De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
De VrijBaan Empowerment Methode
Deel 1 Introductie Een voorwoord bij de methode en een korte beschrijving van het VrijBaanproject.
Deel 2 Invoeringshandboek Aandachtspunten voor organisaties die de VrijBaan Empowerment Methode in hun organisatie willen invoeren.
Deel 3 Trainingshandboek Een handleiding bij het opzetten en samenstellen van VrijBaan empowermenttrainingen.
Deel 4 Oefeningen Beschrijvingen en instructies van empowerment-trainingsmodules en oefeningen.
Deel 5 Reader voor trainers Aanknopingspunten voor professionals die de VrijBaan Empowerment Methode gebruiken.
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
2
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Inhoudsopgave Het trainingshandboek Verantwoording
5
Gebruik van dit handboek
7
Format
9
Samenstellen en uitvoeren van een trainingsprogramma
12
Lijst van oefeningen
18
Referenties
20
3
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
4
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Verantwoording Inleiding Dit trainingshandboek is in de projectdoelstelling omschreven als “Een samenhangend geheel van leer- en trainingsmodules”. Vier trainers van de deelnemende organisaties en twee vertegenwoordigers van gehandicaptenorganisaties vormden de werkgroep met deze opdracht. Zoals in elke groep werden ook hier de groepsdynamische processen zichtbaar. We hebben geworsteld, gelachen en soms gestreden, frustraties geuit en heel hard en intensief samengewerkt. Uiteindelijk ligt er een resultaat dat wij met trots presenteren en waarvan wij hopen dat velen er gebruik van kunnen maken.
Het proces Na een oriëntatieperiode waarin procedures, doelen en taakstelling werden verkend, is de inhoudelijke opdracht uitgewerkt. Een inventarisatie van het beschikbare trainingsmateriaal bij alle organisaties leverde de basis van dit handboek. In het kader van kwaliteitsborging ontwierpen wij een standaardformat om de didactische elementen van een module in vast te leggen. Bij dit format hoort een redactiehandleiding met instructies die alle modules in dezelfde systematiek beschrijven. De hierbij gemaakte keuzes zijn gebaseerd op algemene didactische principes, zoals de beschrijving van specifieke, meetbare, acceptabele en realistische doelen en het vastleggen van resultaten in termen van gedrag. De modules zijn ingedeeld aan de hand van een methodische vragenlijst. Het bleek dat binnen de empowermentcomponenten verschillende aspecten te onderscheiden zijn, zoals communicatie, feedback en ontwikkelingsgericht denken. Elke module legt een zekere inhoudelijke nadruk op één of meerdere van die aspecten. Ook deze zijn in het format opgenomen.
Resultaat De modules zijn gebruikt in veertien pilot-trainingen. Meer dan honderd deelnemers in vijf organisaties volgden de trainingen, die werden gegeven door acht trainers. In een trainingsprogramma deelden trainers hun ervaringen en wisselden zij expertise uit. De opmerkingen en ervaringen zijn verwerkt in dit handboek. Met behulp van
5
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
dit trainingshandboek kan een maatwerk VrijBaan Empowerment Training samengesteld worden voor individuele cliënten of voor groepen.
6
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Gebruik van dit handboek Inleiding Empowerment, dat wil zeggen in hoeverre is iemand in staat zelf keuzes te maken en richting te geven aan het reïntegratietraject, bepaalt mede het resultaat, het succes, van het (re)integratietraject. De nieuwe methodieken en instrumenten die in het VrijBaanproject zijn ontwikkeld, kunnen bijdragen aan het versterken van persoonlijk empowerment in het kader van de terugkeer of toeleiding naar werk. Een VrijBaan Empowerment Training is gericht op het versterken van één of meer componenten van iemands persoonlijke empowerment.
Begrippen In dit boek gebruiken wij de volgende begrippen: Empowerment-training:
Het abstracte begrip training zonder vastgesteld programma.
Trainingsprogramma:
Het concrete maatwerk programma voor een deelnemer of een groep op basis van leerdoelen of leerbehoefte.
Module:
Een oefening en alles wat daarmee samenhangt, die gebruikt kan worden in het trainingsprogramma.
Overzichtslijst:
Een overzicht waarin alle modules zijn opgenomen, gesorteerd naar relevante component of componenten en naar het aspect waarop de nadruk ligt. Een module kan bijvoorbeeld betrekking hebben op de componenten “impact” en “groepsoriëntatie” en daarbij de nadruk leggen op het aspect ‘’feedback”.
7
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Nieuwe modules invoegen Als een trainer een module wil toevoegen die niet is opgenomen in het trainingshandboek is het van belang te onderkennen bij welke component deze module hoort.
Bronnen Voor het gebruik van modules die ontleend zijn aan het kwaliteiten- en vaardighedenboek van Peter Gerrickens zijn de oorspronkelijke oefeningenboeken nodig.
8
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Format Alle modules zijn beschreven in een standaardformat. De aangeboden omschrijvingen en toelichtingen zijn een hulpmiddel om nieuwe modules in te delen. Ze zijn tevens bedoeld om te bevorderen dat alle gebruikers het format hanteren vanuit hetzelfde perspectief.
Naam oefening Component(en) en aspecten
O O O O O O
Competentie Zelfbeschikking Impact Betekenis Positieve identiteit Groepsoriëntatie
Doel volgens SMART Deelnamevorm en aantal deelnemers Beschrijving activiteiten Benodigde tijd
inleiding uitvoering nabespreking
Benodigde middelen Resultaat-/effectmeting Ervaringen Werkomgeving Bron
9
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Een toelichting op het standaardformat Component(en)
Aangegeven is welke empowermentcomponent met deze oefening wordt getraind. Daarbij zijn meerdere opties mogelijk. Ook is aangegeven op welk aspect in de oefening de nadruk ligt. Veel trainers blijken in hun trainingen een specifieke voorkeur te hebben of te ontwikkelen voor enkele componenten. Om een evenwichtige training aan te bieden is belangrijk om dit te onderkennen. Bij het indelen in empowermentcomponenten en categorieën kan men zich de volgende methodische vragen stellen: • Wat houdt de oefening precies in? • Wat is het exacte doel van de oefening? • Bereik je dit doel werkelijk door deze oefening te doen? • Voldoet dit doel aan de SMART-principes? • Wat is de exacte inhoud van de activiteiten? • Welke vragen stel je tijdens de oefening? • Met welk doel stel je deze vragen? • Welke informatie geef je tijdens de oefening? • Hoe meet je resultaten van de oefening? • Wat moet de deelnemer aan gedrag laten zien? • Bij welke component van empowerment hoort deze oefening en waarom? • Bij welke component past deze oefening nog meer en waarom?
Doel
Het doel van de oefening dient geformuleerd te zijn vanuit het perspectief van de deelnemer en volgens de SMART-principes. Dat wil zeggen: • Specifiek is (beschrijf zo precies mogelijk het doel/de doelen), • Meetbaar (beschrijf hoe je meet of het doel is gerealiseerd), • Acceptabel (voor de deelnemer aan de oefening en zijn omgeving), • Realistisch (kies doelen die realistisch zijn) en • Tijdsgebonden (geef aan wanneer het doel is gerealseerd) • Doelen zijn beschreven in termen van “Kan …”, “Heeft inzicht …”, of “Heeft ervaren …”.
10
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Deelnamevorm en deelnemers
Geeft aan hoe de oefening wordt afgenomen. Minimum aantal: geeft waar nodig, het minimum aantal deelnemers aan. Maximum aantal: geeft, waar nodig, het maximum aantal deelnemers aan.
Activiteiten
Dit is een stapsgewijze beschrijving van de uitvoering van de oefening vanuit het perspectief van de deelnemer.
Benodigde tijd
Hier is per onderdeel (inleiding met uitleg, oefening, nabespreking) aangegeven hoeveel tijd dit in beslag neemt. Inleiding met uitleg Oefening Nabespreking
minuten minuten minuten +
Totaal
minuten
Middelen
Hier zijn de benodigde didactische hulpmiddelen genoemd. Wij gaan ervan uit dat de deelnemers zelf pen en papier meenemen.
Resultaat-/effect
Hier is aangegeven welke resultaten en effecten van de oefening te verwachten zijn, geformuleerd in termen van gedrag.
Ervaringen
Indien bekend, zijn hier ervaringen gegeven van trainers die met de oefening hebben gewerkt. Ook kan beschreven zijn in welke specifieke gevallen de oefening wordt aanbevolen, of juist afgeraden.
Werkomgeving
Bevat de (minimum)eisen waaraan de werkomgeving dient te voldoen om de oefening te kunnen uitvoeren.
Bron
Indien bekend is hier de bron vermeld.
11
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Samenstellen en uitvoeren van een trainingsprogramma Groepsgerichte of individuele aanpak Uit ervaringen in de experimentele fase van het VrijBaanproject blijkt dat een groepsgerichte aanpak in veel gevallen een meerwaarde heeft boven een individueel programma. Deelnemers stimuleren elkaar en de groep creëert een natuurlijke leeromgeving. De aanbevolen, optimale groepsgrootte hangt enigszins af van de individuele problematiek en ligt tussen de 6 en 8 personen. De belangrijkste uitdaging voor de trainer is om een groepsproces te ontwikkelen waarin de deelnemers daadwerkelijk durven te leren.
Samenstelling De samenstelling van het trainingsprogramma vindt plaats op basis van de uitkomsten van de VrijBaan-vragenlijst en de daaruit voortgekomen leerdoelen of leerbehoeften. Een goede overdracht tussen tester en trainer is dan ook van groot belang (zie het invoeringshandboek). Bij de samenstelling kijkt de trainer vooral naar de lager scorende componenten en maakt hij een inschatting van de diverse aspecten of sectoren die aan de orde moeten komen. Met behulp van een overzicht van de empowermentprofielen (onderstaande tabel geeft een voorbeeld) van de individuele deelnemers kan de trainer een goede indruk krijgen van de aspecten die in het trainingsprogramma aan de orde moeten komen.
Deelnemer Vb Vb Vb Vb Vb Vb
5001 5002 5003 5004 5005 5006
Competentie Impact laag 0 hoog laag 0 0
0 o laag hoog laag 0
Zelf-beschikking Betekenis Positieve identiteit laag laag 0 0 laag 0
0 hoog 0 0 0 0
12
0 hoog hoog 0 0 laag
Groepsoriëntatie laag hoog 0 laag 0 0
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Uit dit overzicht blijkt dat in deze groep de nadruk van het programma meer bij versterking van de component zelfbeschikking zou kunnen liggen en minder bij de component betekenis en positieve identiteit. Vanuit de individuele leervragen maakt de trainer een schatting van het groepsproces dat hij beoogt en stemt hierop de keuze van inhoud en vorm af, zoals verhalen, (rollen)spelen, discussies en oefeningen.
Criteria voor deelnemers Om aan de empowerment-training te kunnen deelnemen, worden de volgende inclusiecriteria voor deelnemers aanbevolen: • Arbeidsgehandicapt • Enig zelfinzicht of zelfreflectief vermogen • Leerbaar/trainbaar • Gemotiveerd en bereid om op vrijwillige basis te willen deelnemen aan assessment en training • Opleidingsniveau minimaal mbo niveau 1 • Leeftijd v/a 18 jaar • Beschikbaarheid/haalbaarheid
Criteria bij selectie van modules De trainer selecteert uit de overzichtslijst een aantal modules die onderling samenhangen en aansluiten bij de deelnemers en hun leerdoelen, en bij de capaciteiten, kennis en vaardigheden van de trainer. Bij de keuze van modules houdt de trainer rekening met: • de leervraag van de deelnemers • de fysieke, mentale en cognitieve mogelijkheden van de deelnemers • de logische samenhang tussen de modules • voldoende afwisseling in type oefeningen • de vaardigheden en de mogelijkheden van de trainer • de beschikbare trainingstijd (gemiddeld 30 à 50 uur) Het uiteindelijke programma moet voldoen aan de empowerende criteria voor trainingen.
13
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Empowerende criteria voor de training De trainingsmodules moeten een samenhangend geheel vormen en ontwikkelingsgericht zijn, dus empowerment versterken. Aan de trainingen kunnen criteria worden gesteld voor de mate waarin zij empowerend werken. Deze empowerende criteria zijn: De training:
• benadrukt het kunnen • biedt de mogelijkheid om positieve ervaringen te hebben • ligt binnen het bereik van de deelnemer • gaat uit van ontwikkelingsmogelijkheden van de deelnemer • is gericht op zelfstandig keuzes leren maken • is gericht op controle hebben of krijgen op de situatie • biedt de mogelijkheid om keuzes te maken • biedt alternatieven die aansluiten bij verschillende deelnemers • sluit aan bij het doel van de deelnemer • biedt voldoende reflectiemogelijkheden voor de deelnemer • sluit aan bij de waarden, opvattingen en gedragingen van de deelnemer • biedt een meerderheid aan positieve elementen • biedt mogelijkheid om ervaringsdeskundigheid van deelnemers in te zetten • geeft duidelijkheid over mogelijkheden en beperkingen • is afwisselend individueel en groeps(proces)gericht • bevordert de overgang van leereffecten van binnen de groep naar de eigen leefwereld
Empowerende houdingsaspecten en competenties van de trainer Vanuit het oogpunt van empowerment kunnen eisen worden gesteld aan de kwaliteit van de trainer. De Reader voor trainers gaat hier uitgebreid op in. De empowerende houdingsaspecten en competenties van de trainer zijn als volgt samengevat voor de zes componenten.
14
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Houdingsaspecten: de trainer • is zich bewust van zijn voorbeeldfunctie • is zich bewust van zijn eigen waarden, normen en gedrag en kan deze in de trainingssituatie expliciteren. • heeft respect voor de waarden en normen van de cliënt erkent de positieve intentie van het gedrag van de cliënt • biedt veiligheid • geeft feedback op gedrag van de deelnemers niet op de cliënt als gehele persoon • motiveert en expliciteert eigen oordeel en beslissing • is zich bewust van zijn eigen competenties en kan deze effectief inzetten • anticipeert op veranderingen in de trainingssituatie (individu, groep, omstandigheden) • sluit aan bij de mogelijkheden en het niveau van de cliënt Competenties: de trainer • signaleert positieve ervaringen van cliënt en geeft hier op feedback • creëert situaties waarin cliënt positieve ervaringen kan hebben • handelt ontwikkelingsgericht (gericht op persoonlijke groei en mogelijkheden in tegenstelling tot uitgaan van beperkingen) Zelfbeschikking: de trainer • stimuleert de cliënt zelfstandig keuzes te maken • creëert leersituaties waarin de cliënt zelfstandig keuzes kan maken • creëert leersituaties waarin de cliënt controle over een situatie kan ervaren • confronteert cliënt met consequenties van zijn keuzes met behoud van relatie
15
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Impact: de trainer • bevordert inzicht in consequenties van keuzes • confronteert cliënt met consequenties van zijn gedrag met behoud van relatie • volgt het leerproces van de cliënt en stimuleert maar laat de verantwoordelijkheid voor het individuele leerproces bij de cliënt • hanteert invloed van cliënt op trainingsproces • gaat flexibel om met het trainingsprogramma om cliënt de mogelijkheid te geven impact te ervaren • stimuleert de cliënt zijn eigen oordeel en beslissing te motiveren en expliciteren Betekenis: de trainer • laat de trainingsopbouw aansluiten bij leerdoelen van de cliënt • bevordert inzicht in verband tussen leerdoel en trainingsactiviteit • creëert voldoende reflectiemogelijkheden binnen de training • creëert leersituaties waarin waarden-, normen- en gedragspatronen inzichtelijk worden Positieve identiteit: de trainer • houdt rekening met de fases van rouwverwerking bij de acceptatie van de handicap • geeft positieve feedback • gebruikt ervaringsdeskundigheid van deelnemers ten behoeve van het leerproces • geeft feedback op mogelijkheden en beperkingen • creëert leersituaties die de cliënt inzicht geven in mogelijkheden en beperkingen • stimuleert cliënt om grenzen van de eigen mogelijkheden te verkennen • stimuleert het zelfvertrouwen van de cliënt
16
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Groepsoriëntatie: de trainer • creëert leersituaties waarin cliënten van elkaar kunnen leren • past individuele en groeps(proces)gerichte activiteiten in, in het trainingsproces • geeft aandacht aan verbondenheid en afhankelijkheid en de wijze waarop je daar mee omgaat • stimuleert de overgang van leereffecten van binnen de groep naar eigen leefwereld • bevordert samenwerking
17
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Lijst van oefeningen In deze lijst zijn alle oefeningen ingedeeld volgens de betekenis die de oefening heeft voor één of meerdere componenten van empowerment. Per component is een verfijning aangebracht in aspecten of sectoren, zoals communicatie, bewustwording of vaardigheden oefenen. Bij verschillende componenten kunnen dezelfde sectoren aan de orde komen. Zo is communicatie te vinden bij de component ‘competentie’, maar ook bij ‘groepsoriëntatie’. De indeling in sectoren is gebeurd op basis van inhoudelijke criteria. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de sectoren die in oefeningen binnen de diverse componenten aan de orde kunnen komen.
1. Competentie 2. Zelf-beschikking 3. Impact 4. Betekenis 5. Positieve identiteit 6. Groepsoriëntatie Acceptatie
x
Assertiviteit
x
Bewustwording
x
Communicatie
x
x
x x
x x
x
Evaluatie
x
Feedback
x
Interpreteren
x
Inzicht in gedrag
x
Kennismaking
x
Keuzes maken
x
Ontdekkende beeldvorming
x
Ontspanningsoefening
x
Ontwikkelingsgericht denken
x
x
Samenwerking
x
Uitwisseling ervaringen
x
Vaardigheden oefenen
x
Vertellen over jezelf
x
Waardetoekenning
x
Zelfonthulling
x
18
x
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
1. Competentie Vaardigheden oefenen Communicatie op metaniveau Bewustwording Vertellen over jezelf 2. Zelfbeschikking Bewustwording Keuzes maken Ontwikkelingsgericht denken Assertiviteit Ontspanningsoefening 3. Impact Communicatie Bewustwording 4. Betekenis Zelfonthulling Interpreteren Ontdekkende beeldvorming Communicatie Waardetoekenning 5. Positieve identiteit Acceptatie Ontwikkelingsgericht denken Zelfonthulling Bewustwording kwaliteiten en vaardigheden Bewustwording door feedback 6. Groepsoriëntatie Kennismaking Uitwisseling ervaringen Communicatieproces Feedback Samenwerking Inzicht in gedrag Evaluatie
19
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Referenties In dit trainingshandboek is gebruik gemaakt van diverse bestaande trainingsmaterialen. Eerst is een aantal organisaties en personen gegeven, van wie materiaal voor dit boek is gebruikt. Vervolgens is lijst gegeven van geraadpleegde literatuur. Peter Gerrickens, Handleiding Kwaliteitenspel en Handleiding Vaardighedenspel Gerrickens training & advies Rompertdreef 41 5233 ED ‘s-Hertogenbosch Telefoon: 073 – 642 74 11, Fax: 073 – 642 88 22 E-mail:
[email protected] Judith Hamerlinck The BE Company www.theBEcompany.nl IEP Nijmegen, NLP voor trainers Staringstraat 1 6511 PC Nijmegen Telefoon: 024 – 323 08 37 E-mail:
[email protected]
Paul Sonke, Epidaurus Training & Coaching Ir. Jakoba Mulderplein 116 1018 MZ Amsterdam Telefoon: 020 – 627 04 38 E-mail:
[email protected] Website: www.epidaurus.nl
20
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
Teleac/NOT, tv-serie “Kijk op het gezicht” uit 1999 Postbus 1070 1200 BB Hilversum Telefoon: 0900 – 1344 E-mail:
[email protected] Website: www.teleac.nl Lex Mulder, Oefeningenboek voor groepen, Bohn Stafleu Van Loghum, 2004, ISBN: 9031322415 Richard Nelson Bolles, Welke kleur heeft jouw parachute?, Nieuwezijds B.V., 2002, ISBN: 9057121441 F.R. Oomkes, Training als beroep deel 1, 2, 3 en 4, Uitgeverij Boom, Meppel, 2001 Erik Pijs, Het uitgebreide grote vaardighedenboek, Uitgeverij Angerenstein 2002, ISBN: 9076887446 RET Jan Schouten, Persoonlijke effectiviteit, Uitgeverij Thema 2000, ISBN: 907051222X
Veel modules zijn aangepast aan de omstandigheden waarin trainers ze hebben gebruikt. Het is daarom niet mogelijk gebleken om van alle modules de oorspronkelijke bron te achterhalen. Mocht iemand van mening zijn rechten te kunnen doen gelden op enig materiaal dat in dit boek is opgenomen, dan kan hij zich vervoegen bij: REA College Nederland Centraal Kantoor Winthontlaan 200 3526 KV UTRECHT Telefoon: 030 – 750 88 60 Fax: 030 – 289 85 60 E-mail:
[email protected]
21
De VrijBaan Empowerment Methode - Trainingshandboek
22
