontwikkelingsbeleid in een bredere mondiale context, waarbij essentiële overheidsinstanties en beleidsmakers uit de privé-sector, de media en het grote publiek betrokken zouden worden. Met coauteurs Christian Arnsperger, Stefan Brunnhuber en Sally Goerner produceerde hij dit rapport, dat volledig wordt onderschreven door de CoR-eu. Hoewel het geld- en duurzaamheidsvraagstuk per definitie de hele wereld aangaat, vond de CoR-eu dat het rapport in de eerste plaats zou moeten worden gericht tot een erkend, gezaghebbend en onafhankelijk Europees orgaan. De meest geschikte keuze leek ons Finance Watch, een vereniging voor het algemeen belang, onlangs opgericht op initiatief van leden van het Europees Parlement. Finance Watch wil financiën doen werken voor het welzijn van de samenleving; ze wil de stem van de samenleving versterken in hervormingen van de financiële regelgeving door burgers hun zegje te laten doen; en ze wil bij de wetgevers argumenten aandragen voor het algemeen belang als tegenwicht voor de lobby voor de belangen van de financiële sector. Het leek ons ook verstandig om het bedrijfsleven aan te spreken. We zijn heel blij dat de World Business Academy, een non-profit denktank en netwerk van vooraanstande ondernemers, ermee instemde om een tweede ontvanger van ons rapport te zijn. De doelstelling van de World Business Academy is de zakenwereld te inspireren en te helpen verantwoordelijkheid te nemen voor de hele samenleving door haar rol met betrekking tot cruciale morele, ecologische en sociale vraagstukken te bezien. Ze wil dat bereiken door het bewustzijn van
de waarheid over geld
15
zakenleiders te verschuiven van het nastreven van eigenbelang naar dienend leiderschap evenals door het gedrag van het publiek in het algemeen te veranderen, zodat het zijn geld uitgeeft waar het echt wat oplevert. Deze doelstellingen liggen de Club van Rome nauw aan het hart. *** Terwijl we dit schrijven zijn we getuige van de ontmanteling van de staat als hoeder van de publieke zaak. Bijna alles is te koop in de meeste eu-landen. Op alle niveaus wordt streng bezuinigd. De publieke onrust zal blijven groeien, tenzij nieuwe beleidsstructuren de verouderde vervangen. Hier ligt een grote uitdaging voor de Europese Unie. We durven hopen dat de publicatie van Geld en duurzaamheid menig beleidsmaker en opinieleider zal inspireren nu van koers te veranderen en te kiezen voor nieuwe, creatieve benaderingen in monetaire vraagstukken. We hebben dringend behoefte aan een verhoogd moreel bewustzijn op alle niveaus. De cvr-eu is dank verschuldigd aan de World Academy of Art and Science, vertegenwoordigd door Ivo Slaus, president, en Garry Jacobs, voorzitter van de Raad van Bestuur en ceo, alsook aan Felix Unger, president van de European Academy Sciences and Arts voor hun steun aan dit rapport door deze korte inleidende opmerkingen mee te ondertekenen. Mark Dubrulle lid van de Club van Rome Voorzitter The Club of Rome eu-Chapter Felix Unger Ivo Slaus President President European Academy World Academy of Sciences and Arts of Art and Sciences
Boodschap van de Secretaris-generaal van de Club van Rome
Is geld het kwade?
Geld, zo wordt ons verteld, is de wortel van alle kwaad. Het doet de wereld draaien, maar liefde kan je er niet mee kopen. De waarheid is dat geld een centraal aspect van ons bestaan is geworden. Het is een maatstaf voor onze economische groei, onze sociale status en onze consumptiegewoonten. Twee miljard mensen op de planeet Aarde hebben lang niet genoeg om mee te overleven; toch heeft één procent van onze bevolking meer dan ze ooit kunnen gebruiken en ze pronken ermee op een manier die velen van ons vaak weerzinwekkend vinden. Hoe is het zover kunnen komen? Hoe kon zo’n simpele uitvinding, die in de grond zulk lovenswaardig doel had – mensen te helpen om hun goederen op een redelijke en efficiënte manier te verhandelen – zo verkeerd uitdraaien? Waarom bestaat er een kloof tussen financiën en economie, tussen de financiële markten en de reële economie, die de financiële markten oorspronkelijk toch hoorden te dienen? De gevolgen van deze scheiding zijn al tientallen jaren aan het groeien. Tijdens de voorbije veertig jaar kreeg de wereld meer dan vier honderd financiële crises over zich heen, die economieën destabiliseerden, mensen over de hele wereld verarmden en lelijk huis hielden met het natuurlijke kapitaal van de planeet. Geld en financiële markten zijn doelen op zich geworden. Lietaer en zijn collega’s zijn op het juiste ogenblik gestart met een bijzonder ambitieus onderzoek naar de rol van geld en de effecten ervan op duurzaamheid. Lietaer neemt ons mee op een ongelooflijke reis, een reis die geld in de context plaatst zoals het bedoeld is: als een middel naar een duurzame toekomst. Hij analyseert de opkomst van een speculatiemaatschappij waar geld in ons mondiale casino rondzweeft en dan doet hij ons duizelen met de bewering dat slechts 2% van de 4 biljoen dollar die dagelijks verhandeld wordt in valutatransacties te maken heeft met de reële economie.
18
geld en duurzaamheid
Maar stel je nu eens voor, mochten de rollen worden omgedraaid, en we 98% in de reële economie konden persen. Wat zou dit kunnen betekenen voor werkgelegenheid of armoedebestrijding? Voor de duurzaamheid? Dit boek bevat krachtige argumenten die moeten worden gehoord, verwerkt en in daden omgezet. Het gedeelte over hoe geld invloed heeft op duurzaamheid maakt het belangrijke punt dat de wereldwijde crises waarmee we worden geconfronteerd, met elkaar verbonden zijn. De financiële crisis is maar één dimensie van een multidimensionale puzzel. Het is echter meer dan een diagnose van de kwalen en beproevingen van ons monetaire systeem; het wijst ook op nieuwe manieren om ons financiële systeem te hervormen, op baanbrekende ideeën en mogelijke oplossingen. De roep om alternatief denken en innovatieve strategieën komt precies op tijd en is hard nodig. De Club van Rome feliciteert de auteurs. Hun boek verwoordt veel van de bezorgdheden die de Club van Rome door de jaren heen zelf heeft verwoord. Laat er geen twijfel over bestaan dat ons financiële systeem dringend aan groot onderhoud toe is. We knoeien er alleen oppervlakkig wat aan, op ons eigen risico. Zonder een goed werkende financiële markt zullen we niet de nodige vooruitgang zien die onze basis aan natuurlijk kapitaal beschermt en zinvol werk verzekert voor hen die het nodig hebben. Wij zullen een hoge prijs betalen. De auteurs begrijpen dit en hebben ons een doordacht en belangrijk boek voorgelegd. Ian Johnson, Secretaris-generaal Club van Rome
Voor hij in 2010 Secretaris-generaal werd van de Club van Rome bracht Ian Johnson 26 jaar door bij de Wereldbank, waar hij Vice-president voor duurzame ontwikkeling werd en, voor vijf jaar, voorzitter van de Adviesgroep Internationaal Landbouwonderzoek (cgiar).
Voorwoord World Academy of Art and Science De huidige economische, politieke en morele crises kunnen niet worden opgelost, zelfs niet worden verminderd, door dezelfde dingen te blijven doen die ze eerst veroorzaakt hebben. Nieuwe ideeën, eigenwijs denken en paradigmatische veranderingen zijn nodig. Veel gebruikelijke concepten die voor vanzelfsprekend worden gehouden, moeten opnieuw bestudeerd en ter discussie gesteld worden. Geld is zo’n concept. waas onderschrijft en steunt het initiatief van de Club of Rome eu-Chapter en dankt waas-collega Bernard Lietaer, die meer dan tien jaar geleden het initiatief nam voor deze belangrijke en originele onderzoeksrichting en hem presenteerde tijdens de vergaderingen van de World Academy. Lietaer en zijn mede-auteurs Christian Arnsperger, Sally Goerner en Stefan Brunnhuber komen met een opmerkelijke studie: Geld en duurzaamheid. Deze verdient serieuze aandacht van de leiders, beleidsmakers, theoretici en anderen die proberen de wortels van de huidige monetaire crisis te begrijpen èn naar maatregelen zoeken om haar aan te pakken. Dit onderzoek vormt een aanvulling op andere inspanningen van waas die de wezenlijke waarde en rol van menselijk kapitaal benadrukken. Het rapport herinnert ons eraan dat geld een door de mens gemaakt instrument is, bedoeld om de samenleving te helpen het menselijk welzijn te optimaliseren. Het heersende monetaire systeem moedigt de vermenigvuldiging aan van geld voor destabiliserende speculatieve investeringen in plaats van voor productieve investeringen die banen creëren, reële inkomens verhogen en sociale rechtvaardigheid bevorderen. Het rapport onderzoekt alternatieve monetaire strategieën die kunnen bijdragen tot de mobilisatie van onderbenutte sociale hulpbronnen, met name het grote aantal volledig of gedeeltelijk werkloze jongeren en volwassenen wiens menselijk potentieel door het huidige systeem wordt genegeerd en verspild. Dit rapport is een oproep tot snelle politieke en economische actie.
20
geld en duurzaamheid
Wij willen onze waardering uitspreken voor de auteurs en de Club of Rome-eu-Chapter voor het nemen van dit belangrijke initiatief. Ivo Slaus Garry Jacobs President waas Voorzitter van de Raad van Bestuur en ceo waas
Voorwoord World Business Academy “Oorlog is te belangrijk om aan generaals over te laten” zo luidt het oude adagium. Op dezelfde manier is het monetair beleid te belangrijk om aan monetaire theoretici over te laten. Het briljante aan dit rapport is dat het – kristalhelder – het fundamentele verband legt tussen klimaatverandering, het cyclische op- en neergaan van ons huidige monetaire systeem, de breekbaarheid van de mondiale economie, de politieke instabiliteit van de meeste Westelijke democratieën, en hoe dit alles wordt overschaduwd door enorme concentraties van internationaal kapitaal in de vorm van gokbewijzen die wij eufemistisch ‘derivaten’ noemen. Het vermogen om beknopt en duidelijk de verhoudingen tussen deze dynamische onderdelen uit te leggen is op zich al een verdienste van Bernard Lietaer en zijn mede-auteurs. Belangrijker nog is dat dit rapport zo helder en leesbaar is dat de gemiddelde zakenman deze buitengewone vraagstukken kan begrijpen zoals dat zelden lukt met de artikelen van monetaire theoretici. Het rapport werpt licht op essentiële vragen die gewoonlijk in de stoffige hoeken van academische ivoren torens blijven liggen en brengt ze in de volle schijnwerpers van de drukke markt van alledag. Het rapport brengt over, wat wij individueel en collectief moeten doen als wij er voor kiezen om handel en ondernemingen op gezonde en duurzame manieren te laten groeien. Vanuit bedrijfsoogpunt is het monetaire beleid geen academische ver-van-mijn-bed-show: – Normaliter is de conjuncturele versterking van het geldscheppingsproces voor het bedrijfsleven uiterst duur; ondernemingen hebben altijd de neiging te weinig of te veel personeel te hebben, onder of over te investeren, of het nu aan het begin of aan het eind van deze versterkte cyclus is.
22
geld en duurzaamheid
– In crisistijden, wanneer banken misstappen begaan, gijzelen ze in feite de hele zakenwereld en verhogen ze het risico voor alle ondernemingen, groot of klein, van Main Street tot Wall Street. – De oplossingen uit hoofdstuk 8 tonen wat ondernemingen zelf kunnen en zouden moeten doen om deze problemen systematisch te vermijden. – Het hele rapport is een onschatbaar hulpmiddel dat topkaders en hun raden van bestuur toelaat te begrijpen wat zij moeten weten en doen om hun ondernemingen te leiden en de waarde voor hun aandeelhouders te maximaliseren. De World Business Academy engageert zich sinds lang om zakelijke informatie op het scherpst van de snee door te geven aan leiders van bedrijven die hun ondernemingen moeten zien te laveren door de opwindende tijden waarin wij leven. De academie dankt Bernard Lietaer en zijn mede-auteurs voor hun rapport aan ons en moedigt overheid en particuliere ondernemingen op alle niveaus aan het rapport te gebruiken om – terwijl er nog tijd is – een ernstig gesprek te beginnen over deze cruciale kwesties. Rinaldo S. Brutoco, president wba
Voorwoord van Dennis Meadows
Dit boek is een openbaring
Arsenicum werd duizenden jaren als een geneesmiddel gebruikt. Het is uiteraard een dodelijk gif, maar het vermogen ervan om op korte termijn de symptomen van ongemak te verminderen, maakte dat veel patiënten het toch gebruikten. Pas in de voorbije eeuw werd het vervangen door minder dodelijke alternatieven. Fiat munt, uitgegeven door particuliere instellingen via schuldcreatie, werd eeuwenlang gebruikt door naties. De dodelijke gevolgen ervan worden nu duidelijk. Maar het vermogen ervan om de symptomen van ongemakken te verminderen, heeft gemaakt dat we het toch maar gebruiken. We kunnen hopen dat we in deze eeuw zullen overgaan op minder dodelijke alternatieven. Ik heb veertig jaar lang de literatuur over duurzaamheid gelezen. Ik heb er in dezelfde tijd honderden conferenties over bijgewoond. Maar voordat ik Bernards werk tegenkwam, heb ik nooit iemand het financiële systeem horen beschrijven als een oorzaak waardoor we hals over kop afstevenen op de ineenstorting van onze samenleving. Integendeel, overal doet men juist zijn best om met kleine wijzigingen in het financiële systeem de mondiale samenleving op een pad naar duurzaamheid te brengen. Een vis zal nooit vuur maken terwijl hij in het water zit. Wij zullen nooit duurzaamheid scheppen, terwijl we in het huidige financiële systeem blijven zitten. Er is geen belasting, of rentevoet, of vereiste tot het openbaar maken van gegevens, die de vele manieren kan overwinnen waarop het huidige geldsysteem duurzaamheid blokkeert. Vroeger had ik dit niet door. Ik dacht eigenlijk helemaal niet na over het geldsysteem. Ik nam het voor lief als een neutraal en onvermijdelijk aspect van de menselijke samenleving. Maar sinds ik Bernard’s analyses begon te lezen, heb ik er een heel andere kijk op. Hij is niet de enige. Thomas Greco, bijvoorbeeld, heeft ook over dit onderwerp geschreven. Maar de diepte van Bernards praktische
24
geld en duurzaamheid
ervaring, theoretische kennis, en historische perspectieven op het financiële systeem laten hem zonder gelijke. Ik begrijp nu, zoals duidelijk bewezen wordt in deze tekst, dat het heersende financiële systeem op vijf manieren niet verenigbaar is met duurzaamheid: – het veroorzaakt op- en neergaande cycli in de economie; – het produceert kortetermijndenken; – het vereist eindeloze groei; – het concentreert rijkdom; – het vernietigt sociaal kapitaal. Elk van deze feiten volstaat waarschijnlijk om het meest doordachte plan voor een transitie naar duurzaamheid te doen ontsporen. Samen zijn ze het recept voor een ramp, en dat is precies wat ze ons geven. De instabiliteit van het financiële systeem zou voldoende moeten zijn om alarm te doen slaan, zoals de auteurs aangeven: “Volgens het imf waren er tussen 1970 en 2010 145 bankencrises, 208 monetaire crashes en 72 staatsschuldencrises, met andere woorden, een duizelingwekkend totaal van 425 systemische crises. Een gemiddelde van meer dan 10 per jaar! Deze crises troffen meer dan driekwart van de 180 landen die lid zijn van het imf, en vele onder hen zelfs verschillende malen.”
Geïnformeerde waarnemers van de crisis van 2008, veruit de ernstigste tot nu toe, zijn van mening dat de oorzaken van instabiliteit niet zijn weggenomen. Vele ervan worden inderdaad nog almaar erger. Er komt zeker nog een nieuwe wereldwijde financiële ramp overheen. Een bekende gezegde luidt “als een vis op het droge”. Het verwijst naar iets of iemand in een zeer ongewone en lastige situatie. Maar tenzij de vis uit het water komt, zullen zijn experimenten nooit tot vuur leiden. We zullen door een lastige periode moeten gaan, moeten experimenteren met nieuwe muntsystemen, als we een kans willen hebben dat onze inspanningen zullen leiden tot duurzaamheid. Levensvatbare complementaire valutasystemen alleen zijn niet voldoende om onze helse rit richting catastrofe te stoppen. Maar zonder deze hebben we geen kans om een ineenstorting te vermijden.
voorwoord van dennis meadows
25
Deze tekst is een rijke bron van informatie; materiaal genoeg voor vier verschillende boeken. Het is: – een verwoestende kritiek op het traditionele economische denken; – een uitstekende bespreking van de mechanismen waarmee binnen de moderne samenleving geld wordt gecreëerd; – een beschrijving van de vele problemen die we kunnen verwachten van de klimaatverandering en de toekomstige ineenstorting van het financiële systeem; – een voorstel voor negen verschillende pragmatische monetaire aanvullingen op het huidige financiële systeem. Het boek is dus een goed uitgangspunt voor allerlei mensen. Onze vroegste voorouders slaagden er uiteindelijk in om een technologie gebaseerd op vuur te ontwikkelen. Maar ze moesten uit de zee komen om dat te doen. Onze nakomelingen zullen ongetwijfeld een technologie ontwikkelen op basis van duurzaamheid. Maar ze zullen uit het huidige financiële systeem moeten komen om het te doen. Dit boek geeft de motivatie en een aantal voorlopige aanwijzingen om dat te doen. em. prof. Dennis Meadows New Hampshire, februari 2012
Voorwoord van Oikos
Voor een monetair ecosysteem
De financiële crisis is veroorzaakt door het onverantwoord gedrag van bankiers en speculanten. Dat is de gangbare uitleg die ons gerust stelt. Want door de speculatie in te dijken en banken beter te reguleren komt alles terug in orde. Dezelfde eenvoudige redenering geldt voor de munt die we gebruiken: de euro. Zit een land in financieel-economisch slechte papieren en wordt zo de stabiliteit van de eurozone bedreigd? Dan ligt de mogelijke oplossing voor de hand: het betrokken land stapt, al dan niet vrijwillig, uit de eurozone. Maar is het allemaal wel zo eenduidig? Is er niet meer aan de hand? Volgens Bernard Lietaer wel. Hij graaft dieper en ziet het monopolie van één munt, gebaseerd op bankschulden en economische groei, als oorzaak van de structurele crises. Lietaer pleit dan ook voor een ‘ecologie van het geld’, waar in een monetair ecosysteem naast de conventionele munt ook verschillende complementaire munten bestaan. Zo daalt de kwetsbaarheid van ons financieel-economisch systeem en wordt het ook beter mogelijk om sociale en ecologische doelstellingen te bereiken. De kracht van dit boek ligt op twee vlakken. Ten eerste bevat het een diepgaande en grondige bevraging van de fundamenten van het dominante financiële model. Heel onze samenleving functioneert op basis van één munt van één bepaald type. We staan er te weinig bij stil wat dit voor gevolgen heeft. Net als vissen in een aquarium zijn wij ons niet bewust van het monetaire water waarin we zwemmen. Hetzelfde geldt ook voor de meeste economen die het hoge woord voeren over de toekomst van ons financieel en economisch systeem. Door de kritische analyse in het boek krijgen we een duidelijk zicht op hoe de huidige wereld functioneert en openen er zich alternatieve ontwikkelingspaden. En zo zijn we bij de tweede reden gekomen waarom dit boek zo belangrijk is: het formuleert met open geest een waaier aan creatieve voorstellen voor complementaire munten. Sommige voorstellen zijn
28
geld en duurzaamheid
nog niet volledig uitgewerkt of toegepast, maar ze tonen wel hoe verschillend de invulling en het gebruik van een munt kan zijn in vergelijking met onze huidige monetaire monocultuur. Net zoals op andere domeinen leidt diversiteit tot een verhoogde veerkracht die ons sterker maakt. En die kracht zullen we nodig hebben voor de transitie naar een sociaal-ecologische samenleving. Dirk Holemans Coördinator denktank Oikos
