UNIVERSITEIT ANTWERPEN FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE
DEPARTEMENT GESCHIEDENIS
De veiling-Gustave van Havre, en het mecenaat ten gunste van de Stadsbibliotheek en het Museum PlantinMoretus te Antwerpen, 1905.
Promotor: Prof. dr.Pierre Delsaerdt Academiejaar 2007-2008
Verhandeling aangeboden door Renée Cambré tot het behalen van de graad van licentiaat in de Geschiedenis 1
Afbeelding 1. Portretgravure Gustave van Havre (1817-1892). Gravure van J.B. Michiels, 1882, gepubliceerd in De Vlaamsche school, 5 (1892)
2
Inhoudsopgave Inhoudsopgave
3
Voorwoord
5
Afkortingen
6
INLEIDING
7
1.
Probleemstelling
7
2.
Situering van het onderzoek binnen de boekgeschiedenis
8
3.
Opzet en methodologie
10
HOOFDSTUK I: BIBILIOFILIE IN DE NEGENTIENDE EEUW
13
1.1.
Historische context: een veranderende boekenlandschap
13
1.2.
Bibliofilie versus bibliomanie
15
1.2.1. Wat werd er zoal verzameld?
19
Bibliomanie in de negentiende eeuw
20
1.3.1. Een nieuwe mode in de negentiende eeuw
23
Internationale verschillen
25
a) België
25
b) Frankrijk
27
c) Verenigd Koninkrijk
29
d) Duitsland
30
e) Nederland
32
1.3.
1.4.
HOOFDSTUK II: GUSTAVE VAN HAVRE EN DE OPRICHTING VAN HET BESTENDIG DOTATIEFONDS
36
2.1. Gustave van Havre
36
2.2. Aanloop tot de veiling en de oprichting van het Bestendig Dotatiefonds
39
2.3. Het veilinghuis
43
2.4. De Veiling
47
2.5. De handschriftenveiling
47
2.6. De veilingcatalogus
48
2.7. De bestendiging van het Dotatiefonds
54
HOOFDSTUK III: INHOUD EN ANALYSE VAN DE COLLECTIE OP BASIS VAN MICROSOFT ACCESS
56 3
3.1. Waarom Access?
56
3.2. Werkwijze: opbouw van de database
57
3.2.1. Schema voor database Bestendig Dotatiefonds
58
3.3. Zoektocht naar de gegevens
65
3.4. Inhoudelijke analyse van de database
67
3.4.1. Aantal exemplaren per Plaats van Uitgave
69
3.4.2. Antwerpse drukkers
71
3.4.3. Typografische centra buiten Antwerpen
74
3.4.4. Aantal drukken per taal
75
3.4.5. Werken per inhoudelijk categorie
76
3.4.5.1. Algemene categorieën
77
Grafiek 3.4.5.1. Aantal werken per inhoudelijke categorie per typografisch centrum
78
3.4.5.2. Specifiekere categorieën
79
3.4.5.3. Categorieën volgens veilingcatalogus
81
3.4.6. De ouderdom van de werken
83
3.4.6.1. Uitgaven per eeuw
83
3.4.6.2. Uitgaven per kwarteeuw
84
Grafiek 3.4.6.2. Uitgaven per kwarteeuw 3.4.7. De bibliotheek in formaten 3.5. De collectie – Van Havre
85 85 87
BESLUIT
88
BIBLIOGRAFIE
92
BIJLAGE 1: Alle werken aangekocht op veiling – Van Havre
97
BIJLAGE 2: Handschriften aangekocht door BDF op veiling 1906 (3-5 april): Chev. M.P. Smissaert, Chev. Gust. Van Havre, Chev. P.H. De La Court, Baron v.d. Bogaerde au chateau de Heeswijk
153
BIJLAGE III: Aangekochte werken door BDF uit veiling Joh. Stephanik D’Amsterdam, Chev. P.H. De La Court D’Anvers, J.I. Boas Berg D’Amsterdam
156
4
Voorwoord Het tot stand komen van deze eindverhandeling kende een moeizame start. Waar zou ik immers mijn zoektocht beginnen? Al gauw leek het me het beste om op zoek te gaan naar de huidige standplaatsen van alle werken aangekocht op de veiling – van Havre door het Dotatiefonds. Maar dit zou een hele opgave worden en het werd duidelijk dat het om veel meer exemplaren zou gaan dan ik oorspronkelijk dacht. Daarom startte mijn onderzoek in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en in het Museum Plantin-Moretus. Uiteindelijk, wanneer ik alle standplaatsen achterhaald had, bleek het hier om niet minder dan 885 exemplaren te gaan. In bijlage 1 zijn deze allemaal weergegeven, ze volgen hier de nummering van de records in de database. Indien ik in de database records verwijderde, bleven de records echter dezelfde nummering behouden. Vandaar dat de eerste bijlage gaat tot nummer 929 en niet tot 885, hoewel deze uit 885 exemplaren bestaat. Een tweede hindernis vormde de database in Microsoft Access. Een programma waarmee ik voorheen niet bepaald vertrouwd was. Maar met vallen en opstaan is dan toch deze database tot stand gekomen waarin ik alle vergaarde gegevens bundelde. Het uiteindelijke resultaat is uiteraard niet uitsluitend mijn eigen verdienste. Daarom wil ik hier enkele mensen bedanken die mij tijdens het schrijfproces gesteund hebben. Op de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor Prof. Dr. Pierre Delsaerdt, die mij met raad en daad heeft bijgestaan. Daarnaast ook veel dank aan Steven van Impe en al het bibliotheekpersoneel van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, die mij steeds vriendelijk ontvingen en mij enorm geholpen hebben met mijn zoektocht naar de verschillende standplaatsen. Uiteraard wil ik ook Dirk Imhof en het personeel van het Museum Plantin-Moretus om dezelfde redenen bedanken. Verder kon ik steeds rekenen op mijn vrienden, waaronder Wim De Ceuster, die mij de weg wees in de wondere wereld van Microsoft Access. Tenslotte gaat mijn oprechte dank uit naar mijn naaste omgeving, meerbepaald mijn ouders en mijn broer, voor hun geduld en medeleven tijdens het schrijven van deze eindverhandeling.
5
Afkortingen SBA
Stadsbibliotheek Antwerpen, de huidige Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
MPM
Museum Plantin-Moretus
BDF
Bestendig Dotatiefonds
6
Inleiding 1. Probleemstelling
Van 11 tot 15 december 1905 vond in het Amsterdamse veilinghuis Frederik Muller & Co een belangrijke boekenveiling plaats. De boekencollectie van Gustave Ch.A.M. ridder van Havre, senator voor het arrondissement Antwerpen en burgemeester van Wijnegem, werd er geveild. Van Havre, een groot boekenliefhebber en -verzamelaar, was in 1892 overleden. Zijn boekencollectie was op zijn erfgenamen overgegaan en die besloten ze in 1905 integraal te laten veilen. Hiervoor riepen ze de hulp in van Emmanuel de Bom, toen nog onderbibliothecaris van de Stadsbibliotheek1, om de stukken te inventariseren. De Bom lichtte meteen hoofdbibliothecaris Frans Gittens in, met als doel in Amsterdam boeken te kunnen recupereren. In de collectie-Van Havre bevonden zich namelijk historische documenten over Antwerpen en kostbare relicten uit het Antwerpse cultuurleven. Het reguliere acquisitiebudget van de Stadsbibliotheek was echter ontoereikend om in Amsterdam veel werken aan te kopen. Daarom werd besloten om van dit probleem gewag te maken in de pers in de hoop de aandacht en de financiering van enkele rijke medeburgers te verkrijgen. De kleine crisis die zich in de aanloop naar de veiling-Van Havre had voorgedaan, had velen wakker geschud: in de toekomst moesten soortgelijke problemen vermeden worden. Omdat de samenwerking tussen stedelijke ambtenaren en particuliere donateurs in deze episode zo vlot verlopen was, besloten de initiatiefnemers op 23 december 1905 om het Dotatiefonds te bestendigen met als doel verdere verrijkingen van de collecties mogelijk te maken. Het ‘Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum PlantinMoretus’ was geboren2. Met dit initiatief spreidde de Stad Antwerpen samen met haar burgers en enkele ingeweken Duitse kooplieden een mooi staaltje institutioneel mecenaat tentoon. Door middel van de gevalstudie van deze samenwerking tussen de Stadsbibliotheek, het Museum PlantinMoretus en prominente leden uit de Antwerpse burgerij zou ik willen aantonen hoe belangrijk het mecenaat was en nog steeds is voor de vorming van institutionele bibliotheken. Indien immers deze samenwerking niet had plaats gevonden, waren er nu ontzettend veel belangrijke werken het land uitgestroomd of in particuliere handen terecht gekomen, waardoor ze voor
1
In 1911 zou hij Frans Gittens opvolgen als stadsbibliothecaris. LISSENS, Emmanuel de Bom, stadsbibliothecaris, p. 13. 2 LISSENS, ‘Stichting en evolutie van het Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus’ p. 141-146, De Nottebohmzaal, boek en mecenaat
7
het grote publiek ontoegankelijk zouden zijn. De inspanningen van de initiatiefnemers van het Bestendig Dotatiefonds lijken een geschikt aangrijpingspunt om het belang aan te tonen van het mecenaat en vormen van publiek-private samenwerking voor de overgang van particuliere boekenverzamelingen naar voor het publiek toegankelijke bibliotheken. Het is immers aan de vele negentiende-eeuwse particuliere verzamelaars te danken dat we onze openbare bibliotheken vandaag zulke uitgebreide en kostbare collecties bezitten.3
2. Situering van het onderzoek binnen de boekgeschiedenis Er zijn nog veel detailstudies nodig, maar die hebben slechts nut als zij niet blijven steken bij hun toevallige object en geschreven worden vanuit het bredere perspectief van het fascinerende onderzoek van de Nederlandse cultuur.4 Dit citaat van Bert van Selm (1945-1991), een vooraanstaand Nederlands boekhistoricus, geeft aan voor welke uitdagingen de boekgeschiedenis aan het begin van de eenentwintigste eeuw staat. Het is een oproep om gedetailleerde deelonderzoeken te doen, maar hierbij niet de grotere context uit het oog te verliezen. Boekgeschiedenis als historische discipline is een vrij recent gegeven. Pas vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw nam de professionalisering van de boekgeschiedenis toe en kreeg het vak stilaan enige academische erkenning. Herman de la Fontaine Verwey (19031989) was een van de pioniers die het boek steevast in zijn bredere cultuurhistorische context plaatste. Voorheen waren er ook al boekenliefhebbers die zich bezighielden met boekgeschiedenis, maar dit was veelal uit een persoonlijke antiquarische passie voor boeken. Vanaf de zeventiende eeuw legden liefhebbers, meestal bibliothecarissen, conservatoren, bibliofielen en antiquaren, zich toe op het aanleggen van enorme privé-bibliotheken, waarover ze zelf soms publiceerden. Tot en met de eerste helft van de twintigste eeuw werd de boekgeschiedenis overwegend geschreven door deze particuliere verzamelaars, die hun collecties bekend maakten in bibliografieën, bronnenpublicaties en artikels5.
3
Als terreinverkenning over dit onderwerp is er het onlangs verschenen artikel: DELSAERDT, Pierre, ‘Bibliophily and Public-Private Partnership: the library of Gustave van Havre (1817-92) and its afterlife in Antwerp libraries’, Books on the move. Tracking Copies through Collections and the Book Trade., ed. Robin Myers, Michael Harris, Giles Mandelbrote, 2007,Londen, p.133-151. Meer over de overgang van particuliere naar openbare collecties: PAUWELS, Jan, ‘The shift from Private to Public Book Collecting and the Rise of Netherlandic Philology in Belgium (1830-1880), European Studies, ed. J. Leerssen, Amsterdam, Rodopi, 2007 4 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, ‘Interview met prof. dr. B. van Selm’, in Nieuw letterkundig magazijn, 9 (1991), nr. 1 (juli), p. 2-3. 5 HOFTIJZER, Paul en Otto LANKHORST, Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek, p.7-39.
8
Hoewel de boekgeschiedenis sinds de Tweede Wereldoorlog aan een opmars bezig is, wordt het boek toch pas vanaf de jaren ’70 niet meer uitsluitend als een autonoom gegeven benaderd, maar wordt het steeds vaker tot zelfs overwegend op interdisciplinaire wijze bestudeerd. Het boek werd voordien voornamelijk bestudeerd vanuit literatuurhistorisch oogpunt. Een pionierswerk uit 1958 die deze omslag in aanpak aankondigde, is van de hand van Lucien Fèbvre en Henri-Jean Martin. Met hun L’Apparition du Livre, waarmee zij zich in de traditie van de Franse Annales-beweging plaatsten, markeerden zij het begin van een nieuwe stroming.6 Fèbvre en Martin plaatsten het boek in een bredere maatschappelijke context en kenden hiermee al snel veel navolging. De Franse historicus Roger Chartier gaf samen met Martin Histoire de l’édition française uit, een overzicht van de Franse boekgeschiedenis. Maar ook buiten Frankrijk bestond veel interesse voor de nieuwe benadering, met name bij de vooraanstaande Amerikaanse boekhistorici Robert Darnton en Elizabeth Eisenstein, of de Duitse geschiedschrijver Rolf Engelsing.7 Die bracht de hypothese van de ‘leesrevolutie’ naar voren, waarmee hij de verandering van intensief naar extensief lezen bedoelde: dit wil zeggen in plaats van enkele boeken meerdere malen te lezen, ging men nu veel boeken een enkele keer lezen. Zoals ook aangegeven wordt door de Nederlander P.G. Hoftijzer, zijn er meerdere stijlen en variaties die onder deze ‘nieuwe boekgeschiedenis’ vallen.8 Maar hoe zit het met de boekgeschiedenis in Nederland en België? Nederland en vooral België zijn twee kleine landen, wat het moeilijk maakt om de constante veranderingen in de boekgeschiedenis bij te houden, aldus Hoftijzer. Toch zijn er zowel in Vlaanderen als in Nederland een aantal bewonderenswaardige initiatieven gerealiseerd. Zo kwam bij onze noorderburen een zestal jaar geleden Bibliopolis tot stand, een elektronische nationale geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland.9 Daarnaast beschikt Nederland over de STCN, de Short Title Catalogue Netherlands, een retrospectieve bibliografie van het Nederlandse boek uit de periode 1540-1800.10 Hiervan bestaat ook, met weinig zin voor taalkundige consequentie, een Vlaams equivalent, de STCV, de Short Title
6
HOFTIJZER, Paul en Otto LANKHORST, Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek, p. 7-39 Zie met name: DARNTON, R., The Kiss of Lamourette: Reflections in Cultural History, London, Faber and Faber, 1990; EISENSTEIN, E., The printing press as an agent of change, Cambridge University Press, 1979; ENGELSING, R., Der Bürger als Leser: Lesergeschichte in Deutschland 1500 bis 1800, Stuttgart, Metzler, 1974. 8 DELSAERDT, P. en K. DE VLIEGER-DE WILDE, Boekgeschiedenis in Vlaanderen. Nieuwe instrumenten en benaderingen, p. 103-108. 9 www.bibliopolis.nl, of DELFT, Van, Marieke, e.a., Bibliopolis, Den Haag, 2003. 10 www.kb.nl/stcn . 7
9
Catalogus Vlaanderen.11 Boekgeschiedenis in de lage landen krijgt als academische opleiding hoe langer hoe meer voet aan wal, weliswaar in Nederland wat meer dan in Vlaanderen.12 Tenslotte rest mij nog te vermelden dat in de voorbije decennia de boekgeschiedenis opgedeeld is in drie deelgebieden: de productie van boeken, de distributie en de consumptie ervan. Bibliopolis is bijvoorbeeld aan de hand van deze drie aspecten opgebouwd. In Nederland pleitte de gezaghebbende Bert van Selm voor een bredere aanpak waarin alle drie deze luiken aan bod komen. Dit blijkt ook uit bovenstaand citaat, waarin hij meent dat een breder perspectief noodzakelijk is vooraleer detailonderzoeken enige betekenis kunnen krijgen. In deze scriptie is het bredere culturele draagvlak de overgang van particuliere naar institutionele bibliotheken, met als detailonderzoek de veiling-Van Havre en de daarmee verbonden oprichting van het Bestendig Dotatiefonds. Met de woorden van Van Selm in het achterhoofd is deze eindverhandeling tot stand gekomen.
3. Opzet en methodologie
Mijn scriptie vangt aan met een schets van de historische context, nodig om het onderwerp ervan te kunnen plaatsen in een ruimer boekhistorisch perspectief. Het eerste hoofdstuk na deze inleiding zal dan ook gaan over bibliofilie in de negentiende eeuw. Het bevat een korte voorgeschiedenis van de situatie vóór de negentiende eeuw, gevolgd door een omschrijving van de begrippen bibliofilie en bibliomanie, en een onderzoek naar de beleving van die begrippen in de negentiende eeuw. Tenslotte leek het me interessant om enkele landen onderling te vergelijken. Hierbij zal ik mij beperken tot de buurlanden, aangezien een comparatieve studie niet het opzet van deze eindverhandeling is en om niet te ver af te wijken van het vooropgezette onderwerp. Dit hele eerste hoofdstuk kwam tot stand op basis van de literatuur die hieromtrent voorhanden is.
In het tweede hoofdstuk zal ik het hebben over de oprichting van het Bestendig Dotatiefonds naar aanleiding van de veiling-Van Havre. Een korte biografie van de persoon Gustave van Havre mag hierbij niet achterwege blijven. Nadien komen de aanloop tot de veiling, het verloop ervan en tenslotte de veilingcatalogus aan bod. Voor dit hoofdstuk heb ik mij 11
www.stcv.be . DELSAERDT, P., en K. DE VLIEGER-DE WILDE, Boekgeschiedenis in Vlaanderen. Nieuwe instrumenten en benaderingen, p. 103-108. Voor meer status quaestionis van de boekgeschiedenis in de Lage Landen: DELFT, Marieke, Van e.a. New Perspectives in Book History, contributions from the low countries, Zutphen, 2006. 12
10
gedeeltelijk
gebaseerd
op
literatuur
en
gedeeltelijk
op
bronnenmateriaal.
Als
bronnenmateriaal is er vooral het archief van het Bestendig Dotatiefonds, dat bewaard wordt in de Antwerpse Stadsbibliotheek13. Hierin bevinden zich onder meer alle verslagen van de vergaderingen en jaarverslagen, lijsten van de aangekochte loten, zowel voor de Stadsbibliotheek als voor het Museum Plantin-Moretus, facturen van het antiquariaat Frederik Muller & Co., rapporten over de aankopen van de veiling-Van Havre, brieven en persberichten. Naast dit archief zijn de veilingcatalogi zelf een van de voornaamste bronnen, zowel het exemplaar dat zich in de Stadsbibliotheek bevindt als dat uit het Museum PlantinMoretus. Het gebruik van de veilingcatalogus als bron heeft zijn voor- en nadelen. Eén belangrijk voordeel van de veilingcatalogus, en zeker deze van het veilinghuis Muller, is dat ze een gedetailleerde omschrijving van de werken geeft. Per kavel werden de auteur, de titel, het jaartal, de drukker en het bibliografisch formaat vermeld. Daarnaast werden er nog een beschrijving van de staat en eventuele bijzonderheden van elk werk gegeven. Dit alles maakt van deze veilingcatalogus een geschikte bron voor onderzoek naar het boekenbezit van Gustave van Havre. Toch moet de accuraatheid van veilingcatalogi genuanceerd worden. Je kan niet er zomaar van uitgaan dat deze catalogus een volledig beeld geeft van het boekenbezit van Gustave van Havre. Zo staat het bijvoorbeeld vast dat er zich bij de erfgenamen nog een groot aantal boeken bevinden. De Heemkundige Kring van Wijnegem14 is momenteel bezig met het inventariseren van privé-archiefmateriaal van de familie van Havre. Daarin bevinden zich naast onder andere een uitgebreide correspondentie tussen Gustave van Havre en de Antwerpse stadsbibliothecaris en –archivaris Frederik Verachter (1797-1870), ook een aantal door Gustave van Havre zelf opgestelde catalogi waaruit blijkt dat zijn collectie nog ruimer was dan de stukken in 1905 onder de hamer ging. Enkele andere oorzaken van hiaten in veilingcatalogi zijn bijvoorbeeld, naast de boeken die eventueel zijn achtergehouden door de erfgenamen, boeken die uitgeleend waren op het moment van de veiling, boeken die in een te slechte staat waren om nog verkocht te worden, enzovoort. Soms vulde de veilinghouder de catalogus ook aan met onverkochte boeken uit eerdere veilingen en eventuele winkeldochters uit lokale boekhandels. Maar als je rekening houdt met deze beperkingen, dan leveren veilingcatalogi veel gegevens op, onder
13
De Stadsbibliotheek Antwerpen werd recentelijk herdoopt tot Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. In deze verhandeling zal ik echter de oude benaming hanteren. 14 Heemkundige Kring Jan Vleminck, Vaartdijk 87, B-2110 Wijnegem.
11
meer door hun vaak uitgebreide bibliografische beschrijvingen, en kunnen ze de zwaartepunten in collecties blootleggen.15 Het eigenlijke onderzoek komt aan bod in het derde hoofdstuk en is in grote mate gebaseerd op bronnenmateriaal. Voor deze eindverhandeling heb ik een relationele databank opgesteld, met daarin alle werken die aangekocht werden door het Dotatiefonds. Hierdoor heb ik aan de hand van queries en filters kunnen achterhalen wat de zwaartepunten waren in de collectie. Een relationele databank past hier beter dan een ‘platte’ databank, omdat daar elk record, dit is elk aangekocht kavel, apart zou moeten worden ingevoerd. Dit zorgt voor veel meer invoerwerk, waardoor het opstellen van de databank veel trager zou verlopen en er bovendien veel meer risico zou zijn voor spellingsfouten, wat de accuratesse van de databank niet ten goede zou komen. Een relationele databank is daarentegen veel flexibeler. Ze kan worden geïntegreerd in andere databanken en gegevens uit andere databanken importeren.16 Deze methode biedt dus de mogelijkheid tot uitbreiding voor verder onderzoek. Ik zal in dit derde hoofdstuk dieper ingaan op de methodiek: hoe ik de databank heb opgesteld, welke problemen ik daarbij ben tegengekomen, hoe ik alle in te voeren gegevens achterhaald heb, enzovoort. Daarna zal ik alle verzamelde informatie analyseren en een coherent beeld trachten te vormen van de bibliotheek van Gustave van Havre, of toch althans van het door het Dotatiefonds aangekochte deel. Uiteraard is de voornaamste bron voor dit onderzoek de veilingcatalogus, maar daarnaast heb ik nog gebruik gemaakt van de online-catalogus van het Antwerpse bibliotheeknetwerk Anet, het Stamboek van de Stadsbibliotheek, en de kaartcatalogus en het Inkomboek van het Museum Plantin-Moretus.
15
KEIJSPER, “Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld”, De negentiende eeuw, nr. 3-4, december 2000, p.199-211. Meer over het gebruik van veilingcatalogi als bron in SELM, Bert van, ‘Particuliere bibliotheken en boekbezit in de Republiek’, Inzichten en Vergezichten. Zes beschouwingen over het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel, Amsterdam, De Buitenkant, 1992 16 DELSAERDT, Pierre, ‘Boeken, kopers, verkopers. Een relationele databank voor de historische analyse van boeveilingcatalogi’, p.169.
12
Hoofdstuk I : Bibliofilie in de negentiende eeuw 1.1. Historische context: Een veranderend boekenlandschap
Boeken verzamelen was een geliefkoosde bezigheid van menig negentiende-eeuws burger. Deze verzamelaars waren meestal vooraanstaande en gegoede burgers, maar toch was er in de negentiende eeuw in vergelijking met vroegere tijden een zekere vorm van democratisering merkbaar. De uitbouw van uitgebreide privé-bibliotheken was geen nieuw verschijnsel: reeds in de zeventiende en de achttiende eeuw was het aanleggen van een eigen boekencollectie een populaire bezigheid, maar toen was de activiteit eerder weggelegd voor leden van adellijke en welgestelde families. In de negentiende eeuw echter steeg het aantal verzamelaars aanzienlijk en werd het voor deze bibliofielen ook mogelijk om hun collecties te verrijken met zeldzame en kostbare werken. Er werden namelijk veel oude handschriften en gedrukte boeken ontdekt in Europa. De oorzaak hiervan was tweeledig. Enerzijds werd er veel meer gezocht naar oude drukken en geschriften, dit als gevolg van het ontstaan van nieuwe wetenschapsgebieden als filologie en geschiedenis. Maar deze zoektocht zou nooit zoveel hebben opgeleverd indien er anderzijds geen revolutionaire veranderingen hadden plaatsgevonden op het gebied van boekenbezit. Verschillende politiek-religieuze ontwikkelingen werkten de verspreiding van oude werken in de hand. Gedurende het ancien régime was het gebruikelijk om het literaire en wetenschappelijke patrimonium te bewaren in de bibliotheken van instellingen als kloosters, kapittels en universitaire colleges. Er wordt dan gesproken over ‘statisch boekenbezit’: de boeken werden eeuwenlang aan de boekenmarkt onttrokken en enkel achter de veilige muren van de institutionele bibliotheek verzameld. Aan het einde van de achttiende eeuw kwam hier echter verandering in. De Zuidelijke Nederlanden kregen op een halve eeuw tijd immers vier regimewisselingen te verduren, waarvan elk een blijvende invloed zou hebben op het boekenlandschap.17 In 1773 hief Maria-Theresia de jezuïetenorde op en tien jaar later deed haar zoon, Jozef II hetzelfde met de contemplatieve orden. Dit bracht een enorme boekentrafiek op gang; tussen 1777 en 1779 werden ongeveer 150.000 boeken en handschriften uit de bibliotheken van de jezuïetenorde openbaar verkocht. Tussen 1782 en 1792 kwamen daar nog eens 60.000 volumes uit de contemplatieve kloosters bij. Hiermee was de kous nog niet af. In 1795 werden onze gewesten bij Frankrijk aangehecht, waar de Franse Revolutie volop woedde. De
17
PAUWELS, Jan, In de ban van boeken, tentoonstellingscatalogus, p. 9.
13
revolutionairen confisqueerden al het boekenbezit van de resterende kerkelijke instellingen en de boeken kregen een nieuwe bestemming: ze werden in de bibliotheken van de nieuw opgerichte Ecoles centrales18 ondergebracht, naar Frankrijk gestuurd of gewoon verkocht.19 De Franse bewindslieden zorgden verder voor het ontstaan van enorme ‘literaire depots’, immense centra waar de vele opgeëiste werken werden verenigd en gesorteerd. Die boeken behoorden in de regel toe aan religieuze gemeenschappen of aan de edelen, die als vijanden van het volk waren terechtgesteld, gevangengezet en/of geëmigreerd. In de jaren na de Franse Revolutie werden er dan talrijke veilingen georganiseerd om deze depots te verkleinen. Na de Slag bij Waterloo gingen de voormalige ‘Départements réunis’ bij het Koninkrijk der Nederlanden horen. In het verdrag van Parijs en op het Congres van Wenen werd besproken dat alle geconfisqueerde goederen zouden worden teruggegeven. Maar uiteindelijk kon maar een deel van het boekenbezit gerecupereerd worden. Vele van deze drukken en handschriften zouden achteraf trouwens in privé-collecties terecht komen. Tenslotte was er nog de Belgische Omwenteling in 1830. Door de vele vuurgevechten gingen er vele boeken en handschriften verloren. Er werd bijvoorbeeld een militair hoofdkwartier opgericht in de woning van de bekende bibliofiel Karel van Hulthem in Brussel, waardoor diens bibliotheek in de klappen deelde. Het grootste deel is gelukkig gespaard gebleven, maar toch is een onbekend aantal handschriften en drukken verloren gegaan terwijl nog andere ernstige schade opliepen.20 Tijdens deze woelige periode werden dus enorm veel boeken ontheemd en in het commerciële circuit gebracht. Dit maakte van de negentiende eeuw de gouden eeuw voor de verzamelaar, die van de gelegenheid gebruik maakte om enorme privé-bibliotheken tot stand te brengen. Bovendien was het ook mogelijk om koopjes te doen. Vele zeldzame en kostbare werken gingen voor een appel en een ei onder de hamer. Zo kon de reeds genoemde Karel van Hulthem het bekendste Middelnederlandse verzamelhandschrift, dat later naar hem vernoemd werd, op de kop tikken voor een schamele 5,50 frank.21 Dit alles vormde een ideale voedingsbodem om ‘bibliomane’ gevoelens aan te wakkeren en in de verdere decennia van de negentiende eeuw zou het onderscheid tussen bibliofilie en bibliomanie vervagen. Maar welk onderscheid was er daarvoor tussen deze twee begrippen? Wat houden ‘bibliomane’ gevoelens juist in? 18
De écoles centrales zijn openbare middelbare scholen in Frankrijk na de Franse Revolutie. Per departement moest er een Centrale school opgericht worden. JANSSENS, Jeroen, “Van boekendepot tot openbare bibliotheek”, in Abdijbibliotheken, heden, verleden, toekomst. Antwerpen, 2005. 19 VANDAMME, Ludo, The Founding Fathers. Het bibliotheeklandschap in Brugge omstreeks 1800, p. 7. 20 PAUWELS, Jan, In de ban van boeken, tentoonstellingscatalogus, p. 10. 21 ibidem.
14
1.2. Bibliofilie versus bibliomanie Het Van Dale Woordenboek van de Nederlandse taal omschrijft bibliofilie als: ‘liefde voor het boek, synoniem is boekenliefhebberij’, en bibliomanie wordt er gedefinieerd als: ‘verzotheid op boeken om ze als curiosa of kostbaarheden te bezitten’.22 Maar omdat enkel het lemma uit een woordenboek lang niet volstaat om deze twee fenomenen te verklaren, ga ik hier wat dieper in op wat de literatuur mij omtrent dit onderwerp verschaft. Het Lexicon des gesamten Buchwesens is minder spaarzaam met informatie. Beknopt stelt het Lexicon dat bibliofilie de vriendschap of liefde voor het boek inhoudt, meerbepaald liefde voor boeken die als verzamelobject gezien worden. De boekenvriend of bibliofiel, verzamelt dus waardevolle en zeldzame boeken. Bibliomanie daarentegen staat in het Lexicon omschreven als boekenwaanzin; een ziekelijke overdrijving van de boekenliefde en het verzamelen van boeken slechts om het bezit ervan. Niettegenstaande de toch erg uiteenlopende omschrijvingen van bibliofilie en bibliomanie, wijst het Lexicon erop dat een duidelijke grens tussen beide sentimenten en gedragingen moeilijk te trekken valt.23 I In het Franse Dictionnaire encyclopédique du livre treft men gelijkaardige definities aan. De bibliofiel is, volgens deze Dictionnaire encyclopédique, een liefhebber van boeken, maar niet slechts voor hun tekstuele inhoud. Voor de bibliofiel zijn vooral de zeldzaamheid, het esthetische, de bibliografische kenmerken en de materialen van belang. De bibliomaan is ook een boekenverzamelaar, maar heeft een excessieve passie voor boeken, vooral voor unieke of zeldzame boeken.24 De bovenstaande omschrijvingen van deze begrippen zijn van recente datum, maar vooral in de negentiende eeuw waren bibliofilie en bibliomanie populaire thema’s bij menig schrijver. In 1809 verschenen twee belangrijke werken omtrent dit thema: The Bibliomania van John Ferriar (1761-1815) en The Bibliomania or book madness, containing some account of the history and cure of this fatal disease van Thomas Frognall Dibdin. Dat de auteur van het eerste boek een dokter was, is niet erg verwonderlijk, getuige de titel van het tweede werk. Bibliomanie werd duidelijk als een ziekte beschouwd. Volgens Dibdin was een bepaalde klasse vatbaar voor deze aandoening, met name leden uit de adel en de gegoede burgerij van het mannelijke geslacht: “it has almost uniformly confined its attacks to the male sex, and,
22
Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal, dertiende, herziene uitgave door prof. dr. G.Geerts en drs. C.A. den Boon, 1999. 23 Lexicon des gesamten Buchwesens, deel I, pp.374-377. 24 Dictionnaire encyclopédique du livre, pp. 279-286.
15
among these, to people in the higher and middling classes of society.” 25 Dibdin achtte alle eerdere definities die het begrip bibliomanie gekregen had, niet nauwkeurig genoeg. Daarom deelde hij de verschillende vormen van bibliomanie in volgens acht categorieën van symptomen. Als iemand een overdreven belangstelling uitte voor één van de volgende acht soorten van uitgaven: drukken op groot formaat, drukken met témoins26, geïllustreerde drukken, exemplaires uniques, drukken op velijn, eerste uitgaven, “ware” edities27 en tenslotte drukken in gotische lettertypes, dan leed die persoon aan bibliomanie. Aangezien bibliomanie hier als een medische aandoening werd beschouwd, had Dibdin meteen ook een aantal voorstellen voor remedies. Zo zou volgens Dibdin de lectuur van nuttige werken de bibliomaan nieuwe inzichten kunnen verschaffen, dit om de nadruk te leggen op het inhoudelijke van die werken, en de aandacht af te leiden van het uiterlijke. Het herdrukken van zeldzame en kostbare werken was een andere oplossing, zodat door het ruimere aanbod het aantal verzamelaars van unieke exemplaren zou kunnen afnemen. In dezelfde lijn lag het voorstel om nieuwe edities van antieke schrijvers te drukken. Verder kon het aanmoedigen van bibliografie een remedie zijn en tenslotte, en niet het minst belangrijke, de oprichting van openbare instituties, publiek toegankelijke bibliotheken waar menig boek consulteerbaar zou zijn.28 Wanneer we dichter bij huis een negentiende-eeuwse bron zoeken, stuiten we al gauw op Rimmer van der Meulen (1850-1925), bibliothecaris van het Rotterdamsch Leeskabinet. Met zijn Over de Liefhebberij van Boeken adapteerde hij een eerdere Duitse uitgave van Otto Mühlbrecht (1838-1906): ‘Die Bücherliebhaberei’ die met dit werk als het ware een handleiding schreef en een beschrijving maakte van en voor de bibliofiel. Van der Meulen omschreef in zijn boek op een karikaturale manier vier verschillende soorten bibliomanen en gaf hierbij de waanzinnigste voorbeelden eerst. Om de negatieve mening van Van der Meulen en de negentiende-eeuwse algemene opinie over bibliomanen te illustreren, volgt hieronder een beknopte omschrijving van deze vier types:
25
DIBDIN, Bibliomania, p. 11 Dit zijn boeken waarin niet alle bladen door de snijploeg van de binder geraakt zijn, en waarvan enkele nog de ruwe rand van het papier vertonen, zoals het papiervel uit de kuip van de papierschepper was gekomen. VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p. 154 26
27
True editions, Some copies of a work are struck off with deviations from the usually received ones, and, though these deviations have neither sense nor beauty to recommend them, (and indeed are principally defects) yet copies of this description are eagerly sought after bij collectors of a certain class. DIBDIN, Bibliomania, p. 54. 28 DIBDIN, Bibliomania, p. 58-63.
16
Eerst is er diegene die kostbare boeken verzamelt louter om het bezit ervan. Het enige wat voor hem van belang is, is dat hij de eigenaar is van deze zeldzame banden, die hij dan in het geheim koestert. Hij zal zelfs zijn kostbaarste boeken achterhouden uit angst voor denkbeeldige gevaren voor zijn collectie. Een tweede categorie van bibliomanen zijn zij die een verzameling aanleggen uit ijdelheid. Het is hen enkel te doen om hun band en haar fraaie versieringen, mooie miniaturen, versieringen in goud en zilver, liefst op zo groot mogelijk papier, met zo breed mogelijke marges. Hij zoekt zijn collectie uit op basis van de staat waarin de banden zich bevinden, en legt zijn bibliotheek aan met als doel ermee te kunnen opscheppen. Op de derde plaats is er de afgunstige bibliomaan. Die gaat steeds op zoek naar zeldzaamheden, maar wanneer hij ze bezit, verlangt hij alweer naar het volgende. Hij is zeer jaloers wanneer een boek dat hij niet heeft, opduikt in het bezit van een andere bibliomaan en hij schroomt zich niet om door middel van omkoping of allerhande intriges het door hem gegeerde object toch in handen te krijgen. Als laatste in dit rijtje heeft van der Meulen het over de exclusieve bibliomaan die zich enkel en alleen bekommert om zijn collectie, die hij tracht uit te breiden. Andere waardevolle en zeldzame boeken interesseren hem niet. De exclusieve bibliomaan offert geld, tijd en zelfs zijn gezondheid op om een uitgebreide en uitzonderlijke bibliotheek aan te leggen. Die blijft evenwel erg eenzijdig en bevat bijvoorbeeld enkel uitgaven van Petrarca of geschriften van Voltaire.29 Het woord bibliomaan had in de negentiende eeuw dus een zeer pejoratieve bijklank. Begrijpelijk als dat wat Van der Meulen schreef de waarheid was, dat sommige bibliomanen zich niet schroomden om zich aan de andere kant van het rechte pad te begeven. Het Lexicon merkt tevens op dat de meeste boekendieven terug te vinden zijn in bibliomane kringen.30 Zelfs moorden werden gepleegd om boeken te kunnen bezitten of aan te kunnen aanschaffen. Dominee Johann Georg Tinius (1764-1846) had het niet al te breed en had tegelijk een onweerstaanbare drang naar het bezit van boeken. Hij zou eerst een man en daarna nog een vrouw vermoorden om met hun geld boeken te kunnen aanschaffen. Zijn collectie, ergens tussen de dertig- en de zestigduizend exemplaren, zou hem de twaalf jaar die hij achter tralies doorbracht alvast niet veel plezier gebracht hebben.31
29
VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p. 243-252. Lexicon des gesamten Buchwesens, deel I, p.374. 31 BÜCH, Boudewijn, Bibliotheken, p. 28. 30
17
Dat bibliofilie allesbehalve het bovenstaande is, mag dan wel duidelijk zijn. Toch is de grens tussen bibliomanie en bibliofilie vaak niet te trekken, zoals de literatuur hieromtrent herhaaldelijk benadrukt. Maar wat is de bibliofiel dan wel, buiten een boekenliefhebber? Wat voor soort boeken verzamelt hij en op welke manier? De negentiende-eeuwse Van der Meulen noemt bibliofielen boekenminnaars, en hij verzekert dat ze een inwendige drang volgen die in ieder mens aanwezig is. Immers: “elkeen, hetzij oud of jong, rijk of arm, heeft de neiging het een of ander te verzamelen, wat hem niet altijd even gemakkelijk gelukt, en hoe meer aan deze vrije teugel gevierd wordt, des te meer ontwikkelt zij zich tot hartstocht.”32 Opnieuw, het is erg moeilijk om een grens te trekken tussen bibliofilie en bibliomanie en om een reden te vinden waarom bibliofilie eventueel kan overslaan in bibliomanie, maar misschien kan er uit bovenstaand citaat wel een argument afgeleid worden. Door de overvloed aan oude drukken en handschriften die de boekenmarkt in de eerste helft van de negentiende eeuw overspoelden, was er nu eenmaal meer om te verzamelen en dit stimuleerde de vele verzamelaars om steeds obsessiever hun collecties uit te breiden. Maar de bibliofiel streeft er slechts naar om een zo nauwkeurig mogelijke bibliotheek aan te leggen op een bepaald gebied. Veelal is deze wetenschappelijk en dient zij tot studie, of legt hij een speciale collectie aan, waarover later meer. Maar hetgeen bij de bibliofiel primeert is eerder het inhoudelijke dan het uiterlijke van de boeken, wat uiteraard niet betekent dat het uiterlijke compleet genegeerd werd. Verder is de bibliofiel iemand die graag boeken wil bezitten en hij respecteert ieders mening en smaak. Hij reageert niet ongepast bij het ontdekken van een drukfout, waarbij een uitgave zich onderscheidt van een andere. Hij is, in tegenstelling tot de bibliomaan, niet ontroostbaar bij het vinden van een watervlek of een scheurtje in het papier: “want het is niet de aard van den werkelijk fijn beschaafden bibliophile, de glorie zijner bibliotheek dank te weten aan de onkunde van een zetter, aan de onachtzaamheid van een censuur-beambte, of aan een buitengewoon toeval. Voor hem gaan de innerlijke waarde en de beteekenis van ’t boek boven zulke uiterlijkheden”.33 Kortom, de bibliofiel gaat volgens Van der Meulen niet op zoek naar de exceptionele uitzonderingen, maar poogt een collectie aan te leggen met boeken die zijn interesse wekken.
32 33
VAN DER MEULEN, R., Over de Liefhebberij van Boeken, p. 119. VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p.120.
18
Kort samengevat gaat de bibliofiel dus op zoek naar werken die inhoudelijk bij zijn verzameling aansluiten of boeken waarbij het onderwerp zijn interesse opwekt, terwijl de bibliomaan op zoek gaar naar werken die bijzonder zijn door bepaalde uiterlijke kenmerken.
1.2.1. Wat werd er zoal verzameld?
Er bestaat een breed spectrum van boekverzamelaars, elk met hun eigen interesses, smaken en motivaties voor het verzamelen. Immers, zoveel verzamelaars er zijn, zoveel verzamelingen. Toch kan er een indeling ruwe indeling gemaakt worden tussen de wetenschappelijke of professionele bibliotheek en de collecties van de verzamelaars die zich toespitsten op specifieke verzamelingen. Voor de eerste groep diende hun bibliotheek voor studie en/of professionele doeleinden. De tweede groep is zeer ruim: hierin bevinden zich eigenlijk de rest van de verzamelingen die over specifieke onderwerpen gingen, bijvoorbeeld kinderboeken, kookboeken, pamfletten, autografen, toneelstukken,...Meestal werden boeken verzameld omwille van de volgende eigenschappen: ze waren zeldzaam en/of oud, ze hadden een kostbare boekband of waren vervaardigd uit een kostbaar materiaal, het formaat kon van belang zijn net zoals de herkomst (beroemde voormalige eigenaars). Tenslotte vormde natuurlijk de inhoud van boeken een reden tot verzamelen.34 Rimmer van der Meulen daarentegen categoriseert de verzamelaars in twee grote groepen: enerzijds de vakbibliotheken en anderzijds de verzamelaar die op zoek was naar zeldzame drukken. Hiertoe behoren onder andere de incunabelen, die in twee categorieën worden onderverdeeld zijn. De incunabelen of wiegendrukken van vóór 1470 of 1472 zijn op zich erg zeldzaam en daardoor zonder meer aantrekkelijk als verzamelobject. Bij incunabelen van een latere periode werd de aantrekkelijkheid mede bepaald door bijkomende inhoudelijke of vormelijke kenmerken. Zo steeg de waarde aanzienlijk als er koper- of houtgravures aangebracht waren. Vooral de Bijbels en getijdenboeken onder deze incunabelen waren gegeerd. Een tweede soort boek dat als zeldzaam werd bestempeld, waren de editiones principes, eerste uitgaven die hun populariteit dankten aan de overtuiging dat zij de oorspronkelijke tekst het nauwkeurigst en betrouwbaarst zouden weergeven. Vooral geleerden zochten hiernaar. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw gingen verzamelaars zich ook interesseren voor de eerste uitgaven van moderne schrijvers.
34
Lexicon des gesamten Buchwesens, deel I, p. 377.
19
Een derde categorie zijn de unica of exemplaires uniques. De naam spreekt voor zich, het zijn unieke exemplaren van een boek. Dit was mogelijk doordat hele oplagen vernietigd konden zijn door oorlogen, branden, plunderingen, schipbreuken, natuurrampen... In dezelfde categorie kunnen ook de verboden boeken ingedeeld worden, boeken die door een kerkelijke of wereldlijke overheid afgekeurd waren en daardoor uiterst zeldzaam werden. Het verzamelen van zulke boeken werd vooral onder bibliomanie gerekend dan onder bibliofilie, net zoals het verzamelen van zogenaamde ‘luxe-uitgaven’. Deze boeken waren heel bijzonder uitgevoerd, voorzien van uitzonderlijke illustraties en gemaakt uit kostbare grondstoffen. Het kon zelfs zo ver gaan dat de verzamelaars belang hechtten aan de staat van de papierrand. Sommigen onder hen zochten bijvoorbeeld naar exemplaren met témoins. Uitgaven op velijn waren ook zeldzaam. Deze drager was zo kostbaar dat er meestal maar één of twee exemplaren op gedrukt werden. Sommige verzamelaars hielden ook rekening met het papier: uitgaven op groot of gekleurd papier konden op belangstelling rekenen, al ging het hier wel om zeldzaamheden van tweede rang. Verder beschouwden de verzamelaars de uitgaven van regeringen als zeldzaam. Deze werden veelal buiten de boekhandel gehouden en eerder als staatsgeschenken gebruikt. Drukken uit verre landen genoten een periode veel populariteit, evenals uitgaven van werken uit de klassieke oudheid in reeksen van aanzienlijke omvang. Tot slotte behoren ook de privé-drukken, uitgegeven op initiatief van welgestelde burgers, die tot de categorie van zeldzame drukken. Naast de verschillende soorten drukken, zijn er nog twee andere eigenschappen die van het boek een gegeerd verzamelobject maakten. Eerst was er het ex-libris, een eigendomsmerk van de verzamelaar, dat meestal vooraan op het schutblad van het boek werd aangebracht. Het was natuurlijk de bedoeling om zoveel mogelijk werken te verkrijgen die toebehoorden aan beroemde personen. In deze categorie bestaat er ook het supra-libros, hetzelfde als het ex-libris, maar dan op de band van het boek. Tenslotte zijn er naast de band en zijn versieringen, de boekdrukkers- en uitgeversmerken elementen die bij de verzamelaar in aanmerking komen voor een collectie.35
1.3. Bibliomanie in de negentiende eeuw
De bibliofiele verzamelwoede leek in de negentiende eeuw wel een hoogtepunt te bereiken. Het is niet voor niks dat het woord bibliofilie zich in deze eeuw opdrong. Voorheen was er
35
VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p. 119-243.
20
wel sprake van bibliofiele activiteiten en het aanleggen van particuliere bibliotheken, maar niet in dezelfde mate. Het was in dezelfde semantische context dat het woord bibliomanie zich ook opdrong. In de negentiende-eeuwse literatuur omtrent die onderwerpen ging het in vele gevallen vaker over bibliomanie dan bibliofilie, bijvoorbeeld The Bibliomania, van de eerder besproken Dibdin en Ferriar. Ook in de Franse literatuur kwam bibliomanie overvloedig aan bod. Bibliomanie (1836) van Gustave Flaubert, Le Bibliomane (1831) van Charles Nodier en L’Enfer du bibliophile (1860) van Charles Asselineau zijn hier slechts enkele voorbeelden van.36 Het thema sprak blijkbaar tot de verbeelding van de bevolking. Maar hoe is het zover kunnen komen? Is er echt sprake van bibliomanie en wat kon hier de aanleiding van zijn? Nadat de markt eerst overspoeld werd met oude drukken en handschriften, die door hun overvloed laag in prijs waren, was al snel een omgekeerde beweging merkbaar. De lage prijzen van het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw stegen vlug naar ongekende hoogtes. Spraakmakend was de veiling van de beroemde Roxburghe-collectie in 1812, die in de literatuur wordt aangehaald als de start van de negentiende-eeuwse bibliomanie. James Innes-Ker, de vijfde hertog van Roxburghe, verkocht de immense bibliotheek die hij geërfd had, waardoor enorm waardevolle werken op het punt stonden om van eigenaar te wisselen. De bibliotheek was voor het grootste deel samengesteld door John Ker (17401804), de derde hertog, volgens de achttiende-eeuwse mode voor het opbouwen van domestic libraries37. Zulke uitgebreide, antiquarische collecties kwamen maar zelden op de markt, zodat vele belangstellenden zich op de bewuste dag van de veiling in Londen verzamelden. Onder die kandidaat-kopers bevonden zich de aristocraten Lord Spencer, de markies van Blandford en de hertog van Devonshire, typische bibliomane verzamelaars en amateurbibliografen. Lord Spencer (George John, tweede Earl Spencer (1751-1834)) werd zelfs beschouwd als één van de grootste boekenverzamelaars ter wereld. Zijn privébibliotheek stond bekend als één van de mooiste particuliere collecties van Europa.38 Maar ook de nouveaux-riches waren aanwezig om hun status te verzekeren met de aanleg van een privébibliotheek. Het belangrijkste boek op de Roxburghe-veiling was een editie van Giovanni Boccaccio’s Decamerone, gedrukt bij Valdarfer in 1471 in Venetië en vermoedelijk de eerste editie. Het is voor deze editie dat Lord Spencer en de markies van Blandford zo tegen elkaar 36
Dictionnaire encyclopédique du livre, pp. 279-286. Het was bij de achttiende- en negentiende-eeuwse zeer rijke adel modieus om in hun huizen bibliotheken te laten bouwen. 38 DE RICCI, English Collectors of Books &Manuscripts, p.71, VAN DER MEULEN, Over de liefhebberij van boeken, p. 257-262. 37
21
opboden, dat de prijs een ongekende hoogte bereikte. Nooit eerder werd de duizelingwekkende som van 2260 ponden geboden voor een boek. Ook het Recuyell of the Histories of Troy kwam voor een recordbedrag van 1060,10 ponden in andere handen terecht. Verder bestond de veilingcatalogus uit 9353 loten, voornamelijk incunabelen, Franse ridderromans, vroege Engelse en Italiaanse literatuur, Shakespeare en drama. De verkoop bracht een sensationeel bedrag van 23341 ponden op39. De Roxburghe-veiling is daarom ook één van de belangrijkste momenten uit de geschiedenis van de (antiquarische) boekhandel. In Groot-Brittannië luidde de veiling volgens Philip Connell een geheel nieuwe historische periode in van bibliomanie, een periode waarin de elite zich bezighield met het verzamelen en tentoonspreiden van oude boeken. Net zoals de Nederlandse tulpenmanie in de zeventiende eeuw en de south sea bubble van de achttiende eeuw, wilde iedereen boeken verzamelen en een respectabele privé-bibliotheek aanleggen. Connell noemt het een historische periode waarin financiële speculatie de deftige, geleerde wereld op haar kop zette en dreigde de tekstuele, inhoudelijke waardering te destabiliseren.40 Het bemachtigen van zeldzame en kostbare edities werd als een nieuw soort van belegging gezien, met al haar hausses en baisses als gevolg. Volgens Connell had de bibliomaan in de 19de eeuw aanvankelijk een goede reputatie. Er
werd
gesuggereerd
dat
hij
een
reïncarnatie
van
de
achttiende-eeuwse
verzamelaar/kunstkenner was. Maar al snel kwam deze verzamelwoede ook onder vuur te liggen. Critici opperden dat het verzamelen van boeken een sociaal overbodige en nutteloze bezigheid was, en de boekenverzamelaar zelf werd geassocieerd met luxueuze vormen van culturele consumptie in de strikte privésfeer. Connell vergelijkt de impuls tot bibliomanie met de ‘mercantilistische’ achttiende-eeuwse rariteitenkabinetten. In dit soort verzamelingen, vaak van exotische oorsprong, werden individuele items verzameld, losstaand van een coherent collectieprofiel, gewoon uit drang om te verzamelen, ongeacht het object (l’art pour l’art). Veel critici merkten op dat de privé-bibliotheek van de bibliomaan meer een façade van geleerdheid en cultivatie was dan een bibliotheek ten dienste van professionele of wetenschappelijke arbeid. Dit resulteerde dan in een eclectisch en onsystematisch allegaartje van teksten die meer gewaardeerd werden om hun materiële zeldzaamheid dan om hun
39
DE RICCI, English Collectors of Books &Manuscripts, p. 71 CONNEL, Philip, ‘Bibliomania: Book Collecting, Cultural Politics, and the Rise of Literary Heritage in Romantic Britain’, p.25 40
22
intrinsieke literaire of historische waarde. Vandaar dat er vaak geïnsinueerd werd dat deze bibliomane verzamelaars meer interesse hadden om naar hun boeken te kijken dan erin41.
1.4. Een nieuwe mode in de negentiende eeuw
Zoals uit het bovenstaande blijkt, kondigde de Roxburgheverkoop een nieuw tijdperk in de antiquarische boekhandel aan. Ze kenmerkte een overgang in de literaire smaak en had volgens Connell een diepe en nog steeds voortdurende impact op het verzamelen van boeken en de vorming van bibliotheken. Eerder is al gewag gemaakt van een verviervoudiging van de prijs. Dit had veel te maken met die verandering in smaak. Waar voorheen de boekenprijzen gebaseerd waren op de grootte en het formaat van het boek, veranderde dit in de periode tussen 1750 en 1850 en werden de zeldzaamheid en de staat van een boek de voornaamste factor in het bepalen van zijn waarde. Ook inhoudelijk was er een verschuiving in smaak. Aan het begin van de achttiende eeuw stonden klassieke werken bovenaan het verlanglijstje van de boekenverzamelaar. De grote privé-bibliotheken waren dan ook klassieke bibliotheken met Griekse en Latijnse titels, maar ook Italiaanse, Franse en Spaanse werken. Romaanse literatuur werd als hoogstaander ervaren omdat die dichter aanleunde bij het Latijn. Dit veranderde in de periode 1750-1850, toen editiones principes meer gegeerd werden en een canon werd vastgelegd met de te verzamelen werken. Er was ook een heropleving van de interesse voor middeleeuwse werken, dat wat Connell the gothic revival noemt. Dat hield in dat er weer meer aandacht was voor gotische lettertypes, metrische romans zoals ridderromans of hoofse literatuur in de streektaal. Deze gotische heropleving vormde geen verbreding van het spectrum naast de bestaande klassieke canon, maar eerder een opzettelijke verwijdering ervan. De Gutenbergbijbel is het schoolvoorbeeld van de Gotische Revival. Pas in 1796 werd een exemplaar aangeboden in een openbare verkoop in Groot-Brittannië en in 1822 werd voor het eerst één geveild, met in de catalogus de vermelding: ‘it must always form the most prominent feature in a collection of books of the XVth Century’.42 In 1824 werd de bijbel geveild voor 199 ponden, een jaar later was zijn prijs al meer dan verdubbeld, namelijk 504 ponden. Vijf jaar later daalde zijn prijs terug naar 215 ponden door een algemene daling in de boekenprijzen om in 1847 terug te verdubbelen naar 500 ponden, ditmaal doordat de eerste golf Amerikaanse bibliofielen die de
41
CONNEL, Philip, ‘Bibliomania: Book Collecting, Cultural Politics, and the Rise of Literary Heritage in Romantic Britain’, p.24-47 42 HUNT, Arnold, ‘Private libraries in the age of bibliomania’, p. 447
23
Britse boekenmarkt bestormden, om uiteindelijk, in 1873, verkocht te worden voor 3400 ponden. Hiermee is de Gutenbergbijbel het duurste boek ooit verkocht op een veiling, en overtrof hij Valdarfer’s Boccaccio van de Roxburgheveiling uit 1812.43 Verder is er in de eerste helft van de negentiende eeuw nog wat A.N.L. Munby ‘The cult of the autograph letter’ noemt. Hij bedoelt daarmee een stroming die niet zozeer geliefd was bij de elite, maar des te meer bij de massa, namelijk het toevoegen van portretgravures. Er ontstond nogal wat fascinatie voor grote personen uit de geschiedenis. Daarom was de combinatie van een autograaf en een portret voor de gewone man een zichtbare link met de grote historische figuren. Het is echter volgens Arnold Hunt nogal gemakkelijk om deze populariteit te zien als de democratisering van het verzamelen van boeken. De middenklassen gingen wel mee boeken verzamelen, maar bibliofiele interesses bleven toch voor het overgrote deel een elitaire aangelegenheid, al was het maar door de hoge geldsommen die ermee gemoeid waren. Begin negentiende eeuw werd het bibliofiele landschap gedomineerd door een nieuwe generatie aristocratische verzamelaars. Kleinere verzamelaars uit de middenklassen konden de prijsdruk niet aan, wat uiteindelijk maakte dat het verzamelen van boeken in 1850 een veel exclusievere bezigheid was dan een eeuw voorheen. In de tweede helft van de negentiende eeuw was er de opkomst van het fenomeen dat David Pearson duidt als ‘kabinetverzamelen’. Hij doelt daarmee op kleine maar perfect gevormde collecties die de smaak en de stijl van de eigenaar reflecteren binnen zijn eigen budget en ruimte. Naast deze kabinetverzamelaars onderscheidt Pearson nog twee ander soorten verzamelaars. Eerst zijn er de verzamelaars die in het bezit waren van enorme collecties. Bijvoorbeeld de Brit Sir Thomas Phillips, die bekend stond om zijn grote voorliefde voor manuscripten. Hij had een collectie van meer dan 100 000 werken. Daarnaast waren er nog de verzamelaars die zich op specifieke onderwerpen toelegden, een beweging die in deze periode fel in opmars was. Zij wensten niet noodzakelijk grote collecties, maar wel belangrijke
verzamelingen
in
hun
onderzoeksveld.
Deze
verschilden
van
de
kabinetverzamelaars doordat ze zich niets volgens de mode lieten voorschrijven, maar enkel binnen hun onderzoeksveld verzamelden. Dit in tegenstelling dus tot de kabinetverzamelaars, die eerste drukken, verluchte manuscripten trachtten te bemachtigen, geheel volgens de laatste nieuwe mode binnen het bibliofiele milieu. Maar van de verschillende soorten verzamelingen is de all-round bibliotheek toch veruit het populairst.44
43 44
HUNT, Arnold, ‘Private libraries in the age of bibliomania’, p. 447 PEARSON, David, ‘Private libraries and the collecting instinct’, p. 180-202
24
De negentiende eeuw was de eeuw van de bibliomanie. Aanvankelijk was het mogelijk om heel goedkoop bijzondere werken aan te kopen, maar vooraleer de eeuw goed en wel op dreef was, rezen de prijzen al de hoogte in, waardoor het voor de gewone burger niet meer mogelijk was om een eigen collectie aan te leggen. De aanvang van deze boekengekte werd gemarkeerd door de Roxburghe-verkoop, toen werken voor het eerst voor zoveel geld onder de hamer gingen. De bibliomanie zou blijven duren tot het begin van de twintigste eeuw, wanneer heel veel van deze particuliere collecties opnieuw zouden overgaan naar institutionele bibliotheken. Het is ook duidelijk dat er gedurende deze negentiende eeuw een verschuiving in de smaak plaatsvond, van klassieke werken naar middeleeuwse literatuur. Vanaf de tweede helft van de eeuw ontstond een uitgesproken interesse voor moderne auteurs, althans voor de eerste edities van hun werk.
1. 4. Internationale verschillen
Nu de algemene tendensen een beetje verduidelijkt zijn, is het belangrijk om verschillende Europese landen met elkaar te vergelijken. Zijn er verschillen of gelijkenissen op het gebied van smaak en verzamelingen? Zijn er misschien gelijklopende trends inzake het verzamelen? Het is niet de bedoeling van deze eindverhandeling om een comparatief onderzoek te doen naar alle Europese landen, maar het kan wel interessant zijn om hierover even uit te weiden. Daarom zal ik me beperken tot België en haar buurlanden
a) België In 1883 werd er in Brussel een boekje uitgegeven, getiteld La bibliomanie en 188245. België werd dus niet gespaard van deze fanatieke, misschien zelfs irrationele verzamelwoede. Maar belangrijker dan die conclusie is de inhoud van dit boekje. Het vertelt dat het jaar 1882 uit bibliofiel oogpunt een belangrijk jaar was. Er werden dat jaar namelijk vele boekveilingen gehouden die van een uitzonderlijk belang waren en waarvan er nu een bibliografisch overzicht was gemaakt. De prijzen voor de zeldzaamheden rezen de pan uit. De schrijver vermeldde verder dat de smaak van de bibliomanen nog steeds niet veranderd was, dat ze voortdurend op zoek waren naar rijkelijk versierde exemplaren en liefst nog gebonden door beroemde, historische boekbinders, zoals Le Gascon, Du Seuil, Padeloup en Derome. Of ze
45
BRUNET, P.G., La bibliomanie en 1882, Brussel, Gay, 1883
25
zochten werken die prachtig geïllustreerd waren door bekende illustratoren, zoals Eisen, Gravelot, Moreau...46 De Belgische staat legde zich er na de Omwenteling op toe om een actief boekenbeleid te voeren. Ze stimuleerde de zoektocht naar het verspreide culturele patrimonium om zich zo een nationaal verleden aan te meten. Ook zagen oude bronnenedities en bronnenstudies over nationale en plaatselijke geschiedenis, tekstedities en gedichten het licht. Er werden verschillende nationale tijdschriften gepubliceerd, zoals Vaderlands Museum voor Nederduitse Letterkunde, Oudheid en Geschiedenis, opgericht door de Belgische geleerde bibliofiel Serrure, of Le Bibliophile belge, een jaarlijks uitgebrachte periodiek met al het laatste nieuws uit de wereld van oude boeken. In de negentiende eeuw kende ons land vele bekende bibliofielen, zoals Karel van Hulthem (1764-1832), conservator van de Gentse Stadsbibliotheek en van de Bourgondische Bibliotheek te Brussel (de voorloper van de Koninklijke Bibliotheek). Hij had een collectie van meer dan 30 000 drukken en ongeveer 1000 handschriften die voor 46% bestond uit Geschiedenis en haar hulpwetenschappen. Jan Frans van de Velde (1743-1823), theoloog en bibliothecaris van de Leuvense Universiteit, bezat één van omvangrijkste privéverzamelingen die ooit in ons land geveild is, 15355 kavels op de veiling! Er waren dan ook zeven weken, vijf dagen per week nodig om zijn collectie, voornamelijk bestaande uit theologische en (kerk)historische werken, te veilen. Tot zijn omvangrijke collectie behoorde ook een aantal bibliofiele rariteiten, vroege incunabelen en kostbare Middeleeuwse handschriften, maar deze vormden niet de nadruk. Hij beschouwde zijn bibliotheek als een werkinstrument. Gravin de Lalaing (1787-1866) en Constant Philippe Serrure (1805-1872) zijn twee andere bekende bibliofielen die hier het vermelden waard zijn. De Lalaing was één van de zeldzame vrouwelijke verzamelaars. Zij verzamelde voornamelijk contemporaine literatuur, vooral Italiaanse en Engelse literatuur, wat destijds zeer in trek. Serrure, professor aan de Universiteit van Gent, had een grondige hekel aan de staat en weigerde tijdens zijn leven steevast om werken aan de overheid te verkopen, ondanks zijn chronisch geldgebrek. Zijn bibliotheek was zeer uitgebreid, 28000 banden van zeer hoge kwaliteit, en bestond grotendeels uit letterkunde en vaderlandse geschiedenis.47
46
La Bibliomanie en 1882 Dit overzicht hoofdzakelijk op basis van: PAUWELS, Jan, In de ban van boeken, p. 14–24, p. 46-56, p. 118124, p. 133-140. 47
26
Frederik Verachter (1797-1870), Antwerps stadsarchivaris, was een verzamelaar die ook getergd werd door een chronisch geldgebrek, dit zelfs in dergelijke mate dat hij in 1863 genoodzaakt was om zijn collectie in drie delen te verkopen. Dit moest een regelrechte ramp geweest zijn voor een bibliofiel zoals Verachter. Gelukkig kwam Gustave van Havre hier in het spel. Van Havre onderhield een correspondentie over hun gezamenlijke interesse voor oude drukken met Verachter.48 Het eerste deel van Verachters collectie, de Bibliotheca Antverpiana met meer dat 3000 boeken en handschriften over Antwerpen, ging daarom voor een deel over op Van Havre. Dat was een schrale troost voor Verachter, Van Havre was immers een zorgzaam verzamelaar met een bijzondere interesse voor Antwerpse typografie en geschiedenis.49 De twee andere delen van Verachters verzameling werd geveild.
b) Frankrijk
Napoleon I was een boekenliefhebber, Dibdin suggereerde zelfs dat Napoleon incognito aanwezig was op de Roxburghe-veiling.50 Zoals het de Franse traditie betaamt, zorgde dit voor grote navolging. Parijs profileerde zich als het mekka van de Franse bibliofilie en Frankrijk barstte van de boekenkenners en –verzamelaars. De straten, bruggen, kades, overdekte galerijen van Parijs waren bezaaid met boekenstandjes met prachtige werken die blootstonden aan weer en wind. Frankrijk was, en is nog steeds, een modegevoelig land, ook inzake boeken. Er kon, net zoals overal, niet gesproken worden over één uitgesproken smaak of trend bij de boekenverzamelaars. Aan het begin van de negentiende eeuw bijvoorbeeld was er veel interesse voor boeken die betrekking hadden op het Heilig Land en de bedevaarten ernaartoe. Ook de in Zwitserland en Duitsland gedrukte werken van Calvijn, Luther en andere reformatoren zijn een tijdlang enorm in trek geweest. Aan het einde van de negentiende eeuw werd er veel waarde gehecht aan geïllustreerde werken uit vorige eeuwen, vooral als ze illustraties bevatten van kunstenaars als Eiser, Marillier of Moreau de jongere. Ook de oorspronkelijke uitgaven van de Franse romanciers na 1830 konden op heel wat bijval rekenen. De werken die tijdens de hele negentiende eeuw gegeerd waren, waren de eerste
48
Deze worden geïnventariseerd door de Heemkundige Kring Jan Vleminck, Vaartdijk 87, B-2110 Wijnegem “Le dépositaire général de toutes ces oeuvres, ainsique de toutes celles, au de la de 700 volumes,..., est aujourd’hui Monsieur le Chevalier Gustave van Havre, ancien Sénateur, Bourgmestre de Wyneghem. Elles ne pouvaient tomber dans de meilleurs mains!” (Stamboom 20) in COUVREUR, Walter, Frederik Verachter Antwerps stadsbibliothekaris en –archivaris (1797-1870), 1972, p. 54 50 BASBANES, A Gentle Madness, p. 115 49
27
uitgaven van de Franse klassiekers uit de zestiende en de zeventiende eeuw en oude geïllustreerde werken, bijvoorbeeld de Contes de La Fontaine met illustraties van Eisen.51 Verder waren de bouquinisten52 heel populair in Parijs. Dit zijn kleine boekenuitstallingen langs de kades van de Seine waarin antiquaren hun boeken uitstalden en waar, mits enige kennis van zaken, voor een klein bedrag ware schatten op de kop getikt konden worden. Deze stalletjes waren een goed alternatief voor de kleinere en minder begunstigde verzamelaars. Dat de Fransen wel veel aandacht besteedden aan het vinden van mooie exemplaren blijkt wanneer de Franse bibliograaf Jacques Charles Brunet (1780-1877)53 schreef dat er zich omstreeks 1830 in Frankrijk een revolutie afspeelde inzake de smaak van het gebruikte materiaal van zeldzame boeken.54 Dit had alles te maken met de Franse Revolutie, “alles wat overbleef, waren wrakstukken van de schipbreuk van de monarchie, [...], de boeken die er overvloedig uit voortkwamen, konden voor 2 of 3 francs gekocht worden voor een gotische editie, een oud gedicht, enzovoort.55 De Franse Revolutie zorgde voor het ontstaan van enorme ‘literaire depots’. In de jaren na de Franse Revolutie werden talrijke verkopen georganiseerd om deze depots te verkleinen. Omstreeks 1830 begon men zich ervan bewust te worden dat dit alles een destabilisatie van het nationale patrimonium veroorzaakte. Vanaf 1830 kwam er een zekere regulering en eenheid binnen de bibliofilie, een regulering die overigens zou blijven evolueren. Twee nieuwe dimensies ontstonden in hun aanpak: historiseren en relativeren. Deze twee vernieuwende fenomenen hadden gevolgen op drie gebieden: welke collecties verzameld zullen worden56, welke exemplaren geprefereerd zullen worden57, en uiteindelijk zullen de bibliotheken zich moeten aanpassen of vernieuwen. Tussen 1830 en 1850 was er een steeds stijgende vraag naar zeldzame boeken. De grote hoeveelheid die zich tijdens de Franse Revolutie had opgestapeld in Frankrijk begon te verkleinen door het groeiende aantal verzamelaars, waardoor de prijzen onomkeerbaar de hoogte in gingen. Door misbruik van de vele boekhandelaars moest er gezocht worden naar
51
VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p. 267-291 komt van het Franse woord bouquin, dat zoveel betekent als oud, prullig boekje. 53 BRUNET, J.C., Manuel du libraire et de l’amateur de livres,, Parijs, 1865. Met dit werk oogstte Brunet bijzonder veel succes. Door een gedetailleerde bibliografische beschrijving van oude drukken, hielp hij menig werk in waarde stijgen. 54 VIARDOT, “Les nouvelles bibliophilies”, Histoire de l’édition française deel III, p. 343 55 ‘ tout ce qui restait d’épaves du naufrage de la France monarchique’... ‘les livres y abondaient... on pouvait rencontrer pour 2 ou 3 francs une édition gothique, un vieux poète, etc...’ uit VIARDOT, ‘Les nouvelles bibliophiles’, p. 343 56 wat voor soort boeken wordt er gezocht door de nieuwe liefhebbers? Welke klasse van boeken zullen zij negeren die hun voorgangers wel interesseerden? 57 ‘la condition extérieure des livres’ 52
28
een systeem dat dit zou kunnen voorkomen: een catalogus met vaste prijzen. Deze werd periodiek gepubliceerd, en dat maakte van deze catalogus een bibliofiele institutie, genaamd de Bulletin du bibliophile. Maar om de informatie die deze Bulletin bevatte min of meer binnen elitaire kringen te houden, werd er jaarlijks een bijdrage gevraagd van 12 francs. Daarom ontstond in 1857 een andere catalogus: Bulletin du bouquiniste, waarvoor maar 3 franc abonnementsgeld werd gevraagd, zodat de minder bemiddelde amateur ook kon meedingen naar de, enigszins goedkopere, uitgaven.
c) Verenigd Koninkrijk
Het Verenigd Koninkrijk kende net als België en Frankrijk veel bibliofiele onderdanen, maar hier bleven deze slechts beperkt tot een elite. Van der Meulen citeerde de Engelse auteur Mark Pattison (1813-1884) die schreef dat : “ofschoon de algemeene welstand in Engeland zoo en zooveel maal is vermeerderd, de kring der boekenliefhebbers en boekenkoopers niet grooter dan vroeger is geworden, ja eer nog kleiner”58 Arnold Hunt gaat het hier mee akkoord. Hij merkt op dat kleinere verzamelaars de prijsdruk begin 19de eeuw niet aankonden aangezien de prijzen de hoogte inschoten. Dit maakte dat bibliofiele interesses vooral voor aristocratische kringen waren weggelegd59. Volgens Van der Meulen heeft het verzamelen van zeldzame boeken in Engeland geen rijke geschiedenis. Zo zouden de eerste aanzetten tot deze bezigheden volgens hem dateren van omstreeks 1776 met Warton’s History of English poetry en Joseph James’ Typographical antiquities uit 1749. Hier gaat Paul Potter echter niet mee akkoord. Hij nuanceert deze uitspraak en poneert dat het verzamelen van boeken in Engeland reeds in de middeleeuwen een elitaire bezigheid was, maar dat boekenveilingen van een veel recentere datum waren. De eerst vermelde boekenveiling stamt uit 1676, hiermee hinkt Engeland achterop op andere Europese centra60. In Engeland waren de populairste te verzamelen werken die van Shakespeare, vooral de oudste in kwarto- en folioformaat. Jarenlang zijn zij zo goed als waardeloos geweest, tot zij in het midden van de 18de eeuw uit het niets opdoemden en de duurste van alle gedrukte boeken werden, net zoals het de Gutenbergbijbel verging.61. Van toen af stegen zij alleen 58
R.VAN DER MEULEN, Over de liefhebberij voor boeken, p. 254 HUNT, Arnold, ‘Private libraries in the age of bibliomania’, p. 447 60 POTTER, Paul, ‘Taste sets the price: Mead, Askew, and the birth of bibliomania in eighteenth-century England’, p. 242 61 HUNT, Arnold, ‘Private libraries in the age of bibliomania’, p. 448 59
29
maar in prijs, met een hoogtepunt in 1860, omdat toen de Amerikaanse markt begon mee te dingen. Naast de werken van Shakespeare waren de drukken van William Caxton, de eerste Engelse drukker, ook erg in trek bij de bibliofiel. Verder werden verschillende populaire boeken uit de achttiende eeuw vaak verzameld, bijvoorbeeld de eerste uitgaven van modernere auteurs als Fielding, Defoe, Smollett, Sterne en Swift.62 Aan het einde van de negentiende eeuw hadden de prijzen voor zeldzame boeken een duizelingwekkend hoogtepunt bereikt. De bibliofiele (of juister: bibliomane) interesses waren dan ten top gedreven, niet te evenaren door andere landen.63 Seymour De Ricci spreekt over een nieuw tijdperk voor de Britse boekenverzamelaars dat van start ging in 1812 met de Roxburghe verkoop dat hierboven reeds uitgebreid ter sprake is gekomen. De vermaarde Roxburgheveiling was de aanleiding tot de oprichting van de Roxburghe-club, één van de grootste en belangrijkste bibliofiele verenigingen van het Verenigd koninkrijk. De Roxburghe-club werd opgericht op 17 juni 1813, aanvankelijk door 20 belangrijke verzamelaars, met graaf Spencer als voorzitter. De club zou uitgroeien tot een vereniging met een veertigtal leden en net zoals alle andere bibliofiele verenigingen, beperkt blijven in aantal leden. Deze clubs hadden als voornaamste bezigheden het opnieuw drukken van boeken en tekstedities. Twee van de beroemdste Engelse verzamelaars zijn ongetwijfeld Richard Heber (1774-1833) en Sir Thomas Phillipps (1792-1872). Beiden legden enorme collecties aan: de eerste bezat ruw geschat ongeveer 200.000 boeken, vooral literair-historische werken;64 de tweede verzamelde hoofdzakelijk handschriften, en zorgde er eigenhandig voor dat een groot aantal handschriften, afkomstig uit onze abdijen, van vernietiging gespaard bleef.65 d) Duitsland
Duitsland kan op het gebied van bibliofilie niet vergeleken worden met Engeland of Frankrijk, waar er eerder naar bibliomanie dan naar bibliofilie geneigd werd. In Duitsland was er eerder interesse voor de tekstuele inhoud van boeken en de waarde die zij hadden op het gebied van wetenschap, kunst en literatuur. Om het uit te drukken met de woorden van Mülbrecht (1838-1906) in de inleiding van zijn ‘Die Bücherliebhaberei’: “...het ontbreekt in Duitsland geenszins aan vermogende lieden, die zich de weelde der bibliophilie of 62
VAN DER MEULEN, R.,Over de liefhebberij van boeken, p. 257-262 Meer over de buitensporigheden van Engelse bemiddelde bibliofielen in het werk van een tijdgenoot: T.F. DIBDIN, Bibliomania or bookmadness. Londen, 1811, New edition, Londen, 1876 64 PAUWELS, Jan, In de ban van boeken, p. 26-27 65 PAUWELS, Jan, In de ban van boeken, p. 133 63
30
bibliomanie zeer goed zouden kunnen veroorloven, maar men mist hier vereenigingen, die zich bepaaldelijk de bevordering dezer liefhebberij tot taak zouden moeten stellen, wilde zij van eenige beteekenis worden. Wel bestaan hier enkele vereenigingen van boekenvrienden, maar deze hebben een geheel ander doel dan de bibliophilen-clubs in Engeland en Frankrijk: zij houden zich alleen met de uitgaaf van moderne literatuur bezig. Ik beschouw het niet als mijn taak te onderzoeken, hoe dergelijk genootschappen ook in Duitsland in het leven geroepen zouden kunnen worden, maar toch wil ik er op wijzen, dat er geen edeler sport bestaat dan de liefhebberij voor boeken en dat deze in het vaderland van Gutenberg een ruimere beoefening verdient dan haar tegenwoordig ten deel valt.”66 Mülbrechts pleidooi voor de bibliofilie kon helaas op weinig navolging rekenen. Volgens Ernst Eckstein (1845-1900), een Duits schrijver en een gerespecteerde stem in zijn tijd, zag het Duitse volk zich als een volk van denkers en werkers, en daarnaast was er voor lectuur of het verzamelen van boeken geen tijd. Dit alles in tegenstelling tot de Fransen, volgens hem een zeer literatuurminnend volk , wat de verkoop van veel hogere oplagen mogelijk maakte.67 Een andere Duitse schrijver die een mening had over het ontbreken van echte bibliofilie, was Eduard von Hartmann (1842-1906). De grootste verdiensten van Duitsland waren volgens hem de grote vorderingen op wetenschappelijk gebied en het belang van scholen en hogescholen. Daarom was de uitgave van wetenschappelijke werken van het grootste belang voor de Duitse natie. Duitse uitgeverijen overspoelden de markt met wetenschappelijke monografieën, die zij beter vonden dan de werken op de Franse of Engelse markt; ‘als mededingers op wetenschappelijk terrein komen de overige volken nog weinig in aanmerking’68 Dit nam echter niet weg dat ook de vraag hiernaar aan het einde van de negentiende eeuw afnam. Van der Meulen gaf de volgende redenen voor: een toegenomen interesse voor politiek, de wens van de werkende bevolking om zich na de werkdag te ontspannen ,eerder dan zich te verdiepen in wetenschappelijke literatuur, verslaving aan dagbladen en populaire, goedkope lectuur, en het duurder worden van de levensstandaard en van de boeken.
66
Vertaald door en geciteerd naar VAN DER MEULEN, R. Over de liefhebberij voor boeken, p. 292-293 Van der Meulen haalt hier het voorbeeld aan van het genrestukje ‘Grève des forgerons’ van François Coppée. Een niet echt opzienbarend stukje, maar toch werden er na de uitgave ervan 13.000 stuks verkocht in Parijs. Hetzelfde zou volgens Ernst Eckstein in Duitsland allesbehalve waar zijn; ‘Laat nu eens een onzer meest gevierde dichters of auteurs, een Geibel, een Hamerling, een Paul Heyse beproeven iets dergelijks aan de markt te brengen! De uitkomst zou bedroevend zijn’. p. 294 68 VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p. 296 67
31
Van der Meulen zag de Duitse bibliofilie als een paradox; enerzijds werden in Duitsland veel werken gedrukt, anderzijds werd er relatief weinig gelezen en verzameld. Dit kon volgens hem enkel verklaard worden door een buitenlandse afzetmarkt voor alle Duitse drukken. Vooral Nederland bleek een grote afzetmarkt te zijn. Maar was dit wel het geval. De theorie van Van der Meulen wordt door Rolf Engelsing tegengesproken door datgene wat hij de ‘burgerlijke leesrevolutie’ noemt. Hiermee bedoelt hij dat in de tweede helft van de achttiende eeuw een overgang plaats vond van intensief leesgedrag, naar extensief lezen. Eerst werd dus een klein corpus van meestal stichtelijke aard meerdere malen gelezen, dit veranderde rond 1750 naar een groter aantal werken dat slechts een keer werd gelezen. Door deze overgang veranderde het corpus naar voornamelijk non-fictie.69 De ‘Leesrevolutie’ hield in dat er meer werken gelezen en gedrukt werden, maar werd er daarom ook verzameld? Uiteraard had men grote in Duitsland grote verzamelaars. Bijvoorbeeld de Berlijnse fysioloog, anatoom en zeebioloog Johannes Peter Müller (1801-1858). Hij had een zeer uitgebreide bibliotheek, al was die wel in de Duitse traditie opgevat: veel medische en natuurwetenschappelijke publicaties. Hij gebruikte zijn privé-bibliotheek beroepsmatig, met als gevolg dat een groot deel van zijn collectie van recente datum was, gepubliceerd in de periode 1780-1858. De weinige oudere werken die hij bezat, waren vooral bundels met verzamelde werken en becommentarieerde edities, in plaats van zeldzaamheden. Zijn bibliotheek was louter een werkinstrument in plaats van een bibliofiele verzameling. Müller kan daarom moeilijk in de categorie bibliofiele verzamelaars geplaatst worden, bibliomanische neigingen waren hem al helemaal vreemd.70
e) Nederland
Nederland heeft een eeuwenlange traditie van boekhandel. Volgens Van der Meulen is dit te danken aan het feit dat er “een grote aanwezigheid is van geleerden, er goedkoop papier voorhanden is, fraaiheid van drukletteren, oplettendheid om fraai te drukken, de matige prijs van het drukken, en misschien het allerbelangrijkste: vrijheid van drukpers.” 71 Deze laatste reden maakt dat in Nederland al veel eerder particuliere verzamelingen werden aangelegd in verhouding met de rest van Europa. Als gevolg van de Reformatie ontstond de behoefte aan
69
ENGELSING, Rolf, Der Bürger als Leser. Lesergeschichte in Deutschland 1500-1800 (Stuttgart, 1974) PAUWELS, Jan, In de ban van boeken, p. 88-96 71 VAN DER MEULEN, R., Over de liefhebberij voor boeken, p. 310 70
32
vrijheid van denken en recht tot oordelen, hierdoor breidde het verlangen naar boekenbezit automatisch uit. Vóór de negentiende eeuw werden de particuliere bibliotheken voornamelijk voor professionele doeleinden aangelegd. Dit hield in dat de collecties grotendeels bestonden uit ruime samenstellingen, enerzijds de werken die de belangstelling van de eigenaars reflecteerden, anderzijds werken die hun bibliotheek prestige zou geven, de particuliere bibliotheken waren immers ook statussymbolen. Vanaf midden achttiende eeuw ging men in Nederland, onder invloed van de Franse bibliofilie, oude handschriften en gedrukte werken als preciosa verzamelen. Men had toen weinig of geen interesse voor eigentijdse werken. Vanaf de negentiende eeuw werden de collecties minder breed en universeel. Verzamelaars spitsten zich specifieker toe op deelverzamelingen, bijvoorbeeld kinderboeken of alba amoricum. Dit had als belangrijk gevolg dat nieuwe terreinen verkend werden, wat een stimulans bood voor het opstellen van bibliografisch verantwoorde catalogi. Een ander gevolg was dat de prijzen van tot dan toe onbekende werkjes stegen waardoor de minder bemiddelde verzamelaars niet langer konden meedingen naar deze werken. Anderzijds steeg vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw de alfabetisering, terwijl de algemene boekenprijzen daalden, wat voor veel mensen de mogelijkheid creëerde om zelf een bibliotheekje aan te leggen72. Wat werd er verder in de negentiende eeuw nog zoal verzameld? Het tijdperk van de omvangrijke werken was nu voorbij en verzamelaars zochten naar kleinere werken en monografieën. Het enige dat nog groot mocht zijn, waren de Bijbels, die altijd al populair waren in Nederland; de Liesveltbijbel, Bijbelvertalingen van Luther, Biestkensbijbel, DeuxAes-bijbel, of ook wel de Armenbijbel genoemd, de Statenbijbel, enzovoort. Naast die Bijbels werd er veel gezocht naar de vrome gedichten en liederen van Lodestein, Sluiter, Camphuizen,...De Nederlandse uitgaven van Nederlandse dichters waren ook in trek, onder andere Bredero, Vondel, Hooft en Huygens. Populaire boeken zoals liedboeken, oude volksboeken, reisverhalen, enzovoort werden ook graag verzameld. Latijnse werken, die voorheen het grootste deel van een particuliere verzameling uitmaakten, waren niet langer gegeerd, in tegenstellingen tot de werken in volkstaal. Tenslotte zouden Nederlandse verzamelaars, volgens tijdgenoten Rimmer van der Meulen en Frederik Muller (1817-1881), voornamelijk geïnteresseerd zijn in de inhoud, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Fransen. Maar dit spreekt de Nederlandse boekhistorica
72
Bibliopolis, Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland, p.152-153, p. 202-204
33
Chantal Keijsper tegen. Zij poneert na onderzoek in menig veilingcatalogus dat er wel interesse is naar de uiterlijke vorm van de collecties. Dit leidt ze af uit de vele nauwkeurige bibliografische beschrijvingen in die catalogi, bijvoorbeeld: “van eene zéér fraaije, echt Nederlandsche bibliotheek die evenzeer uitmunt door degelijkheid van inhoud, als door een schoon, eenvoudig, en duurzaam uiterlijk, een uiterlijk dat menigen keurigen Franschen bibliophile zou doen watertanden.”73
De Franse Revolutie, de Belgische Revolutie, de Burgerlijke Leesrevolutie van Engelsing in Duitsland, de Roxburghe-veiling in Groot-Brittannië, het lijkt alsof zich in elk land een bepaald breekpunt heeft voorgedaan die de bibliofiele wereld voorgoed veranderde. Voor Nederland lag dit breekpunt vroeger met haar Reformatie waardoor onze noorderburen een langere traditie in het verzamelen van boeken hebben. Dit uit zich ook in de werken dat verzameld werden, wat van land tot land kon verschillen. Nederland en België blonken uit in het aanleggen van bibliofiele verzamelingen, met de nadruk op het inhoudelijke aspect, al zou het verkeerd zijn te stellen dat uiterlijke kenmerken deze verzamelaars helemaal koud lieten. Daartegenover stonden de Britten en de Fransen, die eerder naar bibliomanie neigden en vooral op zoek waren naar rariteiten en aandacht hadden voor uiterlijke aspecten. Alleen in Duitsland was er weinig interesse om bibliofiele of bibliomane collecties aan te leggen. Indien ze het wel deden, dan was dit doorgaans een wetenschappelijke verzameling met het oog op studie of voor professionele doeleinden. Het prototype van de negentiende-eeuwse bibliofiel was mannelijk en welgesteld, afkomstig uit adellijke families of uit de gegoede burgerij. Het was in de Britse elite de norm dat jongens van jongs af bezig waren met het aanleggen of het aanvullen van een collectie. Ook in de overige besproken landen zijn het eerder de sociaal bevoorrechte klassen van de bevolking die zich bibliofiele drukken konden veroorloven. Op dit gebied was Frankrijk toch het buitenbeentje: met zijn zogenaamde bouquinisten en zijn Bulletin du bouquiniste als tegenhanger van het duurdere Bulletin du Bibliophile was het verzamelen van boeken er toegankelijk voor wat bredere lagen van het boeken kopende publiek. Doorheen de hele negentiende eeuw was er geen sprake van stabiele boekenprijzen. Bij aanvang van de eeuw waren de boeken laag in prijs doordat de markt overspoeld werd met zeldzame en kostbare drukken. Maar de prijzen gingen al snel de hoogte in wegens het grote
73
KEIJSPER, Chantal, “Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld”, p. 209
34
aantal verzamelaars dat zich aandiende en zouden blijven fluctueren. Hier vallen ook enkele internationale verschillen op. In Nederland bijvoorbeeld, zakken op het einde de boekenprijzen zodat de minder begunstigde verzamelaar ook een bibliotheekje kon aanleggen. In Groot-Brittannië daarentegen was een zeldzaam boek op het einde van de negentiende eeuw quasi onbetaalbaar geworden.
35
Hoofdstuk II: Gustave van Havre en de oprichting van het Bestendig Dotatiefonds 2.1. Gustave van Havre Labi nescit virtus74
De familie van Havre, oorspronkelijk afkomstig uit het land van Waas, is een oude familie die wel terugreikt tot de dertiende eeuw. Zo is er reeds sprake van een zekere Jean van Havre in een rekening van de baljuw van Gent uit 1297. Het is echter pas sinds de achttiende eeuw dat er binnen de familie van Havre sprake is van adellijke titels. Op 8 juli 1714 werd AlexanderAloïs van Havre door Karel VI tot ridder van het Heilige Rijk geslagen; deze titel werd overdraagbaar op al zijn mannelijke nakomelingen.75 Verstand, aanzien, deugd, grootheid, moed, zich verdienstelijk maken voor zijn vaderland, trouw en volharding. Dit zijn slechts enkele trefwoorden die in de betekenis van het wapenschild van de familie van Havre verborgen zitten. Allemaal doen zij vermoeden dat verschillende leden van de familie achter dit wapen belangrijke openbare functies bekleedden. Zo was bijvoorbeeld in de 17de eeuw, Alexander van Havre stadssecretaris en wethouder, Henri grootaalmoezenier, Constantin kolonel-commandant van de burgerwacht; kapitein van de schutterij en senator. In de eeuwen die volgen worden de functies er in het geheel niet minder om76. Gustave, Charles, Antoine, Marie van Havre werd geboren te Antwerpen op 5 maart 1817 als eerste uit een gezin van twee kinderen. In 1819 zou hij een zus krijgen, AdelineMarie-Antoinette van Havre. Zijn vader, Constantin, Charles, Marie van Havre (1794-1855), was onder andere kolonel-commandant en chef van de Burgerwacht of Garde Civique te Antwerpen. In 1851 werd hij verkozen tot senator. Daarnaast was hij ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw en ridder in de Leopoldsorde. In 1853 bevestigde Leopold I deze titel van ridder voor
74
De deugd kan niet vallen, wapenspreuk van de familie van Havre
75
GOOVAERTS, Alphonse, La famille van Havre, histoire et généalogie, Anvers, Imprimerie Guil.van Merlen, 1882, Tome I Génealogie, Tome II Documents 76
700 jaar familie van Havre, p. 22-27
36
Constantin van Havre en al zijn mannelijke nakomelingen.77 De moeder van Gustave van Havre, jonkvrouw Catherine-Reine-Marie-Ferdindande-Joséphine della Faille-Waerloos, kwam evenzeer uit een belangrijke adellijke familie. Haar vader diende tijdens de Revolutie van 1830 als kapitein in la garde communal d’Anvers en werd gedecoreerd met de Nederlandse Leeuw. Daarna was hij nog
kolonel commandant van de Antwerpse
Burgerwacht en Ridder in de Orde van Leopold. Op 25 mei 1841 trad Gustave van Havre te Deurne in het huwelijk met HortensePauline-Isabelle-Françoise-Joséphine de Knyff, eveneens afkomstig uit een adellijke familie. Deze laatste overleed echter na een jaar huwelijk en enkele maanden na de geboorte van hun zoon, Albert van Havre (° 12 april 1842). Enkele jaren later zou hij hertrouwen met de nicht van zijn eerste vrouw, Gabrielle de Knyff.78 Net zoals de traditie het wou binnen deze familie, ging ook Gustave van Havre hoge functies bekleden binnen de Antwerpse regionen. Hij was, net als zijn vader, ridder in de Leopoldsorde en kapitein van de Antwerpse Burgerwacht. Maar hij trad nog verder in diens voetsporen door ook een politieke carrière te ambiëren. Hij maakte deel uit van de Liberale Partij en werd lid van de Antwerpse provincieraad (1850-1859) en, eveneens zoals zijn vader het voordeed, senator. Maar zijn ambitie reikte verder, Van Havre bekleedde nog verschillende andere posten, zoals voorzitter van de Militieraad, inspecteur van de Buurtspoorwegen, lid van de jury voor het examen van de lagere scholen en van het Comité voor de Bescherming van Bevrijde Gevangenen.79 Tijdens zijn periode als senator en in de Antwerpse Provincieraad liet hij zich voornamelijk in met landbouwkwesties. Dit blijkt uit de verschillende commissies waarin hij zetelde, zoals daar onder andere zijn: de provinciale Landbouwcommissie van Antwerpen (1851-1865), de Commissie voor de herziening van de landelijke Wetgeving, en voorzitter van de Landbouwersbeurs van het district Zandhoven (1851-1864). Tenslotte was hij van 1848 tot aan zijn dood in 1892 burgemeester van Wijnegem.80 Hij was gekant tegen de aanleg van de Kempische Vaart, de voorloper van het Alberkanaal. Deze vaart zou Wijnegem over een lengte van drie kilometer doormidden
77
700 jaar familie van Havre, tentoonstellingscatalogus, Wijnegem: Heemkundige Kring Jan Vleminck, 2004, p. 30-32, DE PAEPE, Jean-Luc, RAINDORF-GERARD, Christiane, Le Parlement belge 1831-1894. Données biographiques, Brussel, Académie royale de Belgique, 1996 78 GOETHALS, F.-.V., Histoire généalogique de la famille van Havre, Brussel, 1850, p. 47 79 700 jaar familie van Havre, tentoonstellingscatalogus, Wijnegem: Heemkundige Kring Jan Vleminck, 2004, p. 30-32 80 DE PAEPE, Jean-Luc, RAINDORF-GERARD, Christiane, Le Parlement belge 1831-1894. Données biographiques, Brussel, Académie royale de Belgique, 1996
37
snijden en veel landbouwgrond opslorpen. Het protest mocht niet baten, want in 1859 werd de aanleg van deze nieuwe waterweg voltooid. Dat Gustave van Havre niet ongevoelig was voor maatschappelijke problemen, blijkt al uit zijn zetel in het Comité voor de Bescherming van Bevrijde Gevangenen. Daarnaast zetelde hij ook nog in de Raad van de Inspectie voor het Bedelaarsdepot in Hoogstraten (1853-1881) en voor de Landelijke Kolonies van Liefdadigheid (1881-1892).81 Als burgemeester bevestigde hij dit imago door het bouwen van een nieuwe jongensschool op een stuk grond dat hij van zijn vader geërfd had. Daarenboven liet hij in 1847 een gasthuis voor zieken en bejaarden optrekken. In 1866 brak er in België een cholera-epidemie uit, waaraan 45000 mensen stierven. De slachtoffers in Wijnegem werden bijna dagelijks door hun burgemeester bezocht. Hiervoor ontving Gustave van Havre een Burgerkruis eerste klasse. 82
Naast zijn politieke carrière en zijn maatschappelijke betrokkenheid ging zijn interesse tevens uit naar culturele aangelegenheden. Hij was onder meer lid van de Belgische Archeologische Academie en van de Administratieve Commissie van het Museum Plantin-Moretus. Deze laatste functie zou overigens het dichtst aansluiten bij zijn ultieme passie: boeken. Gustave van Havre was een man met uiterst bibliofiele interesses en een zeer uitgebreide bibliotheek, waarop we verder in dit hoofdstuk en in het volgende hoofdstuk uitgebreid zullen terugkomen. In de jaren 1883-84 publiceerde van Havre zijn Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois. Dit werk maakte hij in navolging van het werk van M.L.C. Silvestre, Marques typographiques des libraires et imprimeurs qui ont exercé en France, depuis l’introduction de l’imprimerie en 1470, jusqu’à la fin du seizième siecle. Zoals uit de titel blijkt, baseerde Silvestre zich op Franse drukkersmerken. Van Havre wilde hetzelfde realiseren, maar dan voor de Antwerpse boekdrukkunst, die op zich rijk genoeg was om twee volumes vol te krijgen. Hij baseerde zich zowel op zijn eigen collectie, als op reeds openbare collecties. In zijn voorwoord richt hij een dankwoord aan al diegenen die hem geholpen hebben, onder hen Max Rooses (1839-1914), conservator van het Museum Plantin-Moretus. Verder blijken zijn bibliofiele interesses nog uit zijn nauwe betrekkingen met de ‘Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen’, die in 1877 werd opgericht als de ‘Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen’ en waarvan Gustave van Havre één van de 81
DE PAEPE, Jean-Luc, RAINDORF-GERARD, Christiane, Le Parlement belge 1831-1894. Données biographiques, Brussel, Académie royale de Belgique, 1996 82 700 jaar familie van Havre, tentoonstellingscatalogus, Wijnegem: Heemkundige Kring Jan Vleminck, 2004, p. 30-32
38
medeoprichters was. Van Havre zou tevens van 1877 tot 1890 het voorzitterschap van deze nieuwe vereniging op zich nemen. De ‘Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen’83 had twee voorname doelstellingen. De eerste doelstelling was het uitgeven van ongedrukte werken en oorkonden die te maken hadden met de nationale geschiedenis en in het bijzonder de geschiedenis van Antwerpen, maar ook diegene inzake letteren, kunsten en wetenschappen werden uitgegeven. De tweede belangrijke bezigheid was het herdrukken van belangrijke en zeldzaam geworden boeken.84 In het volgende hoofdstuk zal dieper ingegaan worden in de literaire/bibliofiele smaken van Gustave van Havre, maar dan in het kader van de door het Bestendig Dotatiefonds aangekochte loten. Gustave van Havre overleed op 23 januari 1892. In Wijnegem werd een straat naar hem vernoemt. Paul Cogels volgde hem op als voorzitter van de ‘Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen’. Hoe het met zijn enorme boekenverzameling verder verging, zal blijken uit de volgende paragrafen.
2.2. Aanloop tot de veiling en de oprichting van het Bestendig Dotatiefonds “Dans quelques jours aura lieu publiquement la vente de la bibliothèque de feu M. le chevalier Gustave van Havre. Cette collection, célèbre dans le monde des bibliophiles, comprend environ six mille volumes, presque tous intéressant au point de vue anversois. La décrire en détail serait faire l’histoire de la typographie anversoise depuis ses origines jusque vers la fin du dix-septième siècle. [...] Il y a là de véritables chefs-d’oeuvre de typographie, qui non seulement font honneur à nos pères, mais peuvent servir de modèles à nos contemporains, car ils n’ont guère été surpassés par les meilleurs imprimeurs d’aujourd’hui. Leur place est incontestablement au Musée Plantin.”85
Eind november en begin december 1905 verschenen verschillende artikels in de Franstalige Antwerpse kranten Le Matin en La Métropole. Daarin werd gewag gemaakt van een belangrijke boekencollectie die in buitenlandse handen dreigde te vallen. Het bovenstaande fragment uit de Franstalige Antwerpse krant Le Matin verscheen op 8 december en was 83
In 1923 zou onder het voorzitterschap van Sabbe de ‘Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen’ een verjongingskuur ondergaan. Het is dan ook in deze periode dat de vereniging hun naam wijzigde naar ‘Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen’. 84 VOET, Leon, ‘Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen honderd jaar 1877-1977’, De Gulden Passer, 56 (1978), p. 8-19 85 Anon., ‘La bibliothèque Van Havre’, Le Matin, 8 december 1905, p.2
39
duidelijk strijdvaardig in zijn oproep. Op het einde van dit artikel werd vooral uitgehaald naar Amerika: “qui achète et collectionne déjà nos tableaux anciens, se propose aussi paraît-il, de nous enlever nos livres rares et curieux. C’est le moment de prouver que nous avons aussi nos Carnegies en Belgique.”86 Eerder, op 1 december, had Louis van Keymeulen in Le Matin een oproep gelanceerd om geldschieters te vinden voor de veiling Gustave van Havre, net zoals Luc Gohr ( Félix de Roy) dat gedaan had voor La Métropole op 25 november. Afgaande van de tumult die in de dagbladen gemaakt werd, zou de veiling-Van Havre alleszins niet onopgemerkt voorbijgaan. De bedoeling was om de lezers wakker te schudden over de hoeveelheid Antwerps cultureel erfgoed die naar het buitenland zou wegstromen indien er niet ingegrepen werd.87 Het krantenartikel van 8 december toonde een laatste stand van zaken na de oproep van Van Keymeulen, vlak voor de veiling van start zou gaan. Hiermee wilde de krant nogmaals aantonen van welke omvang en belang deze collectie wel was en dat het een jammerlijke zaak zou zijn om al deze kostbare werken het land te zien verlaten. Het artikel vertelde tevens over de oprichting van een comité van boekenliefhebbers, alsook liefhebbers van Antwerpen, met als doel: “de faire accoître le patrimoine intellectuel de la cité”88 “[...] Nous apprenons qu’à la suite de l’appel publié dans nos colonnes par M. Louis Keymeulen, il vient de se former un comité d’amis de livres qui sont aussi des amis d’Anvers, et qui se proposent de suppléer par des cotisations volontaires à l’insuffisance des ressources dont dispose notre bibliothèque pour l’acquisation de ces livres, qu’il importe de ne pas laisser sortir de notre pays. Ce sera une nouveauté qui n’est pas faite pour nous déplaire de voir un service public subsidié par l’initiative privée.”89
Hoe is het zover kunnen komen? Wat was de concrete aanleiding tot deze veiling? Na het overlijden van Gustave Ch.A.M. ridder van Havre in 1892 erfde zijn zoon, Albert van Havre, zijn enorme en waardevolle boekcollectie. Albert zelf was geen verzamelaar, maar hij zorgde er wel voor dat de verzameling intact gehouden werd. Na diens overlijden in 1904 werd de bibliotheek verdeeld onder zijn erfgenamen. Zijn zoon, Georges van Havre besloot op zijn beurt om de collectie te verkopen. Hij nam eerst contact op met Emmanuel de Bom, die op dat moment de hulpbibliothecaris van de Stadsbibliotheek Antwerpen was, met de 86
Anon., ‘La bibliothèque Van Havre’, Le Matin, 8 december 1905, p.2 Brief aan stadsbestuur, 20 december 1905, Antwerpen 88 Fonds de Dotation de la bibliothèque communale et du Musée Plantin 89 Anon., ‘La bibliothèque Van Havre’, Le Matin, 8 december 1905, p.2 87
40
vraag of de Stadsbibliotheek geïnteresseerd was om de te koop aangeboden collectie en bloc op te kopen. De Bom was geen vreemde voor de Van Havres, hij had eerder al een deel van hun bibliotheek geïnventariseerd en in 1903 publiceerde hij over de almanakkencollectie van Gustave van Havre90. Hij ging met het voorstel naar hoofdbibliothecaris Frans Gittens die prompt contact opnam met zijn collega van het Museum Plantin-Moretus, Max Rooses. Het is Rooses die tot het besluit kwam dat een integrale aankoop niet haalbaar was. Eerst en vooral hadden zij niet de middelen daartoe, de erfgenamen wensten een bedrag van 50 000 à 60 000 frank te ontvangen, en met een budget van 12 000 frank zat de Stadsbibliotheek daar flink onder. Zeker als er rekening gehouden werd met het bedrag dat nog uitgetrokken moest worden voor seriewerken en bindwerk, een bedrag dat jaarlijks rond de 9000 frank bedroeg.91 Bovendien was een te groot deel van de collectie reeds in het bezit van de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus en het had geen zin om zoveel geld te spenderen om werken dubbel in de rekken te hebben. Daarenboven had Gustave van Havre een voorliefde voor boeken die handelden over heraldiek, botanica en numismatiek, drie onderwerpen die volgens Max Rooses niet prioritair waren voor de Antwerpse institutionele bibliotheken.92 Nu de beslissing genomen was dat een integrale aankoop van de boekenverzameling geen optie was, en dat ook hadden meegedeeld aan de familie Van Havre, besloten de erfgenamen om de collectie dan maar te laten veilen in het Amsterdamse veilinghuis Frederik Muller & Co. Het kwam er nu op aan om op een zo kort mogelijke tijd een aanzienlijk bedrag bij elkaar te verzamelen om toch zoveel mogelijk werken te kunnen aankopen op de veiling. Frans Gittens zette een campagne op poten in samenwerking met de lokale pers, de Franstalige Antwerpse kranten Le Matin en La Métropole. Hij wilde met zijn oproep gegoede burgers vinden om geld te doneren in naam van het Antwerpse culturele patrimonium. Op 25 november was het dan zover, Le Matin publiceerde een artikel in waarin hij de bovenstaande problematiek uit de doeken deed en hij een oproep plaatste om geld te doneren. Daarmee was de toon gezet. De dag waarop het tweede artikel verscheen, bood Wilhelm von Mallinckrodt, een vooraanstaand Antwerps burger van Duitse komaf, zich aan om het zijne bij te dragen. Bovendien verklaarde hij zich bereid om zijn vrienden motiveren zich ook over deze zaak te ontfermen. Vooral Duitse kooplui die zich in Antwerpen gevestigd hadden, schaarden zich 90
Emmanuel de Bom, ‘Nog Antwerpsche almanakken’, Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen, 1 (1903), pp. 188-95 91 LISSENS, J.-Paul, ‘Stichting en evolutie van het Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus’. p. 141 92 Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905
41
dus achter het voorstel.93 Alfred en Evrard Havenith, Henri Fester, Richard Böcking en Moritz Huffmann waren de eersten van deze Duitse ondernemers die mee op de boot sprongen. Zij zouden snel gevolgd worden door Heinrich A. van Bary, Julius Rautenstrauch en Léonie Osterrieth, Peter en Daniël Fuhrmann, William Nottebohm, Emile Grisar, en Adolphe von der Becke die op hun beurt het initiatief financieel wilden steunen. Dat vooral deze Duitse ondernemers doneerden, is niet zo verwonderlijk. Zij hadden zich vrijwel meteen na hun vestiging in Antwerpen bij allerlei culturele kringen aangesloten. Door een deel te schenken van het fortuin dat zij in de Antwerpse haven hadden vergaard, wensten zij bij te dragen aan de bescherming van belangrijk Antwerps cultureel patrimonium94.
Nu de geldschieters gevonden waren, moesten er nog een heleboel praktische zaken afgesproken worden. Met hoeveel geld zouden ze over de brug komen en hoe konden ze dit het beste besteden? De eerste vergadering van het nieuw opgerichte Dotatiefonds zou een antwoord formuleren op deze vragen. Ze vond plaats op 8 december in de leeszaal van de Stadsbibliotheek en naast Max Rooses, Frans Gittens, Emmanuel de Bom en nog enkele andere personeelsleden van de bibliotheek, waren de Duitse mecenassen ook uitgenodigd. Von Mallinckrodt, Havenith, Fester, Böcking en Huffman waren op de afspraak. De donateurs en het bibliotheekpersoneel spraken nu concreet af hoeveel geld er geschonken zou worden. Het stadsbestuur had beloofd om een subsidie toe te kennen, alleen was het op dat moment nog niet duidelijk hoe hoog dat bedrag zou zijn, maar naar alle waarschijnlijkheid zou het om meer dan 10 000 frank gaan. De particuliere burgers wilden het bedrag dat Stad Antwerpen schonk dan verdubbelen tot een maximum van 12 000 frank. Hiermee was het grootste probleem echter nog niet van de baan. Welke werken zouden immers aangekocht worden met het budget dat voorhanden was en hoe kon er op zo’n korte periode een keuze gemaakt worden tussen het overgrote aanbod? Von Mallinckrodt stelde voor om de bibliotheek toch en bloc aan te kopen om dan meteen de werken die men niet nodig had verder te verkopen. Max Rooses stemde toe met dit idee en stuurde Emmanuel de Bom met het voorstel naar Georges van Havre. In het slechtste geval kon er nog onderhandeld worden over de manier waarop de werken geveild zouden worden. Zo zouden ze eventueel kunnen afspreken om bepaalde kavels (één kavel kon uit
93
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905 94 DEVOS, Greta, ‘De Duitse Kooplui en het Antwerpse Cultuurleven’, in De Nottebohmzaal. Boek en mecenaat, pp.147-154
42
meerdere exemplaren bestaan) in de catalogus zo groot te maken dat het voor particuliere kopers onmogelijk of oninteressant werd om deze aan te kopen. De volgende dag, zaterdag 9 december, werd er met dezelfde delegatie en nu ook met Rautenstrauch erbij, opnieuw vergaderd. De Bom had de avond voordien het onderhoud gehad met ridder van Havre en zou die zaterdagavond een nieuwe afspraak hebben met hem en met zijn schoonbroer Della Faille. Ze legden uit dat ze de veiling niet meer konden tegenhouden en dat ze niet meer akkoord konden gaan met een generale overdracht. Er restte ook geen tijd meer om de overige erfgenamen in te lichten. Wel waren ze akkoord met het idee om bepaalde loten die de stad per se wilde hebben, samen te voegen, indien het veilinghuis Frederik Muller dit zou goedkeuren. Er zat dus niets anders op dan de veiling op de voet te volgen en te proberen zoveel mogelijk kavels te bekomen voor een zo gunstig mogelijke prijs. Ze kregen op voorhand de veilingcatalogus toegestuurd waarin zij de werken aanstipten die hun bijzondere aandacht eisten.95 Met een budget ongeveer 27000 frank, 12000 toegekend door het schepencollege, 12000 door het opgerichte fond en de overige 3000 uit het eigen budget, enkele aanmoedigingen en met de nodige instructies werden Max Rooses en Emmanuel de Bom vervolgens naar de veiling in Amsterdam gestuurd.
2.3. Het veilinghuis
Zoals al eerder vermeld, vond de veiling plaats te Amsterdam, in het veilinghuis van Frederik Muller & Co. Het lijkt me dan ook aangewezen om de figuur Frederik Muller even toe te lichten, die een toch niet onbelangrijke rol gespeeld heeft in de boekgeschiedenis van de Noordelijke Nederlanden tijdens de negentiende eeuw, of met de woorden van Laurens van Krevelen, voorzitter van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (KVB): “Tot de groten behoorde zeker de universele boekenminnaar en –vakman Frederik Muller, die door zijn voortvarende activiteiten de toekomst van onze boekenbranche sterk heeft meebepaald.”96 Frederik Muller was een zeer veelzijdig man, hij combineerde zijn activiteiten als veilinghouder met die van uitgever, boekhandelaar, antiquaar, bibliograaf, historicus, verzamelaar en eerste bibliothecaris van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels (1845-1877). Kortom, een man met uiterst bibliofiele interesses!
95
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1,verslagen van de vergaderingen van het ‘Fonds de dotation de la Bibliothèque communale et du Musée Plantin’, 8 en 9 december 1905 96 KEYSER e.a., Frederik Muller 1817-1881, leven en werken, p. 7
43
In september 1834 gaat Muller op zeventienjarige leeftijd aan de slag bij zijn oom Johannes. Hij is boekhandelaar en eigenaar van de zaak Bibliopolum aan de Kalverstraat 10 te Amsterdam. Hier komt hij voor de eerste maal in contact met de boekenwereld. Drie jaar later besluit de jonge Frederik om zich toe te leggen op het antiquariaat en in 1840 zal hij de boekhandel van zijn oom verlaten voor een betrekking bij de antiquaar en veilinghouder Jacobus Radink. Het is bij hem dat Muller het organiseren van veilingen onder de knie krijgt. Dankzij de kennis die hij had opgedaan in de boekhandel van zijn oom, is Frederik al snel in staat om zelf veilingcatalogi samen te stellen. Van 4 tot 12 oktober 1847 organiseerde hij volledig zelfstandig zijn eerste veiling. Tijdens zijn leven zou Muller in totaal 170 veilingen organiseren, hoofdzakelijk boekenveilingen, maar ook kunstveilingen, vooral van prenten en portretten.97 Toen Frederik Muller op 4 januari 1881 overleed, nam zijn compagnon F. Adama van Scheltema de zaak over tot aan zijn dood in 1899. Hij werd op zijn beurt opgevolgd door Dr. F.C. Wieder als hoofd van de boekenafdeling en die zou dit blijven tot 1912, wanneer de boekenafdeling opgedoekt werd omdat ‘Frederik Muller & Co’ zich had toegespitst op kunstveilingen met aan het hoofd Anton W.M. Mensing. Deze laatste zou echter de leiding hebben tijdens de veiling-Van Havre. Wanneer Muller zich in 1843 te Amsterdam vestigde, was het vak van antiquaarboekhandelaar allesbehalve wijd verbreid, maar hij begreep als één van de eerste dat de lust voor het verzamelen aangewakkerd moest worden. Zo begon hij met het aanleggen van verzamelingen van boeken over wetenschap, kunst of letterkunde. Op zichzelf hadden deze werken misschien niet zoveel handelswaarde, maar als deel van een verzameling konden ze de rest van de collectie wel een grote waarde verschaffen. “Zijn grootste zorgzaamheid en nauwkeurigheid bij het opstellen van zijn veilingcatalogi, bezorgden hem zijn goede reputatie en hierdoor verkreeg hij de kostbaarste bibliotheken om te veilen, waardoor hij binnen de kortste keren een gevestigde waarde werd binnen het veilingwezen” , aldus van der Meulen, die in zijn boek Over de liefhebberij voor boeken, voornamelijk met het oog op het boek voor onze dagen enkele pagina’s wijdde aan deze illustere figuur.98 Van verre kwamen ze naar het veilinghuis toe, zo ook de erfgenamen van Gustave van Havre. Zelfs na het overlijden van Frederik Muller bleef de faam van zijn firma reëel en kon je er van op aan dat de boeken niet onder hun waarde werden verkocht.
97
KEIJSPER, KOOL, “Nimmer een koopje, Frederik Muller als veilinghouder”, uit Frederik Muller 1817-1881, p.83-104 98 VAN DER MEULEN, R. , Over de liefhebberij voor boeken, p. 332-335
44
2.4. De veiling Op 11 december 1905 ging de veiling van de collectie-Van Havre van start. Ze zou duren tot en met 15 december en vond plaats in het veilinghuis van Frederik Muller & Co, in de Doelenstraat nr. 16/18 te Amsterdam. Voor de aanvang van de veiling waren drie kijkdagen voorzien waarin potentiële kopers de aangeboden boeken konden inkijken, van zaterdag 9 tot en met maandag 11 december van 10 uur ’s morgens tot 16 uur in de namiddag. Maandag 11 december begon de veiling dan om 19 uur ’s avonds met de verkoop van de incunabelen en de geïllustreerde boeken (lot nr. 1 tot en met 210). Daarna werd de verkoop opgeschort tot dinsdagochtend 10.30 uur toen werd verdergegaan met het veilen van de geïllustreerde boeken over onder meer klederdracht, sport, (blijde) inkomsten en Schone Kunsten. ’s Avonds om 19 uur ging de verkoop van de boeken over Schone Kunsten verder door, aangevuld met genealogische en heraldische boeken. Woensdagochtend 13 december, 10.30 uur werd er van start gegaan met literaire en geografische boeken en ’s avonds om 19 uur gingen de populaire literatuur, de almanakken, kranten en boeken over zeden en gewoonten onder de hamer. Donderdagochtend was het de beurt aan de historische en de topografische boeken met in de avond werken die betrekking hadden tot de exacte wetenschappen, geneeskunde, theologie, botanica en rechtsgeleerdheid. De veiling werd uiteindelijk vrijdagochtend 15 december om 10.30 uur besloten met de verkoop van de numismatische boeken en de Antwerpse geschiedkundige boeken. Over de verkoopsvoorwaarden liet het veilinghuis uiteraard ook geen onduidelijkheid; er moet betaald worden in Nederlandse gulden en de kopers moesten 10 % extra betalen bovenop het door hen geboden bedrag. De aangekochte loten moesten binnen de 24 uur na de aankoop opgehaald worden. In de tussentijd bewaarde het veilinghuis ze gratis en met de grootste zorg, maar Frederik Muller & Co liet zich niet verantwoordelijk stellen voor eventuele schade of het verliezen van de boeken. Indien de loten niet werden opgehaald, dan werden de boeken op kosten van de koper thuisbezorgd. Frederik Muller & Co nam geen aangekochte loten terug.99 Op 20 december 1905 richtten Max Roosens en Frans Gittens vol trots een brief aan het stadsbestuur. Daarin expliceerden zij de aanleiding voor en de oprichting van het fonds. Verder lichtten ze toe wat de afloop van de veiling bracht. Er werden in totaal 1426 loten 99
Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc. Deel 1
45
verkocht, waarvan er 304 werden aangekocht voor het Dotatiefonds voor de stad Antwerpen: 136 voor de Stadsbibliotheek (SBA) en 168 voor het Museum Plantin-Moretus (MPM). Voor het MPM werd een bedrag van 4110,25 gulden besteed en voor SBA 3984,25 gulden. Daarbovenop kwam dan nog de 10 % die het Dotatiefonds aan het veilinghuis moest betalen, goed voor 809,45 gulden. Voor alle werken samen en de 10 % extra werd dus 8903,95 gulden uitgetrokken. Maar daarmee waren niet alle kosten gedekt: er stond nog 35 gulden open voor verpakking- en verzendingskosten. Dit maakte een totaal van 8938,95 gulden, omgerekend in Belgische munt welgeteld 18 771,795 frank.100 Tenslotte werd nog 450 Belgische frank uitgetrokken voor de reis- en verblijfkosten. Alles bij elkaar opgeteld komt dit dus neer op een som van 19 221,795 frank, waarvan er 12 000 frank ten laste van het Stadsbestuur viel. Het overige zou uitgekeerd worden door het Dotatiefonds. De heren Gittens en Rooses stipten in hun brief ook aan dat de prijs van de gehele bibliotheek ongeveer vier keer zoveel opbracht. Tot slot doen zij nog vermelding dat de aankopen die ze uitgekozen hadden voor het Dotatiefonds verdeeld waren over de gehele geveilde collectie, waarvan zij in hun brief de voornaamste opsommen:
-
5 geïllustreerde werken, wiegendrukken van Antwerpse drukkers
-
12 rijk geïllustreerde werken uit de 16de eeuw
-
8 uit de volgende eeuwen
-
4 werken over klederdrachten
-
een zeer belangrijke verzameling van Nieuwjaarswensen en Nieuwjaarsprenten van de Antwerpse gilden en ambachten van de 16de eeuw tot de 18de eeuw
-
3 verzamelingen loterijbrieven van 1557, 1567 en 1575
-
4 modellen van schrijfkunst uit de 17de eeuw
-
verscheidene catalogussen van Antwerpse boekenveilingen uit de 18de eeuw
-
een verzameling van letterafdrukken uit Antwerpse drukkerijen en lettergieterijen
-
4 evaluacien van munten van 1517 tot 1581
-
10 volksboekskens
-
een verzameling van aankondigingen van reizende geneesheren
-
een verzameling van volksprenten en plakkaarten uit de 17de en 18de eeuw
100
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905 men rekent hier 2,10 Belgische frank voor 1 gulden
46
-
33 ridderromans en volksboeken
-
de kostelijke verzameling van oude gazetten bevattende 24 afzonderlijke stukken van 1529 tot 1618, 15 nummers der Nieuwe tijdinghen van Abraham Verhoeven van 1618 tot 1624, de Antwerpsche Gazette van 1691 tot 1818 in 45 delen, enz.
-
de verzameling almanakken en prognosticaties bevattende 8 afzonderlijke stukken van 1544 tot 1798, een verzameling Antwerpsche Almanakken van 95 stuks van 1558 tot 1875 en een tweede van 107 stuks van 1767 tot 1892
-
22 schoolboeken uit oude tijden
-
25 zeldzame werken behorende tot de vreemde letterkunde en 4 tot de Nederlandse waaronder de Latijnse vertaling van Anna Bijns (Vorsterman 1529)
-
12 liederenboeken met genoteerd muziek
-
18 nummers behorende tot de geschiedenis der zeden en gewoonten, onder andere 25 plakkaarten der regeringen in de 16de eeuw, 29 prijscouranten van 1607 tot 1649, 16 edicten betreffende het postwezen
-
11 werken over de politieke geschiedenis van Antwerpen
-
14 afzonderlijke boeken
-
7 verzamelingen Antwerpse drukken101
2.5. De handschriftenveiling
De volledige collectie van Gustave van Havre werd in vier verschillende veilingen verkocht, waarvan de veilingen in december 1905 en maart 1906 de belangrijkste waren.102 Nadat eerst de gedrukte boeken geveild werden, gingen in maart 1906 de handschriften onder de hamer. De catalogus hiervan bevindt zich ook in de Stadsbibliotheek. Voor deze scriptie heb ik echter geopteerd om de handschriften achterwege te laten. Op deze veiling werden weliswaar 1137 kavels geveild, maar daar waren er slechts 34 van aangekocht door het Dotatiefonds, 31 voor de Stadsbibliotheek en 3 voor het Museum Plantin-Moretus. Bovendien, en dit is de belangrijkste reden waarom ik de handschriften niet in mijn databank opgenomen heb, was dat de handschriftenveiling niet enkel om de collectie van Van Havre ging, maar om handschriften van vier verschillende eigenaars. Het valt ook op geen enkele manier af te 101
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905 102 Er zouden volgens een inventaris van veilingcatalogi nog twee andere kleinere veilingen geweest zijn in december 1906 en maart 1907, BLOGIE, Jeanne, Répertoire des catalogues de ventes de livres imprimés. Vol. IV: Catalogues néerlandais appartenant à la Bibliothèqueroyale Albert Ier, Brussel, 1992
47
leiden welk handschrift uit welke collectie afkomstig was. Als ik deze dan in de databank zou toevoegen, en achteraf bleken deze niet aan Gustave van Havre toe te behoren, kan dit een vertekend beeld geven van zijn collectie. Maar om de aangekochte handschriften niet geheel te verwaarlozen, zijn deze in bijlage 2 opgenomen, zoals ze in de veilingcatalogus vermeld zijn, met achteraan telkens hun kostprijs erbij.103
2.6. De veilingcatalogus
Zoals eerder vermeld, zijn veilingcatalogi een zeer belangrijke bron die ons kunnen helpen bij het reconstrueren van particuliere bibliotheken, zo ook de catalogus van de veiling van Van Havre. We kunnen er echter niet van uitgaan dat deze catalogus een volledig beeld geeft van het boekenbezit van Ridder Gustave van Havre, denk maar aan de winkeldochters of eventueel uitgeleende boeken en boeken nog achtergehouden door de erfgenamen, enzovoort. Dit alles kan zorgen voor een vertekend beeld van het boekbezit. Maar, zoals Chantal Keijsper stelt; als je rekening houdt met deze beperkingen, kunnen veilingcatalogi zwaartepunten in een collectie blootleggen en veel extra gegevens opleveren.104 Ook Frederik Muller was het belang van een goede veilingcatalogus niet ontgaan. Hij maakte er dan ook een erezaak van om de door hem opgestelde catalogi te onderscheidden van ‘die tot dusverre uitgegeven, door nauwkeurige bewerking en door de belangrijke aanteekeningen, die getuigden van zijn uitgebreide boekenkennis’, aldus Martinus Nijhoff over Frederik Muller.105 Ook van der Meulen was vol lof over de veilingcatalogi van Muller: “Muller’s auctie-catalogussen onderscheidden zich al spoedig van die tot dusverre werden uitgegeven door nauwkeurige titelbeschrijving en streng systematische indeeling, maar vooral ook door de belangrijke aanteekeningen, die getuigden van zijn uitgebreide boekenkennis, waardoor ze een blijvende waarde hebben behouden, en nog steeds met vrucht geraadpleegd kunnen worden. [...]De catalogussen zijn geen voorbijgaande noyitiën van veilingen, maar wetenschappelijk geordende en met aanteekeningen voorziene handboeken voor ieder, die zich op de hoogte wil stellen zoowel van den rijkdom als van de meer of mindere
103
Manuscrits provenant des collections: Chev. M.P. Smissaert, Chev. Gust. van Havre, - Chev. P.H. de la Court, Baron v.d. Bogaerde au château de Heeswijk. La vente aura lieu mardi 3 avril, 1906, Amsterdam, Frederik Muller & Co, 1906, 164 p. 104 KEIJSPER, “Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld”, De negentiende eeuw, nr. 3-4, december 2000, p.199-211 105 KEIJSPER, KOOL, “Nimmer een koopje, Frederik Muller als veilinghouder”, uit Frederik Muller 18171881, p. 91
48
merkwaardigheid en zeldzaamheid der literatuur van zijn vak.”106 Voor Muller had een degelijke veilingcatalogus uiteraard een andere betekenis dan voor hedendaagse historici die de catalogi als bron voor reconstructie van particuliere bibliotheken hanteren. De catalogus was voor hem van belang voor het ontwikkelen van nieuwe verzamelgebieden. Door een collectie zo nauwkeurig mogelijk bibliografisch te beschrijven, zou de prijs kunnen stijgen omdat de betekenis van de boeken beter zou kunnen uitkomen. Natuurlijk wilde Muller voor elk kavel ook het hoogst mogelijke bod krijgen, maar daarnaast deed hij heel wat moeite om zijn kopers te wijzen op het belang van het van het nationaal literair erfgoed.107 Frederik Muller was weliswaar reeds overleden ten tijde van de veiling-Van Havre, toch is die zorg voor kwaliteit ook in de catalogus uit 1905 zeer duidelijk aanwezig. Mijn interesse gaat hier uit naar de opbouw van de catalogus van de veiling-Van Havre. Die werd opgesteld door een van Frederik Muller’s opvolgers, meerbepaald door A. W. M. Mensing, duidelijk een adept van Frederik Muller, aangezien hij dezelfde grote zorg aan de dag legde. De catalogus, 190 pagina’s bibliografische omschrijvingen en 32 pagina’s met illustraties, bestaat uit twee delen. Het eerste deel is de verkoop van de boekencollectie van van Havre, het tweede deel bevat stukken uit de collecties van “Joh. W. Stephanik d’Amsterdam, chev. P.H.Delacourt d’Anvers, en J.I.Boas Berg d’Amsterdam”. In totaal bevonden zich in de geveilde collectie-Van Havre 1426 kavels, maar die zijn niet representatief voor het aantal boeken dat Gustave van Havre bezat. Vele werken waren samengenomen en werden onder één kavelnummer verkocht, bijvoorbeeld het kavel Enseignement religieux; geveild onder kavelnummer 764, bestond uit meerdere handboekjes en catechismussen voor kinderen, onder andere Gheestelykcke diamantjes uit 1682, Catechismus ofte christelycke leeringhe uit 1686, Sondaeghs schoole, van Heyman Jzn, Aenbelangend onderwys, enzovoort. In totaal bestond dit ene kavel uit 30 verschillende volumes. Op de veiling zouden er zo meer dan 6000 volumes onder de hamer gaan.108 De catalogus van de veiling-Van Havre is opgebouwd zoals de meeste veilingcatalogi. Het bevat geen voorwoord, enkel een titelpagina met daarop de naam van de eigenaar van de te veilen bibliotheek, de plaats en de data van de veiling. Eveneens een beknopt overzicht van de thema’s van de werken die geveild zouden worden en het uitgeversmerk van Frederik 106
VAN DER MEULEN, Over de liefhebberij voor boeken, p. 333 KEIJSPER, KOOL, “Nimmer een koopje, Frederik Muller als veilinghouder”, uit Frederik Muller 18171881, pp. 91-92 108 VAN KEYMEULEN, L., Le Matin, 1 december 1905 107
49
Muller. Op de achterkant van de titelpagina volgen de veilingvoorwaarden, en op de volgende pagina staat het programma, dit is de volgorde van de te verkopen kavels en hun data, zodat potentiële klanten weten welke kavelnummers wanneer verkocht werden. Na de titelpagina, de voorwaarden en het programma volgt het corpus van de veilingcatalogus. Deze bevat een opsomming van de te koop aangeboden boeken. Deze volgt een bepaald stramien dat in de inhoudstafel uit de doeken wordt gedaan en dat bestaat uit 31 categorieën (in de inhoudstafel staan steeds de desbetreffende kavelnummers erbij vermeld).
Inhoudstafel Lotnummers INCUNABELEN UIT DE NEDERLANDEN, ETC. (houtgravures uit de
1 - 42
XV.EEUW) GEÏLLUSTREERDE BOEKEN VAN DE XVI.EEUW (houtgravures en
3 - 130
kopergravures) GEÏLLUSTREERDE BOEKEN. XVII-XIX EEUW
131 - 210
MODES, KOSTUUMS ET UNIFORMEN
211 - 254
INKOMSTEN, CEREMONIËLE BEGRAFENISSEN, OPENBARE FEESTEN
255 - 276
SPORT. (ruiterij, schermen, militaire oefeningen, jacht, enz.)
277 - 294
GILDEN, AMBACHTEN. (loterij, spelen)
295 - 310
SCHONE KUNSTEN. (kranten, schilderkunst, gravures, beeldhouwwerk
311 - 398
archeologie, industriële kunsten, ornamenten) KALLIGRAFIE, SCHRIJFKUNST
399 - 415
BOEKSIERKUNST, BIBLIOGRAFIE
416 - 468
EDITIES VOOR BIBLIOFIELEN
469 - 482
EX-LIBRIS
483 - 484
GENEALOGIE, HERALDIEK
485 - 614
NUMISMATIEK
615 - 643
POPULAIRE BOEKEN. (geneeskunde, literatuur, ridderromans)
644 - 695
NOUVELLES (“Nieuwstijdingen”), OUDE KRANTEN
696 - 743
ALMANAKKEN, PROGNOSTICATIES
744 - 758
SCHOOLBOEKEN (lectuur, rekenkunde, talen, woordenboeken,
759 - 793
grammatica’s, dialogen, schooltheater) FRANSE, LATIJNSE, ENGELSE, DUITSE LITERATUUR, ETC.
794 - 873
HOLLANDSE EN VLAAMSE LITERATUUR RETORIEKERS
874 - 901
LIEDBOEKEN, MUZIEK.
902 - 927
GEOGRAFIE. CARTOGRAFIE. (Amerika, Oost-Indië, etc.)
928 - 972
TOPOGRAFIE. GESCHIEDENIS (Europese landen)
973 - 1035
GESCHIEDENIS VAN HET PROTESTANTISME (werken uit de
1036 - 1067
XVI.eeuw)
50
GESCHIEDENIS EN TOPOGRAFIE VAN BELGIE EN DE
1068 - 1158
NEDERLANDEN BRABANTSE OMWENTELING
1159 - 1171
ZEDEN EN GEWOONTEN. (handel, economie, verzekeringen
1172 - 1195
post, boekhouden, etc.) BOTANICA. GENEESKUNDE. EXACTE WETENSCHAPPEN
1196 - 1257
OCCULTE WETENSCHAPPEN BOEKBINDEN. MINIATUURUITGAVEN
1258 - 1272
ANTWERPEN. GESCHIEDENIS EN TOPOGRAFIE
1273 - 1367
ANTWERPSE DRUKKEN
1368 – 1426
In het corpus van de veilingcatalogus werd elk boek voorzien van een nauwkeurige bibliografische beschrijving. In deze bibliografische beschrijving werden de titel van het boek gegeven, in de taal waarin het boek is uitgegeven, de auteur(s), de plaats en het jaar van uitgave, het aantal delen waaruit het boek bestond (indien meerdelig) en de drukker. Er werd ook extra aandacht besteed aan eventuele merkwaardigheden, of er illustraties zijn (hout- of kopergravures), of er provenancegegevens (herkomstgegevens) terug te vinden zijn, of er eventuele schade aan het werk is (waterschade, gaten, ...). Tenslotte werd er ook melding gedaan over wat het boek uniek maakt, hierbij werden de woorden ‘Bel exemplaire’ en ‘de toute rareté’ niet zelden gebruikt. Bijvoorbeeld:
172. Cervantes, De voornaamste gevallen van Don Quichot, beschreeven door J. campo Weyerman. ’s Hage, 1746. d. veau. in-fol. Belle édition avec 31 planches par Coypel gravées par Picart, e. a. Belle exemplaire sur grande papier. – Les pages de texte ont des encadrements.
109
Er zijn via de online-catalogus van Anet vier exemplaren van de veilingcatalogus terug te vinden. Eén exemplaar in het Museum Plantin-Moretus dat toebehoorde aan Max Rooses, een exemplaar in de Stadsbibliotheek dat toebehoorde aan Frans Gittens en nog een derde exemplaar dat zich eveneens in de Stadsbibliotheek bevindt. Het vierde exemplaar bevindt zich tenslotte in het Stadsarchief Antwerpen. De veilingcatalogi van de SBA en het MPM zijn unieke bronnen omdat zij echte gebruiksvoorwerpen waren tijdens de veiling. Zij staan dan ook vol aantekeningen en instructies in de marges. Er zijn zelfs delen bij aangeplakt. 109
Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Co, 11-15 déc. Deel 1
51
Het exemplaar van de SBA is het meest verrijkt met vele aanduidingen en kanttekeningen van en voor de veiling. De aanduidingen + 0 - in rood potlood waren bedoeld voor het MPM, die in blauw potlood waren voor de SBA. Op de titelpagina van de catalogus staat uitleg bij deze tekens: als er een 0 voor het kavelnummer staat, dan ging het om een op voorhand aanbevolen kavel. Bij de rode + en – staat ook vaag iets in potlood bijgeschreven. Dit is echter niet leesbaar. Waarschijnlijk gaat het bij de + om werken die reeds in het bezit zijn. Tijdens de veiling zelf werden, vermoedelijk door Emmanuel de Bom nog verschillende aantekeningen gemaakt. Op elke pagina duidde hij aan over welke verkoopsdag en -uren het ging en naast elk kavelnummer noteerde hij zorgvuldig de prijs van het kavel en vaak ook de vermelding van de persoon die het lot aangekocht had (bijvoorbeeld van Langenhuysen, de Vries, Lemaillér, van der Loeff en zelfs Rooses). Onder- en bovenaan de pagina’s zijn er steeds getallen terug te vinden die duiden op het bedrag dat reeds besteed werd aan de aangekochte kavels. De aanduidingen gingen zelfs zo ver dat er onder het deel Livres illustrés du XVIe siècle (gravures sur bois et sur cuivre) achteraf een stuk uit een andere catalogus werd tussen geplakt. Het gaat hier over kavelnummer 48, Epistole(n) en(de) eva(n)gelien dat werd verkocht aan derden voor een waarde van 26 gulden. Op een latere veiling op 31 oktober 1910 (Joseph Baer & Co, Frankfurte Bücherfreunde) werd het vermoedelijk zelfde werk verkocht voor 80 Goldmark. Volgens een aantekening in de kantlijn zou het inderdaad gaan over het exemplaar dat op de veiling-Van Havre onder de hamer ging. Een laatste soort kanttekeningen dateren van, net zoals het bovenstaande, na de veiling. Zo kreeg in de veilingcatalogus van de SBA alle door de SBA aangekochte kavels een exemplaarnummer in de kantlijn, die tot op heden ongewijzigd is gebleven. Dit maakte het voor mij gemakkelijker om werken die nog niet in de huidige online-catalogus van de Stadsbibliotheek terug te vinden zijn, te zoeken in het oudere stamboek van de SBA, maar hierop ga ik het volgende hoofdstuk dieper op in. Deze exemplaarnummers zijn niet terug te vinden bij de aangekochte kavels met het MPM als bestemming, en evenmin in de veilingcatalogus die zich in het MPM bevindt.110 Het eerste deel van de veilingcatalogus die zich in het Museum Plantin-Moretus bevindt, is op dezelfde manier opgebouwd als het exemplaar in de Stadsbibliotheek. Er bevinden zich eveneens aantekeningen in de catalogus, zoals de 0 + en – , de prijzen in de marge en de totaalsom van die pagina onderaan, maar over het algemeen zijn er minder 110
Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc. Deel 1
52
notities aanwezig. Deze veilingcatalogus verschilt echter op het einde. De laatste bedrukte pagina is reclame voor de veiling van de handschriften in maart 1906 (collection Jhr. M.P. Smissaert de la Haye, chev. Gust. van Havre d’Anvers). Daarna volgt niet de opsomming van de rest van de te veilen werken (uit de collecties van Joh. W. Stephanik d’Amsterdam, chev. P.H.Delacourt d’Anvers, en J.I.Boas Berg d’Amsterdam), maar een supplement, bestaande uit negen kavels met verschillende inhoud (recht, wetenschappen, chemie, sociologie, economie, politiek,...) Deze kavels zouden verkocht worden op vrijdag 15 december 1905, om drie uur in de namiddag. Wat verder nog zeer opmerkelijk is, is dat er achteraan een aantal papieren is ingeplakt, waarschijnlijk door Max Rooses. Het gaat om een tiental documenten die betrekking hadden op de afloop van de veiling. De eerste zes zijn brieven gericht aan Max Rooses en getuigen van een correspondentie tussen hem en het veilinghuis Muller. Uit die correspondentie blijkt er een probleem te zijn met kavel nummer 1189: 1189. La poste – Edits, placards, lettres manuscrites, concernant les troubles sur la poste à Anvers, en 1659. 16 pièces, in-plano et in –4 dans un vol.d.veau. in-4
Dit kavel is voor 18 gulden onder de hamer gegaan (+ 10% extra kosten maakt een totaal van 19,80 gulden). Deze rekening werd gezien en goedgekeurd door Max Rooses111, maar in een volgende brief van het veilinghuis Muller aangaande de rekening van de boeken, werd het kavel niet meegerekend. De rekening gaf de prijzen weer “benevens die van no. 1189, volgens uwe notitie op de rekening der stad Antwerpen overgegaan”.112 Dat dit kavel niet ten laste gevallen is van het MPM, blijkt ook het zevende document achteraan de cataloog. Dit is een handgeschreven rekening aan het adres van het MPM met de som van 4536,28. Deze verschilt echter van de uiteindelijke factuur van 9 februari 1906, waarin een bedrag van 4516,48 gevorderd wordt. Dit komt omdat lot nr. 1189 hier niet bij is gerekend (+ haar 10% kosten). Voorts bestaat de correspondentie nog uit opmerkingen omtrent de verzending van de aangekochte loten113, de juistheid der prijzen en enkele persoonlijke rekeningen voor Max
111
brief 4 januari 1906, uit Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc., MPM 112 brief 7 februari 1906, uit Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc., MPM 113 brief 21 december 1905, uit Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc., MPM
53
Rooses.114 Uit deze laatste brief blijkt dat de heren Rooses en de Bom niet enkel gekocht hadden voor de SBA en het MPM. Max Rooses zelf had zes werken voor zichzelf gekocht, voor een totaalbedrag van 171,45 gulden. Daarnaast waren er nog twee rekeningen, beiden voor een bedrag van 4,35 gulden aan het adres van Het bureel van Weldadigheid en aan de heer Flor. van der Ven. Verder nog een rekening van 111,15 gulden aan de heer Smeding, een Nederlands boekhandelaar, en een rekening voor de stadsbibliotheek van Mechelen met een kost van 78,60 gulden. Hieruit blijkt dus dat er een zekere samenwerking was met geïnteresseerde partijen die niet op de veiling aanwezig konden zijn.
2.7. De bestendiging van het Dotatiefonds
Nu het verloop van de veiling en de veilingcatalogus uitgebreid toegelicht zijn, is het tijd om terug te keren naar het Dotatiefonds. Op de vergadering van 9 december 1905 werd er door de kring van begunstigers al geopperd om van het Dotatiefonds een blijvend fonds te maken. Ze stelden voor om op de veiling ‘zoo mogelijk niet de volledige som bij deze gelegenheid te besteden en een deel ervan voor latere behoeften te sparen’.115 Zo gezegd, zo gedaan, op 20 december 1905 werd besloten om het tijdelijke dotatiefonds om te vormen tot het Bestendig Dotatiefonds voor Stadsbibliotheek en Museum Plantin-Moretus. Op 23 december werd de stichtingsvergadering gehouden. De commissie bestond uit acht leden: W. von Mallinckrodt werd voorzitter, P. Cogels ondervoorzitter, M. Huffman schatmeester, en Frans Gittens en Max Rooses werden secretarissen en tevens onafzetbare leden. Verder waren er nog drie gewone leden: G. Caroly, A. Delbeke en L. Franck. De leden van het fonds waren verdeeld over een A-lijst en een B-lijst. Op de A-lijst bevonden zich de donateurs die 1000 frank storten, op 23 december 1905 waren dit 9 leden: Wilhelm von Mallinckrodt, Alfred en Evrard Havenith, Henri Fester, Richard Böcking, Moritz Huffman, Heinrich A. van Bary, M. Julius Rautenstrauch en Adolph von der Becke. Op de B-lijst stonden de leden die 500 frank doneerden, en die waren in het begin met 5: Léonie Osterrieth, M.E. Beuckeleers-Doncke, Georges Caroly, Paul Cogels en Arthur van den Nest. Bij het aanvangen van het nieuwe jaar 1906 was het ledental al aangegroeid tot maar liefst 68, met 15 leden op de A-lijst en 53 op de B-lijst.
114
brief 4 januari 1906, uit Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc., MPM 115 Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1,verslagen van de vergaderingen van het ‘Fonds de dotation de la Bibliothèque communale et du Musée Plantin’, 8 en 9 december 1905
54
Tijdens de stichtingsvergadering werden nog enkele regels vastgelegd: al wie 500 frank bijdroeg, werd begiftiger van het Bestendig Dotatiefonds, hij/zij mocht dit in één keer betalen, of in vijf jaarlijkse stortingen van 100 frank. Een commissie van zes tot negen leden werd door deze begiftigers voor drie jaar benoemd en moest rekenschap van haar bestuur afleggen in een jaarlijkse vergadering in de maand december. Bij elke schijf van 500 frank kreeg de begiftiger één stem en één persoon mocht niet meer dan drie stemmen krijgen. Hiervoor haalden ze dus duidelijk hun inspiratie bij het geldende A.M.S. (Algemeen Meervoudig Stemrecht). De namen van de schenkers werden vermeld op gedenkplaten die in de Stadsbibliotheek geplaatst werden.116 Dat het dotatiefonds sinds 23 december bestendigd was, ging ook in de pers niet onopgemerkt voorbij. Maar liefst acht verschillende kranten berichtten over deze gebeurtenis117, unaniem enthousiast over het initiatief dat de Stadsbibliotheek een nieuw elan zou geven. Want, zo schreef het dagblad de Nieuwe Rotterdamsche Courant op 18 januari: “De Stadsbibliotheek verkeert in een periode van Omwenteling, ten goede gelukkig. Na een eeuwenlange ‘lijdensweg’ beleeft deze instelling weer een tijdperk van hernieuwde belangstelling dankzij bibliothecaris Gittens. Langzamerhand zal de Antwerpsche bibliotheek een instelling worden die zich met buitenlandse bibliotheken zal kunnen meten.”118
116
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1, Tekst Bestendig Dotatiefonds, januari 1906 117 Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1, map 3, persknipsels van La Métropole, 11 en 14 januari 1906, Het Laatste Nieuws, 13 jan.1906, Le nouveau Précurseur, 14 jan. 1906, La Presse, 14 jan., Le Matin, 14 en 16 jan. 1904, Het Handelsblad, 16 jan. 1906, Le petit Bleu, 17 jan. 1906, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 18. jan 1906 118 Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 18. jan 1906
55
Hoofdstuk III: Inhoud en analyse van de collectie op basis van Microsoft Access Om een beeld te krijgen van de particuliere bibliotheek van ridder Gustave van Havre, moeten er vragen gesteld worden omtrent zijn collectie. Waar en wanneer zijn de exemplaren uit zijn verzameling gedrukt of uitgegeven en door wie? Tot welk bibliografisch formaat behoort het grootste deel van de collectie en welk soort boeken prefereerde Van Havre qua inhoudelijke categorie? Vooraleer er op al deze vragen een antwoord gegeven kan worden, moeten alle werken uit de verzameling geïdentificeerd worden, “een uiterst tijdrovende bezigheid, zelfs zo tijdrovend dat het ondoenlijk is voor grote collecties”, aldus Bert van Selm.119 Om op een vlotte manier deze vragen te kunnen beantwoorden, werden de exemplaren na identificatie geïmplementeerd in een database van Microsoft Access. De vragen hoe wat en waarom van deze databank worden in dit hoofdstuk uitgebreid beantwoord.
3.1. Waarom Access
Voor dit onderzoek is geopteerd voor het gebruik van een databank in het programma Microsoft Access. De reden hiervoor is vrij eenvoudig, Access biedt ons de mogelijkheid om een relationele databank op te stellen in plaats van een platte databank. Zulk een plat systeem is enkel in staat om enkelvoudige gegevens te verwerken. Dit wil zeggen dat alle gegevens op één hoop worden gegooid in één tabel. Een plat bestand is dan misschien wel gemakkelijk te maken en te onderhouden, het heeft enkele grote nadelen. Het invoerwerk verloopt traag, aangezien alle gegevens apart ingegeven moeten worden. Hierdoor verhoogt de kans ook op tik- en/of spellingsfouten, waardoor de databank achteraf foute informatie zal doorspelen. Verder eist een platte database veel computergeheugen op. Een relationele databank is de oplossing voor bovenstaande problemen. Er wordt zo min mogelijk opslagruimte in beslag genomen omdat dubbele gegevens worden uitgesloten. De gegevens worden immers opgesplitst en in verschillende tabellen opgeslagen, met in elke tabel een deel van de gegevens. Een ander niet onbelangrijk voordeel is dat een relationele databank veel flexibeler is dan een plat systeem. Er kan achteraf nieuwe informatie aan 119
SELM, Bert van, ‘Particuliere bibliotheken en boekbezit in de Republiek’, Inzichten en Vergezichten. Zes beschouwingen over het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel, Amsterdam, De Buitenkant, 1992.
56
toegevoegd worden en met dit systeem kunnen er later nog andere onderzoeksvragen beantwoord worden. 120
3.2. Werkwijze: opbouw van de database Hoe ben ik te werk gegaan bij het opstellen van deze relationele databank? Om deze vraag te beantwoorden, is het belangrijk om uit te maken waarom deze databank werd opgesteld en op welke vragen we een antwoord willen geven. Bij het bestuderen van privécollecties is de eerste vraag die gesteld wordt uiteraard: welk soort boeken werd er verzameld? Wat waren de smaken en voorkeuren van de eigenaar? Dit is de hoofdvraag die ook in deze eindeverhandeling aan bod komt. Om onderzoekseconomische redenen zal hier echter niet de hele collectie van Gustave van Havre aan bod komen, maar wel het deel dat in 1905 door het Dotatiefonds werd aangekocht. Persoonlijke voorkeuren van boekencollecties kunnen zich uiten op het gebied van de inhoud van het boek (geschiedenis, theologie, recht,...), de vorm ervan (bibliografisch formaat of bijzonderheden aan de band), de taal, de auteurs van het boek of de ouderdom ervan. Relationele databanken bestaan uit gegevens, velden, records en tabellen. De gegevens worden in velden ingevuld en elk veld bestaat uit één soort gegevens. Vervolgens worden alle velden die informatie bevatten over één bepaald onderwerp records genoemd. Al deze records met dezelfde soort gegevens vormen op hun beurt een tabel. Tenslotte vormen alle tabellen samen de database, dit is dus een verzameling van alles wat betrekking heeft op een bepaalde groep gegevens.
120
DELSAERDT, Pierre, De Gulde Lampe in een nieuw licht. Ontwerp en test van een relationele databank voor de boekhistorische analyse van geannoteerde veilingcatalogi,p. 46-48.
57
3.2.1. Schema voor database Bestendig Dotatiefonds
In bovenstaand schema wordt de basisstructuur van de hier opgestelde databank uit de doeken gedaan. Er zijn dus vier verschillende tabellen: de tabel boek, de tabel exemplaar, de tabel koper en de tabel generieke titels. Deze tabellen zijn aan elkaar gekoppeld door één-op-veel relaties. Dit wil zeggen dat een record uit de ene tabel gekoppeld is aan meerdere records uit een andere tabel. Verder is er in elke tabel ook nog zoiets als een primair sleutelveld. Deze primaire sleutel zorgt voor dat elke record een uniek nummer heeft en dus maar één keer kan voorkomen. De tabel generieke titels heeft dus een één-op-veel relatie met de tabel boek, dat betekent dus dat het veld titelnummer, hetgeen hier het primaire sleutelveld is, uit de tabel generieke titels meerdere keren kan voorkomen in de tabel boek, waar het veld boeknummer de primaire sleutel is. Deze laatste tabel heeft op haar beurt een één-op-veel relatie met de tabel exemplaar, waar de primaire sleutel het veld exemplaar is. Dit alles wil zoveel zeggen 58
dat het veld boeknummer gekoppeld is aan meerdere records uit de tabel exemplaar. Ook de tabel koper, met als primaire sleutelveld kopernummer, heeft een één-op-veel relatie met de tabel exemplaar.
Nu er een beetje verduidelijkt is wat voor soort tabellen er zijn en welke relaties zij onderling met elkaar hebben, is het misschien tijd om de tabellen zelf verder te analyseren. Elke tabel bestaat hier uit een aantal velden met gegevens, die samen een record vormen.
De tabel boek bestaat uit twaalf verschillende velden:
1. Boeknummer
:
Dit
is
het
primaire
sleutelveld
van
deze
tabel,
het
AutoNummeringsveld. Hier wordt telkens een nieuw nummer aan elk record toegevoegd. 2. Titel : Dit is een memoveld. Deze velden kunnen 64 000 leestekens bevatten. In deze velden werden uiteraard steeds de titels van elk afzonderlijk werk ingevuld. 3. Auteur : Dit veld is opgevat als een tekstveld. Dit betekent dat er een maximum van 255 leestekens kunnen ingevuld worden. Dat leek me ruim voldoende om eventuele auteursnamen in de velden in te vullen. 4. Uitgever : Eveneens een tekstveld, om dezelfde reden als het auteursveld. 5. Jaar van uitgave : Voor dit veld heb ik geopteerd voor een numeriek veld, aangezien het hier toch steeds over jaartallen zal gaan. 6. Plaats van uitgave : Ook weer een tekstveld. In dit veld zal de plaats van uitgave ingevuld worden, indien deze bekend is. 7. Bibliografisch formaat : Eveneens een tekstveld. Hierin wordt vermeld welk soort bibliografisch formaat het boek heeft. Folio, octavo, kwarto,... 8. Illustraties : Dit is een ja/nee veld. Dus een veld waar enkel ja of nee bij ingevuld kan worden. In deze tabel wordt er ja ingevuld indien er in de veilingcatalogus vermeld staat dat er illustraties in het werk aanwezig zijn. 9. Taal : Alweer een tekstveld. In dit veld wordt de taal waarin het werk gedrukt is, ingevuld. 10. Inhoud : Tekstveld. Hierin wordt vermeld onder welke inhoudelijke categorie het werk thuishoort. Bijvoorbeeld Geschiedenis, Recht, Evangelie... Dit is gebeurd op basis van een bestaande indeling. Maar hierop wordt dieper ingegaan.
59
11. Bijzonderheden : Memo-veld. Is het werk genaaid of gebonden? Staan er eventuele bijzondere vermeldingen (provenance- of andere exemplaargegeven) over dit werk in de veilingcatalogus? 12. Generieke Titel : Een numeriek veld omdat er enkel nummers ingevuld moeten worden. Dit veld is verbonden met de tabel Generieke Titel. Zoals boven reeds vermeld is, dient er hier even uitgewijd te worden over het veld ‘Inhoud’. Voor een analyse van een collectie op basis van veilingcatalogi is het belangrijk om een algemene inhoudelijke indexering te hanteren. Door de verschillende werken in inhoudelijk categorieën onder te brengen, wordt het mogelijk gemaakt om algemene structuren en tendensen in collecties te achterhalen. De vraag is dan echter hoe gedetailleerd zulke indelingen moeten zijn. Indien het bijvoorbeeld gaat over één enkele enorme privé-collectie, dan kan er beter een meer specifiekere onderverdeling toegepast worden. Als er ruimer onderzoek gedaan wordt, bijvoorbeeld om evoluties in de consumptie van boeken te onderzoeken, dan kan er beter gekozen worden voor een meer oppervlakkige indeling.121 Voor het onderzoek dat hier dient verricht te worden, is een te specifieke indeling misschien wat overbodig omdat de door het BDF aangekochte werken niet zeer uitgebreid zijn. Als er dan te veel gespecificeerd wordt, loopt men het risico om de algemene lijnen te ontzien. Daarom is voor deze databank geopteerd voor het systeem van J.C. Brunet in zijn Manuel du libraire et de l’amateur de livres.122 Deze indeling vindt dan weer haar oorsprong in het welbekende ‘système des libraires de Paris’. Dit werd speciaal ontworpen voor de indeling van boekveilingcatalogi, opdat deze in de verdere toekomst uniform zouden zijn. Alle boeken worden in dit systeem ondergebracht in vijf overkoepelende, inhoudelijke klassen, zijnde theologie, recht, wetenschappen en kunsten, taal- en letterkunde en geschiedenis. Vervolgens wordt elk boek genummerd en bibliografisch beschreven. Tenslotte wordt elke catalogus afgesloten met een index op auteursnaam. Brunet nam deze inhoudelijke indeling, ondanks enige aanpassingen, integraal over. De vijf hoofdklassen zijn bij hem dus dezelfden, en elke klasse werd verder onderverdeeld in subcategorieën die wet tot in de vijfde graad konden gaan.123 Om dit te illustreren geef ik het onderstaande als voorbeeld mee: 121
DELSAERDT, Pierre, De Gulde Lampe in een nieuw licht. Ontwerp en test van een relationele databank voor de boekhistorische analyse van geannoteerde veilingcatalogi, p. 32-40. 122 BRUNET, J.C., Manuel du libraire et de l’amateur de livres, dl. VI, Parijs, 1865. 123 DELSAERDT, Pierre, De Gulde Lampe in een nieuw licht. Ontwerp en test van een relationele databank voor de boekhistorische analyse van geannoteerde veilingcatalogi, p. 32-40, Om meer te lezen over het ‘système des libraires de Paris’: C. BERKVENS-STEVELINCK, ‘L’apport de Prosper Marchand au ‘système des libraires de Paris’’, in: De Gulden Passer, 56 (1978), p. 21-63.
60
1. Histoire 2.
III. Histoire des religions et des superstitions
3.
1. Histoire générale des Religions
4.
A. Histoire de l’Eglise chrétienne
5. 6.
f. Histoire ecclésiastique de different pays Europe en général
In de database opgesteld voor deze eindverhandeling wordt er enkel gebruik gemaakt van de twee bovenste niveaus, om redenen die hierboven vernoemd zijn. Een te specifieke indeling zou het geheel enkel onoverzichtelijk gemaakt hebben. Vandaar dat de volgende indeling van toepassing is:
Theologie
Recht
10. Bijbel
20. Inleidingen
11. Liturgie
21. Natuurrecht en volkenrecht
12. Concilies
22. Staatsrecht
13. Kerkvaders
23. Burgerlijk recht en strafrecht
14. Theologie
24. Kerkelijk recht
15. Afwijkende meningen 16. Joodse godsdienst 17. Oosterse godsdiensten 18. Deïsme, ongeloof, atheïsme
61
Wetenschappen en kunsten
Taal- en letterkunde
30. Inleidingen en woordenboeken
40. Linguïstiek
31. Wijsbegeerte
41. Welsprekendheid
32. Natuur- en scheikunde
42. Dichtkunst en drama
33. Natuurwetenschappen
43. Fictie in proza
34. Geneeskunde
44. Filologie
35. Wiskunde
45. Dialogen
36. Aanhangsel bij wetenschappen
46. Briefschrijvers
37. Kunsten
47. Polygrafen
38. Mechanica en beroepen
48. Bloemlezingen en bundels van verschillende auteurs
39. Sport en spel
Geschiedenis 50. Prolegomena (waaronder aardrijkskunde) 51. Wereldgeschiedenis 52. Kerkgeschiedenis, godsdienstgeschiedenis 53. Geschiedenis van de oudheid 54. Moderne geschiedenis 55. Verwante onderwerpen (“Paralipomènes historiques”) 124
Na deze korte toelichting over het veld ‘Inhoud’ kan er verder gegaan worden met de uitleg van de rest van de tabellen. De tabel ‘exemplaar’ bestaat uit zeven verschillende velden:
1. Exemplaarnummer : Het primaire sleutelveld, autonummering. Geeft de verschillende exemplaren van een boek een uniek nummer. 2. Boeknummer : Een numeriek veld. Dit is het nummer zoals het in de tabel Boek gegeven is. Het veld Boeknummer koppelt dus de tabel Boek aan de tabel Exemplaar. 3. Prijs : Eveneens een numeriek veld. Hierin worden de prijzen van de kavels aangeduid. Let wel: de prijs hier is deze in vooroorlogse Belgische goudfranken en zonder de 10% toeslag per kavel. Ook voor de generieke titels geldt deze prijs per kavel, dus niet voor elk exemplaar afzonderlijk. Zo bestaat bijvoorbeeld de generieke titel ‘Dictionnaires’ uit tien afzonderlijke exemplaren. Dit wil zeggen dat 124
BRUNET, J.C., Manuel du libraire et de l’amateur de livres, dl. VI, Parijs, 1865.
62
het kavel uit tien verschillende boeken bestaat. Maar bij de prijs van elk boek staat steeds 450. Het gehele kavel is dus onder de hamer gegaan voor 4,50 frank. In deze numerieke velden stootte ik op de moeilijkheid om leestekens aan te brengen zonder dat het bedrag automatisch naar boven werd afgerond. Vandaar dat sommige kavels voor exorbitante prijzen schijnen verkocht te zijn. Bij de getallen die eindigen op 25, 50 of 75 gaat het om de cijfers na de komma. 4. Kopernummer : Numeriek veld. Dit veld koppelt de tabel Exemplaar aan de tabel Koper. 5. Plaatsingsnummer : Tekstveld. Hier worden de plaatskenmerken van de werken gegeven zoals zij zich nu bevinden in de SBA of het MPM. 6. Veilingnummer : De kavelnummers zoals zij in de veilingcatalogus staan. In de dit veld wordt eerst het jaartal ingevuld. Er zijn immers twee verschillende jaartallen aan de orde voor de veiling: 1905 voor de veiling van de gedrukte werken en 1906 voor de handschriften. Vervolgens wordt het kavelnummer uit de catalogus eraan toegevoegd. Bijvoorbeeld : 1905 691, Reynaert den Vos ofte het oordeel der dieren. 7. Gegevens : Een memo-veld, omdat hier misschien een groter aantal leestekens van noodzaak kunnen zijn. In dit veld worden vooral, waar mogelijk, uiterlijke kenmerken van de band weergegeven.
De veilingcatalogus-Van Havre bestaat uit 1426 verschillende kavelnummers. Maar dat wil niet zeggen dat er slechts 1426 boeken geveild werden. Een kavelnummer bestond vaak uit meer dan één exemplaar. Bijvoorbeeld kavelnummer 1233, La Peste, bestond uit acht exemplaren. Verschillende kavels zijn samengevoegd en daarom vaak ook veel omvangrijker, zoals bijvoorbeeld catalogusnummer 1332 dat uit maar liefst 109 exemplaren bestaat! Het vergroten van de kavels is hier gebeurd op aanvraag van het SBA en MPM om te voorkomen dat belangrijke werken door anderen zouden worden opgekocht. Als de kavels groter waren, werden ze ook duurder en dus moeilijker voor de individuele kopers om ze op te kopen. Maar dat was niet altijd de reden, soms horen sommige werken gewoon samen. Om dit probleem van de grote kavels met de verschillende exemplaren op te lossen, werd hier de tabel ‘Generieke Titel’ opgesteld. In deze tabel werd de Generieke Titel gegeven, zoals die in de veilingcatalogus vermeld is, bijvoorbeeld: Collection très importante d'almanachs. Het unieke nummer dat deze generieke titels meekrijgen, stemt overeen met de
63
nummers in het veld ‘Generieke Titel’ uit de tabel Boek. In deze laatste tabel werden dan alle werken, alle exemplaren dus, die onder een generieke titel vallen, opgenomen. De tabel ‘Generieke Titel’ bestaat dus uit drie verschillende velden:
1. Generieke titelnummer : Primair sleutelveld, autonummering. Dit nummer stemt overeen met het veld ‘Generieke Titel’ in de tabel Boek. 2. Titel : Een tekstveld. De generieke titel zoals die in de veilingcatalogus staat. 3. Aantal Eenheden : Numeriek veld. De naam zegt het zelf, in dit veld staat hoeveel exemplaren er onder die bepaalde generieke titel vallen. Tot slot is er nog de tabel ‘Koper’. Dit is een kleine tabel gekoppeld aan de tabel Exemplaar, zodat er in deze tabel bij koper slechts het nummer 1, 2 of 3 hoeft ingevuld te worden. De tabel ‘Koper’ bestaat uit twee velden:
1. Kopernummer : Primair sleutelveld, autonummering. Dit nummer is gekoppeld aan de tabel ‘Exemplaar’, meerbepaald aan het veld ‘koper’. Hierin zal dan het nummer verschijnen dat overeenstemt met de naam van de instelling waarvoor de kavel is aangekocht. 2. Naam : Tekstveld. Nummer één staat voor de kavels aangekocht voor de SBA, nummer twee voor die van het MPM. Nummer drie zijn de kavels voor Max Rooses, conservator van het MPM, persoonlijk.
Nu verduidelijkt is hoe deze relationele database is opgebouwd, is het misschien het uitgelezen moment om toe te lichten waar de gegevens die zich in de database bevinden, vandaan komen.
64
3.3. Zoektocht naar de gegevens
Het vooropgezette doel van deze relationele databank was om alle werken die door het BDF op de veiling-Van Havre werden aangekocht, te registreren. Dit was een uiterst tijdrovende bezigheid. Eens alle exemplaren in de databank ingevoerd zijn, kan er op basis van queries 125 een meer inhoudelijke analyse van de collectie gemaakt worden. Een aangenaam gevolg van het traceren van alle exemplaren, is dat (bijna) alle huidige plaatsingsnummers van de werken eveneens opgenomen zijn in de database. In bijlage 1 zijn alle werken met hun huidige standplaats opgenomen. Mijn zoektocht is uiteraard begonnen bij de veilingcatalogus. Daarnaast had ik uit het archief van het Bestendig Dotatiefonds enkele documenten tot mijn beschikking die noodzakelijk waren voor de start van mijn onderzoek: een lijst van de veiling-Van Havre, met alle nummers van de aangekochte kavels, onderverdeeld in de twee veilingen, 1905 veilingGustave van Havre en 1906 veiling handschriften. Verder werd in dit document nog een tweede onderverdeling gemaakt, meerbepaald tussen de kavels bestemd voor het SBA of het MPM. De door het bibliotheekpersoneel onderlijnde kavelnummers werden door Max Rooses voor eigen rekening aangekocht.126 Een tweede document dat bij aanvang van pas kon komen, waren de facturen van het veilinghuis Frederik Muller & Co. In deze documenten staan alle aangekochte kavelnummers vermeld, samen met de titel van de kavel en eventueel met vermelding van de auteur. De prijs is uiteraard ook gegeven, met onderaan elk blad een subtotaal. Zowel het MPM als de SBA kregen een aparte factuur.127 Aan de hand van de kavelnummers op deze documenten ben ik op zoek gegaan met de overeenstemmende werken in de veilingcatalogus. Degenen die voor de SBA bestemd waren, ben ik beginnen op te zoeken in de online-catalogus van het Antwerpse bibliotheeknetwerk Anet.128 Op basis van auteur, titel of drukker, kreeg ik vaak een bevredigend resultaat, maar dit gebeurde niet bij elk werk dat ik opzocht. Bovendien was er nog het probleem met de
125
Query’s vormen een essentieel gereedschap voor elk databasemanagementsysteem. Ze kunnen gebruikt worden om records te selecteren en om records in tabellen toe te voegen, bij te werken of te verwijderen. Meestal worden query’s gebruikt om specifieke groepen van records te selecteren die voldoen aan de opgegeven criteria. Query’s kunnen ook gebruikt worden om informatie uit verschillende tabellen te combineren, om zodoende te voorzien in een gelijkvormige kijk op gerelateerde gegevensonderdelen. JENNINGS, Roger, Alles over Microsoft Access 2002, Amsterdam, 2001. 126 Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1: lijst van aangekochte kavelnummers. 127 Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief van het Bestendig Dotatiefonds, doos 1: factuur van Frederik Muller & Co. voor het Museum Plantin-Moretus (4 januari 1906, 8 pp.) en voor de Stadsbibliotheek Antwerpen (9februari 1906, 5 pp.). 128 www.stadsbibliotheek.antwerpen.be
65
generieke titels, in de veilingcatalogus staat bij de samengestelde kavels een generieke titel, met daaronder een beschrijving van de inhoud van de kavel en het aantal exemplaren waaruit het kavel bestaat. Meestal worden er een aantal hoogtepunten met titel, drukker en eventueel auteur vermeld. Bijvoorbeeld kavel nummer 694, Livres populaires in –4, hierbij vermeld de veilingcatalogus het volgende: Livres populaires in –4. – Collection très intéressante d’ouvrages publiés pour le peuple et les écoles du peuple, à Anvers, aux XVIIe et XVIIIe siècles. 25 vol. in –4. Nous citons: Spieghel der Ionckheydt. Antw. J. Jacops. 1683. (et autres éditions). – De historie vanden ouden Tobias. Antw. M. Verdussen. XVIIe. s. (et autres éditions). – Een schoone historie van Jan van Parijs. Antw., J. N. Vinck. vers 1790. – Een schoone historie van den ridder van avontueren Helias, genoemt den Ridder met den Swaen. Antw., Wed. Colpyn. vers 1700. – Der vrouwen-peerle. Drijvoudighe historie, van Helena de Verduldighe, Griseldis de Saechtmoedighe, Florentine de Ghetrouwen. Antwerpen, J. Mesens. 1678. – De historie van den Kon. propheet David. Antw. H. Bincken. vers 1750. – Etc. 129
Het kwam er dus op aan om het volledige aantal exemplaren terug te vinden. Dit was mogelijk dankzij het Stamboek van de SBA. Het Stamboek bestaat uit een reeks boeken die fungeerden als aanwinstenregister. Er werd vanaf juni 1854 nauwkeurig genoteerd welke werken aangekocht werden, waar ze vandaan kwamen en wat hun nieuwe standplaats in de SBA was130. Zo verging het ook de collectie van het BDF. Alle nieuwe werken van het BDF die in het Stamboek werden ingevoerd, kregen, net zoals andere werken, een eigen exemplaarnummer. Vervolgens werden deze exemplaarnummers nauwkeurig in de veilingcatalogus naast de kavelnummers genoteerd. Op deze manier konden de exemplaarnummers uit de veilingcatalogus teruggevonden worden in het Stamboek, waarin alle aangekochte exemplaren, dus ook alle werken die onder een generieke titel vielen, vermeld waren. Voor het terugvinden van alle werken die in het MPM zijn terechtgekomen, ben ik iets omslachtiger te werk moeten gaan. Vooreerst heb ik in de online-catalogus131 gezocht. Deze zoektocht leverde wel een beetje op, maar het werd al snel duidelijk dat het grootste deel van hun collectie nog niet op de online-catalogus beschikbaar was. Vervolgens richtte ik mijn
129
Bibliothèque chev. Gust. van Havre d’Anvers.Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc. Deel 1. 130 Voorheen werden handboeken gebruikt, en nog daarvoor werd de catalogus van Mertens met haar supplementen gehanteerd in de Bibliotheekadministratie. 131 www.stadsbibliotheek.antwerpen.be
66
pijlen op de kaartcatalogus, beschikbaar in de leeszaal van het MPM. In deze catalogus was het merendeel van de collectie van het BDF terug te vinden. Maar voor het MPM diende zich hetzelfde probleem aan als voor de SBA: de generieke titels. Daarom ben ik vruchteloos op zoek gegaan naar een equivalent van het Stamboek van de SBA, maar dan voor het MPM. Even leek het erop dat het Inkomboek van het MPM soelaas zou brengen, helaas bleek deze hoop snel ongegrond. Er bestaat dus voor het MPM niets gelijksaardig, wat bijzonder jammer is, want dit betekent dat verschillende werken uit de samengestelde kavels nooit meer als een aanwinst van de veiling-Van Havre boven water zullen komen. Dit uit zich ook in onze database. Onder de generieke titels staan nu niet meer alle werken, maar enkel diegene die in de veilingcatalogus vermeld zijn. Concreet betekent dit dat alle werken zoals ze in de veilingcatalogus genoteerd zijn, in de databank zitten. Maar, net zoals in de Van Havrecatalogus, is er telkens een etc.-record toegevoegd. Dit betekent dat daar waar de opsomming in de veilingcatalogus eindigt er etc. verschijnt. Dit is ook zo in de databank: waar de catalogus stopt met etc., is er dus een record toegevoegd in de tabel generieke titel en in de tabel boek.
3.4. Inhoudelijke analyse van de database
In de database zijn alle werken ingevoerd die aangekocht werden door het Dotatiefonds, met uitzondering van enkele die ik niet heb kunnen achterhalen, meerbepaald de generieke kavelnummers uit het Museum Plantin-Moretus. In totaal bestaat de database uit 885 drukken, daarvan heb ik er 825 op hun huidige standplaats in de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus kunnen traceren. De overige 60 bestaan uit 10 titels die onbekend zijn wegens hun generieke titel. Van de dan resterende 50 heb ik hun huidige standplaats niet teruggevonden. Volgens de veilingcatalogus zou de totale aangekochte collectie op een aantal van 1077 exemplaren moeten komen. Dit betekent dat er zich nog 192 exemplaren meer moeten bevinden in de Stadsbibliotheek en voornamelijk in het Museum Plantin-Moretus. Deze heb ik helaas niet kunnen terugvinden wegens het probleem met de generieke titels. Hoe kan er nu het beste informatie uit de database gehaald worden? Op basis van queries (supra) en filters kan er al enorm veel informatie verkregen worden. Bijvoorbeeld een formulierfilter bekijkt de records op basis van de criteria die in het raamwerk van een tabel
67
werd ingegeven132. Dit is een eenvoudige manier om records te filteren op bijvoorbeeld PlaatsvanUitgave. Het komt er nu op aan om een inhoudelijke analyse te maken om te achterhalen waar de zwaartepunten van de aangekochte collectie liggen. Welk soort boeken trok de aandacht van de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus? Is er een zeker patroon zichtbaar in het aankoopbeleid? Waren de aankopen van het Dotatiefonds representatief voor de hele collectie van Gustave van Havre of eerder lukraak flarden uit zijn bibliotheek? En tenslotte, wat maakte de veiling zo belangrijk dat er speciaal een dotatiefonds voor werd opgericht, en heeft deze haar doel bereikt? In de eerste tabel wordt er uitgezocht hoeveel exemplaren er uit welk typografisch centrum afkomstig zijn. De procentberekening is berekend op twee cijfers na de komma en daar waar nodig naar boven afgerond.
132
LAMMERS, Ko en Joachim van ZOELEN, Access 2003, p. 28
68
3.4.1. Aantal exemplaren per Plaats van Uitgave
Plaats van uitgave Plaats van uitgave
aantal exemplaren
%
Antwerpen Andoy Brugge Brussel Gent Leuven Mechelen Luik Vilvoorde Doornik
698 1 3 40 15 3 5 2 1 1
78,87% 0,11% 0,39% 4,52% 1,69% 0,39% 0,56% 0,23% 0,11% 0,11%
Totaal België
769
86,89%
Amsterdam Delft Den Haag Dortrecht Haarlem Leiden Middelburg Sluis Utrecht
10 2 5 1 1 1 2 1 1
1,13% 0,23% 0,56% 0,11% 0,11% 0,11% 0,23% 0,11% 0,11%
Totaal Nederland
24
2,71%
Arras Lille Paris Toulouse
1 2 23 1
0,11% 0,23% 2,60% 0,11%
Totaal Frankrijk
29
3,28%
Bazel Berlijn Emden Frankfurt München
3 1 1 1 1
0,39% 0,11% 0,11% 0,11% 0,11%
Totaal Duitsland en Zwitserland
7
0,79%
Londen 0verige
6 6
0,68% 0,68%
Totaal overige
12
1,35%
Niet gekend
47
5,31%
885
100,00%
Totaal
69
Bij het analyseren van deze eerste tabel valt er één ding onmiddellijk op: het merendeel van de aangekochte loten (86,89%) is gedrukt in een Belgische stad. Op de tweede plaats komt Frankrijk met 3,50% van de drukken, gevolgd door Nederland met 2,48% en Duitsland heeft een aandeel van 0,79% in deze nieuwe collectie van het Bestendig Dotatiefonds. De overige werken bestaan uit vier Italiaanse (0,45%), zes Britse (0,68%) en twee Oostenrijkse (0,22%) drukken. Van de in totaal 885 exemplaren zijn er 47 niet gekend, dit geeft een percentage van 5,31%. Een belangrijke conclusie die we uit deze tabel kunnen afleiden, is dat Antwerpen wel het meest vertegenwoordigd is met maar liefst 78,87% van alle drukken. Dit betekent dat het Bestendig Dotatiefonds toch voornamelijk geïnteresseerd was in Antverpiensia, wat uiteraard wel een beetje voor de hand ligt. Maar wil dit ook zeggen dat Gustave van Havre ook een voorliefde had voor Antwerpse drukken? Misschien had het Dotatiefonds deze er overal uitgezocht en zijn ze niet representatief voor de volledige Van Havre-collectie. Als we de veilingcatalogus erop nalezen, blijkt al snel dat deze tendens doorheen de ganse verzameling zichtbaar is. De twee laatste onderwerpen van de veiling waren immers de geschiedenis en topografie van Antwerpen en een deel Antwerpse drukken, samen goed voor 152 kavels. Ook uit de andere onderwerpen in de catalogus kan er al snel opgemaakt worden dat Van Havre inderdaad vooral Antverpiensia verzamelde. Na Antwerpen volgt Brussel met 40 drukken, goed voor een percentage van 4,52%, gevolgd door Gent met 1,69% van alle drukken. Verder heeft Mechelen nog een aandeel van 0,56%, Leuven 0,39% en Luik 0,23%. Tenslotte zijn er nog Andoy, Doornik en Vilvoorde die elk een aandeel van 0,11% vormen. Na België komt Frankrijk met 3,50% van alle drukken. Dit is weliswaar een peulschil vergeleken met de 78,64% Belgische drukken, maar voor Frankrijk is Parijs wel het vermelden waard, met 25 van de 885 drukken, of 2,28%. Parijs wordt als stad opgevolgd door Amsterdam, met 10 drukken, of 1,13%. Tot slot heeft alleen Londen nog een beetje een noemenswaardig aandeel (6 drukken of 0,68%), de overige steden vertegenwoordigen slechts drie drukken (Bazel), twee drukken (Lille, Luik, Delft en Middelburg ) of slechts één druk (Wenen, Treviso, Rome, ...)
70
3.4.2. Antwerpse drukkers Drukkers Typografisch centrum Antwerpen
133 134
Uitgever
Aantal drukken
Christoffel Plantijn A. Verhoeven J. Steelsius Arnout ’s Coninx Jacob Mesens Hieronymus Verdussen J. Grapheus J. Verwithaghen Jan Roelants Jan van Ghelen Simon Cock Colles, Guillaume Vinck, Ignatius, Franciscus H. de Laet H. Wouters Hillenius Michael Petrus van der Hey Silvius, Willem J.H. Heyligher Anthoni de Ballo Godtgaf Verhulst Guillaume van Parijs Jan Mollijns M. Nutius Verdussen, Joannes Geleyn Jansens J. Beller J.B. Carstiaenssens J. Loei Jacob van Liesvelt Joannes van Soes Marten Nuyts Martini Caesaris Mattheus de Rische Vorsterman, Willem Waesberghe J. A. Thielens A. van Berghen H. Bincken C. van de Wouwere E.P. Trognesius Gerardum Leen H. vander Loe Heylen, van, Gonzales Buschmann J.F. Willems J.P. Robijns Jan vander Loe Jaspar Troyens Joseph Gymnicus Marie Ancxt
18 15 13 8 8 7 7 7 7 7 6 6 6 5 5 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
% A’pen 133 2,60% 2,15% 1,87% 1,50% 1,50% 1,01% 1,01% 1,01% 1,01% 1,01% 0,86% 0,86% 0,86% 0,72% 0,72% 0,72% 0,72% 0,72% 0,57% 0,57% 0,57% 0,57% 0,57% 0,57% 0,57% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,43% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29%
%134
2,03% 1,70% 1,47% 0,90% 0,90% 0,79% 0,79% 0,79% 0,79% 0,79% 0,68% 0,68% 0,68% 0,56% 0,56% 0,56% 0,56% 0,56% 0,45% 0,45% 0,45% 0,45% 0,45% 0,45% 0,45% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,34% 0,39% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22%
Het aandeel in percenten dat de exemplaren vertegenwoordigen van het totaal aantal Antwerpse drukken. Het totale aandeel in percenten die de exemplaren uitmaken ten opzichte van de hele aangekochte collectie.
71
Typografisch centrum
Uitgever
Aantal drukken
Antwerpen
Meursius, J. Rymers, Petrus Josephus Trognesius, J. Verdussen, Martinus Vinck, Joannes Norbertus Weduwe Gymnicus Weduwe Guillaume van Parijs W. Vorsterman&M. Hoogstraten
% A’pen
%
2 2 2 2 2 2 2 2
0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29% 0,29%
0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22% 0,22%
Onbekend
363
41,38%
32,54%
Overige135
88
12,64%
9,94%
Totaal Antwerpse drukken
698
100%
78,64%
Bovenstaande tabel geeft alle Antwerpse drukkers weer die vertegenwoordigd zijn in de collectie-Van Havre. Ze zijn in afnemend belang geklasseerd, dit betekent dat de drukker met het grootste aantal drukken op de eerste plaats geklasseerd is, gevolgd door de drukkers met minder drukken in deze aangekochte collectie. Er zijn twee kolommen met een percentageberekening, de eerste geeft het percentage weer van het aantal drukken ten opzichte van het totale aantal Antwerpse drukken. De tweede kolom is het aantal exemplaren per drukker ten opzichte van het totale aantal exemplaren. Zoals op het eerste zicht al duidelijk is, zijn er zeer veel drukken van verschillende Antwerpse drukkers in de collectie aanwezig. Dit betekent dat er niet veel aandacht werd besteed aan de uitgever, des te meer echter aan de plaats van uitgave, Antwerpen dus. Het kwam er niet op aan wie de exemplaren gedrukt had, zolang Antwerpen maar het typografische centrum was. Dit doet vermoeden dat ook Gustave van Havre geen belang hechtte aan één bepaalde drukker, maar voornamelijk op zoek was naar Antverpiensia. In totaal zijn er van de 698 Antwerpse drukken 334 bekend van welke uitgever ze komen. Die 334 exemplaren zijn verdeeld over 146 verschillende drukkers. Geen enkele drukker komt er met vlag en wimpel bovenuit. De meeste werken die bij één en dezelfde gedrukt zijn, komen van Christoffel Plantijn. Hij is verantwoordelijk voor 18 drukken, dat is 2,60% van alle Antwerpse drukken, of 2,03% van alle drukken. Enkele andere drukkers met een noemenswaardig aandeel zijn Abraham Verhoeven met 15 drukken of 2,15% van de Antwerpse drukken en 1,70% van alle drukken. Daarna volgt Joan Steelsius met 13 drukken, dat is 1,87% van de Antwerpse drukken of 1,47% van het totaal. Alle andere drukkers komen niet boven de 10 exemplaren. Arnout ’s Coninx en Jacob Mesens hebben ieder nog een 135
De 88 overige werken zijn van 88 verschillende drukkers. Het zijn dus alle Antwerpse uitgevers waarvan er slechts één druk zich in de aangekochte collectie bevindt.
72
aandeel van 8 exemplaren (elk 1,50% van de Antwerpse drukken en 0,90% van het totaal). Vervolgens zijn er 5 drukkers verantwoordelijk voor elk 7 exemplaren (1,01% Antwerpse drukken en 0,79% totaal), 3 drukkers met 6 exemplaren (0,86% Antwerpse drukken en 0,68% totaal), 5 drukkers met 5 exemplaren (0,72% Antwerpse drukken of 0,56% totaal), 7 drukkers met elk 4 verschillende exemplaren (0,57% Antwerpse drukken of 0,45% totaal), 11 drukkers die goed zijn voor drie exemplaren per persoon (0,43% Antwerpse drukken of 0,39% totaal) en 23 drukkers met elk 2 exemplaren (0,29% Antwerpse drukken of 0,22% totaal). Tenslotte zijn er nog 88 drukkers die slechts een aandeel van één exemplaar hebben in de totale aangekochte collectie (0,14% van de Antwerpse drukken per drukker en 0,11% van het totale aantal exemplaren). Het aantal werken waarvan de drukker niet bekend is, is aanzienlijk. Maar liefst 363 drukken staan in de database in de kolom “Uitgever” als onbekend. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Ofwel is de uitgever simpelweg niet bekend, omdat de naam weggekrast is uit het exemplaar, of niet leesbaar, of gewoonweg niet vermeld is. Andere oorzaken kunnen te wijten zijn aan tijdseconomische redenen die zich tijdens dit onderzoek voordeden. Om absoluut zeker te zijn en zonder twijfel alle informatie uit elk exemplaar te kunnen vergaren, zou het immers noodzakelijk geweest zijn om elk exemplaar van voor naar achter uit te pluizen. Maar om de 885 (gekende) verschillende exemplaren individueel op te zoeken en te onderzoeken zou enorm veel tijd in beslag genomen hebben. Daarom heb ik me voor dit onderzoek beperkt tot de informatie die ik kon achterhalen op de online-catalogus, de kaartcatalogus van het MPM, het Stamboek in de SBA en uiteraard de veilingcatalogus, waar, dankzij de nauwkeurige omschrijvingen van het veilinghuis, veel informatie in terug te vinden is. Een ander probleem dat zich echter nog voordoet, valt weer in de categorie van de generieke titels. Zoals boven reeds toegelicht is, vallen onder de generieke titels meerdere exemplaren. Maar niet elk exemplaar kon teruggevonden worden, vooral het ontbreken van een soortgelijk Stamboek als in de Stadsbibliotheek in het MPM leverde problemen op. Dus heb ik de titels proberen op te zoeken aan de hand van de vermelding ervan in de veilingcatalogus, maar daar stond vaak de drukker niet bij vermeld. Wanneer dan het exemplaar bij het opzoeken van de huidige standplaats ook niet bovenkwam, bleef veel informatie achterwege. Dit geldt ook voor het Stamboek, waar meestal wel de drukker bij vermeld was, maar dit was uiteraard geen garantie voor alle werken.
73
De volgende tabel bestaat uit de voornaamste drukkers uit de andere typografische centra. In totaal gaat het hier om de 189 andere exemplaren die niet afkomstig zijn uit Antwerpen. Omdat de andere drukken in de minderheid zijn, en de Antverpiensia duidelijk het zwaartepunt van de collectie zijn, lijkt het me voldoende om enkel de hoogtepunten van de andere typografische centra weer te geven. Daarom beperk ik me tot die steden die een totaal aantal van minstens 10 exemplaren voortgebracht hebben.
3.4.3. Typografische centra buiten Antwerpen Drukkers Typografisch centrum
Uitgever
Brussel
Soc. des bibliophiles de Belg.
12
30,00%
1,36%
Onbekend
21
52,50%
2,73%
Overige137
7
17,50%
0,79%
40
100,00%
4,52%
Dusquene
4
26,67%
0,45%
Onbekend
11
73,33%
1,24%
Totaal
15
100,00%
1,70%
Onbekend
6
60,00%
0,68%
Overige138
4
40,00%
0,45%
Totaal
10
100,00%
1,13%
Gay
5
21,74%
0,56%
Aubry
4
17,40%
0,45%
Onbekend
8
34,78%
0,90%
Totaal
Gent
Amsterdam
Parijs
Overige steden
Totaal drukken
Aantal drukken
139
% centra136
%
Overige
6
26,09%
0,68%
Totaal
23
100,00%
2,60%
Totaal
53
100,00%
5,99%
Onbekend
49
100,00%
5,54%
189
100,00%
136
Het aandeel in percenten dat de exemplaren uitmaken van het totaal aantal drukken van het desbetreffende typografische centrum. 137 De overige drukkers zijn drukkers met slechts één exemplaar in de collectie. In dit geval: Foppens, Trigt, Mertens, de Koninklijke Drukkerije, Géruzet, François Vivien en M. Martens. 138 Johan en Cornelis Blaeu, Abraham Latham, Adam Meyer, Dirck Pietersz. 139 Christiani Wecheli, Renou et Maulde, Tross, Meugnot, Jannet, Balchelm-Deflorenne.
74
Brussel spant de kroon in dit lijstje met 40 drukken, waarvan de naam van de Société des bibliophiles de Belgique 12 keer in voorkomt Het derde grootste typografische centrum is Parijs met 23 drukken, met Aubry en Gay als meest voorkomende drukkers in deze collectie, waar er respectievelijk 4 en 5 exemplaren uit de collectie gedrukt zijn. Verder zijn Gent, met een aandeel van 15 drukken, en Amsterdam, goed voor 10 drukken, nog het vermelden waard. Tot slot zijn er 49 van de 885 drukken waarvan het typografische centrum onbekend gebleven is.
3.4.4: Aantal drukken per taal Taal Nederlands
470
53,11%
Frans-Nederlands
10
1,13%
Frans
220
24,86%
Frans-Latijn
2
0,26%
Latijn
135
15,25%
Nederlands-Spaans
2
0,26%
Engels
7
0,79%
Latijn-Nederlands
1
0,11%
Duits
3
0,34%
3 verschillende talen
6
0,68%
Italiaans
2
0,26%
8 verschillende talen
2
0,90%
Spaans
11
1,24%
Onbekend
14
1,58%
Totaal kolom 1
848
95,85%
Totaal kolom 2
37
Totaal aantal werken
885
4,92%
100,00%140
De Nederlandstalige werken zijn het meest vertegenwoordigd in deze collectie met maar liefst 470 of 53,11% van het totale aantal werken. Op de tweede plaats komen de Franse exemplaren met een aandeel van 220 Franstalige drukken of 24,86% van het totaal. Ook de drukken in het Latijn vormen nog een respectabel aantal van de collectie met 135 werken of 15,25% van de 885 drukken. Daarna gaat het al snel bergaf, de vierde plaats wordt ingenomen door de Spaanstalige drukken met 11 exemplaren of een percentage van 1,24%. Tenslotte zijn er nog 7 Engelstalige (0,79%), 3 Duitstalige (0,34%) en 2 Italiaanstalige (0,26%) drukken die deel uitmaken van de werken in één taal. Zoals uit de tabel af te lezen valt, zijn er ook een aantal werken die uit meer dan één taal bestaan. Dit kan zijn omdat de tekst in twee talen is uitgegeven (bijvoorbeeld kavel 140
In het totaalpercentage van het aantal werken per taal zit een afwijking van 0,77% dat afgerond is naar 100%. De som van 95,85% en 4,92% is echter 100,77%, maar aangezien alle werken daar waar nodig afgerond zijn naar boven, is de totaalsom naar beneden afgerond.
75
nummer 785: Colloquia, ofte t'samensprekinghen in Nederduytsche ende Franchoys), of omdat het om woordenboeken gaat (bijvoorbeeld kavel nummer 773: Dictionarium Latinogermanium). Nog een derde reden voor tweetalige werken kan zijn dat het om kavels met een generieke titel gaat, en dat de inhoud van dat kavel uit verschillende werken bestaat met exemplaren in verschillende talen (bijvoorbeeld kavel nummer 1095: Révolution Belge de 1830 / Belgische omwenteling van 1830. Verzameling van liedjes, vlugschriften, enz.). De werken die uit twee talen bestaan, worden aangevoerd door de Frans- en Nederlandstalige drukken (deze houden ook de Nederlands- Franstalige drukken in) met 10 drukken of 1,13%. Daarna op een gedeelde tweede plaats staan de Franse en Latijnse drukken en de Nederlands en Spaanse drukken, elk met 2 exemplaren of 0,26%. Uiteindelijk is er nog één tweetalige druk Latijn–Nederlands, goed voor 0,11% van de totale aangekochte collectie. Er zijn 6 drukken (0,68%) die uit drie verschillende talen bestaan. Dit zijn zowel woordenboeken als prozateksten. De 2 werken (0,90%) die uit acht talen is opgebouwd, zijn beiden woordenboeken. Tot slot zijn er 14 records in de database waar er moeilijkheden waren om de taal te achterhalen. Deze restgroep bestaat voor de helft uit velden waar “etc.” ingevuld is. Die etc. staat voor de werken uit de kavels met generieke titel die niet geïdentificeerd konden worden. Er kan dus meestal evenmin achterhaald worden in welke taal deze werken gedrukt zijn, met uitzondering van die kavels waar de generieke titel geen twijfel laat, bijvoorbeeld kavelnummer 1418: Livres espagnol.
3.4.5. Werken per inhoudelijke categorie In de volgende drie tabellen wordt er nagegaan tot welke inhoudelijke categorieën de werken horen. Hier wordt dus de focus gelegd op het inhoudelijke aspect van de drukken. Er zijn echter drie verschillende kolommen in de databank hieromtrent. De eerste twee tabellen zijn gebaseerd op de indeling volgens Brunet141, de derde tabel is op basis van de indeling zoals die gemaakt is in de veilingcatalogus.
141
BRUNET, J.C., Manuel du libraire et de l’amateur de livres, dl. VI, Parijs, 1865.
76
3.4.5.1. Algemene categorieën
De eerste tabel is opgedeeld in de vijf hoofdcategorieën om een ruimer beeld te scheppen. Deze vijf categorieën bestaan volgens Brunet uit Theologie, Recht, Wetenschappen en kunsten, Taal-en letterkunde en Geschiedenis.
Categorie
T.5.1. Aantal werken per hoofdcategorie Aantal Percentage
Theologie
52
5,88%
Recht
47
5,31%
Wetenschappen en kunsten
197
22,26%
Taal- en letterkunde
153
17,29%
Geschiedenis
423
47,80%
Onbekend
13
Totaal
885
1,47% 100,00%
De categorie Geschiedenis is duidelijk het meest vertegenwoordigd met maar liefst 423 werken of 47,80%, bijna de helft van het totaal aantal drukken dus. Wetenschappen en kunsten nemen ook een serieus in van de collectie: 197 drukken of 22,26%, gevolgd door de categorie Taal- en letterkunde met 153 werken of een percentage van 17,29%. Daarna volgen de categorieën Theologie en Recht, maar zij bestaan uit aanzienlijk minder drukken, respectievelijk 52 werken of 5,88% en 47 drukken of 5,31%. Zijn de 885 gekende werken aangekocht door het Bestendig Dotatiefonds nu representatief genoeg om een algemeen beeld te vormen van de inhoudelijke voorkeuren van Gustave van Havre? Kan er geconcludeerd worden dat Van Havre voornamelijk geïnteresseerd was naar geschiedenisgerelateerde onderwerpen? Met een aandeel van 47,80% kan er wel gesteld worden dat hij enigszins interesse had voor Geschiedenis, net zoals boven duidelijk geworden is dat hij een voorliefde had voor Antverpiensia. Daarom wordt het interessant om eens uit te zoeken hoe groot het aandeel van de verschillende typografische centra wel is. Onderstaande grafiek geeft weer welk aandeel elk van de vijf hoofdcategorieën heeft in de vier grootste typografische centra, Antwerpen, Brussel, Gent en Parijs. Dit zijn de vier steden waarvan het aantal drukken meer dan 10 bedraagt. De vijfde kolom bestaat uit het totaal aantal werken van de overige steden opgeteld. Elke kolom staat voor 100% van hun
77
totaal aantal drukken. Dit zijn dus er 698 voor Antwerpen, 40 voor Brussel, 15 voor Gent, 23 voor Parijs en het totaal van de overige steden bedraagt 109 werken.
Grafiek 3.4.5.1. Aantal werken per inhoudelijke categorie per typografisch centrum 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Antwerpen
Theologie
Recht
Brussel
Wetenschap&Kunst
Gent
Taal- en letterkunde
Parijs
Geschiedenis
Overige
Ongekend
Meteen valt op dat er drie categorieën zijn die lijken te overheersen: Wetenschappen en Kunsten, Taal- en letterkunde en Geschiedenis. Dit sluit aan bij bovenstaande tabel waar deze drie categorieën eveneens het hoogste percentage hebben. Dezelfde trend is in alle typografische centra waar te nemen. Theologie en Recht hebben net zoals in de algemene tabel ook een kleiner aandeel per typografisch centrum, voor Gent en Parijs zijn er zelfs geen werken over Recht of Theologie terug te vinden. De eerste kolom, Antwerpen, bestaat voor bijna de helft uit werken van de categorie Geschiedenis met maar liefst 49,57%. Daarna volgt de categorie wetenschappen en kunsten met een totaal van 21,20% en net zoals eerder vermeld heeft ook de categorie Taal- en letterkunde een aanzienlijk aandeel van 16,05%. Theologie en Recht zijn minder vertegenwoordigd in de Antwerpse drukken, beiden hebben zij een percentage van 6,16%. Tenslotte zijn er nog de werken waarvan de inhoud onduidelijk was en dus in deze verhandeling als ongekend beschouwd worden. Voor Antwerpen komt dit neer op 0,58%, een klein aantal dus, op de kolom zelfs niet zichtbaar af te lezen, doch niet te verwaarlozen. Voor de Brusselse drukken is het alweer de categorie Geschiedenis die het meest voorkomt in de collectie, samen met Taal- en letterkunde, elk verantwoordelijk voor 32,50% van het totaal. Wetenschappen en kunsten zijn goed voor 25% en Recht voor 5%. Theologie en de werken met ongekende inhoud hebben allebei een aandeel van 2,50% van het totaal. Zoals eerder gezegd hebben Gent en Parijs geen theologische drukken noch werken die over Recht handelen. Maar de categorie Geschiedenis bestaat voor Gent uit een 78
percentage van 53,33%, Parijs moet het stellen met 26,09%. Taal- en letterkunde heeft in Parijs wel een ruimer aandeel ten opzichte van Gent: 39,13% tegenover 26,09%. Wetenschappen en Kunsten bestaat in Gent uit 20% van hun totaal aantal drukken, voor Parijs is dit 17,39%. De inhoudelijk ongekende drukken hebben voor Parijs een percentage van 17,39%, voor Gent is dit 0%. Tot slot zijn er nog de drukken van de overige steden waarvan ook het grootste deel tot de inhoudelijke categorie Geschiedenis behoort, 45,87%. Daarna komen de Wetenschappen en Kunsten met 27,52% gevolgd door Taal- en letterkunde met 15,60%. Theologie heeft hier het hoogste percentage in verhouding met die van de andere typografische centra: 7,34%. Recht staat in deze kolom onderaan met 1,83%, samen met de categorie Ongekend, eveneens met 1,83%.
3.4.5.2. Specifiekere categorieën
T.5.2. Aantal werken per specifieke categorie Categorie
Inhoud
Aantal
Percentage
Theologie
Bijbel
6
0,68%
Liturgie
9
1,02%
Kerkvaders
1
0,11%
Theologie
31
3,50%
Afwijkende meningen
5
0,56%
Totaal
52
5,88%
Staatsrecht
25
2,82%
Burgerlijk recht en strafrecht
5
0,56%
Kerkelijk recht
17
1,92%
Totaal
47
5,31%
Inleidingen en woordenboeken
35
3,95%
Wijsbegeerte
12
1,36%
Natuur- en scheikunde
2
0,26%
Geneeskunde
93
10,51%
Wiskunde
13
1,47%
Recht
Wetenschap&Kunst
79
Aantal werken per specifieke categorie Categorie
Taal- en letterkunde
Geschiedenis
Totaal aantal drukken
Inhoud
Aantal
Percentage
Kunsten
22
2,49%
Sport en spel
20
2,15%
Totaal
197
22,26%
Linguïstiek
6
0,68%
Welsprekendheid
5
0,56%
Dichtkunst en drama
49
5,54%
Fictie in proza
66
7,46%
Filologie
19
2,15%
Dialogen
1
0,11%
Briefschrijvers
2
0,26%
Bloemlezingen en bundels
1
0,11%
Ongekend
4
0,45%-
Totaal
153
17,29%
Prolegomena
6
Wereldgeschiedenis
144
16,27%
Kerk- en godsdienstgeschiedenis
118
12,43%
Moderne geschiedenis
10
1,13%
Verwante onderwerpen
144
16,27%
Ongekend
1
0,11%
Onbekend
13
1,47%
Totaal
423
47,80%
885
100,00%
0,68%
Bovenstaande tabel geeft een iets gedetailleerder overzicht per inhoudelijke categorie opgevat volgens het systeem van J.C. Brunet. Zo ontstaat de mogelijkheid om per categorie verder te nuanceren. Sommige titels zijn wat misleidend, daaruit leid ik de mogelijkheid af dat die titels misschien onder meerdere categorieën kunnen thuishoren. Daarom heb ik in enkele gevallen al dan niet betwistbare beslissingen moeten nemen over de inhoudelijke categorieën van sommige werken. Er kan worden opgemerkt dat er binnen elke hoofdcategorie enkele categorieën zijn die de overhand hebben, bijvoorbeeld Theologie in de categorie Theologie (3,50% van de 5,65%), of Geneeskunde in de categorie Wetenschappen en Kunsten (10,51% van de 22,26%). Binnen de categorie Recht zijn het voornamelijk de drukken over Staatrecht (2,81% van de 80
5,31%) die de bovenhand halen. Bij de Taal- en letterkunde valt deze eer te beurt aan de categorie Fictie in proza (7,46% van de 17,29%). Bij de geschiedkundige drukken hebben de categorieën Wereldgeschiedenis en Verwante onderwerpen een gedeelde eerste plaats met 16,27% van de 47,80%. Onder Verwante onderwerpen vallen immers de vele Almanachen en Tijdingen die zijn aangekocht.
3.4.5.3. Categorieën volgens veilingcatalogus
T.5.3. Aantal werken per categorie in veilingcatalogus Categorie
Aantal
Percentage
Incunabelen
5
0,56%
Geïllustreerde boeken uit XVI eeuw
13
1,47%
Geïllustreerde boeken uit XVII-XIX eeuw
9
1,02%
Modes, kostuums en uniformen
3
0,34%
Inkomsten, ceremoniële begrafenissen, ...
2
0,23%
Sport
1
0,11%
Gilden, Ambachten
5
0,56%
Schone Kunsten
4
0,45%
Kalligrafie, Schrijfkunst
4
0,45%
Boeksierkunst, Bibliografie
51
5,76%
Bibliofiele edities
22
2,49%
Numismatiek
4
0,45%
Populaire boeken
50
5,65%
Nieuwstijdingen, oude kranten
31
3,50%
Almanakken, Prognosticaties
61
6,89%
Schoolboeken
39
4,41%
Franse, Latijnse, Engelse, Duitse literatuur etc. 38
4,29%
Nederlandse en Vlaamse literatuur
5
0,56%
Liedboeken, Muziek
14
1,58%
Geografie, Cartografie
4
0,45%
Topografie, Geschiedenis
51
5,76%
Geschiedenis van het protestantisme
28
3,16%
en de Nederlanden
10
1,13%
Brabantse Omwenteling
10
1,13%
Zeden en gewoonten
32
3,62%
Botanica, Geneeskunde, Exacte wetenschappen 87
9,83%
Boekbinden, Miniatuuruitgaven
4
0,45%
Geschiedenis en Topografie van Antwerpen
239
Antwerpse drukken
56
Geschiedenis en topografie van België
27,00% 6,33%
81
Onbekend142
3
Totaal
885
0,34% 100,00%
Er zijn nog twee categorieën in de inhoudstafel waaruit het Dotatiefonds geen kavels heeft aangekocht: Ex-Libris en Genealogie, Heraldiek. Op het eerste zicht lijkt de aankooppolitiek van het Dotatiefonds zich redelijk te spreiden over alle verschillende kavels, alleen de categorie Geschiedenis en Topografie van Antwerpen springt er een beetje uit met haar 239 drukken. Niet verwonderlijk als je één van de motieven van het BDF in het achterhoofd houdt: namelijk verhinderen dat dit Antwerpse culturele erfgoed naar het buitenland zou stromen. Op de tweede plaats komt de categorie Botanica, Geneeskunde, Exacte wetenschappen met 87 drukken, waarvan er 71 in Antwerpen gedrukt zijn. Op de derde staan de Almanakken en Prognosticaties met 61 drukken, gevolgd door de Antwerpse drukken met 56 drukken. Deze laatste categorie is een allegaartje qua inhoud, er bevinden zich in deze kavels drukken zowel over recht en literatuur als over wijsbegeerte en theologie. De categorie Populaire boeken komt met 50 boeken op een vijfde plaats. Deze kavels bestaan voornamelijk uit werken over geneeskunde, literatuur en ridderromans.
Valt er uit deze top vijf een algemene tendens af te leiden? Dat er van het Dotatiefonds een beleid uitging om voornamelijk Antwerps typografisch materiaal aan te kopen is ondertussen al wel duidelijk. Ook voor werken die inhoudelijk over Antwerpen gingen bleek er vanuit het Dotatiefonds heel wat interesse (Geschiedenis en Topografie van Antwerpen), maar van deze 239 werken zijn er tevens 220 in Antwerpen gedrukt. Het wordt interessant als we naar de derde en de vijfde plaats gaan kijken: de Almanakken en Prognosticaties en de Populaire boeken. Voor het Dotatiefonds interessant omwille van hun Antwerpse typografie (respectievelijk 60 en 50 van de werken zijn in Antwerpen gedrukt). Maar hieruit blijkt ook dat
Gustave
van
Havre
interesse
toonde
voor
volkscultuur. Almanakken143
en
prognosticaties144 zijn een volks gebruiksvoorwerp bij uitstek. De categorie Populaire boeken spreekt voor zich en behoeft hieromtrent geen verdere uitleg.
143
Boekje met tijdrekenkundige en astronomische opgaven voor een jaar, vergezeld van andere praktische mededelingen en vaak van letterkundig mengelwerk. VAN DALE, 13 de herziene uitgave door Prof. Dr. Guido Geerts en Drs. Ton den Boon. 144 Geschrift dat voorspellingen bevat. VAN DALE, 13de herziene uitgave door Prof. Dr. Guido Geerts en Drs. Ton den Boon
82
Wanneer in de tabel verder gezocht wordt naar werken uit de volkscultuur, zijn er toch nog enkele categorieën die aan dit criterium voldoen. De Nieuwstijdingen en oude kranten (31 drukken), Schoolboeken (39), Liedboeken en Muziek (14) en Gilden en Ambachten (5) zijn daar nog duidelijke voorbeelden van. Verder zijn er nog wel meer volksboeken terug te vinden in de andere categorieën, maar zij vormen geen aparte categorie meer. Een ander onderwerp waar Van Havre duidelijk ook veel aandacht aan besteedde, was alles wat gerelateerd was aan de bibliofilie. Bijvoorbeeld Boeksierkunst en Bibliografie (51 drukken) levert een aanzienlijk aandeel in de collectie, maar ook de categorie Edities voor Bibliofielen heeft 22 drukken in de aangekochte collectie. De categorieën Boekbinden en Miniatuuruitgaven en Kalligrafie en Schrijfkunst hebben slechts elk 4 drukken in de collectie van het Dotatiefonds.
3.4.6. De ouderdom van de werken 3.4.6.1. Uitgaven per eeuw
T.6.1. Uitgaven per eeuw Periode
Aantal
Percentage
Vijftiende eeuw
6
Zestiende eeuw
256
28,93%
Achttiende eeuw
147
16,61%
Negentiende eeuw
163
18,42%
Ongekend
121
13,67%
Totaal
885
100,00%
0,68%
Het aantal uitgaven per eeuw ligt nogal dicht bij elkaar, met enkel de vijftiende eeuw als achterblijver met slechts 6 drukken of 0,68%. Maar het is niet meer dan logisch dat de oudste uitgaven het zeldzaamst zijn, 5 van die 6 uitgaven zijn dan ook incunabelen. In dat opzicht is het dan weer verbazend dat de zestiende-eeuwse uitgaven het talrijkst zijn met 256 drukken of 28,93% van het totaal. Daarna volgt de zeventiende eeuw met 192 werken ofwel 21,69%. De negentiende eeuw heeft een aandeel van 163 uitgaven of 18,42%, op de voet gevolgd door de achttiende eeuw met 163 drukken of 16,61%.
83
Er zijn heel wat uitgaven waarvan het jaartal ongekend is, meerbepaald 121 drukken of een percentage van 13,67%. Daarvan zijn er slechts 18 die niet onder een generieke titel vallen. De problematiek omtrent die generieke titels is in het voorgaande reeds uitgebreid toegelicht; Verder zijn van die 18 resterende uitgaven, 17 die wel onder een verzamelnaam vallen maar niet onder een generieke titel, hiermee worden titels bedoeld als: Caractères d'imprimerie, Beurs te Antwerpen, Verschillende stukken uit de 16e, 17e en 18e eeuw, Estampes pour le Nouvel-An en Beaux-arts en Belgique. Van deze restgroep kan niet met zekerheid de exacte datum gegeven worden, en wordt dus daarom in deze tabel buiten beschouwing gelaten. Er is dus maar één werk waar geen datum van bekend is: het gaat hier om Het Afbeeldsel van het laetste en algemeyn oordeel, gedrukt door Petrus van der Hey.
3.4.6.2. Uitgaven per kwarteeuw
T.6.2. Uitgaven per kwarteeuw Periode
Aantal
Percentage
Tweede kwart vijftiende eeuw
1
0,11%
Derde kwart vijftiende eeuw
0
0,00%
Vierde kwart vijftiende eeuw
5
0,56%
Eerste kwart zestiende eeuw
20
2,26%
Tweede kwart zestiende eeuw
66
7,46%
Derde kwart zestiende eeuw
93
10,51%
Vierde kwart zestiende eeuw
77
8,70%
Eerste kwart zeventiende eeuw
64
7,23%
Tweede kwart zeventiende eeuw
37
4,18%
Derde kwart zeventiende eeuw
48
5,42%
Vierde kwart zeventiende eeuw
43
4,86%
Eerste kwart achttiende eeuw
30
3,39%
Tweede kwart achttiende eeuw
35
3,95%
Derde kwart achttiende eeuw
30
3,39%
Vierde kwart achttiende eeuw
52
5,87%
Eerste kwart negentiende eeuw
32
3,62%
Tweede kwart negentiende eeuw
46
5,20%
Derde kwart negentiende eeuw
73
8,25%
Vierde kwart negentiende eeuw
12
1,36%
Ongekend
121
13,67%
Totaal
885
100,00%
84
Om een gedetailleerder beeld te krijgen van de uitgaven per tijdsperiode, zijn ze hier ingedeeld per kwarteeuw. Als we de 121 ‘ongekende’ uitgaven buiten beschouwing laten, zien we weer een zeer evenwichtige verspreiding over alle periodes, behalve voor de vijftiende eeuw. Onderstaande grafiek illustreert de evolutie van de ouderdom van de uitgaven ten opzichte van het totale aantal.
Grafiek 3.4.6.2.: Uitgaven per kwarteeuw 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10
3e
2e
kw
ar t1 kw 5e E ar 4e t1 kw 5e E ar 1e t1 kw 5e E ar 2e t1 kw 6e E ar 3e t1 kw 6e E ar 4e t1 6 kw eE ar 1e t1 kw 6e E ar 2e t1 kw 7e E ar 3e t1 kw 7e E ar 4e t1 kw 7e E a 1e rt 1 7 kw eE ar 2e t1 kw 8e E ar 3e t1 kw 8e E ar 4e t1 kw 8e E ar 1e t1 kw 8e E ar 2e t1 9 kw eE ar 3e t1 kw 9e E ar 4e t1 kw 9e E ar t1 9e E
0
Percentage Op de X-as bevinden zich de tijdsperiodes per kwart eeuw. Op de Y-as het aantal boeken in de collectie in percenten. Wat reeds duidelijk werd in de tabel, zien we weer in deze grafiek; er is geen tijdsperiode die er noemenswaardig uitspringt. Het derde kwart van de zestiende eeuw is de periode waaruit het grootste aantal drukken komen, 93 in totaal.
3.4.7.: De bibliotheek in formaten
In de kaartcatalogus van het Museum Plantin-Moretus stonden het bibliografisch formaat vaak omschreven in gewone afmetingen, bijvoorbeeld: uit kavel 769, Arithmétique, komt het boek: Instructie om de wijn-roede ende peghelstock te maken daer mede men oock sonder peghelstock terstont meten en weten can de grootte van alle vaten ende tonnen; hoe vele stoopen potten oft pinten de selve inhouden. Tot nudt, dienst, ende voordeel van alle wijn, bier…-vercoopers…nu uit licht ghebracht door Martin vanden Dijcke, meester van Chijfferen…binnen der vermaerder Coopstadt van Antwerpen. Het bibliografisch formaat in de kaartcatalogus geeft hier de aanduiding 15,5 X 9 cm. weer. In de veilingcatalogus echter, 85
staan alle bibliografische formaten in de gangbare aanduidingen. Daarom heb ik daar waar mogelijk, de afmetingen van het Museum Plantin-Moretus geüniformiseerd naar de veilingcatalogus, ter bevordering van de eenheid in de tabellen. Daar waar het veld meer dan één bibliografisch formaat aangeeft, gaat het om een generieke titel waar het eigenlijke formaat niet duidelijk was. Daarom zullen zij in de tabellen onder de noemer overige vallen, om geen verwarring te veroorzaken.
T.7. De bibliotheek in formaten
Formaat
aantal
Percentage
Plano
17
1,92%
Folio
39
4,41%
Kwarto
190
21,47%
Octavo
413
46,67%
Duodecimo
98
11,07%
Kleine formaten
55
6,21%
Overige
74
8,36%
Totaal
885
100,00%
In bovenstaande tabel worden de formaten weergegeven in de volgorde van grootte. Hiervoor heb ik geopteerd om de hoofdcategorieën te gebruiken, omdat een te specifieke categorisering hier weinig relevant is. In de database zitten bijvoorbeeld velden met het formaat 4° oblong of 8° oblong, wat betekent dat de rug of vouw aan de korte zijde is en wordt ook wel liggend formaat genoemd. Deze drukken heb ik onder het gewone octavo- en kwartoformaat gerekend. In de collectie-Van Havre bevinden zich voornamelijk drukken van het formaat octavo, bijna de helft (46,67 %) behoort hiertoe. Daarna zijn er de kwartoformaten die eveneens een aanzienlijk deel van de collectie innemen met 21,47%. De duodecimo’s hebben met hun 98 drukken een aandeel van 11,07 % van het totale aantal drukken, gevolgd door de kleine formaten ( 16°, 18°, 24°, 32° en 64°) met 6,21%. De grote formaten plano en folio vormen het kleinste deel van de collectie met respectievelijk 1,92% en 4,41%. Tenslotte zijn er nog de overige werken, waarvan het formaat van 11 drukken niet geweten is. De andere 63 drukken zijn afkomstig uit kavels met generieke titels en dus onduidelijk welk formaat zij nu juist hebben.
86
3.5. De collectie - Van Havre
De heren Max Rooses en Frans Gittens merkten in hun brief aan het Antwerpse stadsbestuur op dat de aangekochte stukken verdeeld waren over de ganse geveild collectie. Daaruit kan afgeleid worden dat de kavels gekocht door het Dotatiefonds representatief zijn voor de hele verzameling van Gustave van Havre145. Het grootste zwaartepunt in de hele collectie, zowel in het deel van het Dotatiefonds als in de gehele verzameling van Van Havre, zijn de Antverpiesia. Zowel historische studies over Antwerpen, als werken van Antwerpse auteurs en vooral uitgaven van Antwerpse uitgevers, enzovoort, werden door Van Havre verzameld en door het Dotatiefonds aangekocht. Meer dan de helft van de drukken is dan ook in het Nederlands (470 uitgaven), gevolgd door de Franstalige uitgaven (220) en op de derde plaats de Latijnse werken (135). Inhoudelijk komen de geschiedkundige werken op de eerste plaats, gevolgd door de werken over Kunst en Wetenschappen. Ook de Taal-en letterkunde werd niet genegeerd, en dan voornamelijk de fictie in proza. Over de ouderdom van de werken kan gezegd worden dat deze niet relevant lijkt te zijn. Op enkele drukken uit de vijftiende eeuw na lijken alle werken redelijk verspreid over de vier volgende eeuwen, waar het derde kwart van de zestiende eeuw een beetje bovenuitsteekt met 93 exemplaren. Tenslotte kunnen de formaten van belang zijn om tendensen in Van Havre zijn collectie te achterhalen. Maar ook hier leek hij geen belang aan te hechten, aangezien de formaten die het meest voorkwamen in zijn verzameling, ook de meest doorsnee formaten waren, namelijk het octavoformaat (46,67%) en kwartoformaat (21,47%).
145
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905.
87
Besluit “[...] Gustave van Havre was een hartstochtelijk liefhebber van boeken, merkwaardig door hunne schoonheid, hunne zeldzaamheid of hun belang voor Antwerpen. Onophoudelijk was hij op zoek om het een of ander te vinden dat zijn verzameling kon verrijken, de hoge prijzen die hij dikwijls te betalen had, schrikte hem niet af.”146
Met deze woorden omschreven Frans Gittens en Max Rooses de bibliofiel Gustave van Havre in hun brief aan het Antwerpse stadsbestuur. Van Havre leek het prototype van een negentiende-eeuwse bibliofiele verzamelaar. Hij was afkomstig uit een gegoede adellijke familie en zelf was hij als senator en burgemeester van Antwerpen een vooraanstaand figuur in het Antwerpse. Als voorzitter van de ‘Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen’ en met zijn werk Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois bewees hij zijn oprechte interesse voor het bibliofiele boek. Uit het eerste hoofdstuk bleek dat de negentiende eeuw de eeuw van de bibliofiele verzamelaar was. Door politiek-religieuze ontwikkelingen werd aan het begin van de negentiende eeuw de boekenmarkt overspoeld met zeldzame drukken die voorheen tot het ‘statische boekenbezit’ werd gerekend, dit wil zeggen, boeken die aan de boekenmarkt onttrokken waren. Voor de bibliofiele verzamelaar was dit een uitgelezen kans om koopjes te doen. Maar de periode van overvloed op de antiquarische boekenmarkt was slechts van korte duur. Door het stijgende aantal verzamelaars rezen al snel de prijzen de pan uit. Er ontsloten zich nieuwe verzamelgebieden door correcte en uitgebreide bibliografische catalogi uit te brengen. De negentiende-eeuwse antiquarische boekenmarkt was echter onderhevig aan fluctuaties en de prijzen verschilden van land tot land. Wanneer de verschillende landen apart onder de loep genomen werden genomen, kan als snel opgemerkt worden dat in elk land een bepaalde revolutie een breuk betekende in het te verzamelen corpus. De Franse Revolutie betekende voor Frankrijk een ruimer boekenaanbod, de Belgische Revolutie zorgde voor een stimulans in de zoektocht naar cultureel patrimonium en in Nederland was dat de Reformatie, waarmee Nederland de langste traditie van het verzamelen van boeken heeft. In Duitsland had Engelsing het over de ‘burgerlijke leesrevolutie’, de bevolking revolteerden volgens Engelsing door hun lectuur aan
146
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905
88
te passen. Later duidde deze term op de algemene uitbreiding van het lezend publiek. In Groot-Brittannië tenslotte zou de Roxburghe-veiling, met als hoogtepunt de Boccaccio’s Decamerone, een eeuw van bibliomanie aankondigen die tot op het einde van de negentiende eeuw zou duren. Kan Gustave van Havre echter tot de bibliomane verzamelaars gerekend worden? Niet als de definities uit het eerste hoofdstuk gehanteerd worden. Van Havre leek voornamelijk geïnteresseerd te zijn in Antverpiensia, boeken over en boeken uit Antwerpen. Het was vooral het inhoudelijke dat zijn aandacht trok, wat uiteraard niet betekende dat er zich geen zeldzaamheden in zijn collectie bevonden. Integendeel, de Latijnse vertaling van Anna Bijns (Vorsterman 1529) was een zeldzaam exemplaar uit zijn bezit, net zoals de Vorstelijke warande der dieren van Joost van den Vondel uit 1617, of de eerste geïllustreerde editie van Don Quichot (Verdussen,1633). Zijn collectie herbergde veel zeldzame en kostbare exemplaren. Maar naast die unieke drukken ging zijn interesse uit naar werken uit de volkscultuur. Almanakken, prognosticaties, oude kranten, populaire boeken en volksboeken van allerlei aard, voornamelijk van Antwerpse typografie, maakten een groot deel uit van zijn verzameling. Van Havre stelde tijdens zijn leven zijn bibliotheek ook ter beschikking voor onderzoekers, iets wat weinig bibliomane verzamelaars zouden toelaten. Dankzij de vele ijverige particuliere verzamelaars uit de negentiende eeuw zijn onze openbare bibliotheken vandaag zo omvangrijk van collecties. Zij hebben ervoor gezorgd dat vele oude handschriften en drukken op een goede manier bewaard zijn gebleven. Wanneer zij overleden, konden deze privé-bibliotheken, al dan niet en bloc gekocht worden door de Belgische staat. Zo verging het ook de bibliotheek van Gustave van Havre. Na zijn dood ging zijn collectie over op zijn erfgenamen, die besloten om ze te laten veilen in Amsterdam. Een onmiskenbare schat van Antwerps cultureel erfgoed dreigde over te gaan in buitenlandse handen. Hier moest een stokje voor gestoken worden, en dat gebeurde door de oprichting van Dotatiefonds. Door een uitstekende samenwerking van publiek-privaat mecenaat heeft men kunnen voorkomen dat een aanzienlijk deel van die zeldzame werken in particuliere of buitenlandse handen zou vallen. Integendeel, dankzij het Bestendig Dotatiefonds kunnen vandaag al deze kostbare werken geconsulteerd worden in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en het Museum Plantin-Moretus. De veiling-Van Havre en de oprichting van het Bestendig Dotatiefonds is daarmee een uitstekend voorbeeld van datgene wat Jan Pauwels “The shift from private to public book collecting” noemt147. Hiermee wordt de overgang 147
PAUWELS, Jan, ‘The shift from Private to Public Book Collecting and the Rise of Netherlandic Philology in Belgium (1830-1880), European Studies, ed. J. Leerssen, Amsterdam, Rodopi, 2007
89
bedoeld van private boekencollecties naar openbaar toegankelijke instellingen doorheen de negentiende eeuw. De Belgische staat speelde een actieve rol in de zoektocht naar verspreid cultureel erfgoed en de aankoop ervan, dit om het nieuwe landje een nationaal verleden aan te meten. Tijdens de veiling-Van Havre in 1905 leek het verkrijgen van subsidies echter moeizamer te verlopen. De uiteindelijke 12000 frank die het Dotatiefonds van het Stadsbestuur kreeg, diende aangevuld te worden met privaat mecenaat. Het resultaat is bekend: het Dotatiefonds heeft kunnen verhinderen dat belangrijk Antwerps gedrukt erfgoed weg is gestroomd en dat het zich sindsdien in de rekken van Antwerpse openbaar toegankelijke instellingen bevindt. In mijn zoektocht naar de huidige standplaatsen van de aangekochte exemplaren, ben ik met verschillende problemen geconfronteerd geweest. De generieke titels in de veilingcatalogus zijn daarbij de voornaamste moeilijkheid. Voor het Museum Plantin-Moretus betekende dit dat een aantal exemplaren niet meer op te sporen zijn. De beknopte informatie in het inkomboek kon mij ook niet verder helpen. Ook in het Prentenkabinet vond ik geen van die titels terug. In totaal zouden 1077 exemplaren aangekocht moeten zijn, waarvan ik 825 op hun huidige standplaatsen heb kunnen terugvinden. In het stadsarchief is echter kavel nummer 613 teruggevonden148. Het gaat hier om een correspondentie tussen Thomas Frognall Dibdin en Verachter die verzeild was geraakt in een map betreffende een medaille-uitreiking door Verachter aan Koningin Victoria. Dibdin diende hier als tussenpersoon en zo is deze correspondentie in het Antwerpse Stadsarchief verzeild geraakt. Daarom zou het interessant kunnen zijn om in het Stadsarchief de zoektocht verder te zetten. Maar ik acht de kans klein om hier nog vele exemplaren terug te vinden. Er kunnen immers nog vele andere oorzaken zijn die ervoor zorgden dat de overige exemplaren onvindbaar zijn. Het ruilen van werken is daar een voorbeeld van. Misschien hadden de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en het Museum Plantin-Moretus in het verleden exemplaren uit de collectie geruild tegen andere werken. Exemplaren kunnen ook verloren geraakt zijn, of beschadigd. Een andere hypothese is dat de ontbrekende werken misschien hun weg nog niet gevonden hebben tot in de openbare collecties en in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en het Museum PlantinMoretus liggen te wachten tot ze een vaste standplaats krijgen. Het terugvinden van de onbekende exemplaren uit de kavels met generieke titels in het Museum Plantin-Moretus, vormt nog een groter probleem. Hiervan kan men slechts hopen dat
148
DELSAERDT, Pierre, ‘Bibliophily and Public-Private Partnership: the library of Gustave van Havre (181792) and its afterlife in Antwerp libraries’, Books on the move. Tracking Copies through Collections and the Book Trade., ed. Robin Myers, Michael Harris, Giles Mandelbrote, 2007,Londen, p. 147
90
er in het Museum Plantin-Moretus nog archiefmateriaal van het Bestendig Dotatiefonds opduikt om de rest van de kavels te kunnen achterhalen.
Als algemene eindbeschouwing kan je wel stellen dat de oprichting van het Bestendig Dotatie van een onmiskenbaar belang was voor de Antwerpse openbare bibliotheken. Door de voortdurende goede verstandhouding tussen publiek en privaat mecenaat, is zij tot op de dag van vandaag in staat om de Antwerpse instellingen de verrijken met belangrijke aanwinsten.
91
Bibliografie A. BRONNEN IN HANDSCHRIFTEN Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Archief Bibliotheekadministratie: Stamboek Archief Bestendig Dotatiefonds: doos 1:
Antwerpen, Stadsbibliotheek, Archief Bestendig Dotatiefonds, doos 1 : Brief van Max Rooses en Frans Gittens aan burgemeester en schepenen van Stad Antwerpen, 20 december 1905
Museum Plantin-Moretus Archief Bibliotheekadministratie: Inkomboek Leeszaal: Kaartcatalogus Heemkundige Kring Jan Vleminck, Vaartdijk 87, B-2110 Wijnegem Correspondentie Gustave van Havre Persoonlijke catalogi van Gustave van Havre
B. GEDRUKTE BRONNEN Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
Archief Bestendig Dotatiefonds: doos 1: Facturen van het antiquariaat Frederik Muller aan Stadsbibliotheek Antwerpen en Museum PlantinMoretus 1905-1924 Verslagen van het Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum PlantinMoretus
1905 Bibliothèque Chev. Gust. Van Havre d’Anvers. Vente de livres à Amsterdam chez Frederik Muller & Cie, 11-15 déc. 1905. Amsterdam, Frederik Muller, 1905 Manuscrits provenant des collections: Chev. M.P. Smissaert, Chev. Gust. van Havre, - Chev. P.H. de la Court, Baron v.d. Bogaerde au château de Heeswijk. La vente aura lieu mardi 3 avril, 1906, Amsterdam, Frederik Muller & Co, 1906, 164 p.
C. SECUNDAIRE LITERATUUR "About types, books and prints": didactic brochure for the Plantin-Moretus Museum and City Prints Gallery, Antwerp, Museum Plantin-Moretus, 1989 BASBANES, Nicholas A., A Gentle Madness, Bibliophiles, Bibliomanes, and the Eternal Passion for Books, New York, Henry Holt and Compagny, 1995 BAUW, de, Kris, SWINNEN, Kris, THYS, Hadewych, Antwerpse drukken in het Spaans uit de 16de en 17de eeuw, Antwerpen, Stadsbibliotheek: Nottebohmzaal, 1989 BELL, Bill, e.a., Across boundaries: the book in culture and commerce, Winchester, St-Paul’s Bibliographies, 2000
92
Bestendig Dotatiefonds voor Stadsbibliotheek en Museum Plantin-Moretus, 1959 = Fonds de dotation permanent en faveur de la Bibliothèque de la ville et du Musée Plantin-Moretus, 1959, Antwerpen, Bestendig Dotatiefonds ten voordele van de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus, 1959 BIEMANS, Jos, KUITERT, Lisa, VERKRUIJSSE, Piet, Boek & letter: boekwetenschappelijke bijdragen ter gelegenheid van het afscheid van prof. dr. Frans A. Janssen als hoogleraar in de boek- en bibliotheekgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, Amsterdam, Buitenkant, 2004 BOCK, de, Eugène, Het Nederlandse boek: overzicht van zijn geschiedenis, Brussel, Vereeniging ter bervordering van het Vlaamsche Boekwezen, 1939 BOM, de, Emmanuel, POTTMEYER, Hendrik, Bibliographie van Max Rooses, Den Haag, Nijhoff, 1915 BOM, de, Emmanuel, Het leven van Max Rooses, Schooten, Lombaerts, 1939 BRAECKMAN, Emile M., NAVE, de, Francine, Protestantse drukken en prenten uit de hervormingstijd te Antwerpen: catalogus, Antwerpen, 1985 BRANDEN, van den, Frans Jos, Geschiedenis der Stadsbibliotheek van Antwerpen, Antwerpen, Buschmann, 1908 BRONGERS, J.-A., Abecedarium voor de boekensneuper: rondgang door de boekenwereld, Amersfoort, Bekking, 1989 BRUNET, J.C., Manuel du libraire et de l’amateur de livres,, Parijs, 1865 BRUNET, P.G., La bibliomanie en 1882, Brussel, Gay, 1883 BÜCH, Boudewijn, Bibliotheken,Amsterdam, De Arbeiderspers, 1984 C. BERKVENS-STEVELINCK, ‘L’apport de Prosper Marchand au ‘système des libraires de Paris’’, in: De Gulden Passer, 56 (1978), p. 21-63. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, ‘Interview met prof. dr. B. van Selm’, in Nieuw letterkundig magazijn, 9 (1991), nr. 1 (juli), p. 2-3. CONNEL, Philip, ‘Bibliomania: Book Collecting, Cultural Politics, and the Rise of Literary Heritage in Romantic Britain’, Representations, No. 71 (zomer 2000), p. 24-47. CORSTEN, Severin, e.a., Lexicon des gesamten Buchwesens, Stuttgart, Anton Hiersemann Verlag, 1985. COUVREUR, Walter, ‘Frederik Verachter, Antwerps stadsbibliothekaris en –archivaris (1797-1870), Antwerpen. Tijdschrift van de stad Antwerpen, 19 april 1973, p. 44-60. DARNTON, R., The Kiss of Lamourette: Reflections in Cultural History, London, Faber and Faber, 1990. DELFT, van, Marieke, Bibliopolis: Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland, Zwolle, Waanders, 2003 DELFT, Marieke, Van e.a. New Perspectives in Book History, contributions from the low countries, Zutphen, 2006. DELSAERT, Pierre, Boekgeschiedenis in Vlaanderen: nieuwe instrumenten en benaderingen: contactforum, 28 november 2003, Brussel, Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, 2003. DELSAERDT, Pierre, ‘Bibliophily and Public-Private Partnership: the library of Gustave van Havre (1817-92) and its afterlife in Antwerp libraries’, Books on the move. Tracking Copies through Collections and the Book Trade., ed. Robin Myers, Michael Harris, Giles Mandelbrote, 2007,Londen, p.133-151. DELSAERDT, Pierre, ‘Boeken, kopers, verkopers. Een relationele databank voor de historische analyse van boeveilingcatalogi’, eindverhandeling bijzonder licenciaat in de Informatie- en Bibliotheekwetenschap, 1993.
93
De wereld van het boek in de negentiende eeuw, Den Haag, Werkgroep negentiende eeuw, 1996. DEWULF, Marleen, MONTEYNE, Martine, VANDAMME, Ludo, Oude drukken, dode letter? De vele gezichten van het oude boek, Brugge, Erfgoedcel Brugge, 2002. DIBDIN, Thomas Frognall, Bibliomania, or Bookmadness, Londen, Chatto, 1876. DONGELMANS, B.P.M., Van Alkmaar tot Zwijndrecht: alfabet van boekverkopers, drukkers en uitgevers in Noord-Nederland, 1801-1850 , Amsterdam, Stichting Neerlandistiek, 1988. EISENSTEIN, E., The printing press as an agent of change, Cambridge University Press, 1979. ENGELSING, R., Der Bürger als Leser: Lesergeschichte in Deutschland 1500 bis 1800, Stuttgart, Metzler, 1974. EVERS, Gerrit Albert, Nederlandse bibliographie van boek- en bibliotheekwezen, Utrecht, Oosthoek, 1913. FOUCHE, Pascal, PECHOIN, Daniel, e.a., Dictionnaire encyclopédique du livre, Parijs, Cercle de la librairie, 2002. GOETHALS, M.S.V., Histoire généalogique de la famille van Havre, extraite du dictionnaire généalogique et heraldique des familles de Nobles de Belgique, Bruxelles, Imprimerie de Polack-Duvivier, 1850. GOINGA, van, Hannie, Alom te bekomen: veranderingen in de boekindustrie in de Republiek, 1720-1800, Amsterdam, Buitenkant, 1999. GOOVAERTS, Alphonse, La famille van Havre, histoire et généalogie, Anvers, Imprimerie Guil.van Merlen, 1882, Tome I Génealogie, Tome II Documents. HOFTIJZER, Paul en Otto LANKHORST, Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek. een historiografische en bibliografische handleiding, Den Haag, SDU, 2000. HUNT, Arnold, ‘Private libraries in the age of bibliomania’, The Cambridge history of libraries in Britain and Ireland, volume II 1640-1850, Cambridge, Cambridge University Press, 2006. JENNINGS, Roger, Alles over Microsoft Access 2002, Amsterdam, 2001. KEIJSPER, “Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld”, De negentiende eeuw, nr. 3-4, december 2000. KEYSER, Marja, e.a., Frederik Muller (1817-1881), leven en werken, Zutphen, Walburg Pers, 1996. KEYSER, Marja, Frederik Muller, 1817-1881: pionier in het boekenvak: tentoonstelling ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, 19 april tot en met 21 juni 1996, Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1996. KEYSER, Marja, Frederik Muller en de oude boekhandel, of: Hoe maakt een antiquaar tijd om te genieten, Amsterdam, Antiquariaat Brinkman, 1994 KRONENBERG, Maria-Elisabeth, Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd, Amsterdam, Van Kampen, 1948. Kroniek van het gedrukte boek in de Nederlanden, Brussel, Hanselaer, 2005. LAMMERS, Ko en Joachim van ZOELEN, Access 2003, Easy Computing, 2004 LERNOUT, Geert, Een beknopte geschiedenis van het boek, Antwerpen, Meulenhoff, 2004 LISSENS, J. Paul,e.a., De Nottebohmzaal: boek en mecenaat, Publicatie bij de gelijknamige tentoostelling 8 mei tot 1 augustus 1993, Antwerpen, Stadsbibliotheek, 1993.
94
LISSENS, J.Paul, Emmanuel de Bom, stadsbibliothecaris, Antwerpen, Publicatie bij de gelijknamige tentoonstelling, 2003. MEULEN, van der, R., Over de liefhebberij voor boeken, voornamelijk met het oog op het boek vóór onze dagen, Leiden, Sijthoff, 1896. NAVE, de, Francine, De Moretussen en de Antwerpse boekgeschiedenis van de 17de en 18de eeuw, Antwerpen, Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen, 1993. PAEPE, Jean-Luc, Raindorf-Gérard, Christiane, Le Parlement belge, 1831-1894, Données biographiques, Bruxelles, Académie Royale de Belgique, 1996. PAUWELS, Jan, Gheprint tAntwerpen: het boek in Antwerpen van de vijftiende tot de twintigste eeuw, Kapellen, Pelckmans, 2004. PAUWELS, Jan, ‘The shift from Private to Public Book Collecting and the Rise of Netherlandic Philology in Belgium (1830-1880), European Studies, ed. J. Leerssen, Amsterdam, Rodopi, 2007. PAUWELS, Jan, e.a. In de ban van boeken. Grote verzamelaars uit de negentiende eeuw in de Koninklijke Bibliotheek van België, tentoonstellingscatalogus, Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 2008. PAUWELS-KEIRENS, Hilda, De catalogusregels in de Stadsbibliotheek van Antwerpen toegepast op de daar aanwezige veilingcatalogussen, Antwerpen, eindverhandeling Stedelijke Technische Leergangen voor Bibliotheekwezen, 1964. PEARSON, David, ‘Private libraries and the collecting instinct’ The Cambridge history of libraries in Britain and Ireland, volume II 1640-1850, Cambridge, Cambridge University Press, 2006. Portret van M. Rudelsheim, E. de Bom, F. Buyens, F. Gittens, G. Buschmann, allen verbonden aan de Stadbibliotheek van Antwerpen, Antwerpen, s.n., 1906. RICCI, Seymour de, English Collectors of Books & Manuscripts, 1530-1930, and their Marks of Ownership, Bloomington, Indiana University Press, 1960. SELM, Bert van, Inzichten en Vergezichten. Zes beschouwingen over het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel, Amsterdam, De Buitenkant, 1992. SCHMOOK, Ger, ‘XL jaar Antwerps maecenaat’, De Gulden Passer, -28, (1950), blz. 57-70. SLOOTMAEKERS, G., Bronnen tot de geschiedenis van de Stadsbibliotheek te Antwerpen, Antwerpen, eindverhandeling Stedelijke Technische Leergangen voor Bibliotheekwezen, 1947. SOMERS, Marc, Max Rooses, 1839-1914, liberaal in de Vlaamse cultuurwereld, Gent, RUG, 1975. TICHELEN, van, P., Bibliografie van en over Emmanuel de Bom, Antwerpen, De Sikkel, 1947. TYS, Felicitas, Antwerpse drukken, 1815 - 1830: proeve van bibliografie, Antwerpen, eindverhandeling Stedelijke Technische Leergangen voor Bibliotheekwezen, 1957. Tijdschrift voor Boek-en Bibliotheekwezen; onder redactie van Emm. De Bom, Antwerpen-Gent, De Nederlandsche Boekhandel I (1903) - IX (1911). VANDAMME, Ludo (red.), The Founding Fathers. Het bibliotheeklandschap in Brugge omstreeks 1800, Brugge, Uitgeverij Van de Wiele, 2004. Van Stadsbibliotheek Antwerpen naar Vlaamse Erfgoedbibliotheek...: eindrapport, Antwerpen, Stadsbibliotheek Antwerpen, 2002.
95
VERMEESCH, V., Emmanuel De Bom: bibliothecaris van de stadsbibliotheek van Antwerpen (1868-1953), Antwerpen, eindverhandeling Stedelijke Technische Leergangen voor Bibliotheeken Documentatiewetenschappen, 1995. VERTESSEN, I., ‘Prospecties op het terrein van de bibliografie van de Antwerpse drukken’, De Gulden Passer, -31 (1953) p. 230-241 VIARDOT, “Les nouvelles bibliophilies”, uit CHARTIER, Roger (ed.) en H.J., MARTIN, Histoire de l’édition française deel III, Parijs, 1982-1986 Vijf eeuwen Stadsbibliotheek Antwerpen, 1481-1981, [Tentoonstelling] [Antwerpen, 1985, 4] Antwerpen, Stadsbibliotheek: Nottebohmzaal, 1985. VOET, L., Het Bestendig Dotatiefonds voor Stadsbibliotheek en Museum Plantin-Moretus; kanttekeningen bij een tentoonstelling in het StedelijkPrentenkabinet. Antwerpen, 1970. VOET, L., NAVE, de, F., Museum Plantin-Moretus Antwerpen, Gent, Ludion, 1995. VOET, L., Het Museum Plantin-Moretus honderd jaar, Antwerpen, Stadsbestuur, 1976. VOET, L., “'Vereeniging der Antwerpsche bibliophielen' honderd jaar 1877-1977”, De Gulden Passer, -56 (1978), p. 8-20. VRIEZE, de, Fr., ‘De Nederlandse boek-en bibliotheekterminologie’, De gulden passer, -39 (1961), p.274-287 WILLEKENS, Paul, De algemene repertoria van oude drukken uit de Nederlanden: een kritisch onderzoek vanuit het standpunt van de gebruiker, Antwerpen, eindverhandeling Stedelijke Technische Leergangen voor Bibliotheekwezen, 1991. Zichtbaar zeldzaam: hoogtepunten uit de Antwerpse Stadsbibliotheek = Zichtbaar zeldzaam: highlights from Antwerp's City Library, Antwerpen, Stadsbibliotheek: Nottebohmzaal, 2005. 700 jaar familie van Havre, tentoonstellingscatalogus, Wijnegem: Heemkundige Kring Jan Vleminck, 2004 www.bibliopolis.nl www.stadsbibliotheek.antwerpen.be www.kb.nl/stcn www.stcv.be
96
Bijlage 1: Alle werken aangekocht op veiling-Van Havre 1. Een corte adhortatie oft vermaninge des alder duerluchtichs te Conincx van Hogarien en Bremen, onbekend, J. Grapheus, 1529, Antwerpen, MPM R 3.14 2. Het Afbeeldsel van het laetste en algemeyn oordeel, met de wonderbare ingrouwzame teekens Alsmede de Doodstrijd van Enoch en Elias en meer andere Tragediën, onbekend, Petrus van der Hey, onbekend, Antwerpen, MPM R 3.14 3. Emblematvm Libellvs, Alciatus Andreas, Christiani Wecheli, 1535, Parijs, MPM R 27.25 4. Summa Angelica de casibus consiencie, Angelus de Clavasio, Martinem Flach, 1491, onbekend, MPM R 27.25 5. Annonces de médécins ou de charlatans de passage à Anvers, rédigées en Néerlandais, elles citent toutes les maladies que le docteur peut guérir et donnent l’adresse de la maison où le maitre est descendu, onbekend, onbekend, 1550, Antwerpen, MPM R 27.25 6. Cosmographie oft Beschrijvinghe der gheheelder Werelt van Petrus Apianus / derde werf ghecorrigeert van Gemma Frisio Mathematicien ende Doctoor in Medicinen. Metten Zeecompasse ende anderen boecxkens bij den selve Gemma daer toegedaen, Apianus (Petrus), J. Verwithaghen, 1561, Antwerpen, MPM A 2049 7. Het argument van het Spel van Sinnen dat men ter eeren van de eerweerdighe moeder Gods, onbekend, Adriaen Huybrecht, 1587, Antwerpen, MPM R 50.43 8. S.Augustijns hantboecxken van der aenscouwinghen Christi., Anthonium van Hemert, Cock Simon, 1448, Antwerpen, MPM A 2562 9. Warachtighe Beschrijvinghe vant leven ende glorioos martirie der Doorluchtiger ende catholijcker Princesse Maria Stuart / Coninghinne van Schotlandt., Bernaerts, Jansz. Jan,Weduwe van Guillaume van Parijs, 1589, Antwerpen, MPM R 3.18 10. De Bibel wederom met grooter nersticheyt oversien, Alexander Blanckart, Jaspar Gennep, 1548, onbekend, MPM 39.2
van
11. Den Bijbel met groter neersticheyt ghecorrigeert / en op die canten geset den ouderdom der werelt / en hoe lange die gheschiedenissen en historien der Bybelen / elck int fine voor Christus gheboorte geweest sijn / en daer bi vergadert uit Fasciculus temporu / et int die Cronike van alder werelt, onbekend, Jacob van Liesvelt,1542, Antwerpen, MPM 7.10 (A 3162) 12. Libellus Compendiariam tum virtutis a dipiscendae tum literarum parandarum rationem perdoces bene beateq; vivere cupienti aprimis utilis, authore Nicolao Brotio Duacensi, Adjecta sunt ab eode carmina, facile studenti. Juri modu tradentia., Brontius (Nic.), Simon Cock, 1561, Antwerpen, MPM R. 7.10 (A 3162) 13. Cantique sur la Comedie de la Reine Ester jouée par les jouvencelles de Pierre Goossens. Me de l’Escole nommée Diligence à Anvers, en la Rue dict Langhe-nieustraet, le 10 de juin 1584, onbekend, onbekend, 1584, onbekend, MPM R 37.4 97
14. Nouvel A.B.C. par Jasper de Crayer Ghetrouwelyck ghesneden naer den Autheurs teekeningen door Christoffel Jeghers haut-plaetsnyder ende Boeck drucker., Crayer (Gasp. de), Godtgaf Verhulst, 1641, Antwerpen, MPM R 50.21 15. Nouvel Alphabet Inventé & mis en lumière par Jaspar de Craeyner, Crayer (Gasp. de), Jacobus de Bodt, 1676, Antwerpen, MPM R 50.22 16. Explicunt synonima Ysidori de homine et ratione en colloquis peccatoris & crucifixi, Ysidorus, Gerardum Leen, 1487, Antwerpen, MPM R 47.1 17. Amorum Emblemata figures aeneis incisa studio Othonis Vaeni… Emblemes of Love with verses in Latin, English, and Italian., Venius (Vaenius), (Otto), Herici Swingenii, 1608, Antwerpen, MPM R 48.32 18. Introduction à la vie dévote par François de Sales Eveque de Genève. Dernière édition. En laquelle le tout a esté reveu, corrigé & augmenté d'un traicté intitulé Advertissement aux confesseurs, par le mesme Autheur, Sales (Franciscus de), Baltazar Bellere, 1616, Doornik, MPM B 2334 19. Discours et histoire véritable des navigations, pregrinations et voyages, faicts en la Turquie par Nicolas de Nicolay daulphinois, Seigneur d' Arfeuille. Avec plusieurs…..histories. Plus les figures au naturel tant d' hommes que de femmes…. Revue & augmenté….., Nicolay (Nicolas de), Arnout s'Coninx, 1586, Antwerpen, MPM A 3177 20. Dat geheel nieuwe Testament ons Heeren Jesu Christi. Ut die Latijnsce en Griecsche sprake….. In gemeyne duytsche overghesed…., Onbekend, Jan Batman, 1542, Antwerpen, MPM A 33342 21. Le nouveau Testament de nostre seigneur Jesu Christ…..nouvellement imprimé avec les figures des Actes des apostres & de l' Apocalypse. Item icy sont adjoustées les Epistres du vieil Testament qon chante en l' eglise au long de l'année, onbekend, Guillaume Dumont (van den Berghe), 1538, Antwerpen, MPM R 61.2 I-II 22. Novum Jesu Christi Testamentum, onbekend, J. Steelsius, 1562, Antwerpen, MPM A 2613 23. Confessie catholicae fidei christiana: vel potius explicatio quaedam confessionis, in Synodo Petricoviensi à patribus provinciarum Gnesnensis et Leopoliensis in negro Poloniae factae Anno domini M.D.LI. Auctore R.D. Stanislas Hosio…..Opus….& multis locis….aucta, cura….. Henrici Dunghen….., Hosius (Stan.), J. Steelsius, 1563, Antwerpen, MPM A 3033 24. Christelycke ende seer noodelycke huysoeffeninghe voor de God vreesende huysvaders ende ouders met haren kinderen in de ghesinnen daechlyckx in desen periculoosen tijt te houden. Ghestelt door de Predicanten van de christelycke gemeynte der Confessie van Ausborch tot Antwerpen, onbekend, onbekend, 1567, Antwerpen, MPM R 49.28 25. De Psalter des Conincliken Propheet Davids/ Nae de Hebreeusche waerheyt ouergesedt eerst int Latijn. N. Ja Capen/ als hi in die universiteyt van Louen openbaer Leser was der Hebreeuser sprake/ den oprechte claren sin met breeder woorde verclarende. En voorts tot 98
gemeyne prostite in duytsche gheprent.Ite hier is by geset Sint Athanau boecxke va Johanes Reuchlin wt den Griecsche iut Latijn ouergheset/ Intwelcke verhaelt wordt waer toe elcke Psalm dyenende is. Ite tboec Ecclesiastes va den voorscreue campen wt gheleyt, onbekend, Marie Ancxt, 1548, Antwerpen, MPM R 22.30 26. Comaediae, Terence (P.), Martini Caesaris, 1537, Antwerpen, MPM A 3511 27. Den Psalter des Coninclijcken Propheet Davids/ Na die Hebreeusche waerheyt over gheset eerst in Latijn doer M. Jan Campen/ als hy int Universiteyt va Loven openbaer Leser was der Hebreeuscher sprake/ den oprechten claren sin met breeder woorde verclarende. En voorts tot ghemeynen profyte in duytsche geprent. Item hier is by gheset S. Athanasius boecxke/ va Joannes Reuchlin uiten Griecsche int Latijn overgheset/ Int welc (ver)haelt wort waer toe elchen psalm dienende is. Item tboeck Ecclesiastes vande voors. Campen uitgheleyt, Campen, Jan (vertaling), Jan Cock, 1534, Antwerpen, MPM R 5.36 28. Ad illustrissimu(m) principe Philippu(m): archiducem Austrie: duce Burgundie etcetera.de triu(m)phali p(er)fectione Hispaniensi: deque foelici eiusdem in patriam reditu gratulatorius panegyricus: in quo obiter no pauca de laudibus ipsius ac maiorum eius. Conscriptus ac eide principe exhibitus a Desyderio Erasmo Roterodamo canonico ordinis divi Aurelii Augustini; il. Prin. Philipio reduci Homerocenton, Erasmus, Desiderius, Thierry Martens, 1504, Antwerpen, MPM R 13.4 30. L' Evangile S. Iean., onbekend, Jacob Mesens, 1667, Antwerpen, MPM R 6.32 31. Tractatus super quattor novissimis, Denijse, Nicolaus, Henrico eckert Homberch, 1519, Antwerpen, MPM R 3.45 32. Dictionarium Latinogermanium ex optimis latinae linguae scriptorie concinnatum. Accesserunt nomina Locorum & Amnium, & alia quaedam …… Petro Dasypodio Autore Recognitum & locupletatum….., Dasypodius, (P.), Typ. Aeg. Diesthemii, 1546, onbekend, MPM A 2973 33. Ordonnancie en statuyt va onsen ghenadighen heere den Keysere opte fortificacie ende stercmakinghe van sijnder K. Ma. Stadt van Antwerpen/ gepubliceert binnen der selver stadt/ opten xviij dach van Augusto Anno M.D. en tweenveertich, onbekend, Marten Nuyts, 1542, Antwerpen, MPM R 4.11 34. Placard sur la monnaie, en hollandais, onbekend, Guillaume van Parijs, 1581, Antwerpen, MPM A 76 (13) 35. Reynaert den Vos ofte het oordeel der dieren. In het welk door Koning Lion…..de schalkheyd van Reynaert den Vos word ondersocht en geoordeelt……, onbekend, onbekend, 1700, Antwerpen, MPM R 54.2 Salle Imp. Anv. 177 36. Receuil au vray de l'assasinat commis en la personne du tres illustre Prince, Monseigneur le Prince d'Orange, Conte de Nassau, Marquis de la Vere, & c. par Iean Iaucequi Espaignol. Ensemble les Copies des Papiers trouvez sur l' Assasinnateur, les depositions des criminels, lettres d'Anastro, & du Prince de Parme, P. De Villiers, Christoffel Plantin, 1582, Antwerpen, MPM R 11.23
99
37. Dye Cronycke van Zeelandt, Reygersbergh, (J. van), Weduwe van Henrick Peetersen, 1551, Antwerpen, MPM B 3534 38. Rekeninghe van de vj vij ende viijste honderste penninghen in Brabant gheconsenteert, onbekend, A. Thielens, 1588, Antwerpen, MPM R 10.43 39. Oratio de usu eloquentae in obeundis muneribus publicis, habita lovenij in disputationibus (ut uocant) quodlibeticis à Iacobo Volcardo Bergensi, Volcardus, Jacobus, Hillenius, Michael, 1526, Antwerpen, MPM R 13.33 40. Les oeuvres de Virgilius Maro prince des poetes latins Traduites de Latin en François: Les Bucoliques & Georgiques per C1.M.&R le Blanc. Les douze livres de l'Eneide per Loys des Masures: avec un treizuème livre de Maphaeus. Ensemble les Epigraphes de Virgile nouvellement traduits par F.D. Mouchault. Le tout…reveu….(Texte françois & latin en regard), Virgile, Gregoire Humbe, 1581, Antwerpen, MPM R 51.8 41. Anabion sive Lazarus redivivus, Comoedia nova & sacra; Joanne Sapido selestadiensi Autore, Sapidus (Joan), J. Steelsius, 1515, Antwerpen, MPM R 49.11 42. Le printemps d'Yver: Contenant cinq Histoires, discourues par cinq iouenées, en une noble compagnie, au chasteau du Printemps: Par Iaques Yver, seigneur de Plaisance, & de la Bigottriac, gentilhome Poictevin, Yver, Jacques, Silvius, Willem, 1573, Antwerpen, MPM R 5.33 43. Nouvel A.B.C. par César de Troigney, Troigney (César de), Arnoudt van Brakel, 1671, Antwerpen, MPM R 50.20 (132) 44. Fons vitae, ex quo scaturiunt suavissimae cosolatiques, adflictis metibus in primis necessariae, ne in adversitate & dolore protinus animum despondeant, onbekend, Martini Caesaris, 1533, Antwerpen, MPM R 51.18 45. Le Trésor de vertu auquel sont continues les plus nobles sentences et meilleurs enseignement des principaux anciens. Autheurs et Philisophes…..pour instruire la jeunesse, P. Frédéhan, J. Beller, 1560, Antwerpen, MPM R 51.19 46. Historisch onderzoek naer den oorsprong en den waren naem der openbare plaetsen en andere oudheden van de stad Antwerpen (van stadswege uitgegeven). Willems, J(an) F., Petrus van der Hey, 1828, Antwerpen, MPM BM 31.019 47. Memorabilis conflagratio templi Divae Mariae Antverpien heroico versa velut ob oculos posita, Grapheus, Cornelius, J. Grapheus, 1534, Antwerpen, MPM R 3.25 48. Uytvinghe van de nieuwe instructie van het italiaens boeck-houden op avontuer ter zee verdeylt in twee tomen in een gebonden…..hermaect ende verbetert door J.B.P. De Andriessens…., Andriessens (de) (J.B.P.), Joannes Baptista vande Cruys, 1724, Antwerpen, MPM A 3810 49. Nova stirpium adversaria, perfacilis vestigatio luculentaque accessio ad Priscorum, praesertim Diocoridis & Recentiorum, Materiam Medicam: Auctoribus Petro Pena et Matthia
100
De Lobel Medicis, Pena (Petro) et Mathias de Lobel, Christoffel Plantin, 1576, Antwerpen? MPM A 1354 50. De Aeconomia sacra circa Pauperum curam: libri tres. Auctore fratre Laurentio a Villavicentio, Villavicentio (Laur. A.), Christoffel Plantin, 1564, Antwerpen, MPM A I 23 51. Receuil de mandements etc. des evêques d'Anvers, Antwerpen, MPM A 2886
onbekend,
onbekend,
1617,
52. Index Librorum prohibitorum, cum regulis confectis per patres a tridentina synodo delectos, Auctoritate Sanctiss. D.N.Pij IIII. Pont. Max comprobatus, CVM Appendice in Belgio, ex mandato Regiae Cathol. Maiestatis confector., onbekend, Christoffel Plantin, 1570, Antwerpen, MPM R 18.35 (2) 53. Nieuw-Liedt-Boeck genaemt den vrolijcken Speelwagen oft De ledige uren van Jacobus de Ruyter op nieuw oversien….., Jacobus de Ruyter, Andreas, Paulus, Colpyn, 1792, Antwerpen, MPM B 3607 56. Een nieuw liedeken (op de Spaensche Furie te Antwerpen), onbekend, J.F. Willems, 1576, Antwerpen, MPM R 24.21 57. Een nyeue Liedeken (de Galeiontloopers), onbekend, J.F. Willems, 1579, Antwerpen, MPM R 24.21 58. Processionale ad normam Missalis ac ritualis nuper a sede apostolica reformatorum concinnatum. In usum Fratrum Minorum Regularis Observantiae. De mandato R.P. Henrici Sedulii eiusdem Ordinis Provinciae Germaniae Inferioris Ministri editum., onbekend, Gerardum Wollschatium, 1619, Antwerpen, MPM R 5.9 59. Oude Antwerpsche Liedekens van de 16e eeuw. Anciennes chansons d'Anvers publiées en cette ville à la fin du 16e siècle. 1. Recept voor den Loop 2. Een nieu Balade/ Ghemaeckt op eenen droom 3. Een waerachtich conterfeytselende beschrijvinge van sommighe vremde ende van te voren noyt ghesien/ ende onbekende voghelen/ die welcke Anno M.D.LXXXVI. tot Crouulley int Graeffschap van Licolue in Enghelandt ghevanghen sijn/ ende vele gheloofweerdighe persoonen gheloont sijn gheworden. onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, MPM R 24.10 60. Evangelische Leeuwerck ofte historie-liedekens op de Evangelien der Sondagen Evangelien…..in de Vasten Passie ons Heeren, naer de vier Evangelisten. Evangelische levens der Heiligen ende Evangelische Deughden, Gemaeckt door C.D.P. (Chr. De Placker), De Placker Chr., Herman Aeltsz., 1682, Antwerpen, MPM R 50.4 61. Kers-Nacht ende de naevolgende dagen tot onse Lieve Vrouwe lichtmis Inhoudende veel schoone Kers-Liedekens met meer andere, onbekend, Weduwe van Hendrik Thieullier, 1736, Antwerpen, MPM R 51.1 62. Epigrammaton Liber Primus. Tragoediae II. Herodes Saeviens. Rodericus Fatalis., P. Fr. Emmanuelis Rodriguez ord. erem. S. Augustini S.T. baccal., Cornelius Woons, 1645, Antwerpen, MPM A 3902
101
63. Die VII getiden op die passie ons hure, onbekend, Antwerpen, MPM R 49.4
Thomas
van
der
Noot,
1510,
64. Le tombeau des délices du monde par le Sr. De la Serre Historiographe de France-Second (sic.) édition, Serre (de la), François Vivien, 1632, Brussel, MPM B 2529 65. Alderhande Habijt en cleedinge soo by onsen tyde ghedragen worden in den landen van Europa, Asia, Africa ende inden wilden Eylanden, Al gestelt nae dleven. Eerst gedruct te Pargo, en nu overghesedt in onse Brabantsche tale, Slupperus, Guillaume van Parijs, 1570, Antwerpen, MPM R 48.31 66. Fabulae Aesopi multo emendatus quam hactenus aeditae, autore Joachimo Camerario Pabergensi, Joachimo Camerario Pabergensi, Antonium Dumaeum, 1542, Antwerpen, MPM A 2422 67. Een schoon zuyverlyck Boecxken: Inhoudende het Oordeel ende Vonnisse dat ghewesen is van den Paus Paulo Tertio over eenen Broeder der Christenen genaemt Pasquillus….onbekend, Jaspar Troyens, 1581, Antwerpen, MPM R 49.31 68. Commentaire premier du Seign. Alphonse d'Ulloe, Contenant le voyage de Duc d'Albe en Flandres avec l'armée Espagnole…..l'an de grace 1568, Ulloe (A.d'), Jaques Marcelin, 1570, Antwerpen, MPM R 48.36 S.Impr.Anv.211 69. Tableau des prix des denrées de 1548 comparés aux prix de 1546, onbekend, onbekend, 1548, Antwerpen, MPM R 7.3 70. De nobilitate, Poggius, Franciscus (Florentinus), Gerardum Leen, 1489, Antwerpen, MPM R 18.52 71. Ditz Moraulx des Philosophes et sentences Poetiques colligez en Franchoys et bas Aleman. Manierlycke spreekwoorden der Philosophen ende sentencien der Poeten vergadert in Franchoys ende nederlants Duytsch…. onbekend, H. Alssens, 1549, Antwerpen, MPM R 49.30 72. Elegantes sentencias de muchos sabios principes, reyes y philosophos griegos y latinos, en tres lenguas, espanol, y italiano, y frances…..Elegantissime sentences, di molti sabii…..les tres elegantes sentences de plusieurs sages princes roys et philosophes grecz, et latins en trois langue, onbekend, Iuan Latio, 1555, Antwerpen, MPM R 6.29 73. Mêlanges de Littérature, Ligne (Le prince de), onbekend, 1783, onbekend, MPM R 4.34 I & II 75. Der Predicanten des heylighen Evangelii Jesu Christi binnen Antwerpen der Confessien van Ausburg toeghedaen, vermaninghe tot waerachtige penitentie ende vierighen ghebede indese teghenwoordighe nooden ende periculen aen haere toehoorders, onbekend, onbekend, 1567, onbekend, MPM R 49.32 76. Predicatien Johannis Calvini over den Lofsanck des Coninckx tzechie die hy dede nadat hy cranck en van de handt godts was geslagen…..Nu…..in Nederduytsche overgheset door Th. O., Calvin (J.), Jaspar Troyens, 1581, Antwerpen, MPM R 49.27 102
77. Almanach ende prognosticatie vanden jaere ... duysent vijfhondert ende LXXXI. Met die jaermercten ... van Brabant, Hollant, Zeelant, ende Vlaenderen, noch is hier by ghevoecht die historie ende nieuwe gheschiedenissen ... Ghecalculeert op den meridiaen ... van Maestricht, Vriese, Willem, Jan van Ghelen,1581, Antwerpen, SBA K 43264 [C2-524 a / Zie : 43261] 78. Almanach ende prognosticatie vanden jare ... M.CCCCC. ende LXII. Ghecalculeert op den meridiaen van ... Ludick door M. Gillis van Buillon, Boileau de Buillon, Gilles, J. Verwithaghen, 1562, Antwerpen, SBA K 43261 [C2-524 a] 79. Almanach, oft: Journael van t'jaer Ons Heeren M.D.LXXXI, Hassard,Pierre, Christoffel Plantin, 1581, Antwerpen, SBA K 43263 [C2-524 a / Zie : 43261] 80. Almanach, oft: Journael, voor het jaer Ons Heeren. M.DC.VII, Franco, Jan, Arnout s'Coninx, 1607, Antwerpen, SBA K 43265:1 [C2-524 a / Zie : 43261] 81. B. Copia. Keyserlijck schrijven aen ... marquis Spinola, pro bescherminghe ende sauvegarde, voor de ridderschap aenden Rijnstroom ... Overghesedt uut den Hooch-Duytsche, in onse Nederlantsche tale, onbekend, Abraham Verhoeven, 1620, Antwerpen, SBA B 17885:I-96, ex.2 [C2-541 c] 82. Beschrijvinghe, oft: Cort verhael van het belegh ende innemen der Stads Nuys,onbekend, Mattheus de Rische, 1586, Antwerpen, SBA K 83772 [C2-553 d) 83. Beschrijvinghe, oft: Cort verhael vande harde belegheringhe ende inneminghe vande stadt ghenaemt de Grave, onbekend, Mattheus de Rische, 1586, Antwerpen, SBA K 40839 [C2548 d] 84. Boec der secreten, Albertus Magnus, Jan Roelants, 1553, Antwerpen, SBA J 38405 [C2548 i] 85. Chyromantia: ende dit boec leert van drie naturlike consten als phisiognomia, astrologia naturalis, chiromantia, Joannes de Indagine, Jan Roelants, 1554, Antwerpen, SBA D 44078 [C2-516 e] 88. De cleyne chirurgie ende tgasthuys boeck, Paracelsus, Theophrastus, Weduwe Hans de Laet, 1568, Antwerpen, SBA J 22635 [C2-546 h] 89. Cort verhael hoe dat ... den marquis Spinola met den legher in Pfaltz-Graven Landt ghetrocken is. Nu eerst ghedruckt den XIX. september. Anno 1620, onbekend, Abraham Verhoeven, 1620, Antwerpen, SBA B 17885:I,66a [C2-541 c] 90. Eyghentlijcke tijdinge ende specificatie van alles wat in den slach is ghebleven, tusschen ... Mons de Tilly tegens den dollen Halberstadt, onbekend, Abraham Verhoeven, 1623, Antwerpen, SBA B 28189 [C2-547 f / Zie : 28184] 91. De Gazette van Nieuwe-Maren, Verstegen, Richard, Hieronymus Antwerpen, SBA B 78271 [C2-553 h / zie : 2-de ex. 78270]
Verdussen,
1618,
103
92. Heerlicke nieuwe tidinghe vande geluckige veroveringe van der stadt ende casteele van Bredevoort gheleghen inden graeffschappe van Zutphen, onbekend, Aelbrecht Heyndricksoon, 1597, 's-Graven-Hage, SBA K 40838 [C2-548 d] 93. Les grandes merveilles et signes ... en la ... cite de Stait, aux haultes Allemaignes. Ensemble lexposition de deux dragons merveilleux, avec lexposition dung enfant tendant les yeulx au ciel ... Faict jouxte la forme et exemple, Sainct Plon, de, Pierre, M.Sebastian le Fauvre, 1551, Antwerpen, SBA K 77253 [C2-553 h] 94. De nieuwe afworpinghe ende nederlaege vande Duytsche Ruyters, onbekend, Mattheus de Rische, 1587, Antwerpen, SBA K 83864 [C2-554 e] 95. Nieuwe ende warachtighe tijdinghen, gecomen binnen Roomen, opten derthiensten februarii, anno ... duysent vijfhondert ende LXVI. met eend' missijven ghesonden uut Constantinopolen, inhoudende den grooten aenslach ... des grooten Turcx ... teghen die christenen. Nu eerst over gheset uuten Ytaliaenschen in onse Nederlantsche sprake, onbekend, Jan Roelants, 1566, Antwerpen, SBA K 77254 [C2-553 h] 96. Nieuwe tijdinge uut Hollant van Amsterdam. Met noch tjdinghe uut Westphalen. Noch tijdinghe van Duynkercken, onbekend, Abraham Verhoeven, 1624, Antwerpen, SBA B 28186 [C2-547 f / Zie : 28184] 97. Nieuwe tijdinghe van alle het ghene dat geschiet is tusschen de Christenen ende de ongeloovighe Turcken inde teghenwoordighe oorloghe van Malta, onbekend,J.Verwithaghen, 1565, Antwerpen, SBA K 77256 [C2-553 h] 98. Nyeuwe sekere ende warachtighe tijdinghen, hoe dat dye ... Roomschen coninck Ferdinandus tot eenen Roomschen keyser gecosen is, onbekend, Jan van Ghelen, 1558, Antwerpen, SBA K 40834 [C2-548 d] 99. Oprecht verhael ende particulariteyt van den ... slach, ghedaen door den generael Mons de Tilly, den 6. augusti 1623. teghens ... Halberstadt ... Eerst ghedruckt den 16. augusti. 1623,onbekend, Abraham Verhoeven, 1623, Antwerpen, SBA B 17885:IV,98 [C2-541 c], B 26860 [C2-546 g / zie 26857] 100. Oprechte afbeeldinge van zijn excellencie den marquis Ambrosius Spinola, onbekend, Abraham Verhoeven, 1621, Antwerpen, SBA B 26881 [C2-589 e / Zie : 26876] 101. Prognosticatie vanden jare ... M.D.LXXIII. int langhe, ghepractizeert opten meridiaen van Brabant, Catoir, Pieter, J. Verwithaghen, 1573, Antwerpen, SBA K 63396 [C2-552 d] 102. Pronosticatie van den jare 1544 duerende totten eynde der werelt, [vert.] Snoeys, Peeter Snoeys, 1544, Antwerpen, SBA C 67702 [C2-552 d] 103. Republikaenschen plack almanach voor het zevenste jaer der Fransch Republiek [17981799], onbekend, J.B. Carstiaenssens, 1798, Antwerpen, SBA K 43266:ex.1 [C2-524 a / Zie : 43261], K 43266:ex.2 [C2-524 a / Zie : 43261] 104. Tprofijt der vrouwen, in het welcke geleert wort de remedie tegen alle gebreken der vrouwen, onbekend, Jacob Bosselaer, 1608, Antwerpen, SBA J 25322 [C2-546 h] 104
105. Twederley nieuwe tijdinge in wat manieren het slot Daggay in Ongarije gelegen door des machtigen tegenwoordigen ke. ma. crijchsvolck den Torck des christelijcke naes erf vijant wederom in dit 65 iaer afghewonnen ende vercreghen heeft, onbekend, Jan Mollijns, 1565, Antwerpen, SBA K 67033 [C2-552 h] 106. Verhael en[de] conditien van het overgeven van de stercke stadt Pilsen, gheleghen in Bohemen, onbekend, Abraham Verhoeven, 1621, Antwerpen, SBA B 28185 [C2-547 f / Zie : 28184] 107. Verhael int corte van t'ghene nu tot Utrecht in Hollant is ghepasseert t'sedert den 25. julii 1618, onbekend, Abraham Verhoeven, 1618, Antwerpen, SBA B 28179 [C2-547 g] 108. Verhael van den grooten slach in Duytslandt, hoe den generael graeff van Bucquoy, wederom een groote victorie heeft ghecreghen, onbekend, Abraham Verhoeven, 1620, Antwerpen, SBA B 28184 [C2-547 f] 109. Verhael vande victorie vanden marquis Spinola, hoe dat hij twee steden in Pfaltz-Graven lant in ghenomen heeft, onbekend, Abraham Verhoeven, 1620, Antwerpen, SBA B 28182 [C2-541 c / zie 17885 I, 656] 110. Vraghe ende aensprake der stadt Breda. Noch hoe ... Mauritius prince van Orangien ... sijn stadt van Breda belegert siet, en niet en can ontsetten, onbekend, Abraham Verhoeven, 1625, Antwerpen, SBA B 17885:V,49 [C2-541 c] 111. Waerachtighe beschrijvinge, van de ... victorie die Godt ... den christenen verleent heeft, teghen ... den Turckschen keyser. Geschreven uut ... Praghe ... 5. april 1598, onbekend, Anthoni de Ballo, 1598, Antwerpen, SBA K 40852 [C2-548 g] 112. Waerachtighe verclaringhe van de groote ende rijcke presenten...die Godt bewaere, onbekend, Abraham Verhoeven, 1623, Antwerpen, SBA B 28190 [C2-547 f / Zie : 28184] 113. Waere af-beeldinge ende beschrijvinghe vanden bloedigen slach geschiedt voor Praghe ... Ghetrocken uut de brieven van den secretaris van Sijn Ex. den grave van Bucquoy V.C.D.W.A.. Nu eerst ghedruckt den 23. december 1620 Hantwerpen, onbekend, Abraham Verhoeven, 1620, Antwerpen, SBA B 25085 [C2-524 b] 114. Warachtich verhael, int corte, van tghene datter ... ghebeurt is, te Vassy, als ... de hertoch van Guise daer deur passeerde, onbekend, Jan Mollijns, 1562, Antwerpen, SBA K 40865 [C2-548 h] 115. Warachtighe relatie ... der krijchs-rustinghe ofte armade, die Philippus ... op de rivire by Lisbon ... te samen heeft laten brenghen Eerst ghedruckt tot Cuelen ... door Godfried van Kempen, int jaer 1588 Delff, onbekend, Bruyn Harmansz. Schinckel, 1588, Delft, SBA K 40837 [C2-548 d] 116. Warachtighe vertellinghe vanden wonderlijcken dinghen die te Constantinopolen ... ghesciet sijn. Met de uutlegghinghe ... van dien teekenen. (Uut Constantipolen den XV. dach julii anno XVc. ende XLII), onbekend, Marten Nuyts, 1542, Antwerpen, SBA K 83876 [C2555 i]
105
117. Wekelyks nieuws uyt Loven ..., onbekend, Staes, Jean Baptiste, 1773, Leuven, SBA B 667 [C2-527 d], :1-25(1773-1785); N.R. :1-8(1785-1789) 118. Zeittung und gründlicher Bericht von der herrlichen Victori, so Prinz von Parma ... vor Antorff auff den Deichen erhalten, onbekend, Adam Berg, 1585, München, SBA K 84441 [S0-198 f] 119. Anterotica, seu de amoris generibus libri III, Haedus, Petrus, Lisa, Gerardo, 1492, Treviso, MPM R 29.7, zaal 24 kast 6 120. Blyde inkomst der ... koninginne Maria de Medicis t'Amsterdam. Vertaelt uit het Latijn, Barlaeus, Caspar II, Johan en Cornelis Blaeu, 1639, Amsterdam, MPM K 44023 [C2-524 a] 121. Dat boexken vander missen anderwerf ghecorrigeert, Gerrit van der Goude, Adriaen van Berghen, 1507, Antwerpen, MPM R 48.16, zaal 20 kast 7 122. Devoet boexken voer alle devote personen die gaerne sonder vegevier ten hemel comen souden, Martijn van der Goude, Cornelis Henricz, 1521, Delft, MPM R 10.36 123. Die gheestelijcke boemgaert der vruchten dair die devote siele haer versadicht vanden vruchten der passie Christi, onbekend, Jan Seversen, 1518, Leiden, MPM R 27.30 124. Almanach ende prognosticatievan het jaer 1627, Moerman, J., Hieronymus Verdussen, 1627, Antwerpen, SBA K.101981 125. H.Almanach ende prognosticatie voor 't jaer 1637. Z.j. Idem voor 1642-idem voor 1645idem voor 1653-Idem voor 1675-Idem voor 1723, 1730, 1733, Wittenberge Kilianus, Godtgaf Verhulst, 1637, Antwerpen, SBA K 104244 126. Almanach voor het schrickeljaer 1676. Idem voor 1704, 1706, Duyn, Ph. De, Martinus Verhulst, 1676, Antwerpen, SBA K.101975 127. Den onvervalschten Italiaenschen waerseggher, dat is een oprecht almanach voor 't jaer 1677-idem voor 1678-idem voor 1684-Idem voor 1692-Idem voor 1694-Idem voor 1695-Idem voor 1697-Idem voor 1698,1701,1714, Magino, A., Jacob Mesens, 1677, Antwerpen, SBA K.101779 128. Astronomischen Mentzischen almanach voor 1678, Lincerus, Fr. H., Jacob Mesens, 1678, Antwerpen, SBA K.93298 129. Almanach, ofte oprechten Hongarischen hemelmeter voor het jaer 1691, Rombaerts, L., Guilliam Engelbert Gymnicus, 1691, Antwerpen, SBA K.93299 130. Den oprechten Vlaemschen almanach voor 1699, Vlaenderen, van, Adriaen, Weduwe Gymnicus, 1699, Antwerpen, SBA K.104245 131. Hantwerck van onsen eersten vader Adam, D.E.V.R., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.104245
106
132. Den oprechten Vlaemschen almanach voor 1700. - Idem voor 1702,1703,1708,1710,1711,1712,1713, Vlaenderen, van, Jan, Godtgaf Verhulst, 1700, Antwerpen, SBA K.101985 133. Almanach overgheset in onse Nederduytsche tale voor het jaer 1705. -Idem voor 1764, 1767, 1770, Werve H. de, Hieronymus Verdussen, 1705, Antwerpen, SBA (1764) K 63030:1764,1 [C2-551 i], (1767) K 63030:1767,1 [C2-551 i] 134. Almanach voor het jaer 1709, Brugghe, van Lucas, Joannes van Soest, 1709, Antwerpen, SBA K.101978 135. Almanach voor 't jaer 1712, Crabben, W., Joannes van Soest, 1712, Antwerpen, SBA K.93310 136. Almanach voor het jaer 1720., Vlaenderen, van, Jan, Joseph Gymnicus, 1700, Antwerpen, SBA K.83097 137. Nieuwen en oprechten Antwerpschen comptoir almanach voor het jaer 1720, Vlaenderen, van, Jan, Hieronymus Verdussen, 1720, Antwerpen, SBA K.93513 138. Nieuwen almanach van Roelands voor het jaer 1721, Roelands, J.P. Robijns, 1721, Antwerpen, SBA K 104275 [C2-557 h] 139. Den waren en oprechten tydt-verconder van Antwerpen voor het jaer 1732, onbekend, J.P. Robijns, 1732, Antwerpen, SBA K.83841 140. Den Boeren oft Schapersalmanach voor het jaer 1798.-Idem voor 1785,1801,1802, Vlaenderen, van, Jan, J.H. Heyliger, 1798, Antwerpen, SBA K.78052 141. Calendrier de la correspondance du nouveau et de l'ancien style, onbekend, onbekend, 1806, Antwerpen, SBA K.88919 142. Nieuwen Antwerpschen comptoir almanach voor het jaer 1794, onbekend, J.B. Carstiaenssens, 1794, Antwerpen, SBA K.93398 143. Den almanach beginnende met 22 september 1794. En eyndigende met 31 december 1795, onbekend, J.B. Carstiaenssens, 1794, Antwerpen, SBA K.932297 144. Nieuwen zak-register voor het jaer 1799.-Idem voor het jaer 1800, onbekend, Heyliger, 1799, Antwerpen, SBA K.93340 145. Nieuwen Almanach voor het jaer 1831, onbekend, J. Thijs, 1831, Antwerpen, C.80338 146. Nieuwen Antwerpschen dagwijzer, ofte almanach voor het jaer 1832 , Ville, 1832, Antwerpen, SBA geschrapt. Zie 37053 (instamboek SBA)
onbekend,
J.H.
SBA
Ph.
147. Almanach administratif, judiciaire et du commerce de la province d'Anvers 1832, onbekend, onbekend, 1832, Antwerpen, SBA K.92836
107
148. Volksalmanak voor den jaere 1845, onbekend, Neuckens, 1845, Antwerpen, SBA C.68845 149. De Antwerpsche Sancho-Pança. Almanack voor 1850 , onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA E.44458 150. Volksalmanak voor tael en kunst voor 1852, SBA C.68844
1850,
onbekend, onbekend, onbekend, Brussel,
151. Sinjoors almanak voor het jaar 1857, onbekend, onbekend, 1857, Antwerpen, 45389
SBA
152. Almanach de poche de la ville d'Anvers pour 1863, onbekend, onbekend, 1863, Antwerpen, SBA K.80330 153. Almanack ende prognosticatie vanden Jare ons Heren Jesu Christi M.D.LVIII, Dodoens, R., Jan vander Loe, 1558, Antwerpen, SBA 69133 154. Lettre à M. le docteur P.J. van Meerbeeck de Malines sur une publication de R. Dodoens inconnue des bibliophiles, Broeckx, C., onbekend, 1862, Antwerpen, SBA J.72609 155. Almanack ende prognosticatie vanden jaere ons Heeren M.D.LXIX Tongherloo, C. van Jan van Ghelen, 1569, Antwerpen, SBA K.101976 156. Almanack ende prognosticatie vanden jare ons Heeren M.D.LXXI, Hakendover, J.G., Jan van Ghelen, 1571, Antwerpen, SBA K.101977 157. Almanack ende prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.D.LXXII, Malinaeu(s), A., H. vander Loe, 1572, Antwerpen, SBA K.101980 158. Der schaepsherders kalengier, onbekend, Guillaume van Parijs, 1576, Antwerpen, SBA K.101988 159. H. Almanack ende prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.D.LXXX, Hakendivel, H., Jan vander Loe, 1580, Antwerpen, SBA K.101979 160. Almanack ende prognosticatie vanden jare ons Heeren M.CCCCC ende LXXXI, Vriese, W. de, Jan van Ghelen, 1581, Antwerpen, SBA K 104246 [C2-557 h] 161. Almanach ende prognosticatie vant Jaer ons Heeren M.D.LXXXV, Peeterssen, J., H. Wouters, 1585, Antwerpen, SBA K.101982 162. Almanack ende prognosticatie vanden wonderlijcken scrickeljare 1588. Idem van 1592Idem van 1594, Nostradamus, M. de, Guillaume van Parijs, 1588, Antwerpen, SBA K.78514 163. Almanach oft Journael voor 't jaer ons Heeren 1595, Nostradamus, Jansens, 1595, Antwerpen, SBA K.78524
M.,
Geleyn
164. Almanach oft Journael voor 't schrikkeljaer ons Heeren 1596, Eerssel, J.F. van, Arnout s' Coninx, 1596, Antwerpen, SBA niet gevonden 108
165. Almanach ou journal, pour l'an bisextil 1616, Auxstruies, J.B., Abraham Verhoeven, 1616, Antwerpen, SBA B.28180 166. Histoires plus memorables tant anciennes que nouvelles contenant choses advenues de l'an 1500 iusque 1616, onbekend, onbekend, 1616, Antwerpen, SBA B.28180 167. Almanach voor het jaer ons heeren 1618, Auxstruies, J.B., Abraham Verhoeven, 1618, Antwerpen, SBA B.28181 168. Almanach oft journael voor 't jaer 1624. -Idem voor 1625, Dyn, Ph., De, Hieronymus Verdussen, 1624, Antwerpen, SBA K.101983 169. Almanach voor het jaer ons Heeren 1626, Witte, J.B., Jacob Mesens, 1626, Antwerpen, SBA K.93311 170. Kalender oft journael voor het jaer 1599.-Idem voor 1601-Idem voor 1610-Idem voor 1611-Idem voor 1613-Idem voor 1614-Idem voor 1617, Eerssel, J. van, Anthoni de Ballo, 1599, Antwerpen, SBA (1599) K 104242:1599, 1 [C2-559 i], (1601) K 104242:1601,1 [C2559 i], (1611) K 104242:1611,1 [C2-559 i], (1613) K 104242:1613,1 [C2-559 i], (1614) K 104242:1614,1 [C2-559 i], (1617) K 104242:1617,1 [C2-559 i] 171. Historien ende gheschiedenissen van al het memorabelste datter gheschiet is sedert den Jare 1500 tot 1599, onbekend, onbekend, 1599, Antwerpen, SBA K 104242:1599:3 [C2559 i] 172. Cort verhael van alle de gedenckweerdichste saecken dier geschiet zijn sedert den Jare 1500 tot 1611, onbekend, 1611, Antwerpen, SBA K 104242:1611,3 173. Histoire plaisante, facetieuse, et recreative du Lazare de Tormes (I-II), onbekend, Geleyn Jansens, 1598, Antwerpen, H.1302 174. Tgulden boeck van tleven ende seyndbrieven van Marcus Aurelius, onbekend, Tavernier, Ameet, 1565, Antwerpen, SBA D.59990 175. T'gulde-boec vanden loflijken Keyser Marcus Aurelius, onbekend, Arnout s' Coninx, 1586, Antwerpen, SBA 37060 176. De verscheyden lessen, Messie, Petri, Trognesius, J., 1588, Antwerpen, SBA C.14230 177. Dat schip van patientie ende penitentie, onbekend, Antwerpen, SBA 33627
Arnout
s'
Coninx,
1593,
178. Dit is het boecxken gheheeten S.Annen Cransken, onbekend, Stroobant, P., 1606, Antwerpen, SBA F 41410 [C2-549 h] 179. Den spieghel der jonckheydt, onbekend, Jacops, Joseph, 1683, Antwerpen, SBA niet gevonden 180. Spieghel der Ionckheydt, onbekend,
Jacops, Joseph, 1683, Antwerpen, SBA 43361 109
181. Den spieghel der jonckheydt, onbekend, Weduwe Gymnicus, 1721, Antwerpen, SBA H.3362 182. Den spieghel der jonckheydt, onbekend, Vinck, Ignatius, Franciscus, onbekend, Antwerpen, SBA H.3363 183. De historie van den ouden Tobias ende van zijnen Sone den jonghen Tobias, onbekend, Verdussen, Martinus, 1601, Antwerpen, SBA 67699 184. De historie van den ouden Tobias ende van zijnen Sone den jonghen Tobias , onbekend, Vinck, Ignatius, Franciscus, onbekend, Antwerpen, SBA E.83597 185. Een schoone historie van den edelen Jan van Parys, koning van Vrankrijk, onbekend, Vinck, Joannes Norbertus, 1790, Antwerpen, SBA 44973 186. Een schoone historie van den ridder van avontueren Helias genoemt den ridder met de swaen, onbekend, Weduwe Colpyn en Petrus Josephus Rymers, 1700, Antwerpen, SBA 45015 187. Der vrouwenpeerle, onbekend, Jacob Mesens, 1678, Antwerpen, SBA 55385 188. Der vrouwe peerle, onbekend, Cort, de, Joseph, onbekend, Antwerpen, SBA 189. De historie van de koninglyken propheet David, onbekend, Vinck, Franciscus,onbekend, Antwerpen, SBA 55383 190. De historie van de koninglyken propheet David, onbekend, Bincken, Antwerpen, SBA 55387 191. De historie van den ouden ende jongen Tobias , onbekend, Vinck, Franciscus,onbekend, Antwerpen, SBA E.77631
Ignatius,
Hubert,
1750,
Ignatius,
192. Den dubbelen zielentroost ende vaderlycke leeringe, Thienen, F. van, Rymers, Petrus Josephus, onbekend, Antwerpen, SBA 41612 193. Den dubbelen zielentroost ende vaderlycke leeringe, Thienen, F. van, Vinck, Joannes Norbertus, onbekend, Antwerpen, SBA 41611 194. Heerlycke ende gelukkige reyze naer Jerusalem, Linden, J. van der, Verdussen, Joannes, onbekend, Antwerpen, SBA E.83544 195. Heerlycke ende gelukkige reyze naer Jerusalem, Linden, J. van der, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA E.83543 196. De kleyne christelyke academie, J.B.V.L.P., Bincken, Hubert, onbekend, Antwerpen, SBA E.83594 197. De kleyne christelyke academie, J.B.V.L.P., J.H. Heyliger, onbekend, SBA C 43361 [C2-549 d]
Antwerpen,
110
198. De kleyne christelyke academie. De kroone der wysheyt, onbekend, Verdussen, Joannes, 1771, Antwerpen, SBA 45055 199. Den wtersten wille van Lowijs Ponquin, onbekend, onbekend, 1622, Antwerpen, SBA E.83596 200. De seven blijdschappen van Maria, Joncker, J.de, Joseph Gymnicus, onbekend, Antwerpen, SBA 45032 201. Het leven van de maget en moeder Godts Maria, onbekend, J.H. Heyliger, onbekend, Antwerpen, SBA E.83593 202. Het leven van de maget en moeder Godts Maria, onbekend, Bruers, onbekend, Antwerpen, SBA E.83584
Alexander,
203. Het leven ons Heere Jesu Christi, onbekend, Verdussen, Antwerpen, SBA E.41613
onbekend,
Joannes,
204. Een schoone historie van het leven en kloeke daeden van Carolus den V van dien naem, onbekend, Vinck, Ignatius, Franciscus, onbekend, Antwerpen, SBA 58507 205. Hondert schoone exempelen tot aenwysinghe der deughden, onbekend, Willemsens 1683, Antwerpen, SBA E 83548 [C2-553 e] 206. Hondert schoone exempelen tot aenwysinghe der deughden, onbekend, Vinck, Ignatius, Franciscus, onbekend, Antwerpen, SBA niet gevonden 207. Hondert schoone exempelen tot aenwysinghe der deughden, onbekend, Heylen, van, Gonzales, onbekend, Antwerpen, SBA E 83547 [C2-553 e] 208. Hondert schoone exempelen tot aenwysinghe der deughden, onbekend, Joannes van Soest, onbekend, Antwerpen, SBA E 83549 [C2-553 e] 209. Waerachtighe, blijde, catholijcke tijdinghe uyt de landen vanden keyser der Abijssinen, Prete-Jan, Hendrick Aertssens, 1625, Antwerpen, SBA B.83763 210. Gazette van Antwerpen, 1691-1799 (een aantal nrs.), 1733, 1742, 1757,1804. Antwerpsche Gazette, 1801-1804.- Antwerpsch Nieuwsblad, 1817 (een aantal nrs.) en 1818, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA E 92173 [C2-555 d] 211. Dictionarium latinograeca-gallicum, onbekend, onbekend, 1698, Antwerpen, C.84066
SBA
212. Colloquia et dictionariolum octo linguarum, onbekend, onbekend, 1630, Antwerpen, SBA 40388 213. El grande dictionario y thesoro de las tres lenguas Espanola, Francesca y Flamenco, Oudin, C., onbekend,1639, Antwerpen, SBA 41433
111
214. Den nieuwen dictionaris oft schadt der Duytsche en spaensche talen, Porte, de la, A., onbekend, 1659, Antwerpen, SBA 910 215. Dictionarium et colloquia octo linguarum, onbekend, onbekend, 1662, Antwerpen, SBA 40455 216. Dictionaris Duytsch ende Spaensch, onbekend, onbekend, 41117
1651, Antwerpen,
SBA
217. Den grooten dictionaris ende schadt van dry talen, Duytsch, Spaensch ende Fransch, onbekend, onbekend, 1646, Antwerpen, SBA 620138 [C1-084 c] 218. Biglotton sive dictionarium teutolatinum novum, Binnart, M., onbekend, 1694, Antwerpen, SBA C.84066 219. Les mots françois selon l'ordre des lettres, ainsi qu'illes faut escrire, tournez en latin, onbekend, onbekend, 1698, Antwerpen, SBA C.83823 220. Den Spaensen grammatica, onbekend, onbekend, 1659, Antwerpen SBA V.87678 221. Chansons populaires flamandes XVII-XIXe siècles / Verzameling van volksliederen uit de vorige eeuwen, onbekend, Weduwe Gymnicus, weduwe Thieullier, Cort, de J., Thijs, J. e.a., onbekend, Antwerpen, SBA 66164 222. Révolution Belge de 1830 / Omwenteling van 1830. Verzameling van illustraties, portretten, enz. aangaande die omwenteling , onbekend, onbekend, onbekend, SBA H.84278 223. Révolution Belge de 1830 / Belgische omwenteling van 1830. Verzameling van liedjes, vlugschriften, enz., onbekend, onbekend, onbekend, SBA B.86716 224. Den verlichten boer, Kats, J., onbekend, 1835, Brussel, SBA 32656 225. De wandelende jood in een zothuis met den grooten advokaet der logie en rompe, onbekend, onbekend, 1845, Brussel, SBA E.72518 226. Etudes sur la révolution Belge, Froment, Ch., onbekend, 1834, Gent, SBA 32217 227. Het nieuw vermeerdert natuerlyck tooverboeck, oft speeltooneel der konsten, Witgeest, S., onbekend, 1781, Antwerpen, SBA G.36081 228. De occultis literarum notis seu artis animi sensa, Porta, J.B. , Montisbeligardi, SBA D.77968
onbekend,
1593,
229. Ars memoride I-II, Marafistus, H., onbekend, 1602, Frankfurt, SBA D.84780 230. Le jeu de dez anglois, suivi de celui du billard, onbekend, onbekend, 1776, Luik, H.84245
SBA
231. Traité du jeu de whist, Hoyle, E., onbekend, 1766, Brussel, SBA H.84246
112
232. Elémens théoriques et pratiques du jeu des échets, onbekend, onbekend, 1810, Parijs, SBA H.82539 233. L'origine des cartes à jouer, Lacroix, P., onbekend, 1835, Parijs, SBA H.84250 234. La théorie des jeux de hasard, Huyn, P.N., onbekend, 1788, onbekend, SBA H.84251 235. Den handel van de ballen en comediën, J.B.V., onbekend, 1778, Antwerpen, SBA D.83521 236. Koock-boeck, Magirus, A., onbekend, 1663, Antwerpen, SBA H.83740 237. Vade-mecum des joueurs de whist, onbekend, onbekend, 1845, Brussel, SBA H.78267 238. Wonderlijke vermaekelijkheden van den aeszak, Verachter, F., onbekend, 1821, Antwerpen, SBA B 79487 [C2-554 g] 239. Traité de l'origine de l'aiman et des premiers inventeurs de l'eguille aimante vu boussale, Verachter, F., onbekend, 1819, Antwerpen, SBA 1905 1195 240. Notice des coupables executé à Anvers depuis 1798 jusqu'à 1856, Verachter, F., Peuchet, J en Chanlaire, P.G.onbekend, onbekend, SBA V.58676 241. Description topographique et statistique de la France. Département des deux-Nèthes, onbekend, onbekend, 1809, onbekend, SBA K.85040 242. Rapport administratif présenté le 15 Germinal an XII au conseil géneral du departement des deux-nèthes, Herbouville, d', onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA E.10349 243. Mémoire sur la contribution de guerre,onbekend, onbekend, 1796, K.9821
Antwerpen,
SBA
244. Chanson réimprimée à Anvers, onbekend, 1794, Antwerpen, SBA K.85172 245. Ordonnantien, bekendmakingen, decreten, enz. van de Antwerpsche magistraat. 17901795, onbekend, onbekend, 1795, Antwerpen, SBA K.85171 246. Pièces concernant la police municipale à Anvers. 1794-1801, onbekend, onbekend, 1801, Antwerpen, SBA E.84849 247. Beurs te Antwerpen. Verschillende stukken uit de 16e, 17e en 18e eeuw, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA niet gevonden 248. Salons d'Anvers. Catalogues. 1798-1876, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA H.5534 249. Aanteekeningen betreffende de kerken, kloosters, godshuizen en kapellen te Antwerpen, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 47554
113
250. Coenobiographia abbatiae S. Salvatoris, Sanderus, A., onbekend, 1660, Brussel, SBA K.85432 251. Chorographia sacra coenobii S. Michaelis Antverpiae, Sanderus, A., onbekend, 1660, Brussel, SBA K.85433 252. Erectio subalternae ecclesiae parochialis S. Jacobi, onbekend, onbekend, 1736, Antwerpen, SBA K.85039 253. Bulla erectiones collegiatae St. Jacobi, onbekend, onbekend, 1707, Antwerpen, K.85039 2
SBA
254. Beschrijvinghe ende beginsel van 't clooster Waelwyck gekend te Antwerpen onder den naem van spinsters, onbekend, onbekend, 1859, Antwerpen, SBA K.84252 255. Description de l'inestimable perte causée par l'incendie de l'église des RR.PP. De la société de Jesu, onbekend, onbekend, 1718, Antwerpen, SBA K.83831 256. Klaegende-dicht over het verbranden van den tempel van het huys der profetien van de societeyt Jesu, onbekend, onbekend, 1718, Antwerpen, SBA K.83831 257. Twee "advertentien" aangaande den brand van den Jezuïtenkerk te Antwerpen den 18e juli 1718, onbekend, onbekend, 1717, Antwerpen, SBA K.83833 258. Redenen ende consideratien dienende tot bewijs dat den bouw van de nieuwe kercke die de Patres der societeyt Jesu eerstdaegs pretenderen te beginnen, niet en behoorde te woorden gheconsenteert, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, SBA K.83722 259. Geschiedkundig verhael van de reliquien der XXXVI uitmuntende heiligen, in S. AndriesKerk te Antwerpen, onbekend, onbekend, 1846, Antwerpen, SBA K.37407 260. Maria Stuart, met eene aanteekening nopens haer portret en het gedenckstuk van haere twee staetssamen in S. Andrieskerk, Vischers, P., onbekend, 1846, Antwerpen, SBA K.84497 261. Aanteekening nopens het eergraf van Barbara Mourbay en Elisabeth Curle, staetdamen van de koningin Maria Stuart in St.Andrieskerk te Antwerpen, Vischers, P., onbekend, 1857, Antwerpen, SBA K.35924 262. Solemniteyt met vollen-aflaet op den feestdag der onbevlekte ontfangenis van Maria, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA F.84446 263. Lettre à M. Ed. Didron au sujet de ses vitraux d' Anvers, Smekens, Th., onbekend, 1873, Antwerpen, SBA H.80331 264. Korte beschrijving der oudheden des afbeeldsels van den gekruysten Christus, staende in het portael van St. Paulus parochiekerk, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 45125 265. Den waren oorsprong van het kruys van de Falconspleyn, Verachter, F., onbekend, 1822, Antwerpen, SBA 45124 114
266. Prognosticatie over de twelf maenden van het jaar 1777, onbekend, onbekend, onbekend, SBA K.84494
1777,
267. Description des principaux tableaux, sculptures, et autres rarités qui se trouvent dans les églises et couvents de la ville d'Anvers (1755-1785) , onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA H.84452 268. Beschrijvinghe van de bezonderste schilderyen ende autaeren, beeldhouweryen en andere rariteyten de welke te zien zyn inde kerken, kloosters enz. binnen Antwerpen (17561774), onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA H.84452 269. Verzameling van ordonnantiën van Antwerpsche bisschoppen. 1635-1793 enz., onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 485159 270. Lofredens van Maria. Antwerpen, 1815-1818, Pauwels, J.A.F., onbekend, 1818, Antwerpen, SBA F.85176 271. Théâtre royal d'Anvers. Collection des programmes des pièces de théâtre et des opéras qui y ont été joués pendant les années 1834 à 1903, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA H.81800 272. Antwerpsche maatschappijen. Verzameling van reglementen, programma's, enz., onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA A.84963 / H.84853 / K.84870 / K.68223 273. Catalogus medicamentorum in officinis pharmaceuticis asservandorum, onbekend, onbekend, 1752, Antwerpen, SBA J.79292 274. Verzameling van stukken aangaande de uitoefening der geneeskunde te Antwerpen in de 18de eeuw, onbekend, onbekend, 1799, Antwerpen, SBA J.79292 275. Ichtyophagia, Nonnius, L., onbekend, 1616, Antwerpen, SBA 70102 276. Der huyslieden medeciin, Cruycke, J. van den, onbekend, 1605, Antwerpen, SBA 37469 277. De medicamentis purgatoriis libellus, Hippocras p. Gelenus, onbekend, 1583, Antwerpen, SBA 70090 278. Dat playsant hofken van recepten, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, 37659
SBA
279. Hygiasticon, Lessius, L., onbekend, 1613, Antwerpen, SBA 70103 280. De naturae divinis characterismis I-II, Gemma, C., onbekend, 1575, Antwerpen, SBA T.83700 281. Nouveaux remedes et rares secrets, Digby, onbekend, 1676, Antwerpen, SBA 42282
115
282. De ponderibus, sive de insta quantita en proportione medicamentorum liber, Rondeletius, G., onbekend, 1561, Antwerpen, SBA 70070 283. Antidotarium sive de exacta compendorum miscendorum que medicamentorum ratione libritres, onbekend, onbekend, 1561, Antwerpen, SBA 70065 284. De formatione hominis in utero materno, Magnus, Albertus, onbekend, 1542, Antwerpen, SBA 70087 285. Pharmacia galenica & chymica, dat is: de vermeerderde ende verbeterde apotheker en alchymiste licht ende distilleer-konst , onbekend, onbekend, 1667, Antwerpen, SBA 42288 286. Examen ofte kort ondersoeck ende onderwijsinghe van de konste der chirurgie, onbekend, onbekend, 1667, Antwerpen, SBA 42288 287. De formatrice foetus, Fienus, T., onbekend, 1620, Antwerpen, SBA J.83878 288. Het wonderlijck schaatboeck der historien, Boaistau, P., Tesserant, C. de ende Hoyer, R., onbekend, 1608, Antwerpen, SBA G 28721:ex.1 [C2-547 h] 289. Het wonderlijck schadtboeck, Boaistau, P., Tesserant, C. de ende Hoyer, R., onbekend, 1670, Antwerpen, SBA 29880 290. Considerationes sur la maladie des femmes en couche, Zande, J.B. vanden , onbekend, 1821, Antwerpen, SBA J.80399 291. Bemerkingen nopens de geneeskundige behandeling van de ziekte der kraamvrouwen, Zande, J.B. vanden, p. Erpecum, A. van, onbekend, 1822, Antwerpen, SBA J.80399 292. Strydt tusschen de geneeskonste ende sieckte, op de vernieuwinghe van de vergaderinghe, ofte collegie van alle vrije ende toeghelaetengeneesheeren binnen Antwerpen, onbekend, onbekend, 1659, Antwerpen, SBA 43405 293. Bly-eyndende-treurspel van het leven ende wondere daeden van den H. Rombout, Basuel, P.C., onbekend, 1680, onbekend, SBA 43406 294. Bienséance de la conversation entre les hommes, onbekend, onbekend, SBA J.16087
1622,
Arras,
295. Van den schat der armen oft een medecijn-boecxken voor alle menschen, Jacobi, Heym, onbekend, 1641, Antwerpen, SBA J 13336 [C2-545 g] 296. Velitatio cum Arnoldo Nooz, Barlandus, H., onbekend, 1542, Antwerpen, SBA 70101 297. D.O.M. den troost der armen, Simons, G., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA J.83718 298. Enchiridion medicum oft medicijnboexken, onbekend, onbekend, 1724, Antwerpen, SBA J.42286
116
299. Enchiridion medicum oft medicijnboexken, onbekend, onbekend, 1734, Antwerpen, SBA J.42286 bis 300. Clarius et majus lumen pharmacopaeorum. Dat is claerder en meerder licht der apothekers, onbekend, onbekend, 1724, Antwerpen, SBA J.42287 301. Clarius et majus lumen pharmacopaeorum. Dat is claerder en meerder licht der apothekers, onbekend, onbekend, 1734, Antwerpen, SBA J.42287 bis 302. Der matroosen ghesondheydt, Vrolingh, A. L., onbekend, 1663, Antwerpen, SBA J.78921 303. Dat is een kleyn pestboeboecxken, Vrolingh, A. L., Putmans Manuel, onbekend,1663, Antwerpen, SBA J.78922 304. Institutiones chirurgicae, Vrolingh, A. L., Agricola, J., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA J.78923 305. Chronologia benedictino-mariana SBA K.6635
Bucelinus, G., onbekend, 1671, Campidonensis,
306. Geistliche Gifft-Latwergen, das ist: seegen und gebett wieder die pest, onbekend, 1692, Crembs, SBA K.6635 307. Pharmacopaeo bruxellensis, onbekend, onbekend,
1641, Brussel, SBA J.6033
308. Statuta collegii medici bruxellensis, onbekend, onbekend, 1650, Brussel, SBA J.68709 309. Collegie der medecyne, opghericht door den magistraet der stadt Brussel, onbekend, onbekend, 1650, Brussel, SBA J.68710 310. Pharmacopoea amstebredamensis, onbekend, onbekend, 1636, Amstebredami, SBA J.68711 311. Den lusthof van het cureren der peirden, Smet, J. de, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 42284 312. Den lusthof van het cureren der peirden, Smet, J. de, onbekend, 1686, Antwerpen, SBA 42283 313. Liber de morbo gallico (I-I), Massa, N., onbekend, onbekend, onbekend, SBA B.84504 314. Libellus de morbo gallico, Almenar, J., onbekend, onbekend, onbekend, SBA B.84504 315. In librum de epidemia proefatio, Leonice, N., onbekend, onbekend, onbekend, B.84504
SBA
316. Liber de cura ulcerum exteriorum, Angelus bologninus, onbekend, onbekend, onbekend, SBA B.84504
117
317. Liber de unguentis, Angelus bologninus, onbekend, onbekend, onbekend, SBA B.84504 318. Medecyn-winckel oft aenhangsel van den verstandighen hovenier, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 42290 319. Den neerstighen bienhouder, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, SBA 42291 320. Recherches sur l'anatomie comparée du cerveau, Sommé, C.L., onbekend, 1824, Antwerpen, SBA J.84377 321. Behandelingen der heelkundige ziektes Sommé, C.L., Cuypers, F.C. , onbekend, 1812, Antwerpen, SBA J.84465 322. Notice sur Pierre Coudenberg, Broeckx, C., onbekend, 1845, Antwerpen, SBA J.84481 323. Observation d'un accouchement laborieux par angustie pelvienne, Camp, F.L. van, onbekend, 1842, Antwerpen, SBA J.84488 324. Observations de chirurgie pratique et d'accouchement, Camp, F.L. van, onbekend,1847, Antwerpen, SBA J.84487 325. De l'excellence du thé, Sassenus, J.B., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA J.84453 326. Ulcères syphilitiques de la gorge et du larynx, Rul-Ogez., onbekend, 1856, Antwerpen, SBA J.84490 327. Mort de quatre enfants asphyxies par le gaz acide carbonique, Rul-Ogez., onbekend, 1856, Antwerpen, SBA J.84492 328. Empoisonnement par l'acide oxalique, Rul-Ogez., onbekend, 1858, Antwerpen, J.84491
SBA
329. La marche, la symptomatologie et le traitement de la fièvre typhoide , Pinnoy, onbekend, 1858, Antwerpen, SBA J.84483 330. Note sur le pharmacien espagnol Pierre Benoit Matheo, père, Pasquier, V., onbekend, 1861, Antwerpen, SBA J.84483 331. Notice sur le pharmacien belge Herman Stas, Pasquier, Antwerpen, SBA J.84480
V.,
onbekend,
1862,
332. Notice sur le pharmacien J. Salpeteur, Pasquier, V., onbekend, 1862, Antwerpen, SBA J.84479 333. Notice sur le pharmacien belge Charles Ignace Batius, Pasquier, V., onbekend, 1862, Antwerpen, SBA J.84439 334. Observations sur la fièvre adynamique, Kerckhoffs, J.R.L., onbekend, 1818, Antwerpen, SBA J.84439
118
335. Etudes sur la syphilis, Jaques, J., onbekend, 1842, Antwerpen, SBA J 84315 [S0-196 e] 336. La société de pharmacie d'Anvers, Rigouts, Ch., onbekend, 1860, Antwerpen, SBA J 84317 [ds 233] 337. Floraison d'un agave americana, Rigouts-Verbert, onbekend, 1861, Gent, SBA G.84323 338. L'origine de la pomme de terre, Verbert, F.M., onbekend, 1849, Antwerpen, SBA G.84476 339. Statistique sur le choléra, Ville d'Anvers, onbekend, 1850, Antwerpen, SBA J 84316 [ds 233] 340. Résumé des précautions à prendre pour se préserver du choléra-morbus, onbekend, onbekend, 1832, Antwerpen, SBA J.84332 341. Des rapports du médecin avec la société, Stevens, W.J., onbekend, 1846, Antwerpen, SBA J.84489 342. De la mission sociale des médecins, Stevens, W.J., onbekend, 1850, Antwerpen, J.84475
SBA
343. Discours prononcé sur le tombeau du docteur F.L. van Camp, Stevens, W.J., onbekend, onbekend, 1855, Antwerpen, SBA A.84482 344. Rareté du numeraire dans les provinces belgiques, onbekend, onbekend, onbekend, Brussel, SBA E.84374 345. Mémoire présenté à leurs hautes puissances les Etats de Brabant, concernant la libre entrée sortie du numéraire, onbekend, onbekend, 1788, onbekend, SBA E.84375 346. Requête de plainte du magistrat d'Anvers, contre le chancellier Crumpipen, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, SBA K.84376 347. Klagten voor die supposten der sesse gilden dezer stad Antwerpen, over de misbruyken die merkeyke jaeren binnen de gilden ingeslopen, onbekend, onbekend, 1791, Antwerpen, SBA K.83742 348. Antwerpsche merckten, waer in den handel vande vismerckt, vleeshuys ende andere, claer ende duydelijck wordt uytghebeldt, onbekend, onbekend, 1649, Antwerpen, SBA 43388 349. Provisionele memorie van de kooplieden der stad Antwerpen, onbekend, onbekend, 1787, Antwerpen, SBA E.84855 350. Mémoire additionel pour les negocians de la ville d' Anvers, onbekend, onbekend, 1787, Antwerpen, SBA K.7468
119
351. De l'origine, de la prospérité et de la décadence des villes Ranséatiques, Poittevin de la Croix, E. le, onbekend, 1847, Antwerpen, SBA K.84468 352. Verschillende vertoogschriften van de dekens der gepriviligeerde ambachten binnen de stad Antwerpen 1787-1788, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA E.84128 6 353. Banque de l'industrie, onbekend, onbekend, 1838, Antwerpen, SBA E.84322 354. Règlement pour le corps des courtiers de la ville d'Anvers 1816-1817, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA E.3386 2 355. Reglement voor de makelaars in de stad Antwerpen, onbekend, onbekend, 1825, Antwerpen, SBA E.3386 21 356. Extract uyt de gecompileerde costume der stad Antwerpen, onbekend, onbekend, 1608, Antwerpen, SBA B 78688 [C2-521 d] 357. Het boecxken der broederschap, Costerus, F., Berge, G van den, onbekend, 1567, Antwerpen, SBA F.78850 358. Het boecxken der broederschap, Costerus, F., Berge, G van den, onbekend, 1596, Antwerpen, SBA F.78919 359. Het boecxken der broederschap , Costerus, F., Berge, G van den, onbekend, 1604, Antwerpen, SBA F 32372:ex.1 [C2-547 e] 360. Libellus sodalitatis, Costerus, F., onbekend, 1586, Antwerpen, SBA F.78855 361. Gheestelycken dagh-boeck der gracien ende aflaeten van het broederschappe van den H. Riem, Tagliaferri, A., onbekend, 1662, Antwerpen, SBA F.78959 362. Honderd-jaerige jubel-feest van godsdienstigheyd, of - kortbondig verhael van de honderd-jaerige geheugenisse der opkomste van het broederschap van Jesus Maria Anna, onbekend, onbekend, 1794, Antwerpen, SBA K.84328 363. Honderdjaerige jubel-plegt met vollen aflaet vergund door zijne heyligheyd Pius den VI, onbekend, onbekend, 1794, Antwerpen, SBA K.84330 364. Triplex gratiduminis teresa, onbekend, onbekend, 1794, Antwerpen, SBA C.84329 365. De amphitheatris, Lipsius, J., onbekend, 1585, Antwerpen, SBA 41392 366. De dry Heintiens aen het hoofd der Nederlanders, onbekend, onbekend, 1790, onbekend, SBA K.41411 367. Lof-dicht van den agtbaeren Heeren Henricus van der Noot, onbekend, onbekend, 1790, onbekend, SBA 41412 368. Verheffinghe van het broederschap van den roozenkrans, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84249 120
369. Beknoopt onderrigt voor de deelgenooten van het broederschap van den H. Nicolaus, J.B.B., onbekend, 1836, Antwerpen, SBA F.83194 370. Historie van 't beghinsel, voortganck, etc. van het artsch-broederschap des H.-Roosenkranskens van Maria, Lalaing, A. de, onbekend, 1630, Antwerpen, SBA K.78860 371. Den schadt des heylighen scapuliers, Assche, J. van, onbekend, 1619, Antwerpen, SBA F.78853 372. Den schadt des heylighen scapuliers, Assche, J. van, onbekend, 1620, Antwerpen, SBA F.78853 373. Den schadt des heylighen scapuliers, Assche, J. van, onbekend, 1628, Antwerpen, SBA F.78851 374. Het weynich-bekent broederschap van den sone Godts, Hermannus, onbekend, 1671, Antwerpen, SBA 363344 375. Handt-boexken der vergaderinghe van Onse L. Vrouwe, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.83889
1620,
376. Het handtboexken der sodaliteyt van de H. Maeghet Maria, onbekend, onbekend, 1611, Antwerpen, SBA F.78858 377. De broederschap van den heylighen Carolus Boromaeus, onbekend, onbekend, 1655, Antwerpen, SBA K.83900 378. Librito de la cofradia de la Santa Cruz de Hoboque, onbekend, onbekend, 1643, Antwerpen, SBA 69105 379. Regelen van de sodaliteyt der alderheylighste Maget Maria, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA F.77216
onbekend,
380. Libellus sodalitatis S. Crucis in Hoboken, onbekend, onbekend, 1618, Antwerpen, SBA F 41347 [C2-549 g] 381. De glorie van den H. Joseph, Joseph à S. Polycarpo, onbekend, 1706, Antwerpen, SBA K.83901 382. Instellinghe ende regels van het broederschap van den H. Antonius a Padua, onbekend, onbekend, 1710, Antwerpen, SBA K.84248 383. Opkomst en voortganck van het broederschap der bedruckte moeder Maria, onbekend, onbekend, 1756, Antwerpen, SBA K.84247 384. Réflexions sur les prérogatives de l'immaculée conception de la Sainte Vierge Marie, onbekend, onbekend, 1736, Antwerpen, SBA F 84562 [C2-555 f] 385. Kort begryp van 't broederschap van den H. Roosenkrans, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K 84572 [C2-555 f] 121
386. Wenschen van de heylige ziele opgedraegen aen beyde de sodaliteyten der jongmans, onbekend, onbekend, 1727, Antwerpen, SBA K 84554 [C2-555 f] 387. Allerzekersten troost in den uytersten nood van God te verwagten door de voorspraeke van de Heylige Barbara, onbekend, onbekend, 1823, Antwerpen, SBA K.84561 388. Litaniën van verschillende heiligen, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA F 143177 [S1-692 bis I h / Zie : 143176], 389. Handboekscken van 't broederschap der XXXVI heyligen, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84662 390. Regelen, privilegien, aflaeten, jubileen van het artz-broederschap der alderheylighste dryvuldigheyt, onbekend, onbekend, 1742, Antwerpen, SBA K.84610 391. 't Broederschap vande H. Dryvuldigheyt inghestelt door Gaspar Nemius, onbekend, onbekend, 1665, Antwerpen, SBA K.84608 392. Hulpmiddelen ende aflaeten aen de gheloovighe zielen in 't vaghevier toeghesonden, onbekend, onbekend, 1725, Antwerpen, SBA K.84665 393. Regels ende aflaeten van het broederschap van den H. engelbewaerder, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84614 394. Kort begryp van de aflaeten ende privilegien verleent aen alle broeders ende susters in het arts-broederschap van den H.Riem, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84663 395. Kort begryp van de aflaeten en privilegien, vergunt aen het H. Broederschap van Maria, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.80647 396. Broederschap oft ghemeynsaemheydt van devote tot de H. Maghet ende moeder Godts Maria, onbekend, onbekend, 1706, Antwerpen, SBA K.84664 397. Den regel aflaeten ende privilegien van het broederschap des H. Kruys, onbekend, onbekend, 1674, Antwerpen, SBA AL.1509(61.9)? 398. Leges sodalitatis beatissimae virginis Mariae, onbekend, onbekend, 1727, Antwerpen, SBA K.80646 399. Leges sodalitatis beatissimae virginis Mariae, onbekend, onbekend, 1739, Antwerpen, SBA K.80653 400. Soetebeweghinghen uyt d'aendachtigheydt op den ghecruysten Christus, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.80652 401. Cort begrijp van 't heylich roosen-cransken, onbekend, onbekend, 1673, Antwerpen, SBA niet gevonden
122
402. Verheven broederschap vanden H. Joseph, onbekend, onbekend, 1681, Antwerpen, SBA K.84615 403. Kort begryp van de aflaeten en privilegien gejont aen het broederschap van Maria, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84569 404. Kort begryp der levens van de XXXVI uytmuntende heylighen, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.76468 405. Gheestelycke oeffeningen voor de ghebroeders ende ghesusters des H. Rooses-Kransken van Maria, onbekend, onbekend, 1667, Antwerpen, SBA K.84609 406. Meditations sur les principaux sujets des exercices de Saint Ignace, onbekend, onbekend, 1752, Antwerpen, SBA K.80651 407. Instructie voor de broeders ende susters des broederschaps van het H. Cruys, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.80645 408. Regelen van de sodaliteyt der heylige engelen, onbekend, onbekend, 1755, Antwerpen, SBA K.80645 409. Den roozenkrans van Maria, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA F 84559 [C2-555 f] 410. Maniere om godtvrugtiglyk den roosen-crans te lesen, onbekend, onbekend, 1765, Antwerpen, SBA F.84570 411. Korte verklaeringhe van het broederschap van de goede doodt, onbekend, onbekend, 1747, Antwerpen, SBA K.80648 412. La confrairie de la tres sainte trinité et redemption des captifs, onbekend, onbekend, 1772, Antwerpen, SBA K.80435 413. Trompet oft verkondinge van den vollen aflaet door Alexander den VIII gejont, onbekend, onbekend, 1765, Antwerpen, SBA K.83902 414. Breedere verclaeringhe van het broederschap voor alle Christi gheloovighe krans ende vrouwpersoonen, onbekend, onbekend, 1699, Antwerpen, SBA K.80435 415. Regles et indulgences de la confrerie de l'ange gardien, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA F.84979
1761,
416. Kort begryp van d' instelling, privilegien en aflaeten van het aertsbroederschap van onze lieve vrouwe des Bergs Carmeli den H. Schapelier, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.76470 417. Kort begryp van de instellingen, privilegien ende aflaten des broederschap van den H. Scapulier, onbekend, onbekend, 1730, Antwerpen, SBA K.76518
123
418. Regelen van het broederschap van de geloovige zielen, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.76519 419. Twaelf trappen der ootmoedigheyt, onbekend, onbekend, 1719, Antwerpen, SBA F.76520 420. Twee hondert vijftig jarig jubile der beroemde victorie behaeld (te Lepante) , onbekend, onbekend, 1771, Antwerpen, SBA K.76521 421. Kort begryp van de aflaeten en privilegien gejont aen het broederschap van Maria, onbekend, onbekend, 1679, Antwerpen, SBA K.76522 en K.76523 422. Vereenigde godvruchtigheyd van het broederschap van den H. Aloysius Gonzaga, onbekend, onbekend, 1752, Antwerpen, SBA K.76524 423. Herderlycken brief dienende tot voltrekking van het broederschap van den heyligen Carolus Borromaeus, onbekend, onbekend, 1780, Antwerpen, SBA K.80427 424. Verclaringhe van de privilegien des H. Scapuliers, onbekend, onbekend, 1656, Antwerpen, SBA K.84505 425. Cort begryp van den heyligen scapulier door de moeder godts Maria in de orde van de Carmeliten miraculeuselijck ingheset, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84506 426. Broederschap der geduerige aenbidding van het sacrament des autaers, onbekend, onbekend, 1852, Antwerpen, SBA K.76525 427. Regulen en aflaeten van het broederschap (sic) der gheloovige zielen, onbekend, onbekend, 1746, Antwerpen, SBA K 84574 [C2-555 f] 428. Peys vergaderinghe, voor alle mans, en vrouwpersoonen, onbekend, onbekend, 1766, Antwerpen, SBA K 84578 [C2-555 f] 429. Den costelijcken schadt der broederschap van 't H. Roosenkransken, Buyens, J., onbekend, 1605, Antwerpen, SBA K.84579 430. Onbevleckte ontfangenisse zegenprallende in Maria, onbekend, onbekend, 1764, Antwerpen, SBA K 84571 [C2-555 f] 431. Kortbondige lofredens ter eere van de XXXVI uytmuntende heyligen, onbekend, onbekend, 1796, Antwerpen, SBA K 84565 [C2-555 f] 432. Aflaeten vergund voor het broederschap van Onze-Lieve-Vrouwe te Antwerpen, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84410 433. Oprechtinghe van het broederschap onder de aenroepinghe van den H. Rochus, onbekend, onbekend, 1758, Antwerpen, SBA K 84567 [C2-555 f] 434. Nieuwe opwekkinghe der Christenen tot hunne verbintenisse van den mildadigen Godt, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K 84560 [C2-555 f] 124
435. Kort verhael wegens de instelling van het nieuw broederschap van Onze Lieve Vrouw, onbekend, onbekend, 1829, Antwerpen, SBA K.84410 436. Meditatien ofte gebede-boexken van den alderh. Roosen-crans, onbekend, onbekend, 1671, Antwerpen, SBA K.84405 437. Formula de los statutos de la confadria de nuestra senora de la soledad, onbekend, onbekend, 1642, Antwerpen, SBA 69106 438. Les regles de la congregation des filles , onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K 84568 [C2-555 f] 439. Instellinge van het godvruchtig en heylig broederschap van eene goede en zalige dood, onbekend, onbekend, 1793, Antwerpen, SBA K 84557 [C2-555 f] 440. Hondert-vyftig-jaerig jubilé des broederschaps van den H. Joseph, onbekend, onbekend, 1777, Antwerpen, SBA K 84564 [C2-555 f] 441. De zeven werken van bermhertiggheyd , onbekend, onbekend, 1808, Antwerpen, SBA K.84794 442. Bekentmaekinge van de instellinge, aflaeten, en privilegien van het broederschap van den H. Laurentius, onbekend, onbekend, 1756, Antwerpen, SBA K.84612 443. Het sweerdt van Simeon in triumph opgerecht en ongevaert door het broederschap der seven weeën, onbekend, onbekend, 1736, Antwerpen, SBA K.84461 444. Jubilé van 250 jaren, gevierd tot herinnering van de verheffing des broederschap van Maria, onbekend, onbekend, 1842, Antwerpen, SBA K.84464 445. Beschryvinge van het twee-hondert-vijftig-jaerig jubel der instellinge van het broederschap van den zoeten naem Jesus, Pauwels, J.A.F., onbekend, 1815, Antwerpen, SBA K.84422 446. Beschrijvinge van het honderd-vijftigste jaer der instellinge des broederschaps van de XXXVI uytmuntende heyligen , onbekend, onbekend, 1821, Antwerpen, SBA K.84445 447. Veritas eucharisti partum testimonio roborata , onbekend, onbekend, 1734, Antwerpen, SBA F.84434 448. Besondere eerbiedigheyd aen het H. Sacrament des autaers bewesen door aensienelycke persoonen, onbekend, onbekend, 1736, Antwerpen, SBA F.84435 449. Liefd'-en-ziel-verbont van jouffrou Theresia Beeckmans Jesus Druyt, onbekend, onbekend, 1737, Antwerpen, SBA 45017 450. Geestelycke practycke om sich in de tegenwoordigheyt Godts te onderhouden, onbekend, onbekend , 1736, Antwerpen, SBA F.84016
125
451. Geestelycke bemerckingen op het alderheylichste Sacrament des autaers, onbekend, onbekend, 1734, Antwerpen, SBA F.84018 452. Godtvruchtige genegentheden op het gebedt "ziele christi heylight my etc.", onbekend, onbekend, 1737, Antwerpen, SBA F.83888 453. Byvoeghsel van de vierboecken genoemst verlustinge der ziele, Blosuis, L., onbekend, 1728, Antwerpen, SBA F.84017 454. Lichtveerdig oordeel, swaere sonde aengewesen in de sermoonen van P. Paulus Segneri, onbekend, onbekend, 1706, Antwerpen, SBA F.84029 455. Spiegel sonder bedrog, onbekend, onbekend, 1707, Antwerpen, SBA F.84030 456. Wetenschap der heylighen, onbekend, onbekend, 1715, Antwerpen, SBA F.84031 457. Toetssteen van eenen oprecht geloovigen, onbekend, onbekend, 1716, Antwerpen, SBA F.84032 458. Jesus, Koninck aller tyden, saligmaeker aller menschen, Coret, J., onbekend, 1716, Antwerpen, SBA F.84033 459. Het masker van godvruchtigheyt afgetrocken van de onware godtvruchtighe , onbekend, onbekend, 1712, Antwerpen, SBA F.84034 460. Korte onderrigting seer dienstig om de dwael-geesten en valsche leeraers te onderkennen, ende te vlugten , onbekend, onbekend, 1721, Antwerpen, SBA F.84035 461. Nood-wendigheyd des gemeynschap met den H. Stoel, onbekend, onbekend, 1722, Antwerpen, SBA F.84036 462. Christelyke bemerking op het Evangelie van den H. Matteus IX, onbekend, onbekend, 1723, Antwerpen, SBA F.84037 463. Korte onderwysinghe vande saecken de welcke een Christenmensch moet weten om te komen tot syne eeuwighee saligheyt, onbekend, onbekend, 1725, Antwerpen, SBA F.84038 464. De swaerigheydt des cruys, licht gemaekt, onbekend, onbekend, 1726, Antwerpen, SBA F.84039 465. De macht des cruys over de sonde, ende over de helle, onbekend, onbekend, 1726, Antwerpen, SBA F.84040 466. L'escole des maris, Molière, Colles, Guillaume, 1662, Antwerpen, SBA C 41277 [C2548 h] 467. La belle esclave, Estoille, de l', Claude, Colles, Guillaume, 1662, Antwerpen, 41275
SBA
468. Hercule amoureux, onbekend, Colles, Guillaume, 1662, Antwerpen, SBA 41276 126
469. Le mariage de rien, onbekend, Railot, Nicolas, 1664, Antwerpen, SBA 41278 470. La suitte et la mariage du cid, onbekend, Colles, Guillaume, 1666, Antwerpen, 41280
SBA
471. L'ombre du comte de gormas et la mort du cid, Chevreau, U., Colles, Guillaume,1666, Antwerpen, SBA 41279 472. La Nopce de village, Brécourt, Colles, Guillaume, 1667, Antwerpen, SBA 43901 473. Armide, tragédie en musique, onbekend, Foppens, B., 1693, Antwerpen, SBA 41312 474. Een gheestelijcken A.B.C. ghetogen uit den Psalmen van David seer leerijck ende…voor allen christen menschen. Metten Pater Noster ende Ave Maria in Nederlands dicht, onbekend, Silvius, Willem, 1564, Antwerpen, MPM R50.39 475. Arithmétique de M. Valentin Mennher, contenante plusieurs belles questions journellement occurentes en trafficque de Marchandise. Translatée du hault Alleman & augmentées…, Mennher, Valentin, Copernius, Gilles, 1563, Antwerpen, MPM R50.29 476. Arithmetica oft een nieuw cyfferboeck van Willem Raets Maestichter. Waerin die Fondamenten…verclaert en…gheillustreert worden…Met noch een tractaet vande wisselroede…door Michel Coignet. Raets, Guillaume (of Raeds), Hendricsen Hendrick, 1580, Antwerpen, MPM R50.27 477. Instructie om de wijn-roede ende peghelstock te maken daer mede men oock sonder peghelstock terstont meten en weten can de grootte van alle vaten ende tonnen; hoe vele stoopen potten oft pinten de selve inhouden. Tot nudt, dienst, ende voordeel van alle wijn, bier…-vercoopers…nu uit licht ghebracht door Martin vanden Dijcke, meester van Chijfferen…binnen der vermaerder Coopstadt van Antwerpen, Dijcke, Martin van den, Anthoni de Ballo, 1600, Antwerpen, MPM R 2.19 478. Chyfer-boek. Ghevonden en voorgehouden bij wijlen M. Godevaert Gomparst. Ghesolueert gheillustreert, ende vermeerdert door Martin van den Dycke Notarius Antwerpe ende chyfermeester, Dijcke, Martin van den, Geleyn Jansens, 1591, Antwerpen, MPM R 50.24 479. La vraye reigle d'arithmetique selon laquelle tous marchans doibvent dresser & faire ses comptes…par Martin van den Dycke. Maistre d'Arithmétique, Dijcke, Martin van den, Anthoni de Ballo, 1600, Antwerpen, MPM R 50.25 480. Nieuwen Reken-boek ende arithmetische cyferconste…in het licht ghebrocht door Norbertus Miertmans tot Antwerpen, Miertmans, Norbertus, Jacob Mesens, 1647, Antwerpen, MPM A 2826 481. Cyffer-Boeck van Jan de Raeymaecker Ghetranslateert uyt de Fransche in de Nederlandsche tael door Lenaert de Raeymaecker van Antwerpen. Van nieuws oversien, Raeymaecker, Jan de, Jacob Mesens, 1652, Antwerpen, MPM A 4300
127
482. Aritmetica door Bernardus Stockmans. Eertyds Fransche School-Meester in …Dordrecht. Van nieuws ghecorrigeert…door Cornelis van Nieurode…nu in desen tweeden druck wederom ghecorrigeert…door..G.V.H., Stockmans, Bern., Heylen, van, Gonzales, 1676, Antwerpen, MPM R 50.26 483. Het Konstigh cyfferboeck van Mr. Johan Coutereels van Antwerpen Uyt de Francoische Tale overgeset door H. Cole…den laetste druck…, Coutereels, Joh., Roselaer, Pieter, 1678, Sluis, MPM B 2281 484. Kort onderricht van 't italiaens boekhouden…door David Kock, Kock, David, Poulle, Aaron van, 1678, Middelburgh, MPM B 2281 485. De vernieuwde cyfferinge van Mr. Willembartjesn…Herstelt…door Mr. Jan van Dam. En nu in dezen laatsten druk…Klaas Bosch…, Bartjens, Willembartjen, Meyer, Adam, onbekend, Amsterdam, MPM B 3693 487. Nederduitse orthographie, dat is: Maniere hou men oprecht (sic) Nederduist spellen ende schriven zal, niet alleen nut ende nootelic die oprecht begeren te schriven, maer al die zulx de joincheit zouken te leren. By een vergaert door Pontus de Heuiter van Delft, canonic van Gorinchem, Heuiter, Pontus de, Christoffel Plantin, 1571, Antwerpen, MPM A 399 488. Moriae encomion Dat is eenen loff der sotheyd. Seer mittelijck ende lieflijck om lesen: Speelwijs beschreven door den hooch-gheleerden/ Erasmus van Rotterdam, Erasmus, D., Arnout s' Coninx, 1584, Antwerpen, MPM R 11.15 489. Een christelijke nootsakelijke claghe des vredes die in alle geslachten onder alle volcken verdreven ende verworpen wordt. Eerst door Erasmus Roterodamum in den Latijne beschreven, en nu neyrstelijck in de Nederduytsche Tale overgheset, allen menschen hedendaechs seer nut ende profijtelijck om lesen, Erasmus, D., Arnout s' Coninx, 1583, Antwerpen, MPM R 4.3 490. Lingua. Dat is de Tonge Leerende hoe de Mensche zijn tonghe bedwinghen sal 't welck een cleyn lidt is maer…In den Latijne beschreven door…Erasmus van Rotterdam. Van nieus na het Latijns exemplaer oversien en ghebetert, Erasmus, D.; Arnout s' Coninx, 1583, Antwerpen, MPM A 3598 491. D.Erasmi Roterodami de contemptu mudi epistola, qua conscripsit in gratiam ae noie Theodorici harlemei canonici ordinis divi Augustini. Antverpiae apud Guilielum Vorstermannum, Erasmus, D., Vorsterman, Willem, 1525, Antwerpen, MPM R 22.7 492. Dilvcida et pia explanatio symboli quod apostolarum dicitur & decalogi praeccptorum per des. Eras. Rot. Opus nunc primum & conditum, Erasmus, D., Hillenius, Michael, 1533, Antwerpen, MPM R 22.15 493. D. Erasmi Roterodami liber cum primis plus de praeparatione ad mortem, nunc primum & conscriptus & aeditus. Accedvnt hvic opv scolu epistole aliquot serijs de rebus, in quibus item nihil est non onuum (sic) ac recens, verum ita excusae, vt seorsim vendi qucant, Erasmus, D., Martini Caesaris, 1534, Antwerpen, MPM R 22 36
128
494. D. Erasmi Roterodami epistolarum Floridarum Liber unus antchac nunquam excusus, Erasmus, D., J. Steelsius, 1540, Antwerpen, MPM A 2543 495. Paraphrasis D. Erasme Roterodami in novum testamentum videlicet in quatuor evangelia et acta apostolorum, postremum ab ipso autore recognite, emen dataqz…, Erasmus, D., J. Steelsius, 1540, Antwerpen, MPM A 2112 496. Divi Caroli imp. Caes. Opt. Max. desyderatissimus ex hispania in Germanium reditus. Cor. Grapheo autore., Grapheus, Corn., Hillenius, Michael, 1520, Antwerpen, MPM A 2996 497. Protestatio cesareae maiestatis coram Papa & Cardinalibus publice facta contra Regem Franciae, onbekend, onbekend, 1536, onbekend, MPM A 2996 498. Pro divo Carolu ejus nominis quinto, in satisfactionem quidem sine talione eorum quae in illum scripta ac pleraq etiam in vulgum aedita fuere, onbekend, onbekend, 1527, Basel, MPM niet gevonden 499. Pro invictissimo Caesera Carolo, Epistolae Franci regis ad principes Impery transmissae ac Apologiae Madritiae Conventionis dissuasoriae refutatio, onbekend, onbekend, 1527, Basel, MPM niet gevonden 500. Hieronymi Balbi Episcopi Gurcensis, ad Carolum V. Imperotirem de Coronatione, Balbus, Hieronymus, Gryphivs, Seb., 1530 , onbekend, MPM R 18.55 501. Panegyreia oratio Carolum Quin caesarem Augustum, et Ferdinandum Romanorum, Hungariae, Boiemiaeque Regem, de suscepto bello in Turcas, in qua maiorum Caroli Augusti & Ferdinandi Caesaris praeclara gesta, pro religione Christiana contra impietate Turcica & maurorum historica fide explicantur,…, Aventinus, Joannes, Tassenum, Servatium, 1532, Leuven, MPM R 11.7 502. Brevis expositio de induciis Nurembergae in ter Caes. Majestatis Oratorem ac legatos ducis Clivensis, onbekend, J. Grapheus, 1543, Antwerpen, MPM R 18.53 503. Assertio ivris imporatoris ducatu, & Tutphaniae comitatu, edita in comitijs Ratisbonensibus, anno M.D.XLI & confutatie oppugnatio num Guillielmi Cliniae Ducis, Franckfordie exhibitarum, onbekend, Meranus, Martinus, 1539, Antwerpen, MPM R 22.20 504. Ghemeyne sendbrieven 1676- idem 1677, Jacobi, H., onbekend, 1768, Antwerpen, SBA E.84326 505. De seven weeën van de H. Moeder Gods Maria, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA F.79742 506. Korte tijdrekenkundige geschiedenis tot gebruyk der jongheyd, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 74781 507. Fondamenten ofte grondregels der nederduytsche spelkonst, P.B., Antwerpen, SBA 41118
onbekend,
1781,
129
508. Beginselen van de spheer en aerdbeschrijving, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.84457 509. Nouvel abécédaire instructif du premier âge, onbekend, Antwerpen, SBA 45008
onbekend,
onbekend,
510. Verschillende abécédaire, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 45009 511. Biblia, onbekend, onbekend, 1563, Antwerpen, SBA F.78917 512. Nederlandsche Bijdraegen I-X (1824-1834), onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 5811441416 513. Louisa en Henriette, Kramp, M.J.C., onbekend, 1839, Antwerpen, SBA 514. L'école dominicale considérée comme base fondamentale du bonheur de la classe ouvrière, Kramp, M.J.C., onbekend, 1838, Antwerpen, SBA 41418 515. De l'étude et de l'enseignement des lettres, Laurentie, onbekend, 1828, Antwerpen, SBA 40859 516. Stukken betreffende de schoolpeening te Antwerpen van 1872-1876, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA D.84924 517. De zondagscholen, onbekend, onbekend, 1847, Antwerpen, SBA D.79740 518. Tooververhalen, Perrauly, Ch. En Colveniers, J., onbekend, 1847, Antwerpen, 33604
SBA
519. Gedichten voor huis en school, Stinissen, J., onbekend, 1886, Gent, SBA 40779 520. Eerste lees- en leerboek voor de studie van den Nederlandschen stijl, Beers, J., onbekend, 1881, Antwerpen, SBA C.33962 521. Grammaire flamande, Heiderschneidt, P., onbekend, 1841, Mechelen, SBA 40778 522. Kort begrijp van de embryologia sacra Cangiamila, Antwerpen, SBA dubbel van J.33605
F.E.P.,
onbekend,
1780,
523. Wetten voor het schoolonderwijzers gezelschap der stad Antwerpen, onbekend, onbekend, 1825, Antwerpen, SBA E.83560 524. Corrigé des exercices français sur l'orthographe, la syntaxe et la punctuation, Noël et Chapsal, onbekend, 1839, Brussel, SBA 40777 525. Nouvelle grammaire française, Noël et Chapsal, onbekend, 1838, Brussel, SBA 40776 526. Afschriften uit het Stadsarchief te Antwerpen aangaande het bezoek van de verschillende vorsten te Antwerpen van 1647 tot 1794, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA niet gevonden 130
527. Twee-honderd-vijftig-jaerig-jubilé over de roemweerdige geheugenisse dat de Turken geslaegen en verdreeven zijn geweest te Lepante, onbekend, onbekend, 1821, Antwerpen, SBA K.84495 528. Vreughden-galm over de comste van Franciscus Leopoldus Clemens hertogh van Loreynen en Barr binnen Antwerpen den 15.September 1731, onbekend, onbekend, 1732, Antwerpen, SBA K.84485 529. Den Spiegel des wreeden dry-jaerigen Nederlantschen eclips, veroorsaeckt door de Fransche son, onbekend, onbekend, onbekend, 1764, Antwerpen, SBA 45020 530. Carmen panegyricum in laudem Mariae Theresiae, Pauwels, J.A.F., onbekend, 1777, Antwerpen, SBA C.80434 531. Oratio funebris in exequiis Philippi IV, Houbraken, J., onbekend, 1666, Antwerpen, SBA K.78600 532. Triumphanten intré van Maria Anna ende Carolus, prince van Loreyen, onbekend, onbekend, 1744, Antwerpen, SBA 70094 533. Extract van sekeren brief uyt Brussel, van den 6. October 1744, raeckende het geliggen van Maria Anna gouvernante van der Oostenrijcksche Nederlanden, onbekend, onbekend, 1744, Antwerpen, SBA 70095 534. Verwellecominghe op de saele van pictura aen Maximiliaen Emanuel, onbekend, onbekend, 1693, Antwerpen, SBA 70091 535. Erecta Superis Iberia, sive triumphans hymen augusto Caroli II et Mariae Annae, Wouthers, M.F., onbekend, 1694, Antwerpen, SBA 70092 536. Beschrijvinghe der inkomste van Sijne Majesteyt Ludovicus XV binnen Antwerpen, onbekend, onbekend, 1746, Antwerpen, SBA 70096 537. Geproponeerde artyckelen voor de capitulatie van het Casteel en citadelle van Antwerpen den 31. Mey 1746, onbekend, onbekend, 1746, Antwerpen, SBA70097 538. Triumphae incomst vanden doorluchtichsten Prince Cardinael Ferdinandus infant van Hisp. Binnen Antwerpen, onbekend, onbekend, 1635, Antwerpen, SBA 70093 539. Korte beschrijvinge van de triumphanten opgericht ten opzichte van de hondertjaerige gedachtenisse ter eeren van de H. Maeget Maria en Alexander Farnees, Brandt, H.F. van den, onbekend, 1685, Antwerpen, SBA K.83726 540. Vervolg van de vreugden teekenen over de verscheyde victorien die de christenen van de Turcken behaelt hebben, Brandt, H.F. van den, onbekend, 1685, Antwerpen, SBA K.83726 541. Ode panegyrica in obitum Mariae Theresiae, Pauwels, J.A.F., onbekend, 1780, Antwerpen, SBA C.79790
131
542. Ode funebris in laudem Caroli Alexandri, Pauwels, J.A.F., onbekend, 1780 , Antwerpen, SBA C.79791 543. De blyde incomste van aen aertschhertogh Leopoldus Wilhelmus, onbekend, onbekend, 1648, Antwerpen, SBA K.80267 544. Descriptio iselatici triumphi quo ducem Lotharinghe Antverpiensis intra moenia sua exceperunt. 12. Septemb. 1731, onbekend, onbekend, 1731, Antwerpen, SBA B 78687 [C2521 d] 545. Panegyricus reginae Christinae, Sanderus A., onbekend, 1655, Brugge, SBA 55743 546. Ommeganghen. Stukken uit de 17e en 18e eeuw, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, SBA K.85045 547. Antwerpsche ommeganghe, Essen, C. van, onbekend, 1649, Antwerpen, SBA K.11960 548. Verzameling van levensbeschrijvinghe van Antwerpenaars, Werve, Jan, van de, onbekend, 1858, Antwerpen, SBA C.76763 549. Journaux se rapportant à des procès célébres anversois, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, SBA niet gevonden 550. Insignium huius aevi poetarum lacrymae in obitum Abrahami Orteli, Suvertius, F., onbekend, 1601, Antwerpen, SBA A.84550 551. Cort begryp van het leven van St. Anna van Schrieck, A.R. en Is.M., onbekend, 1698, Antwerpen, SBA K.13440 552. Leevensbeschrijving van Joannes-Baptista Dupuis, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 30214
1818,
553. Cazeneuve, onbekend, onbekend, 1868, Toulouse, SBA H.84450 554. Historique du procès de R.J.J. Wauters contre W. E. Sterckx, onbekend, 1836, Antwerpen, SBA E.82941
onbekend,
555. D' Anvers à Vienne en 1724, onbekend, onbekend, 1885, Antwerpen, SBA K.81513 556. Levensschets van Peeter - Dominicus Kuyl, Génard, P., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.76611 557. Levensschets van Karel - Jan - Gummarus Nelis, Génard, P., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.76612 558. L'art d'aimer ou le guide des amans, onbekend, onbekend, 1696, onbekend, SBA 43902 559. La montre, Bonnecorse, de, onbekend, 1671, Parijs, SBA 43903 560. Portrait de Louis le Grand, onbekend, onbekend, 1690, Parijs, SBA43903
132
561. Réflexions chrétiennes sur la prospérité des armes du roy dans les mouvemens de l'Europe, onbekend, onbekend, 1692, Parijs, SBA 43905 562. Les bestes raisonnables, Jacob, A., onbekend, onbekend, onbekend, SBA 41281 563. Cort verhael oft tractaet van de contagieuse sieckte de peste, Linden, J. van der, Godtgaf Verhulst, 1634, Antwerpen, SBA 36843 564. Cort verhael oft tractaet van de contagieuse sieckte de peste, Linden, J. van der, Verdussen, Martinus, 1634, Antwerpen, SBA V.132536 565. De dry vreezelykste geessels van het menschdom, oorlog, pest, dueren-tijd, Pauwels, J.A.F., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 43385 566. Discurso breve, sobre la cura y presevacion de la pestilencia, Laguna, A. de, onbekend, 1556, Antwerpen, SBA 38404 567. Cort advys vande ordinarise doctoren inder medeciinen des stadt van Antwerpen om te verhoeden ende remedieren de haestighe sieckte, onbekend, onbekend, 1624, Antwerpen, SBA 38233 568. De la peste, et de ses causes et accidents, Paracelsus, T. en Hassard, P., Christoffel Plantin, 1570, Antwerpen, SBA 37660 569. Een boecxken van die…sieckte der pestilentie, Hakedover, J.G., onbekend, 1571, Antwerpen, SBA 10431 570. Een excellent boecxken vander Pesten, Aromatius, J.G., onbekend, 1558, Antwerpen, SBA V.132526 571. Plakkaten en ordonnantien betreffende de apothekers en het verkoopen van geneesmiddelen te Antwerpen. 1499-1786, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 22637 572. Copie van zekere goedertierlicke waerschouwinge ghesonde aenden landen en stede van Ghelre en Zutphen by onse ghenadige vrouwe de Coninginne Douagiere van Hongarien Bohemen te Regente te. Noch andere copie uit zekere opene brieven…Men vintse in berkens ganck by weuwe Christoffels, onbekend, weduwe Christoffels, 1542, Antwerpen, MPM R 18.12 573. Copie wten mandemente aengaende den statuten onlanx ghemaect. Eerst op die leengoede,erfgoeden,chijsen,egghen,goeden,...Brabant/Lembroch/Vlaenderen/Hollant/Zeelant /…Men vintse te coppe Thantwerpen in onser liever Vrouwen pant. onbekend, Jan Roelants, 1520, Antwerpen, MPM R 18.54 574. Oordinantien statuyten en edict der doorluchtige en onverwonne K.M. Karolus de vijfste va die name altijt vmeerder des rijcx/ gepubliceert ind vermaerd stadt Bruessel in die presentie va sijnd hooger majesteyt en der doorluchtichsten Koninginne…den vierden dach va October int iaer XVC en XL. Men vintse te coope in die edel en vmaerde princelieke stadt va Bruessel op de grote merct in hemelrijck by mi Marck Martens en Tantwerpe op die 133
camerpoorte brugghe in den schilt van Artoye, onbekend, M. Martens, 1540, Brussel, MPM R 1.1 575. Een nieu mandemet der keyserlicker Maiesteyt op die contributie vanden thienden penninck Tantwerpen ter puyen af gepubliceert den tweeden dach van April Int jaer ons Heeren en duysent vijf hondert ende XLIIJ, onbekend, Jacob van Liesvelt, 1543, Antwerpen, MPM R 22.33 576. Instruction faicte par les Estatz de Brabant, selon laquelle lon denombrera toutes cheminees, fours, torailles, fourneaux, avec les charues, trouvees audict pays de Brabant, & recevoir & collecter les impostz d'iulles cheminees fours, torailles, fourneaux & charues, faictz suyvant le consentement & accord par les Estatz dudit pays de Brabant, apparent par l'acte de oe faicte., onbekend, Molfijns, Jehan, 1553, Antwerpen, MPM R 16.1 (11) 577. Mandement ende Ordonnancie, ghemaect ende ghestatueert by de Co. Mat. Op het stuck vande thiende soovvel den Prelaten, godshuysen, Capitulen & c. als generalijck persoonen aenghaende, onbekend, Silvius, Willem, 1564, Antwerpen, MPM R 21.21 578. Ordonnance et placcart provisional particulier du roi nostre sire, sur le faict de la navigation, onbekend, Christoffel Plantin, 1570, Antwerpen, MPM A 73 (18) 579. Placart sur l'entrée de vaissance à Anvers, onbekend, onbekend, 1577, Antwerpen, MPM niet gevonden 580. Listen vande generale middelen , onbekend, Christoffel Plantin, 1578, Antwerpen, MPM A 1979 581.Placcaet gemaect opte quijtscheldinghe ende moderatie vanden pachten/renten/commerce ende lasten vande goeden ende gronden van erven daer aff men egheen profijt oft gheniet en heeft kunnen ghehebben oft die andersins grootelijck zijn beschadicht soo hier nae-volcht, onbekend, A. Tielens, 1581, Antwerpen, MPM R 16.1:10 582. Des listes pareilles publiées à Bruxelles, 1577, 1597, 1598 et à Anvers, 1610, onbekend, onbekend, 1610, Brussel, SBA niet gevonden 584. Ordinantie ende placcaet ons Heeren des Conincx om te verhoeden ende beletten alle abuysen ende monopolien opt stuck vander granen, onbekend, Weduwe van Guillaume van Parijs, 1586, Antwerpen, MPM A 79 (10) 585. Edict, et ordonnance, du Roy nostre Sire sur le paiement, quictance, moderation & attermination des Cens, Rentes fonsieres Seigneurialles & aultres hypothecquecs, & semblables redebuancer escheves, & à eschoir durant ces troubles, & sur quelque autres poinctz concernans & dependans de ceste matiere, onbekend, Christoffel Plantin, 1587, Antwerpen, MPM R 13.39 587. Peniteas Cito, onbekend, Adriaen van Berghen, 1503, Antwerpen, MPM R 13.22 588. Facetiarum exemplorumque libri VII, Brusonius, Giacomo, 1518, Rome, MPM R 36.5
Lucius
Domitius,
Mazzocchi,
134
589. Epynichion epytalamicum, Hermannus Rodulphi de Aemsteldamme, Hermannus Rodulphi de Aemsteldamme, 1520, Antwerpen, MPM R 48.14 590. Octroy d'une tres-riche & generale loterie, onbekend, Silvius, Willem, 1567, Antwerpen, MPM R 21.29 591. Deuchdelijcke solutien gesolveert by vele ingenieuse componisten van diveersche cameren van rethorijcken, onbekend, Rade, van den, Gillis, 1575, Antwerpen, MPM R 50.45 592. Catalogus librorum in officina Jacobi Meursii typographi Antverp. prostantium, Meursius, Jacobus, Meursius, J., 1666, Antwerpen, MPM R 48.26 593. Die valuacie ende penninck ghewichte vanden goude, onbekend, Liesvelt, van, Adriaen, 1517, Antwerpen, MPM R 50.2 594. Een nieuwe evaluacie boexken, gheordonneert van weghen onsers ghenadichs heeren des Roomschen keysers, onbekend, Jan Dinghessche, 1524, Antwerpen, MPM R 54.15 595. Nummi aliquot aenei ... paraphrasticoos explanati, onbekend, Spore, Andreas, 1581, Antwerpen, MPM R 37.4: 63 596. Decalogica enarratio, formandis juvenibus, ex illustrioribus deprompta theologis, Carpentarius, Joannes, Hillenius, Michael, 1533, Antwerpen, MPM A 3208 597. Reken-boeckxken om te leeren leggen ende rekenen met penningen, Heusden, Robrecht, Hieronymus Verdussen, 1650, Antwerpen, MPM R 50.23
van,
598. Toxare, ou de l'amitié, dialogue non moins prouffitable que ioyeux, Lucianus Samosatensis, Coppens van Diest, Gillis I, Waesberghe, van, Jan I, 1563, Antwerpen, MPM R 14.41 599. Adagiorum ... epitome, Erasmus, Desiderius, Christoffel Plantin, 1564, Antwerpen, MPM A 613 600. Les epitres moralles de Jean Textor de Nivernois, traduictes de latin en françoys ... & de françoys en flamen, Ravisius Textor, Joannes, Waesberghe, van, Jan I, 1572, Antwerpen, MPM niet gevonden 601. Flores doctorum insignium, tam Graecorum, quam Latinorum, qui in theologia ac philosophia claruerunt, Thomas Hibernicus, J. Beller, 1558, Antwerpen, MPM A 3245 602. Hymne de la paix ... avec les neuf muses pirenees, Bartas, du, Guillaume de Saluste, Gaspar de la Romaine, 1582, Antwerpen, MPM R 55.3 603. Les epistres dorees, et discours salutaires de Don Antoine de Guevara, evesque de Mondonedo, prescheur & croniqueur de l'empereur Charles Cinquiesme, Guevara, de, Antonio, M. Nutius, 1591, Antwerpen, MPM A 3870 604. The soul’s delight, Paul of St. Ubald, Lesteens, Guilliam, 1654, Antwerpen, MPM R 22.25 135
605. Chansons ... a six, sept, et huict parties , Pevernage, Andries, Phalesius, Petrus II, 1607, Antwerpen, MPM R 47.43 606. Den eerelyken pluk-vogel, verçiert met veelderleye pluymkens van minne-liedekens, herders-zangen ... en boertige kluchten, Minnen, van der, Livinus, Rymers, Petrus Josephus, 1766, Antwerpen, MPM R 51.23 607. Cosmographie, oft: Beschrijvinghe der geheelder werelt, Apianus, Petrus, Gemma Frisius, J. Verwithaghen, 1573, Antwerpen, MPM R 14.9 608. Les observations de plusieurs singularitez & choses memorables, trouvées en Grece, Asie, Judée, Egypte, Arabie & autres pays estranges, Belon, Pierre, Christoffel Plantin, 1555, Antwerpen, MPM R 22.18 609. Historia de duobus augustinensibus, ob evangelii doctrinam exustis Bruxellae, die trigesima junii anno Domini MDXXIII, onbekend, onbekend, 1523, onbekend, MPM R 19.29 610. Dat heylich evangelium, onbekend, Ruremund, van, Hans I, 1525, Antwerpen, MPM R 48.18 611. Dat nieuwe testament ons heren Jhesu Christi, onbekend, Jan van Ghelen, 1526, Antwerpen, MPM R 61.9 612. Kinder leere: dat christen gheloove, de thien gheboden, dat vader onse, van de wet, ende evangelie, Crom, Matthias, Crom, Matthias, 1543, Antwerpen, MPM R 49.29 613. Confessie oft bekentenisse der dienaren Jesu Christi inde kercke binnen Antwerpen die welcke der Confessien van Ausborch toeghedaen is , onbekend, onbekend, 1567, Antwerpen, MPM R 23.28 614. Corte verantwoordinghe, oft bescherminghe der confessien oft bekintenisse des gheloofs der christelijcker ghemeinten van Antwerpen der Aussborchscher confessien toegedaen, tegen het venijnich schimpboeck Wilhelmi Lindani, onbekend, Oporinus, Joannes, 1567, Basel, MPM R 23.18 615. Corte verhalinghe vande beeldtstormerye, geschiet binnen dese Nederlanden, onbekend, Speelmans, Gerard, 1566, Antwerpen, MPM R 48.24 616. Teghens de wederdooperen ses boecken, Bullinger, Heinrich, onbekend, 1569, Emden, MPM R 12.19 617. Historia de las yervas, y plantas, sacada de Dioscoride Anazarbeo y otros ... Traduzida nuevamente en español, Dioscorides, Pedacius, Fuchsius, Leonhartus, H. de Laet, 1557, Antwerpen, MPM 618. Liber secretorum ... de virtutibus herbarum, lapidum, & animalium quorundam, Albertus Magnus, Cock Simon, 1534, Antwerpen, MPM R 3.35 619. Carmen pro vera medicina, ad reverendissimum ... cardinalem Granvellanum: ad eundem de lue pestilenti elegiarum liber unus, Ayala, Gabriel, Christoffel Plantijn, 1562, Antwerpen, MPM A 1574 (1)
136
620. Querela proditi Christi, per novos quosdam suos hujus temporis Ischariotas Turcochristianos, Grapheus, Cornelius, J. Grapheus, 1543, Antwerpen, MPM R 19.23 621. Regimen scholae, auctoritate ac munificentia senatus reipub. Antwerpiensis, bonarum artium ac religionis discendae gratia institutae, Johannis Solt, Erasmus ,Christoffel Plantin, 1583, Antwerpen, MPM A 43 622. Positiones sacrae de augustiss.mo sacramento eucharistiae rationibus illustratae ad serenissimum principem Ferdinandum, Zamora, de, Andreas Aloysius, Meursius, J., 1638, Antwerpen, MPM R 17.5 623. Chronyke van Antwerpen, vervattende de bekeeringe ... met alle het gedenkweerdigste tot den jaere 1775, Fruytiers, Lodewyk J., Roveroy, de, Joannes Godefridus Josephus, 1775, Antwerpen, MPM A 3463 624. Feestalbum van Antwerpen: herinneringen uit de blijde inkomsten ... en andere openbare vieringen in de Scheldestad, Torfs, Lodewyk Spilbeeck, van, Désiré, Buschmann, 1864, Antwerpen 625. Inventaire des anciens chartes et privilèges et autres documents conservés aux Archives de la ville d'Anvers, 1193-1856, Verachter, Frederik, Van Merlen, 1860, Antwerpen, MPM BM 40081 626. De Hollandiae principibus, Barlandus, Adrianus, Thibault, Jan, 1519, Antwerpen, MPM R 47.16 627. Oratio pro sacrosancti Romani imperii civitate Augusta Vindelicorum, Peutinger, Conradus, Cock Simon, 1521, Antwerpen, MPM R 14.1 628. Passionis dominicae ... aurea carmina . Cipriani ... De ligno crucis . Philippi Beroaldi, Carmen lamentabile . Lactantii Firmiani, Pianenia . Aeneae Silvii, Carmen Sapphicum . Guilielmi Gandavensis, Elegia . Guilielmi Goudani, Pia expostulatio, Cyprianus, Thascius Caecilius, Beroaldus, Philippus, Lactantius Firmianus, Lucius Caecilius, Silvius, Aeneas, Guilelmus Gandavensis, Guilelmus de Gouda, e.a., Hillenius, Michael, 1527, Antwerpen, MPM R 14.5 629. Den spiegel van Sassen van alle keyserlijcke rechten, onbekend, Marie Ancxt, 1550, Antwerpen, MPM R 18.4 630. Den troost Gods: een schoon verclaringhe op de seven honichvloeyende woorden die Christus ons voor een testament aenden cruyce heeft achter gelaten, tot vertroostinghe van alle bedructe herten, onbekend, Liesvelt, van, Hans II, 1564, Antwerpen, MPM R 3.39 631. The disposition or garnishmente of the soule to receive worthily the blessed sacrament, onbekend, Trognesius, J., 1596, Antwerpen, MPM R 23.32 632. Colloquia, ofte: T'samen-sprekinghen in Neder-duytsche ende Franchoysche tale, ... profijtelijck voor de ... scholiers ... om ... Franchoys te leeren spreken, onbekend, weduwe van Lucas vanden Kerckhove, 1621, onbekend
137
633. Milenus clachte, waer inne de groote tirannye der Romeynen verhaelt ... . D'antijcke tafereelen, Houwaert, Johan Baptist, Silvius, Willem, 1578, Antwerpen, SBA C 41193 [C2548 d] 634. Vorstelijcke warande der dieren: waer in de zeden-rijcke philosophie, poëtisch, morael, en historiael, vermakelijck en treffelijck wordt voorghestelt, Vondel, van den, Joost, Dirck Pietersz., 1617, Amsterdam, SBA C 41393 [C2-548 d / Zie : 41391] 635. Het groote tafereel der dwaasheid: vertoonende de opkomst, voortgang en ondergang der actie, bubbel en windnegotie, in Vrankryk, Engeland, en de Nederlanden, gepleegt in den jaare 1720, onbekend, onbekend, 1720, Amsterdam, SBA C 87717 [S2-856 a] 636. Collection de costumes de tous les ordres monastiques, supprimés a différentes époques, dans la ci-devant Belgique, Maillart, Philippe Joseph, onbekend, 1811, Vilvoorde, SBA H 24586 [C2-546 d] 637. Cérémonies et fêtes du mariage de S.A. R. Monseigneur le Duc de Brabant et de S.A.I. et R. Madame Marie-Henriette-Anne, Archiduchesse d'Autriche, onbekend, Géruzet, 1853, Brussel, SBA K 80729 [C2-603 c] 638. Die vorzüglichsten Gemälde des herzoglichen Museums zu Braunschweig, Riegel, Herman, Photographische Gesellschaft, 1664, Berlijn, SBA H 23463 [C2-596 j] 639. Reglement van Haere Maesteyt, onbekend, Kon. Drukkerije, 1773, Brussel, 68158 [S0-79 a / Zie : 68157]
SBA
H
640. Libri venales ... ten huyse van S. Jan Lindemans, in de Langhe-Nieuwstraat te Antwerpen den 28 august. 1652, onbekend, Jan Van Ghelen, 1652, Antwerpen, SBA B 66960 [C2-552 D] 641. Catalogus librorum omnium facultatum prostantium in officina Haeredum Viduae, Corneliae Verdussen, onbekend, Verdussen, Joannes, 1781, Antwerpen, SBA B 79789 [C2554 f] 642. Bibliomania, or, Book-madness, Dibdin, Th. F., Chatto, 1876, Londen, SBA B 22981 [S3-990 b] 643. The library companion, Dibdin, Th. F., Harding and Lepard, 1825, Londen, 79796 [S0-177 e]
SBA
B
644. Index expurgatorius librorum qui hoc seculo prodierunt ... erroribus inspersis ... fellibus permixtis, juxta ... concilii Tridentini decretum. Philippi II ... jussu ... concinnatus, anno M.D.LXXI, onbekend, Christoffel Plantin, 1571, Antwerpen, SBA B 35721:ex.2 [C2-546 c] 645. Marques typographiques, Silvestre, Louis-Catherine, Renou et Maulde, 1867, Parijs, SBA B 22980:1-2 [S3-998 e] 646. Een nieu sunderling boeck, spreekende van tgheheel regiment des grooten Turcq, onbekend, Marten Nuyts, 1542, Antwerpen, SBA K 35913 [C2-548 i]
138
647. Tfundament der medicinen ende chyrurgien, Sylvius, Petrus, Vorsterman, Willem, 1540, Antwerpen, SBA J 23176 [C2-522 c] 648. Heerlicke spraecken ende daden Dionisij des Ouden ende Jonghen beyde coninghen in Sicilien, onbekend, Jan Wijnrijckx, 1550, Antwerpen, SBA K 79743 [C2-554 i] 649. Een constelyck distileer boec inhoude[n]de de rechte en [de] waerachtige conste der distilatie[n] om alderhande watere[n] der cruyde[n], bloemen, en[de] wortelen en[de] voorts ... te verbergen en achter te laten, Hermanni, Philippus, Jan Roelants, 1552, Antwerpen, SBA G 76441 [C2-552 d] 650. Een excellent tracktaet leerende hoemen alle ghebreken der pocken sal moghen ghenesen, ende byna alle siecten, Hermanni, Philippus, Paracelsus, Theophrastus, Jan Roelants, 1553, Antwerpen, SBA J 22636 [C2-546 d] 651. Een suverlic exempel hoe dat Jhesus een heydensche maecht eens soudaens dochter wech leyde uut haren lande, onbekend, Michiel van Hoochstraten, 1520, Antwerpen, SBA E 41339 [C2-549 h] 652. Evangelicae historiae imagines, Natalis, Hieronymus, Galle, Joannes, 1545, Antwerpen, SBA H 74718 [C2-516 f] 653. De voornaamste gevallen van den wonderlyken Don Quichot ... met gedichten ter verklaaring van iedere kunstprint en het leeven van M. de Servantes Saavedra verrykt, Cervantes Saavedra, de, Miguel, Weyerman, Jacob Campo [vert.], Pieter de Hondt, 1746, 's Hage, SBA C 38291 [S2-841 a] 654.
De cierlycke voorsnydinge aller tafel-gerechten,Sweerts onbekend,1664,Amsterdam, SBA H 76378 [C2-552 i]
H.,
655. Almanach voor het jaer 1771, Vlaenderen, J.v., Petrus van der Hey, 1771, Antwerpen, SBA K.83097 656. Almanach voor het jaer 1795, Vlaenderen, J.v., J.H. Heylige, SBA r, 1795, Antwerpen, SBA K.83097 658. Kalender oft journael voor het jaer 1621, onbekend, weduwe van Arnold Conincx , 1621, Antwerpen, SBA K.83097 693. Gijsbrecht van Aemstel, Vondel, J.v.d., onbekend, 1893, Haarlem, SBA 23316 694. De Rembrandt-tentoonstelling te Amsterdam, onbekend, onbekend, 1898, Amsterdam, SBA 23527 695. La justification du Seigneur Richard de Mérode touchant sa quérelle avec Don Rodrigue de Bena vidès Ruelens, Ch., onbekend, Soc. des bibliophiles de Belg. N°1, 1867, Brussel, SBA 22979 1 696. Le pas de la mort, Michault, Pierre, P. Colyn, Petit, J., Soc. des bibliophiles de Belg. N°2, 1869, Brussel, SBA 22979 2 139
697. Receuil de chansons, poèmes et pièces en vers français relatifs aux Pays-Bas, Soc. des bibliophiles de Belg. N°3,4,12,13, 1870, Brussel, SBA 22979 698. Récit de la prinse de Térouanne et Redin avec la bataille de Renti Basilic J.P. Alvin, Soc. des bibliophiles de Belg. N°5, 1872, Brussel, SBA 22979
Marchet,
699. La Partition de l'évèché de Térouanne, onbekend, Soc. des bibliophiles de Belg. N°6, 1559, Brusse, SBA 22979 700. Le très-heureux voyage fait par Don Philippe, fils de grand empereur Charles-Quint, Calvète de Estrella, J, Chr., Petit, J., Soc. des bibliophiles de Belg. N°7,10,11,15,16, 1873, Brussel, SBA 22979 701. Bref receuil du voiage de Monseigneur le conte de Nassau, Nahuys, M, Soc. des bibliophiles de Belg. N°8, 1874, Brussel, SBA 22979 702. Discours sur les excessives misères qu'endure le povre Pays-Bas, Willot, J, Soc. des bibliophiles de Belg. N°9, 1595, Brussel, SBA 22979 703. Du réconfort de Madame du Fresne, Salle, A de la, Nève, J, Soc. des bibliophiles de Belg. N°14, 1881, Brussel, SBA 22979 704. Les oraisons funèbres des souverains des Pays-Bas aux XVIe, XVIIe, XVIIIe siècles, Delvigne, A, Soc. des bibliophiles de Belg. N°17,18, 1885, Brussel, SBA 22979 705. Relation de ce que s'est passé à l'entreé des ambassedeurs anglois et Pays-Bas, Pinchart, A., Soc. des bibliophiles de Belg. N°19, 1874, Brussel, SBA 22979 706. Lettres inédités, Ligne, Prince de, Petit, J, Soc. des bibliophiles de Belg. N°20, 1878, Brussel, SBA 22979 707. Catalogi van boekveilingen plaats gehad hebbende van 1801 tot 1884, onbekend, onbekend, 1801, Antwerpen, SBA B.84945 708. Catalogi van boekveilingen 1775-1800, onbekend, onbekend, 1775, Antwerpen, B.84977
SBA
709. Catalogue de la bibliothèque de M. Félix Solar, onbekend, onbekend, 1860, Parijs, SBA47081 710. Catalogue des livres de la bibliothèque de M.C. de la Serna Santander I-V, onbekend, onbekend, 1803, Brussel, SBA 47105 711. Bulletins de livres anciens et modernes de la librairie de T.J.J. Arnold à Bruxelles, onbekend, onbekend, 1860, Brussel, SBA B.75754 712. Catalogue des livres de la bibliothèque de F.A.E. Bruynincx, onbekend, onbekend, 1791, Antwerpen, SBA B.47121
140
713. Catalogue de la collection de livres délaisseé par P.A. Baron van Kessel, onbekend, onbekend, 1842, Antwerpen, SBA 47121 714. Catalogus van eene uytmuntende bibliotheek nagelaeten door de heeren van Westphalen, Meyerus, Chiflets, Buthens le Roy, etc., onbekend, 1764, Den Haag, SBA B.85038 715. Catalogue des livres, manuscrites, etc. de Anselme van den Bogaerde, onbekend, onbekend, 1866, Brugge, SBA 49059 716. Catalogue de la bibliothèque de Aug. De Reume, onbekend, onbekend, 1866, Brussel, SBA B.80736 B.80737 717. Catalogue de la bibliothèque de Rosny, onbekend, onbekend, 1837, Parijs, B.80743 718. Catalogue de la bibliothèque de Guill, François Vervoeven, onbekend, 1810, Mechelen, SBA B.32059
SBA
onbekend,
719. Catalogue de la bibliothèque de M. de Crane d'Heysselaer, onbekend, onbekend, 1859, Mechelen, SBA niet gevonden 720. Catalogue d'une nombreuse collection de livres , etc. que seront vendus le 28 aout 1769, onbekend, onbekend, 1769, Antwerpen, SBA B.84851 721. Catalogue d'une collection de livres receuillis par le comte Charles de Proli, onbekend, onbekend, 1785, Antwerpen, SBA 48542 722. Catalogue des livres, etc. de Monsieur V.S.(chorel), onbekend, onbekend, 1774, Antwerpen, SBA B.84852 723. Catalogue des tableaux, peintures à gouache, miniatures, etc. de Monsieur van Schorel, onbekend, onbekend, 1774, Antwerpen, SBA B.84852 724. Catalogue d'une bibliothèque exquise et considérable, dont la vente se sera a Anvers lunid 14 juiin 1784, onbekend, onbekend, 1784, Antwerpen, SBA B.84850 725. Catalogus librorum D. Franc Godefridi Ullens, onbekend, onbekend, 1738, Antwerpen, SBA B.84243 726. Bibliotheca ecclesiastica, juridica, historica, D. Joannis Francisci Verniel, onbekend, onbekend, 1736, Antwerpen, SBA B.84244 727. Catalogue d'une collection de vieux livres, délaissés par M. Ch. Parmentier , onbekend, onbekend, 1838, Gent, SBA B.80741 728. Catalogue d'une collection de chartes, actes publics, diplômes, lettres patentes, etc. délaissés par M.Ch. Parmentier, onbekend, 1839, Gent, SBA B.80741 729. Catalogue de livres provenant de la bibliothèque de M. Fr. J.P.-Hye-Schoutheer, onbekend, onbekend, 1833, Gent, SBA B.80740 141
730. Catalogue de la bibliothèque de M.G.J. de Servais, onbekend, onbekend, 1808, Mechelen, SBA 47117 731. Catalogue de livres et manuscrits de Fr. J. Olivier I-II, onbekend, onbekend, 1886, Brussel, SBA niet gevonden 732. British Museum. A guide to the printed books exhibited to the public, onbekend, onbekend,1862, onbekend, SBA B.80470 733. British Museum. A guide to the autograph letters, manuscripts, original charters and seals, exhibited to the public, onbekend, onbekend,1862, onbekend, SBA B.80471 734. British Museum. A guide to the drawings and prints exhibited to the public, onbekend, onbekend,1862, onbekend, SBA B.80472 735. Theodoor de Jonghe, Serrure, C.P., onbekend, 1860, Gent, SBA K.84903 736. L'alfabeto della morte, Holbein, H., Montaiglon, A., de, Tross, 1856, Parijs, SBA H.69887 737. Le parlement et triumphes des dames, onbekend, Six-Horemans, 1870, Lille, SBA 41314 738. Des gravures sur bois dans les livres de Simon Vostre, Renouvier J., Aubry, 1862, Parijs, SBA H.76497 739. Jehan de Paris, Renouvier, J., Aubry, 1861, Parijs, SBA H.76497 740. La fleur des chansons, S.L.N.D., Dusquesne, onbekend, Gent, SBA 41313 741. La bière de Louvain, Fleury, J.H., Dusquesne, 1859, Gent, SBA 40237 742. Le parc-aux-cerfs du roi Louis XV, Lacour, L ., Meugnot, 1859, Parijs, SBA 40237 743. Bibliothèque de la reine Marie-Antoinette au petit Trianon, Lacroix, P., Gay, 1863, Parijs, SBA 55635 744. La papesse Jeanne, Philomneste Junior, Gay, 1862, Parijs, SBA24595 745. La muse pariétaire et la muse foraine vu les chansons des rues depuis quinze ans, Nodier, C., Gay, 1863, Parijs, SBA 41122 746. Histoire joyeuse et récréative de Tiel l'Espiègle, onbekend, Dusquesne, 1858, Gent, SBA E.28993 747. Le sacre & coronnement de ma Dame Leonore Daustriche,, onbekend, Brussel, SBAK.74892
Trigt,
1863,
748. Marie-Antoinette à la Conciergerie, Campardon, E., Gay, 1863, Parijs, SBA 70072
142
749. Curiosités des parlements de France d'après leurs registres, Desmaze, Parijs, SBA 70084
Gay,
1863,
750. Le livre du chevalier de la tour Landry pour l'enseignement de ses filles, Montaiglon, A. de, Jannet, 1854, Parijs, SBA 27234 751. Aucassin et Nicolette, Delvau, A., Balchelm-Deflorenne, 1866, Parijs, SBA 41245 752. Discours sur la nudité des mamelles des femmes, onbekend, Dusquesne, 1856, Gent, SBA E.32209 753. Le bestiaire d'amour, Fourneval, R. de, Aubry, 1860, Parijs, SBA41409 754. Le blason des couleurs en armes, livrées et devises, Cocheris, H., Aubry, 1860, Parijs, SBA 40376 755. Chansons nouvellement composees sur plusieurs chants, tant de musique que rustique, onbekend, Six-Horemans, 1859, Lille, SBA 40376 756. Le petit razoir des ornements mondains, Bosquier, Ph., Mertens, 1863, Brussel, SBA 41274 757. De l'abus des nudités de gorge, Boileau, onbekend, 1857, Gent, SBA C.76514 758. Histoire plaisante de Reynier des Champs, seigneur de Malperdu, onbekend, Hans Practer, 1625, Antwerpen, SBA C.41341 759. Een nieuw tractaet, ghenaemt dat Batement van recepten, inhoudende drye deelen van recepten, onbekend, H. de Laet, 1546, Antwerpen, SBA22634 760. Nieuwe tijdinghe wt Pera gecomen, van twee grote Heyren, onbekend, Hans Mollijns, 1575, Antwerpen, SBA B 83792 [C2-555 i] 761. Colloquia, ofte t'samensprekinghen in Nederduytsche ende Franchoysche tale, onbekend, wed.L. vanden Kerchove, 1621, Brugge, SBA 45029 762. Epitalameon, Noot, J.van der, J. Verwithaghen, 1583, Antwerpen, SBA C.79239 763. Iste est pulcher et syncerus libellus, Bijns, Anna, Vorsterman, Willem, 1529, Antwerpen, SBA 26867 764. De vier wterste, Houwaert, J.B., Christoffel Plantin, 1583, Antwerpen, SBA 10167 765.Compte-rendu du congrès des sciences géographiques, cosmographiques commerciales. I-II, onbekend, onbekend, 1872, Antwerpen, SBA K 13847 [C4-104 d]
et
766. Grand dictionnaire universel I-XVI, Larousse, P., onbekend, 1866, Parijs, SBA15117 767. In honorem inclyti herois Balthasaris Gerardi carmen, T.G.A.V.B., Jo.Masium, Leuven, SBA C.84831
1589,
143
768. Thoneel der steden ende sterckten van 't Vereenight Nederlandt, Peeters, I., onbekend, 1674, Antwerpen, SBA 41685 769. Oeuvres complètes, Huygens, C., Société Hollandaise des Sciences, 1888, La SBA 23253
Haye,
770. Bibliotheca ecclesiastica, Miraeus, A., Jacob Mesens, 1639, Antwerpen, SBA F.23157 771. Catalogue des livres rares et précieux de la bibliothèque de Monsieur J.B.Lauwers, J.B.Lauwers, J.S. Schoesetters, 1810, Antwerpen, SBA 32557 772. Geschiedenis van Antwerpen, Mertens, F.H., Torfs, K.L., onbekend, 1845, Antwerpen, SBA K 109333 [S0-321 e] 773. Actes et mémoires de la société d'émulation d'Anvers, onbekend, Antwerpen, SBA A.271
onbekend,
1801,
774. Feesten die te Antwerpen in den loop der 19e eeuw hebben plaatsgehad. Programma's, kaarten, plakkaten, enz., onbekend, onbekend, 1800, Antwerpen, SBA K.85173 775. Lanteern magiek. Militaire servititen, onbekend, onbekend, 1861, Antwerpen, 43996
SBA
776. La scène-organe des abonnés du Théâtre-royal d'Anvers, onbekend, onbekend, 1869, Antwerpen, SBA H.40639 777. Articulen van het contract ghemaeckt tusschen Jacobus den eersten ende Philips den derden, 1664, Londen, SBA E.84423 778. Copie vande aggregatie des konincx Philippus III ghezonden aende Staten generael der vereenichde Nederlanden, onbekend, onbekend, 1608, SBA E.84424 779. Articles accordez par le royn pour le trefve general du Royaume, onbekend, onbekend, 1595, Antwerpen, SBA E.83465 780. Eene trouhertighe vermaninghe aen het vereenichde Nederlandt, Ammonius, I., onbekend, 1605, Antwerpen, SBA K.84009 781. Considerations sur le danger eminent ou l'on seroit, si les Pays-Bas autrichiens tomboient entre les mains de la France, onbekend, onbekend, 1738, Amsterdam, SBA 40808 782. Dialogue de deux personnages, Emmanuel Erneste, onbekend, 1580, Antwerpen, SBA 66990 783. Een kort verhael van de sententie en vonnis van die joden over christus en oock die schroomelijcke gommaristen, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 46004 784. Tragedie van den bloedighen haegh ofte broedermoort van beyde de Witten, N.V.M., onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA 40861 785. Informatio fundamentalis super hadierno Bohemicioe statu, onbekend, onbekend, 1620, Antwerpen, SBA K.83732 144
786. Copie van den keyserlycken ban, teghen Fredericus, palsgrave upden Rijn, onbekend, onbekend, 1621, Gent, SBA niet gevonden 787. Aenmerckinghen van religie en staet op d'uyt-schrijvinghe van 't gebodt, van den alghemeenen bid-dagh ende vast-dagh, onbekend, onbekend, 1633, SBA F.84421 788. Remonstrance faite à Messieurs les deputez des Etats generaulx le Ixme de janvier 1580, Guillaume le Taciturne, onbekend, 1580, Antwerpen, SBA K.79747 789. Predictions sur la destinée de plusieurs princes des etats du monde, onbekend, onbekend, 1684, Antwerpen, SBA K.79744 790. Project ofte artikelen van vrede overgelevert den 20.July 1697, onbekend, onbekend, onbekend Antwerpen, SBA K.79745 791. Epistolico institutio, Lipsius, J. , Lugduni Batavorum, 1591, onbekend, SBA C.79753 792. De redenen die de Staten van Bohemen beweecht hebben den erst-hertoch Ferdinandus te verworpen, onbekend, onbekend, 1619, Dortrecht, SBA K.84425 793. Den segerücken triomphboghe oft beschrijvinghe vande victoriein vercregen tegen de Hollanders in 't landt van Waes, onbekend, onbekend, 1638, Antwerpen, SBAK.79754 794. Beurs-praetjen, over de prognosticatie van den winter en lente des leugenachtighen Heers Mattieus Cleuster, onbekend, onbekend, 1657, Antwerpen, SBAK.83716 795. Literae ordinum België ad principes electores, onbekend, onbekend, 1579, Antwerpen, SBA K 84011 [C2-554 d] 796. Beschrijvinghe van de veroveringhe oft innemen der stadt Oran., onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.83729 797. Vervolg der beschrijvinghe van Oran., onbekend, onbekend, onbekend, SBA K. 87719
Antwerpen,
798. Laudatio funebris anniversaria inclyte memoirioe Alberti, Woverius, F., onbekend, 1623, Antwerpen, SBA K.7426 799. Lof ende eer-verkondende fama wiens eer-bassuyn verkont de deughden van Franciscus Stephanus, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA C.83797 800. Applausus belgicus honoris et gloriae regnum austriam, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA C.83798 801. Nederlandschen eer en vreughde-galm, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA C.83799 802. Extract van sekeren brief aengaende de twee laetste achtien voorgevallen in Bohemen, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.83800 145
803. Brandewijns praetje over de Fransche saken, onbekend, onbekend, 1657, Antwerpen, SBA K.79755 804. Waerachtig verhael, onlangs uyt Engelandt overgesonden, vande heerlijcke strijdt des eerenwaerdigen P.Petrus, onbekend, onbekend, 1651, Antwerpen, SBA F.83717 805. Monsterkens van de nieuwe Hollandsche inquisitie, onbekend, onbekend, 1620, Antwerpen, SBA K.83710 806. Jus haereditarium y legitima successio in regno Bohemiae, onbekend, onbekend, 1620, Antwerpen, SBA K.83711 807. Declaratie des Konincks gegeven tot Versailles den 10.December 1756, onbekend, onbekend, 1756, Antwerpen, SBA K.83712 808. Apologia ofte bescherm-redenen teghen het kekelen van de onredelijke vijanden, Amator Pietatie, 1621, Mechelen, SBA 45054 809. Belgica pace restituta sub auspacius Mariae Theresiae, onbekend, onbekend, Antwerpen, SBA K.83709
1749,
810. Traicté de la paix, onbekend, onbekend, 1648, La Haye, SBA E.84470 811. Twee propositien gedaen door den heer de Thullerie, onbekend, onbekend, 1648, Utrecht, SBA E.84471 812. Waerachtig verhael van de handelinghe tot Munster, onbekend, onbekend, 1647, Amsterdam, SBA E.84469 813. La desirée paix facteet signee à Munster, onbekend, onbekend, 1648, Antwerpen, SBA E.84472 814. Copie des conditions du traité fait à Maubenge, onbekend, onbekend, 1706, Brussel, SBA E.84473 815. Histoire secrète et anecdotique de l'insurrection Belgique ou Van Der Noot. Drame historique, Schön-Swaartz, van M.D.P., onbekend, 1780, Brussel, SBA C.10873 816. L'espion belgique, onbekend, onbekend, 1791, Londen, SBA K.84498 817. Les adieux de soeur Rose à son cloître, onbekend, onbekend, 1784, Wenen, K.84499
SBA
818. Le fanatisme aboli, ou le triomphe de Leopold, onbekend, onbekend, 1791, onbekend, SBA K.84500 819. Manuel civique pour la patrie et la liberté, onbekend, onbekend, 1790, Middelburg, SBA K.84501
146
820. Notes instructives du peuple belgique pour le congrès souverain, les états-generaux des Provinces-confédérees, onbekend, onbekend,1790, Gent, SBA K.84502 821. Supplément aux notes instructives du peuple belgique…, onbekend, onbekend, Gent, SBA K.84502
1790,
822. Vingt prophéties Nostradamus, M., onbekend, onbekend, onbekend, Luik, SBA H.84503 823. Almanach des trépassés pour l'année 1791, onbekend, onbekend, 1791, Andoy, SBA C.41247 824. Dits die excellente print-cronike van Vlaenderen, Bottelgier, J., onbekend, 1791, Antwerpen, SBA K.11208 825. Le Bibliophile illustré, J.PH.Berjeau, onbekend, 1876, Londen, SBA niet gevonden 826. Gerieflijke Nieuw-jaers gifte ofte Almanach, onbekend, Petrus van der Hey, 1767, Antwerpen, SBA 1905 756 827. Anatomie, onbekend, Christoffel Plantijn, 1569, Antwerpen, SBA 22633 828. Bulletin annonçant de nouveaux livres "qu'ont touve à Anvers, hôtel S.Antoine, etc.", onbekend, onbekend, 1800, Antwerpen, SBA niet gevonden 829. La Bourse. 1858-59, onbekend, onbekend, 1858, Antwerpen, SBA arch? 830. Academie belge d'histoire et de philologie fondée à Anvers en 1851, onbekend, onbekend, 1851, Antwerpen, SBA niet gevonden in inkomboek 831. Catalogue méthodique de la bibliothèque d'Anvers, F.H.Mertens, onbekend, 1852, Antwerpen, SBA niet gevonden in inkomboek 832. Journaux et Gazettes publiés à Anvers, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen 833. La vie de Jésus, gravée en bois, onbekend, onbekend, 1500, Antwerpen, gevonden
SBA
niet
834. Theatrum Mulierum, W. Hollar, Peter Stent, 1643, Londen, MPM PK-R 9:1 835. Emblemata of Zinnewerck, J. de Brune, Abraham Latham, 1600, Amsterdam 836. Ditz, les, Damours et ventes, onbekend, onbekend, 1557, Antwerpen, MPM R. 2.7 837. Nouvel abécédaire, instructif du premier age, onbekend, H.P. Vander Hey, 1805, Antwerpen, MPM R 20.18 838. Gheestelycke diamantjes, perelkens ende blommekens voor de cleyne kinderen, onbekend, H. van Dunwalt, 1682, Antwerpen, MPM R 4.20
147
839. Catechismus oft Christelijcke Leeringhe, onbekend, Hieronymus Verdussen, 1686, Antwerpen, MPM A 2834 840. Sondaeghsche Schole ofte Uyt-leggingge op de Evangelien van de Sondagen, Heyman Jacobsz., P. Scheffers, onbekend, Antwerpen, MPM SBA F 30209 [C2-547 g] 841. Aenbelangend onderwys, onbekend, onbekend, 1797, Antwerpen, MPM R 50.34 844. Théâtre d'école - receuil de programmes imprimés de théâtre représentées par les élèves du collège des Jesuites à Anvers, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, MPM niet gevonden 845. Eenen brief en vriendelycke bewysinghe van eene dienaer des evangeliums, Bellerive, Antonius Corranus, 1567, Antwerpen, MPM R 49.26 846. Histoire du collegium médicin, C. Broeckx, Buschmann, 1862, Antwerpen, BM 30.713
MPM
847. Les ordonnances que l'empereur en sa presence a fait lire & declarer aux gens des estatz de ses pays de pardeca et leur assemblee…, onbekend, Willem Vorsterman & Michel Hoogstraten, 1531, Antwerpen, MPM R 16.18 848. Ordinantien en Statuten dye de keyserlijke maiesteyt in zijnder…, onbekend, Willem Vorsterman & Michel Hoogstraten, 1531, Antwerpen, MPM R 1.1 849. Placcaet tegen concept en voornemender annabaptisten, onbekend, Jacob van Liesvelt, 1541, Antwerpen, MPM R 16.17 850. Histoire catholique de nostre temps touchant l'estat de la religion chrestienne contre l' histoire de Jeane Sleydan, S. Fontaie, J. Steelsius, 1558, Antwerpen, MPM R 4.12 851. Sendtbrief oft misiue aen mijnen heere van Montponsier aengaende den Staet der Christelijcke religien, Charle Choquart, Jan Mollijns, 1561, Antwerpen, MPM R 23.40 852. Des Conicx en der religien ierste bescherminghe teghens die bederffelijcke muyterye van Calvinus, Beza ende Ottomanus, onbekend, Jan Mollijns, 1562, Antwerpen, MPM R 23.7 853. Le mirouir des Calvinist et armure des Chrestiés pour rembarrer les Lutheriens et nouveaux Evangeleistes de Geneve, Duval A., E.P. Trognesius, 1566, Antwerpen, MPM R 22.14 854. Missyve oft Seyndbrief aende verdoolde vande Christen gheloove, Hervet Gentian, E.P. Trognesius, 1567, Antwerpen, MPM R 2.8 855. Vant rechte Evangelische Avontmael Christi Jesu, onbekend, Pieter van Keerberghen, 1567, Antwerpen, MPM A 2480 856. Die verclaringhe ende verworpinghe van het valsch verstant, Lannoy,van, M, ende Penetier H., H. Wouters, 1578, Antwerpen, MPMA 2432
148
857. Die redenen die Jan Haren gheroert hebben, om te verlaten die ghepretendeerde Religie, onbekend, H. Wouters, 1568, Antwerpen, MPM R 23.41 858. Een relaes van een disputatie gehouden binnen Mechelen, J. Aporta, J.V. Keerbergen, 1591, Antwerpen, MPM R 19.3 859. Historie van d' oudheyt ende den voortganck des H. Roomsche gheloove, onbekend, H. Wouters, 1591, Antwerpen, MPM R 19.2 861. Le Théâtre moral de la vie humaine, O. Venius, F. Foppens, 1678, Brussel, MPM B 160 863. Estampes pour le Nouvel-An, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, MPM is voor archief 864. Programme du concours des arbaletriers, onbekend, Jan Marcelis, 1653, Antwerpen, MPM niet gevonden 865. Nouvel a.b.c., Jasper de Crayer, G. Th. Corbet, 1655, Antwerpen, MPM niet gevonden 866. Beaux-arts en Belgique, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, MPM niet gevonden in inkomboek 867. Caractères d'imprimerie, onbekend, Buschman, Soeyens, Bincken, onbekend, Antwerpen, MPM BM 40113 868. Dictionarium triglotton, J. Servilius, P. Beller, 1581, Antwerpen, MPM R 47.17 869. Les épitres moralles, J. Textor de Nivernois, J. Waesberghe, 1572, Antwerpen, niet gevonden
MPM
870. De vita ac doctrina etc., Hoffman Peerlkamp, onbekend, 1822, Brussel, MPM SBA, A 272:B,499 [S2-1000 j] 871. Souter-Liedekens, onbekend, Jan de Laet, 1559, onbekend, MPM R 50.6 872. Chansons à six, Andre Pevernage, Pierre Phalex, 1607, onbekend, MPM R 47.73 873. Prix-Courants, onbekend, onbekend, 1607, Antwerpen, MPM niet gevonden 874. Notices sur les médecins, C. Broeckx, onbekend,1839, Antwerpen, MPM niet gevonden 875. Het kleyn cabinetken, onbekend, H.W.V. Welbergen, 1650, Antwerpen, MPM O.B 1.20 876. Reliures - ouvrages anciens, onbekend, onbekend, onbekend, onbekend, MPM niet gevonden 877. Receuil des bulletins de la propriété, A. Thys, onbekend, 1869, Antwerpen, MPM niet gevonden 879. obtient le grand prix, P.J. Suremont, onbekend, 1819, Antwerpen, MPM niet gevonden
149
880. Rubens, onbekend, onbekend,1840,Antwerpen, MPM niet gevonden 881. Décès de la reine des Belges, onbekend, onbekend, 1850, Antwerpen, MPM R 26.7 882. Hommage de reconnaissance, J.F. Loos, onbekend, 1861, Antwerpen, MPM SBA, K 11330 [C2-503 b / zie : 11330 (2-de ex.)] 883. Poèmes relatifs à des fêtes de famille, onbekend, onbekend, 1700, Antwerpen, niet gevonden
MPM
884. publications diverses, F.J. Van Den Brande, onbekend, 1864, Antwerpen, MPM niet gevonden 885. etudes sur l'histoire d'Anvers, L. de Burbure, onbekend, 1850, Antwerpen, MPM niet gevonden 886. Publivations diverses
P. Génard
/
1860 Antwerpen, MPM niet gevonden
887. Psalterium, onbekend, H. Someren, 1526, Antwerpen, MPM R 6.24 888. Vita divi Aurelli Augustini, G. Moringus, J. Steelsius, 1533, Antwerpen, MPM R 23.17 889. Libri Salomonis, onbekend, J. Steelsius, 1534, Antwerpen, MPM R 6.20 890. Christiados, M.H. Vida, J. Steelsius, 1536, Antwerpen, MPM R 23.15 891. Enchiridion locorum communium, P. Tilman, J. Steelsius, 1539, Antwerpen, MPM R 6.23 892. Acta concillii Tridentini, onbekend, M. Nutius, 1546, Antwerpen, MPM R 23.42 893. Oratio in concilio Tridentino, Le Carbajalus, J. Grapheus, 1548, Antwerpen 895. De sculptura seu statuaria, P. Gauricius, J. Grapheus, 1528, Antwerpen, MPM R 11.36 896. Homerus, Laurentius Valla ed., J. Grapheus, 1528, Antwerpen, MPM niet gevonden 897. Lepidissima parabola, onbekend, J. Steelsius, 1538, Antwerpen, MPM R 4.19 898. De cognominibus seorum gentilium, onbekend, A. Coynus, 1541, Antwerpen, MPM R 23.25 899. Virgilius, Bucolica, J. Ludovicus, J. Loei, 1543, Antwerpen, MPM R 10.16 900. Satyrae, Persius et Flaccus, Aeg. Diest, 1546, Antwerpen, MPM R 10.15 901. Bucolica, brevibus J. Badij commentariis illustrata, B. Mantuanus, J.Steelsius, onbekend, Antwerpen, MPM R 1.16 903. De maniere om een proces te voeren, J. Salwechter, H. de Laet, 1553, Antwerpen, MPM R 2.32 150
904. Dboeck van exeptien inden rechte, J. Salwechter, H. de Laet, 1557, Antwerpen, MPM R 3.33 905. Een tractaet van Criminele saken, A. Perneder, H. de Laet, 1557, Antwerpen, MPM R 3.26 906. Pracktijcke civile, Ph. Wielant, H. v.d. Loe, 1573, Antwerpen, MPM niet gevonden 907. Keyserlyke statuten en ordonnantien, onbekend, C. van de Wouwere, 1566, Antwerpen, MPM R 22.6 908. Aethiopica historia, Heliodorus, M. Nutius, 1556, Antwerpen, MPM A 4421 909. Flores doctorum insignium, Th. Hyberenicum, J. Beller, 1558, Antwerpen, MPM A 3245 910. Tres orationes Lovenii habitua, N. Sanderus, J. Latius, 1566, Antwerpen, MPM R 2.26 911. Divinae institutiones, Lactantius Firmanius, J. Steelsius, 1570, Antwerpen, MPM niet gevonden 912. Observationes, Drusius, Radaeus, 1584, Antwerpen, MPM niet gevonden 913. De officiis, Cicero, J. Loei, 1549, Antwerpen, MPM niet gevonden 914. Caesar, onbekend, J. Loei, 1551, Antwerpen, MPM niet gevonden 915. Elegantiae ex plauto et Terentio, G. Fabricio, G. Simon, 1556, Antwerpen, MPM niet gevonden 916. Bucolica, Vergilius, J. Verwithaghen, 1588, Antwerpen, MPM niet gevonden 917. Die woestijne des heeren, P. Godefridus, Jan Roelants, 1557, Antwerpen, MPM R 11.11 918. Van volcomentheyt alre deuchden, A. van Hemert, C. van de Wouwere, 1563, Antwerpen, MPM R 1.17 919. Hortulus animae, dat is der sielen bogaert, onbekend, H. Wouters, 1590, Antwerpen, MPM R 11.10 920. Van de huys-discipline, Th. Taxandrinus, D. Vervliet, 1600, Antwerpen, , MPM SBA F 25924 [C2-546 g] 922. Colloquios o dialogos, Pero Mexica, M. Nutius, 1561, Antwerpen, , MPM A 3991 923. Libro aureo, de la vida y cartas de Marco Aurelio, onbekend, G. Steelsius, 1574, Antwerpen, , MPM A 2453 924. Jardin de flores curiosas, A. Torquemeda, J. Corderius, 1575, Antwerpen, MPM niet gevonden 151
925. Odos o imitaticion de los siete salmos penitenciales, D. Alfonso, Christoffel Plantijn, 1593, Antwerpen, MPM niet gevonden 926. Rumbos peligrosos, J. de la Vega, onbekend, 1683, Antwerpen, MPM niet gevonden 928. Poetes Latin, onbekend, onbekend, onbekend, Antwerpen, MPM niet gevonden 929. Placards et ordonnances sur la peste, onbekend, onbekend, onbek end, Antwerpen, SBA niet gevonden
152
Bijlage 2: Handschriften aangekocht door BDF op veiling 1906 (3-5 april): Chev. M.P. Smissaert, Chev. Gust. van Havre, Chev. P.H. De La Court, Baron v.d. Bogaerde au chateau de Heeswijk 1. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience 45. Wapengedichten volgens een handschrift toebehoorende aan den Heer Van Hulthem eertijds aan de Gravinne d’Yves (Catal. No. 6211), geschreven omstreeks 1370. d. veau. in-8. 5,50 Gulden 62. Léopold Ier, roi des Belges, 1831-1865. – L.A.S. (“Lpld”), en français, relative à l’affaire de Guatemale. Bruxelles, 24 mars, (18)44. 2 pages. pet. in-8. – Papier de deuil. 2 Gulden 121. Alexandre Farnèse, duc de Parme, gouverneur des Pays-Bas, 1546-92. – L.S., en français, au Comte de Mansfelt. Bruxelles, 27 févr. 1590. 2 pages. in-fol. –Beau portait par Wierix ajouté. 5,50 Gulden 150. Th. F. Dibdin, le célèbre bibliographe anglais, 1766-1847. – 16 L.A.S. à Fred. Verachter, archiviste d’Anvers. 1842. (Avec les adresses). in-4 et in-8. 2,25 Gulden 201. Poètes et littérature belges. – Lettres et poèmes autographes signées, de la première moitié du XIXe siècle. 30 pièces. 5,25 Gulden 248. Astronomes. – Belle collection de lettres autographes signées, de la fin du XVIIIe siècle et du XIXe siècle. 11 pièces. 5,50 Gulden 258. F. Gomarus. – A. Masius, Josuae imperatoris historia. Antverpiae, Chr. Plantin. 1574. vélin. in-fol. 2,25 Gulden 258. Ph. de Marnix, Response apologéticque à un libelle fameux, qui a esté publié en son absence...auquel l’honneur des ministres et du ministère de la parolle de Dieu estoit prophanement vilipendé. Leyden. J. Paedts. 1598. vélin. in-8. 3,50 Gulden 261. A. Ortelius et J. Vivianus, Itinerarium per nonnullas Galliae Belgicae partes. Ad. Ger. Mercatorem cosmographum. Antverpiae, Chr. Plantin. 1584. vélin. in-8. 8 Gulden 262. A. Ortelius et C. Valerius Flaccus, Argonauticon lib. VIII. Antverpiae, Chr. Plantin, 1566, 2 tom. 1. vol. veau doré, tranches dorées. pet. in-8. 9 Gulden 469. Cassini. – Aentekeningen betreffende het Leven van mevrouw de Cassini, maitres van Grave de Maillebois, gemalin van den Marquis de Cassini, om te dienen tot ophelderingh der Historie van het Legioen van den Grave de Maillebois. Antwerpen, (zonder datum, XVIIIe eeuw.) in-8. 2 Gulden 610. Modèle de la premier guillotine qui à fonctionné à Anvers, le 21 ventôse, an VI (19 mars 1798). – Curieuse pièce en bois, d’une hauteur de 33 centimètres, parfaitement conservée. 10 Gulden 614. J. Pauwels, Geschiedenis van Antwerpen in samenspraken. 1566-1800. Manuscrit autographe de 1000 pages. non complet. in-8. 3,75 Gulden 153
800. Guillaume IV. - Pamphlets divers concernant le prince Guillaume IV. 1747-1751. 7 pièces. in –4 et in-fol. Samen met kavel 801,802,803 21 Gulden 801. Guillaume V. – Collection de pamphlets politiques et satiriques pour et contre le prince Guillaume V. 28 pièces. in-4 et in-8. Samen met kavel 800,802,803 21 Gulden 802. Guillaume V. – Poèmes, chansons, oraisons, etc. publiés à l’occasion de divers événements qui ont eu lieu pendant le règne de Guillaume V, son avènement, son mariage, etc. 25 pièces. in-fol. et in-4. Samen met kavel 800,801,803 21 Gulden 803. Oranje brochures, 1813-1874. 80 pièces, reliés en 6 vol. percaline couleur d’orange. in8. Samen met kavel 800,801,802 21 Gulden 835. Histoire des Pays-Bas, manuscrit en françaisdu XVIIIe siècle. 388 pages. Reliure en veau marbré. in-fol. 5,25 Gulden 842. Omwenteling 1813. – Verzameling van proclamaties, publicaties, aanplakbiljetten, enz. door Willem I, Van der Duyn, Van Hogendorp en Van Limburg-Stirum, e.a. 16 oorspronkelijke, gedrukte stukken en 8 stukken in handschrift. 5,25 Gulden 983. J.F.Willems. – 8 L.A.S. à Fred. Verachter, datées de Gand et de Eecloo, 1841-47. En hollandais, et une lettre en français. in-8 et in-4. 7 Gulden 995. Relation de la députation des principales villes des Pays-Bas (Anvers, Gand, Bruges Tournay, Valenciennes, Ipres, Courtray, e.a.) et de leurs inhabitants négociants à la Cour de Madrid, en juin 1631, réclamant de la prohibitation en Espagne des marchandises provenant des villes de Hollande, Zéelande, etc. rebelles à Sa Majesté. Manuscrit. - ...3 volumes cartonnés, à rubans. in fol. 26 Gulden 997. Finances des Pays-Bas autrichiens. – Etat de la dépense annuelle redigé d’après ce qui a été payé pendant l’année de comptes 1788 et cequi devait se reproduire pendant celle de 1789. – Manuscrit du XVIIIe siècle. Env. 50 ff. reliées dans un vol. in-fol. 2,75 Gulden 1040. Afrique. – “Antwoord op de prijsvraag n°. 112 voorgesteld in 1807 door de Hollandsche Huishoudelijke Maatschappij te Haarlem: Voor welke uitbreiding de handel tusschen ons vaderland en de kust van Afrika, gerekend van Kaap Palmes tot de rivier de Volte en de Juida vatbaar is?” Manuscrit du commencement du XIXe siècle. 81 pages. in-fol. 14 Gulden 1094. Porcelain uyt het Keyserlijck fregatschip genaemt den “Marquis De Prie” gecommandeert door den capiteyn Th. Hall. Amsterdam, vers 1758. in-fol. 11 Gulden 1114. Cuisine. – Cock Bouck om te bereiden alle soorten van spisen zoo van vleesch, als vis, gesoden, als gebraden; pasteyen, tourten, taerten; met andere diversche soorten van confituren, conserven, marsepeyn, biscuyt, sneugeleye, om te fruijte te gheve, enz. Manuscrit du XVIIe siècle. Env. 32 ff. in-fol. 3,25 Gulden 1120. Médecine. – Dit es een boecxken tsegen veelderhande siecten, en ten iersten, tegen de pestilentie. Manuscrit vers 1550. couverture de vélin. in-8. 5,75 Gulden
154
1121. Médecine. – Encyclopédie de médecine populaire. En allemand. Manuscrit du XVIe siècle, de plus de 300 pages. vélin. in-8. 9,25 Gulden 1122. Médecine. – Livre de recettes. Manuscrit d’une écriture serrée. vers 1600. 28 pages. couverture de vélin. in-4. 5,25 Gulden 1124. Assurances et navigation. – Receuil de documents du XVII siècle se rapportant aux assurances et à la navigation. 28 pièces. in-plano. dans un vol. d. reliure. in-4. 61 Gulden 1126. Navigation. – J. Dekker, Navigatie ofte konst der stuurlieden. Manuscrit calligraphié du commencement du XVIIIe siècle. 225 pages. reliure en vélin. gr. in-fol. 31 Gulden 1128. “Zeijnen ter Zee”. – Manuscrit, daté de 1782, de plus de 50 ff., sur les signaux de navigation; texte hollandais. d. veau. in-8. 5,25 Gulden 2. Museum Plantin-Moretus 1087. Anshelmus Faust, Presription et enseignement de la discrète et fameuse science de la manifacture des reliures de livres, à veoir et lire icy dedens, comme on fera et liera les livres en toutes sortes et manieres. Aussij plusieurs sortes en couleurs et tainctures comme on les fera, etc. sur papier, livres, quirs et parchemins... Corrigé ensemble et faict en dilligence par M. Anshelmus Faust relieur de livres demeurant en Anvers, anno 1612. Manuscrit original. 200 pages. reliure jumelle, en demi peau de truie.in-4. 105 Gulden 1099. Rubens. – Grand dossier de notices manuscrites, extraits d’archives, copies de lettres, notices généalogiques, extraits de journaux, etc. etc. concernant le peintre Rubens et sa famille, rassemblées par J. v.d. Sande et Fred. Verachter. Dans un portefeuille. in-fol. 40 Gulden 217. Otto Vaenius, peintre et littérateur, 1560-1634. –L.A.S., en italien, à Ott. Tibaut “appresso la Casa di Inglesi” donnant l’explication de deux tableaux. Sans date. 1 page. infol. avec l’adresse. 3,25 Gulden
155
Bijlage 3: Aangekochte werken door BDF uit veiling Joh. W. Stephanik D’Amsterdam, Chev. P.H. Delacourt D’Anvers, J.I. Boas Berg D’Amsterdam 1. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience 1473. A. Pit, Het goud- en zilverwerk in het Nederlandsch Museum voor geschiedenis en kunst te Amsterdam, (1903). Avec 34 planches. pet. in-fol. 6 Gulden 1551. J. Leech, Pictures of life and character. Londen, 1859. Avec nombreuses gravures sur bois amusantes. 2 vol. d. veau. in fol. oblong. 5 Gulden 1552. Gustave Doré. – The story of Elaine, the lily maid of Astolat. From the Arthurian legends collected by Th. Malory and later writers. London, sans date. Avec gravures sur acier d’après G. Doré. toile doré. gr. in-4. 4 Gulden 1788. Amsterdamsche nouvelles dat is nieuwe tydinghen van ‘tghene dattert onlancx is ghepasseert in Bohemen, Hongarien, Weenen, Polen, Slesien, Meeren, Ceulen, Venetien, Neaples, Heydelberch, Vranckeryck, Enghelandt, Brabandt, Vfieslandt, ende Hollandt, &c. Wt ghegeven tot troost der Calvinisten door A.R.E.S. Ghedruckt tot Herderswyck, door authoriteyt van de Synode van Dortrecht. 1620. in-4. 2,25 Gulden 2. Museum Plantin-Moretus 1466. R. Ménard et C. Sauvageot, La vie privée des anciens. Paris, 1880. Avec nombreuses figures. 4. vol. d. toile. in-8. 11 Gulden 1504. Bible allemande imprimée à Nurnberg par Ant. Koburger, 1483.- (Colophon:) Disz durchleuchtigist werck der gantzen heyligen geschrifft, genant dy bibel für all and(er) vorgetrücket teutsch bible(n). lauterer. clarer. und warer nach rechter gemeyner teutsch mit hohe(m) und grossem vleyss. gege(n) dem lateynischen text gerechtvertigt...Avec gravures sur bois, 2 vol. maroquin. in-fol. – Hain, No. 3137. 330 Gulden 2023. Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, verzameld door N.C. Kist en H.J. Royaards. Leyden, 1829-40. 11 vol. – Nederlandsch Archief. 1841-49. 9 vol. – Nieuw Archief. 185254. 2 vol. – Kerkhistorisch Archief. verzameld door N.C. Kist en W. Moll, 1857-66. 4 vol. – Ensemble 26 vol. dont 24 reliés d. en maroquin brun, et 2 vol. brochés. in-8. 34 Gulden
156
