DE TWEEDE PENSIOENPIJLER

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2001-2002

DE TWEEDE PENSIOENPIJLER

Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van licentiaat in de Economische Wetenschappen

Annelies Demeyere onder leiding van Prof. Dr. E. Omey De tweede pensioenpijler

1

Ondergetekende Annelies Demeyere bevestigt hierbij dat onderhavige scriptie mag worden geraadpleegd en vrij mag worden gefotokopieerd. Bij het citeren moet steeds de titel en de auteur van de scriptie worden vermeld.

mei 2002

Annelies Demeyere (auteur)

De tweede pensioenpijler

2

Woord vooraf

Bij aanvang van deze scriptie is het mij een genoegen een woord van dank te richten aan alle personen die hebben bijgedragen tot het welslagen van dit werk.

In de eerste plaats gaat mijn oprechte dank uit naar mijn promotor, Prof. Dr. E. Omey, voor zijn bereidwillige medewerking en constructieve raadgevingen die mede het welslagen van dit eindwerk hielpen bepalen.

Daarnaast dank ik ook mijn ouders die het in de eerste plaats financieel mogelijk maakten om mijn studies te volbrengen en zonder wiens morele steun het zeer moeilijk zou geweest zijn mijn studies en dit werk tot een goed einde te brengen.

Tot slot zou ik ook een woord van dank willen richten aan mijn vriend Patrick en allen die mij hebben geholpen bij de verwezenlijking van dit eindwerk.

Annelies Demeyere

Mei 2002


3

Inhoudsopgave

Inleiding...........................................................................................................................................1 1. Waarom en hoe verzekeren?.....................................................................................................3 1.1 Verzekeren via de markt.................................................................................................4 1.1.1 Principe ............................................................................................................4 1.1.2 Marktfalen........................................................................................................5 1. Moral hazard.............................................................................................5 2. Afhankelijkheid van kansen.....................................................................5 3. Externe effecten........................................................................................6 4. Adverse selection......................................................................................6 1.2 Overheidsingrijpen.........................................................................................................7 1.2.1 Principes..........................................................................................................7 1. Tekortkomingen verzekeringsmarkt.........................................................7 2. Paternalisme..............................................................................................7 3. Tegengaan van free-riding behaviour.......................................................7 4. Kostenbesparing........................................................................................8 5. Verdelingsmotieven..................................................................................8 1.2.2 Vormen van overheidsingrijpen......................................................................9 1. Inkomensoverdrachten..............................................................................9 2. Regulering.................................................................................................9 3. Voorlichting............................................................................................10 1.2.3 Overheidsfalen...............................................................................................10 1. Aanbodzijde............................................................................................10 2. Vraagzijde...............................................................................................11 1.3 Het driepijlerstelsel.......................................................................................................12

2. Begrippenkader........................................................................................................................14 2.1 Groepsverzekering versus pensioenfonds ....................................................................15 2.1.1 Definitie groepsverzekering ..........................................................................15 2.1.2 Definitie pensioenfonds.................................................................................16 2.1.3 Voordelen/Nadelen........................................................................................16 2.2 Middelen- versus resultaatsverbintenis ........................................................................18 2.3 Werkgevers- versus werknemersbijdragen...................................................................19 2.4 Defined benefits versus defined contributions .............................................................20 2.4.1 Defined contributions ....................................................................................20 2.4.2 Defined benefits.............................................................................................20 1. Eindloonregelingen.................................................................................21 2. Middelloon- of opbouwregelingen.........................................................22 3. Vaste-bedragenregelingen......................................................................22 2.4.3 Beleggingsrisico ............................................................................................23


I

3. Waarom een tweede pensioenpijler? ......................................................................................24 3.1 Financieringsmoeilijkheden eerste pensioenpijler .......................................................25 3.1.1 Demografische evolutie .................................................................................25 3.1.2 Rijping van de pensioenen.............................................................................26 3.1.3 Sociaal-economische evoluties......................................................................26 1. Arbeidsparticipatie..................................................................................27 2. Arbeidsduurtijd .......................................................................................27 3.2 Hervormingen...............................................................................................................29 3.2.1 Parametrische hervormingen.........................................................................29 3.2.2 Systeemhervormingen...................................................................................30 3.3 Rol tweede pensioenpijler ............................................................................................31 3.3.1 Betaalbaarheid eerste pensioenpijler .............................................................31 3.3.2 Hoogte van het wettelijk pensioen................................................................31 1. Begrippen................................................................................................32 a. Welvaartsvastheid .......................................................................32 b. Koopkrachtvastheid ....................................................................32 c. Loonbreuk ...................................................................................32 2. Probleemstelling......................................................................................32 a. Loongrens....................................................................................33 b. Afbouw herwaarderingscoëfficiënt.............................................33 c. Loonmatiging ..............................................................................33 d. Indexsprongen.............................................................................33 3. Oplossingen............................................................................................34 a. Uitkering verhogen......................................................................34 b. Aanvullend pensioen...................................................................34 4. Empirische evidentie ..............................................................................34 3.4 Bijkomende voordelen..................................................................................................37 3.4.1 Ondernemingen.............................................................................................37 1. Sociale redenen.......................................................................................37 2. Ondernemingspolitiek.............................................................................37 3. Voordeel op arbeidsmarkt.......................................................................37 4. Fiscale en parafiscale redenen................................................................37 3.4.2 Kapitaalmarkten............................................................................................38 3.4.3 Economische groei........................................................................................39 1. Besparingen............................................................................................39 2. Arbeidsmarkt ..........................................................................................39 3. Kapitaalgebruik.......................................................................................39 4. Tweede pijler: Concurrentieel of complementair? ...............................................................41 4.1 Inleiding........................................................................................................................42 4.1.1 Voorraadvorming...........................................................................................42 4.1.2 Claim op latere productie ..............................................................................42 1. Besparingen............................................................................................43 2. Toezegging..............................................................................................43 4.2 Kapitalisatie versus repartitie .......................................................................................44 4.2.1 Kapitalisatiestelsel.........................................................................................44 4.2.2 Repartitiestelsel.............................................................................................45 4.2.3 Onderscheid...................................................................................................46


II

4.3 Rendement....................................................................................................................47 4.3.1 Theorie...........................................................................................................47 4.3.2 Praktijk ..........................................................................................................48 4.3.3 Conclusie .......................................................................................................50 4.4 Risico............................................................................................................................51 4.4.1 Demografisch risico.......................................................................................52 4.4.2 Inflatierisico...................................................................................................52 4.4.3 Politiek risico.................................................................................................53 1. Corporate governance.............................................................................54 2. Beleggen in het buitenland .....................................................................55 4.4.4 Rendementsrisico ..........................................................................................55 4.4.5 Marktrisico ....................................................................................................56 4.4.6 Pensioenbreuk................................................................................................57 4.4.7 Welvaartsvastheid..........................................................................................57 4.4.8 Inkomensonzekerheid ....................................................................................57 4.4.9 Beheer............................................................................................................58 4.4.10 Conclusie .....................................................................................................58 4.5 Macro-economisch spaargedrag...................................................................................61 4.5.1 Inleiding ........................................................................................................61 4.5.2 Theoretisch model.........................................................................................61 1. Theoretisch kader....................................................................................61 2. Probleemstelling......................................................................................62 3. Vrijwillige fondsvorming........................................................................63 4. Verplichte fondsvorming ........................................................................63 5. Transferstelsel.........................................................................................64 6. Overgang van repartitie naar kapitalisatie ..............................................66 7. Uitbreiding van het model......................................................................67 4.5.3 Conclusie .......................................................................................................68 4.6 Verzekering versus solidariteit .....................................................................................69 4.6.1 Terminologie .................................................................................................69 4.6.2 Tweede pijler: verzekering of solidariteit?....................................................69 1. Solidariteit...............................................................................................70 2. Inkomensherverdeling.............................................................................70 a. Definitie.......................................................................................70 b. Horizontale inkomensherverdeling.............................................71 c. Verticale inkomensherverdeling..................................................71 d. Intergenerationele inkomensherverdeling...................................72 e. Empirische relevantie ..................................................................73 i. ABP ..................................................................................73 ii. Belgische pensioenfondsen.............................................74 4.6.3 Conclusie .......................................................................................................75 4.7 Effectiviteit van de sociale zekerheid ...........................................................................77 4.7.1 Inleiding ........................................................................................................77 4.7.2 Simulatie en resultaten..................................................................................78 4.7.3 Conclusie .......................................................................................................81 4.8 Politieke haalbaarheid ..................................................................................................83 4.8.1 Public choice: repartitie of kapitalisatie? ......................................................84 1. Public choice hypothesen.......................................................................84 2. Vraagzijde...............................................................................................84 3. Aanbodzijde............................................................................................85


III

4.8.2 Politieke haalbaarheid vanuit bestaande structuren.......................................87 1. (Morele) weerstand .................................................................................87 2. Overgangskosten.....................................................................................87 4.8.3 Empirie ..........................................................................................................88 1. Het bestaande pensioenstelsel.................................................................89 2. Welke hervormingen?.............................................................................91 4.8.4 Conclusie en beleidsaanbevelingen...............................................................93 4.9 Samenvatting en conclusie ...........................................................................................95 5. Tweede pensioenpijler in cijfers .............................................................................................98 5.1 Participatie in de tweede pensioenpijler .......................................................................99 5.1.1 Aanbod tweede pensioenpijler ......................................................................99 5.1.2 Participatie in de tweede pensioenpijler ......................................................100 5.1.3 Karakteristieken deelnemers tweede pensioenpijler ...................................101 1. Arbeidsstatuut .......................................................................................101 2. Aard van de onderneming.....................................................................103 5.1.4 Karakteristieken tweede pijler-voorziening.................................................103 1. Pensioenfonds of groepsverzekering ....................................................103 2. Defined benefits of defined contributions ............................................106 3. Werkgeverstoelagen of werknemersbijdragen.....................................106 4. Sectoren................................................................................................107 5.2 Relatieve belang tweede pensioenpijler .....................................................................108 5.2.1 Uitkeringen..................................................................................................108 5.2.2 Bijdragen.....................................................................................................108 5.2.3 Bijdragen en uitkeringen als % van het BBP ..............................................109 5.3 Internationale vergelijking..........................................................................................111 5.3.1 Dekkingsgraad.............................................................................................111 5.3.2 Activabezit...................................................................................................112 5.4 Samenvatting..............................................................................................................114 Samenvatting en conclusie ........................................................................................................115 Lijst van geraadpleegde werken................................................................................................... I Bijlage 1........................................................................................................................................ VI Bijlage 2.......................................................................................................................................VII Bijlage 3..................................................................................................................................... VIII


IV

Lijst van tabellen

Tabel 3.1:

Pensioenbedrag in verhouding tot het gemiddeld arbeidsinkomen in de betrokken sector ........................................................................................................................36

Tabel 4.1:

Rendementsvergelijking tussen omslag- en kapitaaldekkingsstelsels: de Aaronvoorwaarde in België, 1966-1995.............................................................................49

Tabel 4.2:

Geraamde distributie van het inkomen van de ouderen: aandeel van de verschillende componenten per kwartiel...................................................................79

Tabel 4.3:

Geraamde distributie van het inkomen per leeftijdsklasse: Gini-coëfficiënten........80

Tabel 4.4:

Evaluatie van de levensstandaard van de huidige gepensioneerden.........................89

Tabel 4.5:

Lastenverlaging en vermindering van de uitkeringen...............................................90

Tabel 4.6:

De toekomst van het wettelijk pensioensysteem.......................................................90

Tabel 4.7:

Organisatievorm pensioenstelsel...............................................................................92

Tabel 4.8:

Welke parametrische hervorming?............................................................................93

Tabel 5.1:

Aanbod van de tweede pijler in functie van het maandelijks nettoloon en de leeftijd van de respondent ......................................................................................................99

Tabel 5.2:

Participatie in de tweede pijler in functie van het maandelijks nettoloon en de leeftijd van de respondent .......................................................................................100

Tabel 5.3:

Participatie in de tweede pijler in functie van de professionele groep en het maandelijks nettoloon van de respondent ...............................................................102

Tabel 5.4:

Dekkingsgraad van de aanvullende pensioenen in functie van het arbeidsstatuut (1996) ......................................................................................................................102

Tabel 5.5:

Aantal deelnemers aan aanvullende pensioenen (1995) .........................................104

Tabel 5.6:

Groepsverzekering of pensioenfonds......................................................................105

Tabel 5.7:

Het Belgisch driepijlerstelsel: bijdragen in miljard BEF en Euro (1998)...............108

Tabel 5.8:

Premies en uitkeringen in het Belgisch driepijlerstelsel (% van het BBP) .............109

Tabel 5.9:

Dekkingsgraad aanvullend pensioen in verschillende lidstaten van de Europese Unie .........................................................................................................................111

Tabel 5.10: Private financiering van pensioenen in de Europese Unie: voorraad aandelen (eind 1996) .......................................................................................................................113


V

Lijst van figuren

Figuur 4.1: Waarde put-optie als percentage van de huidige aandelenkoers...............................59 Figuur 4.2: Gevolgen van pensioenstelsels op de macro-economische besparingen en kapitaalvorming.........................................................................................................62


VI

Inleiding

De problematiek van de pensioenen vormt één van de voornaamste bekommernissen in het sociale zekerheidsstelsel. De combinatie van een steeds ouder wordende bevolking met een repartitiesysteem stelt de levensvatbaarheid van het wettelijk pensioenstelsel ernstig in vraag. Ondertussen is duidelijk geworden dat een pensioenhervorming onomkeerbaar is.

Vraag is

alleen: welke pensioenhervormingen komen in aanmerking? Tot voor kort waren de hervormingen voornamelijk gericht op aanpassingen binnen de bestaande repartitiestelsels.

Tegenwoordig constateert men in België, net als in de andere Europese

lidstaten, een toenemende belangstelling voor (de uitbreiding van) de bovenwettelijke pensioenen, de zogenaamde tweede en derde pensioenpijler. Zo werd in ons land op 30 juni 1990 tijdens de Ministerraad het startschot gegeven voor een globale herziening van de aanvullende pensioenen. Het nieuwe wetsontwerp is er in hoofdzaak op gericht de tweede pensioenpijler te democratiseren.

Deze bespreking zal zich richten tot deze laatste soort hervormingen; de uitbreiding van de tweede pensioenpijler. Het is de bedoeling een antwoord te vinden voor volgende vragen: Ten eerste: Wat kan de toegenomen belangstelling voor de aanvullende pensioenen verklaren? Welke zijn m.a.w. de voordelen van een (sterk uitgebouwde) tweede pensioenpijler? En vooral: Hoe kan de uitbreiding van de tweede pensioenpijler een positieve bijdrage leveren in het kader van de huidige pensioenproblematiek? Ten tweede: Als inderdaad blijkt dat de tweede pensioenpijler een oplossing kan bieden voor de problemen in verband met het wettelijk pensioenstelsel, dan is de tweede vraag die zich opdringt in welke mate de aanvullende pensioenen moeten dienen als alternatief voor de wettelijke pensioenen. Of anders geformuleerd: Hoe moet de uitbreiding van de tweede pensioenpijler vorm krijgen: ter vervanging van de eerste pijler of ernààst en dus mits het behoud van het wettelijk pensioenstelsel?

Dit werk is opgebouwd uit vijf hoofdstukken.

In hoofdstuk 1 wordt aangegeven dat een pensioenvoorziening in de eerste plaats verband houdt met het zich verzekeren tegen een levensduurrisico. Zo'n pensioenverzekering kan zowel door


1

de markt als door de overheid worden georganiseerd. Beide organisatievormen zullen worden besproken en er zal aangetoond worden welke organisatievorm in theorie de voorkeur geniet. Ter afsluiting van dit eerste hoofdstuk wordt de bekomen theoretische conclusie vergeleken met de werkelijke toestand in de Belgische pensioensector: het zogenaamde driepijlerstelsel.

In hoofdstuk 2 wordt een institutionele omschrijving gegeven van de tweede pensioenpijler. Er zal weergegeven worden welke de mogelijkheden zijn voor de werkgever om te voorzien in een aanvullend pensioen voor zijn werknemers;

welke de verbintenissen zijn die uit deze

verschillende mogelijkheden voortvloeien; welke types van pensioenplannen men kan onderscheiden en op welke manier deze gefinancierd kunnen worden.

In hoofdstuk 3 wordt op een concrete manier (de huidige situatie in België) de motieven en/of voordelen van een (sterk uitgebouwde) tweede pensioenpijler onderzocht. Vooreerst zal worden aangegeven hoe de uitbreiding van de tweede pensioenpijler een positieve bijdrage kan leveren voor het pensioenprobleem. Daarnaast zullen enkele bijkomende voordelen van de aanvullende pensioenen worden weergegeven.

Deze bijkomende voordelen hebben betrekking op het

ondernemingsgebeuren, de kapitaalmarkten en de economische groei in een land.

In hoofdstuk 4 wordt dieper ingegaan op de rol van de tweede pensioenpijler ten opzichte van de eerste. Centrale vraag in dit hoofdstuk is op welke manier de tweede pensioenpijler bij voorkeur moet uitgebreid worden: nààst of ter vervanging van de eerste pensioenpijler? Het antwoord op deze vraag zal in wezen te maken hebben met het onderscheid tussen repartitie en kapitalisatie voor de organisatie van de pensioenen. Beide financieringstechnieken zullen in dit hoofdstuk worden besproken en met elkaar vergeleken op basis van meerdere criteria die binnen dit onderzoekskader van belang kunnen zijn.

Omdat "het pensioenvraagstuk geen

financiële uitdaging is met enkele sociale aspecten, maar het gaat om een sociale uitdaging met financiële aspecten" (Vandenbroucke, 2001, p.869-870) zal bij deze vergelijking zowel rekening worden gehouden met de financiële facetten, als ook aandacht worden besteed aan de sociale rol en impact van beide pensioenstelsels.

In het laatste hoofdstuk (hoofdstuk 5) zal aan de hand van cijfermateriaal worden onderzocht welke de participatie is binnen de tweede pensioenpijler en wat het relatieve belang is van de tweede pensioenpijler in België in verhouding tot de twee andere pensioenpijlers en in verhouding tot enkele andere Europese lidstaten. De tweede pensioenpijler

2

1. Waarom en hoe verzekeren?

Onzekere gebeurtenissen kunnen zware financiële consequenties inhouden. Individuen zullen dan ook proberen risico's te vermijden of beperken. Dit kan op verschillende manieren: door voorzorgsmaatregelen te nemen, door het reserveren van een som geld om eventuele toekomstige schade op te vangen, door het risico te verdisconteren in de prijs, … Daarnaast bestaat ook de mogelijkheid tot het afsluiten van een verzekering. (Breunesse, 1996, p.1)

In het kader van de oudedagsvoorzieningen, en meer specifiek de pensioenvoorzieningen, worden individuen geconfronteerd met een levensduurrisico na de pensioenleeftijd. (Gevers, 2000, p.142) Hierdoor is het in principe onmogelijk om de omvang van de voor de oude dag benodigde besparingen vast te stellen. De financiële risico's hieraan verbonden zijn echter zeer groot. Daarom zal nagenoeg iedereen die over voldoende middelen beschikt zich tegen deze risico's willen indekken door het afsluiten van een pensioenverzekering. (Breunesse, 1996, p.1-3)

De meeste risico's kunnen perfect worden verzekerd door de markt. In de praktijk echter blijkt dat, in België, net als in de meeste andere hoogontwikkelde landen, de overheid zich intensief in de pensioensector is gaan moeien. (Naert, 1988, p. 27-28)

In dit hoofdstuk wordt onderzocht onder welke voorwaarden risico's perfect verzekerd kunnen worden door de markt.

Dit wordt gedaan aan de hand van een theoretisch denkkader.

Omgekeerd kan dan worden aangegeven in welke omstandigheden overheidstussenkomst gerechtvaardigd is. Betekent dit dat de overheid moet optreden als de énige verzekeraar van pensioenvoorzieningen of moet er worden geopteerd voor een tussenvorm? Ter afsluiting van dit hoofdstuk vergelijken we de bekomen (theoretische) conclusies met de werkelijke toestand in de Belgische pensioensector: het zogenaamde 'driepijlerstelsel'.


3

1.1 Verzekeren via de markt

1.1.1 Principe Individuen hebben geen zekerheid over de resterende levensduur na hun pensionering. Bijgevolg kunnen zij onmogelijk met zekerheid de omvang van de benodigde besparingen inschatten.

Omdat de meeste individuen risicomijder zijn, zullen ze zich tegen dit

onzekerheidsrisico willen indekken.

Als tegenpartij voor dergelijke transacties treden private (pensioen)verzekeraars op. Als een bepaald risico met grote zekerheid te voorspellen is en onafhankelijk verdeeld is onder de verzekerden, zijn private verzekeringsondernemingen bereid het risico te absorberen. (Algoed, 1995, p.74) Terwijl er voor een individu onzekerheid bestaat over de resterende levensduur, verdwijnt deze onzekerheid op het niveau van het geheel. Op grond van statistische gegevens en wanneer het verzekerdenbestand voldoende groot is, kan de gemiddelde levensduur van een bepaalde groep worden benaderd aan de hand van de gemiddelde waarde (wet van de grote aantallen).

Met nagenoeg zekerheid kan de pensioenverzekeraar bijgevolg de gemiddelde

levensverwachting, in functie van geslacht en leeftijd, bepalen. Vervolgens kan dan voor een bepaald benodigd uitkeringsniveau de actuarieel gelijkwaardige premie berekend worden die de verzekeraar een sluitende exploitatie garandeert.

(Gevers, 2000, p.142) (Breunesse, 1996, p.2-3)

Samengevat zijn er twee partijen. Aan de ene kant is er het individu dat zich tengevolge van zijn onzekere toestand wil indekken. Aan de andere kant is er de verzekeraar die door zich te beroepen op de wet van de grote aantallen bereid is als tegenpartij op te treden. Aldus zal via de markt een (verzekerings)overeenkomst tot stand komen.


4

1.1.2 Marktfalen Op het eerste zicht lijken daarmee in principe alle risico's perfect privaat (via de markt) verzekerbaar. De markt voor verzekeringen kan echter falen. Voor dit marktfalen bestaan er verschillende oorzaken.

1. Moral hazard Wanneer verzekerden weten dat ze voor bepaalde risico's toch zijn verzekerd, kunnen zij geneigd zijn hun gedrag aan te passen (meer risico nemen). 1 (Breunesse, 1996, p.1)

2. Afhankelijkheid van kansen "Wanneer de wet van de grote aantallen kan spelen voor elke leeftijdsklasse, is er geen onzekerheid meer op het niveau van het geheel en is er in principe plaats voor een competitieve markt voor lijfrentecontracten, zoals de rust- en overlevingspensioenen." (Gevers, 2000, p.142) Bij toepassing van de wet van de grote aantallen wordt er vanuit gegaan dat de kans dat A schade lijdt los staat van de kans dat ook B schade lijdt. In de praktijk is het echter niet uitgesloten dat de kansen dat individuen schade lijden (als gevolg van een gemeenschappelijke oorzaak) wèl onderling afhankelijk zijn. Bijgevolg, wanneer dergelijk risico zich voordoet, is de omvang van de schade meestal enorm groot. Bovendien werken competitieve verzekeringsondernemingen onder een harde budgetbeperking: tekorten zijn niet toegelaten. Om financieel levensvatbaar te zijn moeten private verzekeraars daarom voor elke periode een voorspelbaar aantal winnaars en verliezers kennen. (Algoed, 1995, p.74) Onderling afhankelijke of positief gecorreleerde risico's zullen dus niet of moeilijk via de markt verzekerbaar zijn. Een voorbeeld van zo'n niet door de markt afgedekt 'onverzekerbaar' risico, in het kader van de pensioenverzekering, is onverwachte inflatie. Dit inflatierisico werkt in als een 'common shock'. Bijgevolg kunnen gepensioneerden van een zelfde generatie elkaar hiervoor niet verzekeren. (Algoed, 1995, p.78) Daarom bieden pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen vrijwel geen regelingen aan die waardevastheid garanderen. 2

1

Dergelijke gedragsaanpassingen zijn voornamelijk van toepassing op de ziekteverzekering, autoverzekering, … en, omwille van de aard van het risico, minder bij de pensioenverzekering. Om het moreel risico tegen te gaan, nemen veel verzekeraars onder de polisvoorwaarden een eigen risico op voor de verzekerde. Voorbeeld hiervan is het bonus-malus-systeem bij de autoverzekering. 2 Als oplossing om dit probleem toch verzekerbaar te maken, kunnen pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen beleggen in geïndexeerde staatsleningen. Het risico lijkt dan weliswaar in de markt te zijn 'afgedekt'. In feite is het risico dan enkel 'herverzekerd' bij de overheid.


5

3. Externe effecten Bij zuivere marktwerking zullen individuen voor het nemen van beslissingen geen rekening houden met de kosten en baten van toepassing op andere personen. Dergelijke kosten en baten worden 'externe effecten' genoemd. (Breunesse, 1996, p.4) Als een individu weet dat hij bij ontoereikende middelen na pensionering zal kunnen rekenen op transfers door de overheid, kan het vanuit individueel standpunt voor die persoon interessant lijken zich bewust niet te laten verzekeren (= verzekeringspremies betalen) door de markt. Het individu houdt daarbij geen rekening met de kost van zijn beslissing voor anderen. Het zullen uiteindelijk de andere gezinnen zijn die voor de transfer zullen moeten betalen. (Gevers, 2000, p.142) (Naert, 1988, p.29)

4. Adverse selection Individuen met een slechte gezondheidstoestand, waardoor ze denken maar kort van een pensioenuitkering te kunnen genieten, zullen zich doorgaans niet laten verzekeren. Individuen verwachten dan immers meer premie te moeten betalen dan het bedrag dat hen onder de vorm van uitkeringen later zal terugkomen. Deze zelfselectie heeft tot gevolg dat de premies voor een vrijwillige verzekering hoger zullen liggen dan bij een verplichte (pensioen)verzekering. Als binnen de verzekerde groep van individuen subgroepen met sterk verschillende risicoprofielen voorkomen, zullen enkel de slechte risico's zich tegen een gemiddelde premie willen verzekeren. Voor de goede risico's 3 valt de gemiddelde premie te hoog uit.

In het

verzekeringsjargon spreekt men hierbij van 'adverse selection'. Averechtse selectie is het gevolg van asymmetrische informatie: het individu heeft naar gelang zijn gezondheidstoestand meer informatie over zijn individuele levensverwachting dan zijn potentiële verzekeraar. Een verplichte algemene pensioenverzekering kan dit probleem verhelpen, omdat bij een verplicht systeem zowel de goede als slechte risicoklassen worden bijeengebracht 4 . (Breunesse, 1996, p.5, p.102-103) (Gevers, 2000, p.142-143)

Uit dit deel is gebleken dat niet alle risico's verzekerbaar zijn via de markt.

Het

marktmechanisme zorgt niet altijd automatisch voor een maatschappelijk gewenste uitkomst (= marktfalen). In een volgend deel wordt nagegaan of de overheid hierin kan tegemoetkomen.

3

Vanuit het standpunt van een financiële instelling of van een privé-verzekeraar is een goed risico diegene, die bij een gelijke bijdrage, een beperkte kost heeft omdat zijn levensverwachting relatief laag is. 4 Goede risico's worden als het ware gedwongen een solidariteitsbijdrage te voldoen ten gunste van individuen die vrijwel zeker schade gaan lijden. Er is dus niet langer meer sprake van een 'pure' verzekering.


6

1.2 Overheidsingrijpen

1.2.1 Principes In België, net als in de meeste economisch hoogontwikkelde landen, bemoeit de overheid zich intensief met verzekeringen tegen inkomensderving tengevolge van pensionering.

Deze

overheidsbemoeienis berust op 5 principes.

1. Tekortkomingen verzekeringsmarkt Deze tekortkomingen houden verband met moral hazard, afhankelijkheid van kansen, externe effecten en risicoselectie. (Zie 1.1.2)

2. Paternalisme "Het pensioen wordt beschouwd als een 'merit good', dit is een goed waarvan de consumptie door de overheid moet worden aangemoedigd." (Naert, 1988, p.29) De overheid gaat er echter van uit dat de gemiddelde burger veel te kortzichtig is, waardoor een deel van de bevolking het belang van voldoende verzekeringsdekking zal onderschatten. (Naert, 1988, p.28-29) (Breunesse, 1996, p.6) Dit deel van de bevolking zal bijgevolg moeten rekenen op transfers door de overheid die uiteindelijk betaald zijn door gezinnen die meer vooruitziend en eventueel zelfs minder begoed waren dan zijzelf in de loop van hun professionele leven. (Gevers, 2000, p.142)

Om haar burgers te beschermen tegen hun kortzichtigheid, of de

kortzichtigheid van anderen, kan de overheid het pensioenverzekeren verplicht stellen.

3. Tegengaan van free-riding behaviour Wanneer de pensioenverzekering niet verplicht is en onverzekerden, wanneer het misgaat, veelal een beroep kunnen doen op de bijstand, krijgen premies het karakter van 'weggegooid' geld: betalen of niet, iedereen krijgt toch een uitkering.

Velen zullen dit incalculeren bij hun

beslissing en zich daarom bewust niet laten verzekeren. Dit liftersgedrag kan slechts worden tegengegaan door deelname aan pensioenverzekering (en dus premiebetaling) voor iedereen verplicht te stellen. (Breunesse, 1996, p.6)


7

4. Kostenbesparing Verplichte verzekeringsdekking buiten de markt kan kostenbesparend zijn en dit zowel voor de verzekeraar als de verzekerde. De redenering is als volgt: - Wanneer deelname aan een collectief georganiseerde pensioenregeling niet verplicht is, moeten private verzekeraars hoge kosten maken voor werving en medische keuringen. Ten gevolge van asymmetrische informatie en adverse selection worden particuliere verzekeraars bovendien geconfronteerd met meer slechte dan goede risico's. Daarom kan het vanuit kostenperspectief efficiënter zijn de pensioenverzekering verplicht te stellen en collectief te organiseren. - Uniforme regelingen betekenen voor verzekerden een daling in transactiekosten. Verzekerden moeten zich niet langer laten informeren over de prijs-kwaliteitsverhouding van de verschillende producten die worden aangeboden op de verzekeringsmarkt 5 . (Breunesse, 1996, 6-7)

Mààr dat een privé-pensioenstelsel duurder is dan een overheidsstelsel, is volgens Naert echter een "gratuïte uitspraak die al lang niet meer hard te maken is. Men ziet niet goed in hoe de overheid een kapitalisatiesysteem goedkoper zou kunnen beheren dan de privé-sector, terwijl de vergelijking tussen een privé-kapitalisatiesysteem en een overheidsrepartitiestelsel meestal in het voordeel van het eerste uitdraait." (Naert, 1988, p.29)

Veelal verwijt men bijvoorbeeld collectieve regelingen het gebrek aan marktdiscipline, waardoor er onvoldoende prikkels voor kostenbeheersing bestaan. (Breunesse, 1996, p.6)

5. Verdelingsmotieven Kenmerkend voor verzekeringen is de band tussen risico en premiebetaling. Omdat een groot deel van de bevolking onvoldoende middelen heeft om zich privaat te laten verzekeren, organiseert de overheid veelal sociale verzekeringen waarbij ieder recht heeft op een uitkering, ongeacht het feit dat men vroeger premies heeft betaald of niet. Dergelijke regelingen zijn actuarieel ongelijkwaardig. Het gaat hier dus niet meer om de verzekeringsgedachte maar om de zuivere

bijstands-

en

solidariteitsgedachte.

Zulke

regelingen

berusten

op

een

herverdelingsmotief: van rijk naar arm, van goede naar slechte risico's of van jonge werkenden naar oudere gepensioneerden (= intergenerationele herverdeling of herverdeling tussen generaties).

5

Uniforme regelingen hebben echter als grote nadeel dat ze de mogelijkheid tot maatwerk (verzekeringen toegespitst op individuele omstandigheden en persoonlijke voorkeuren) uitsluiten.


8

Vrijwillig zullen individuen niet snel dit soort afspraken maken. Verzekeraars die in een vrije markt opereren, kunnen geen inkomenspolitiek voeren door structureel polissen onder de kostprijs aan te bieden aan lagere inkomens en het verlies vervolgens te compenseren bij polishouders met hogere inkomens. De overheid kan deze regelingen, waarbij differentiatie in premie en eigen risico in functie van draagkracht, echter van haar burgers afdwingen. Dit kan door het instellen van een collectieve verzekering met verplichte deelname. (Breunesse, 1996, p.7, p.103) (Naert, 1988, p.29)

1.2.2 Vormen van overheidsingrijpen Overheden

kunnen

op

verschillende

manieren

ingrijpen

op

de

markt

van

(pensioen)verzekeringen. (Breunesse, 1996, p.7-8)

1. Inkomensoverdrachten Hiervoor bestaan drie vormen. In een eerste vorm, de 'sociale voorzieningen', zal de overheid zelf een regeling voor risicodekking tot stand brengen en ook zelf uitvoeren. Voorbeeld hiervan is het gewaarborgd inkomen voor bejaarden. Dergelijke bijstandsregelingen, bedoeld als sociaal vangnet, worden gefinancierd uit de algemene middelen en zijn eigenlijk geen 'verzekeringen': de band tussen uitkering en vroegere premiebetaling ontbreekt. (Naert, 1988, p.24-25) Een tweede categorie inkomensoverdrachten zijn de 'sociale verzekeringen'. De overheid brengt de wettelijke regeling ter dekking van bepaalde inkomensrisico's tot stand maar laat de uitvoering ervan over aan een zelfstandig bestuursorgaan. Bijvoorbeeld de Rijksdienst voor Pensioenen die instaat voor de uitbetaling van de pensioenuitkeringen (Omey, 2000-2001, p.2.32). Tenslotte kan de overheid ook 'subsidies' verlenen. Als voorbeeld zijn er de fiscale stimuli bij de aanvullende pensioenen. Deze subsidies vallen ten laste van de algemene middelen.

2. Regulering De overheid kan allerlei regels stellen aan het verzekeren van bepaalde risico's maar de uitvoering van deze verzekeringen volledig overlaten aan de marksector.


9

3. Voorlichting Tenslotte kan de overheid ook via voorlichting de bevolking aansporen voldoende pensioenrechten op te bouwen.

1.2.3 Overheidsfalen Uit de bespreking tot nu toe is gebleken dat zowel een aantal tekortkomingen van de private verzekeringsmarkt als andere motieven (paternalistische-, herverdelings-, …motieven), aan de basis liggen van het feit dat overheidsingrijpen veelal noodzakelijk is om tot een (sociaal) gewenst optimum te komen. Telkens wanneer de markt faalt of onrechtvaardige situaties tot stand brengt, moet de overheid met andere woorden tussenkomen.

Het gevaar in deze redenering is dat men de overheid gaat beschouwen als een 'deus ex machina' (Naert, 1988, p.30). Het is echter allerminst bewezen dat overheidstussenkomst een voldoende voorwaarde is voor het rechttrekken van de vergissingen van de markt. Ook overheidsoptreden kent enkele belangrijke tekortkomingen. Deze tekortkomingen (= overheidsfalen) situeren zich zowel aan de vraag- als aanbodzijde.

1. Aanbodzijde De overheid heeft te kampen met een enorm informatieprobleem. Ze beschikt niet over een instrument dat voortdurend peilt naar de behoefte aan voorzieningen en de offers die men werkelijk bereid is hiervoor op te brengen. Bijgevolg is de kans zeer klein dat de overheid ook effectief de optimale hoeveelheid pensioenvoorziening tot stand zal brengen. Op die manier kunnen collectief georganiseerde pensioenregelingen aanleiding geven tot welvaartsverliezen. Deze welvaartsverliezen worden vaak nog eens vergroot door belangengroepen die erop aandringen voorzieningen, die vooral aan de eigen achterban ten goede komen, uit te breiden. Wanneer de overheid daarentegen de marktwerking vrij laat (= inschakeling van het prijsmechanisme), kunnen individuen zelf de omvang van hun pensioenvoorziening kiezen. In dit geval leidt verzekering via de markt tot grotere efficiëntie. (Breunesse, 1996, p.8-10)


10

Een ander mogelijk probleem stelt zich wanneer de overheid de enige producent van een bepaald goed of bepaalde dienst is. Afwezigheid van concurrentie gaat veelal gepaard met een gebrek aan marktdiscipline. Dit laatste gebeurt dan weer ten koste van de effectiviteit en efficiëntie. (Breunesse, 1996, p.10)

2. Vraagzijde Regelingen geïnspireerd door het herverdelingsmotief kunnen gemakkelijk de vraag naar voorzieningen vertekenen.

Worden bijvoorbeeld de premies afhankelijk gesteld van het

inkomen, dan bestaat het gevaar dat het maatschappelijk draagvlak voor collectief gefinancierde pensioenvoorzieningen wordt aangetast door het overdreven beroep op de solidariteit van hoger betaalden. (Breunesse, 1996, p.9)

Samengevat blijkt dat individuen veelal risico-avers zijn en zich zullen trachten in te dekken tegen onzekere gebeurtenissen en grote risico's (voorbeeld onzekere levensverwachting) door een (pensioen)verzekering af te sluiten. Dergelijke verzekeringen kunnen ofwel via de markt ofwel collectief worden georganiseerd. Beide vormen van organisatie (markt of overheid) hebben elk hun eigen specifieke principes en voordelen maar zijn ook beide het onderwerp van enkele belangrijke tekortkomingen: marktrespectievelijk overheidsfalen. Daarom is het misschien beter beide organisatievormen te combineren, waarbij zoveel mogelijk de voordelen worden overgenomen en de tekortkomingen gecorrigeerd.

In het laatste deel van dit hoofdstuk bekijken we de verdeling markt/overheid heel concreet voor het pensioenstelsel in België.


11

1.3 Het driepijlerstelsel

De pensioenregeling in België is uitgegroeid tot een systeem van drie, elkaar aanvullende pijlers. (Pacolet, 2000, p.5)

- De eerste pijler bestaat uit het verplicht collectief pensioensparen. Dit is het wettelijk pensioen dat wordt gefinancierd door verplichte sociale zekerheidsbijdragen. Deze pijler functioneert volgens het repartitieprincipe.

- De tweede pijler is het aanvullend collectief pensioensparen.

Ze omvat de extralegale

pensioenen georganiseerd op het niveau van een onderneming of bedrijfstak. Er is dus, net als bij de eerste pijler maar in tegenstelling tot de derde pijler, sprake van koppeling aan een beroepsactiviteit. Deze tweede pijler is gebaseerd op kapitalisatie.

- De derde pijler is deze van de aanvullende individuele pensioenvorming.

Deze

pensioenvorming gebeurt door middel van levensverzekeringen en pensioensparen. Het initiatief tot de opbouw van pensioenreserves is afkomstig van het individu en staat los van elk arbeids- of beroepsverband. De financiering van de derde pijler gebeurt via kapitalisatie.

De drie pijlers stemmen overeen met een toenemende mate van reservering en een parallelle daling van de solidariteitsgraad. "Een eerste deel waarborgt het sociale minimum, maar tevens een sokkel die afhankelijk is van de beroepsloopbaan in de ruime zin en tot een bepaald plafond beperkt is. Een tweede deel wordt door de ondernemingen gevormd om de behoeften van het personeel in te vullen in verhouding tot de voordelen die de werkgever vrij toekent.

Die voordelen moeten via

kapitalisatie worden gefinancierd. Een derde deel hangt af van ieders individuele keuze, boven de voordelen uit het aan de beroepsactiviteit verbonden pensioen, volgens de eigen behoeften en wensen. Dat moet via individuele kapitalisatie worden opgebouwd." (De aanvullende pensioenen na de Wet-Colla, 1996, p. 11)


12

Via de structuur van drie elkaar aanvullende pijlers vinden we binnen de Belgische pensioenverzekering zowel elementen terug van private verzekering via de markt (tweede en derde pijler) als van sociale verzekering via de overheid (eerste pijler). De overheid grijpt in zowel aan de hand van inkomensoverdrachten (heel sterk binnen eerste pijler) als door regulering (tweede en derde pijler).

"Van de drie pensioenpijlers die ons land rijk is, is de tweede pijler het minst ontwikkeld. De eerste pijler, het wettelijk pensioen dat via een repartitiestelsel wordt verdeeld, staat te boek als een van de meeste genereuze van Europa. De derde pensioenpijler, de pensioenvorming op individuele basis via bancaire pensioenspaarfondsen en tak23-producten, levensverzekeringen gekoppeld aan beleggingsfondsen, zit volop in de lift." (Sectorale pensioenplannen democratiseren tweede pijler, 2000)

Binnen deze dominante eerste pijler stellen zich echter hoe langer hoe meer problemen inzake financiering en de hoogte van de pensioenen. In een volgend hoofdstuk (hoofdstuk 3) wordt deze problematiek kort besproken om vervolgens de link te leggen naar de rol die de aanvullende pensioenen (meer specifiek de tot nog toe onderontwikkelde tweede pijler) binnen dit kader kunnen vervullen. Eerst worden in hoofdstuk 2 enkele begrippen omtrent de tweede pijler gedefinieerd en besproken.


13

2. Begrippenkader

In dit hoofdstuk wordt een institutionele omschrijving gegeven van de tweede pensioenpijler in België.

De tweede pijler wordt gevormd door de aanvullende pensioenen, die worden

georganiseerd op het niveau van een onderneming of sector. Om aan zijn werknemers een extralegaal pensioen toe te kennen, kan een werkgever zich richten tot een 'groepsverzekering' ofwel kan hij zelf een 'pensioenfonds' oprichten (2.1). Groepsverzekeringen zijn onderworpen aan een 'resultaatsverbintenis' terwijl pensioenfondsen enkel een 'middelenverbintenis' garanderen (2.2). Pensioenplannen worden gefinancierd via 'bijdragen', 'toelagen' of een combinatie van beide (2.3). Pensioenplannen kunnen verder onderverdeeld worden in 'vaste bijdrageplannen' en 'te bereiken doel-plannen' (2.4).


14

2.1 Groepsverzekering versus pensioenfonds

Sinds 1985 moeten alle ondernemingen de collectieve voorzieningen voor een bijkomend pensioen aan de werknemers financieren buiten hun balans. Het vermogen van de onderneming moet dus duidelijk gescheiden blijven van het vermogen van de werknemers voor wie een pensioen opgebouwd wordt.

Alleen op deze manier kan gegarandeerd worden dat de

verbintenissen die de werkgever aanging ten opzichte van zijn werknemers ook nagekomen kunnen worden wanneer de onderneming zelf in financiële moeilijkheden zou terechtkomen. Ook wordt er op die manier vermeden dat er in de onderneming zelf pensioenschuld zou ontstaan. Er bestaan voor de werkgever twee methodes om het ondernemingsvermogen gescheiden te houden van dat bestemd voor de werknemers.

Enerzijds kan de werkgever een

groepsverzekering afsluiten, anderzijds kan hij ook een pensioenfonds oprichten.

(Pacolet, 2000, p.37, p.113) (<www.bvpf-abfp.be>)

2.1.1 Definitie groepsverzekering "Een groepsverzekering is een overeenkomst of een geheel van overeenkomsten gesloten bij een verzekeringsmaatschappij door één of meerdere werkgevers ten voordele van het geheel of een deel van hun personeel of van de leiders ervan." (Van Wal, 1997, p.22)

Een groepsverzekering is aldus een bundeling van individuele levensverzekeringscontracten. Eenzelfde groepsverzekering kan worden afgesloten tussen verschillende werkgevers waartussen economische en sociale banden, die eenzelfde groepsverzekering verantwoorden, bestaan. Het beheer

(zowel

technisch,

financieel

als

administratief)

valt

volledig

onder

de

verantwoordelijkheid van de verzekeraar die op de gestorte premies een rendement van minimum 4.75 % garandeert.

Vaak wordt dit gewaarborgd percentage verhoogd met een

jaarlijkse winstdeelname. (Pacolet, 2000, p.37-40) (Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.4-5)


15

2.1.2 Definitie pensioenfonds "Pensioenfondsen zijn private voorzorgsinstellingen, opgericht in de vorm van een vereniging zonder winstoogmerk (vzw) of van een onderlinge verzekeringsvereniging (OVV).

Hun

hoofdbedrijvigheid bestaat erin een pensioen op te bouwen voor het personeel of de leiders van een onderneming of van verschillende ondernemingen die economische of sociale banden hebben met elkaar." (Van Wal, 1997, p.24)

Het pensioenfonds verbindt zich ertoe het geld zo goed mogelijk te beheren.

Hier is geen

garantie van een vast rendement. Als het fonds het berekende rendement niet behaalt, zal de werkgever zèlf instaan voor het tekort.

Hiertegenover staat wel het grote voordeel dat de

beleggingsopbrengst (na aftrek van de kosten) integraal ten goede komt aan het fonds. (Pacolet, 2000, p.37-40) (Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.4)

Het grote verschil tussen een vzw en een OVV is de vertegenwoordiging van de werknemers in de Raad van Bestuur. Bij een vzw-pensioenfonds is de Raad van Bestuur paritair samengesteld 6 . Bij een onderlinge verzekeringsvereniging is de vertegenwoording van de werknemers in de Raad van Bestuur niet wettelijk gewaarborgd. (Braam, 1998, p.11)

2.1.3 Voordelen/Nadelen De groepsverzekering heeft voor de werkgever het voordeel van de eenvoud. Hij moet er enkel maar voor zorgen tijdig de premies over te dragen. Het volledig beheer van het pensioenplan valt daarmee ten laste van de verzekeraar. Dit geeft tot positief gevolg dat schaalvoordelen mogelijk zijn.

Hiertegenover staat als grote nadeel; het verdwijnen van maatwerk en de

vermindering in directe controle van het beheer door de onderneming.

6

De Raad van Bestuur is 'paritair' samengesteld als er 'evenveel vertegenwoordigers van de werknemers als van de werkgevers' zijn.


16

De belangrijkste voordelen van een pensioenfonds zijn enerzijds het feit dat alle opbrengsten weer in het fonds terechtkomen en anderzijds de grotere flexibiliteit. De onderneming kan zelf bepaalde aspecten van het beheer op zich nemen of uitbesteden aan externe deskundigen (vermogensbeheerders of gespecialiseerde actuarissen). Dit vergemakkelijkt maatwerk, verbetert de controle en maakt snellere bijsturing van het beheer door de onderneming mogelijk.

Opdat

de kosten voor de onderneming voordeliger zouden zijn dan bij een groepsverzekering, moet het pensioenfonds wel van voldoende omvang zijn.

(Pacolet, 2000, p.37-40) (Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.4-5)


17

2.2 Middelen- versus resultaatsverbintenis

Om het onderscheid aan te geven tussen een pensioenfonds en een groepsverzekering wordt vaak verwezen naar de begrippen 'resultaats-' en 'middelenverbintenis'.

Verzekeringsmaatschappijen kennen een resultaatsverbintenis. "Zij moeten de betaling van een door middel van een contract verzekerd kapitaal garanderen, tegen betaling van een bepaalde tariefgebonden premie." (De aanvullende pensioenen na de Wet-Colla, 1996, p.19)

Pensioenfondsen gaan enkel een middelenverbintenis aan. "De beheerders verbinden zich ertoe de door middel van de stortingen opgebouwde reserves zo goed mogelijk te doen renderen, teneinde de in het reglement beloofde verbintenissen na te leven, wat betekent dat de participerende onderneming elk eventueel tekort moet aanvullen maar, wanneer de resultaten goed zijn, ook kostenverminderingen kan genieten." (De aanvullende pensioenen na de Wet-Colla, 1996, p.19) Met andere woorden: "Bij de pensioenfondstechniek is er geen sprake van verzekering, maar worden de bijeengebrachte gelden zo goed mogelijk belegd." (Van Wal, 1997, p.24)


18

2.3 Werkgevers- versus werknemersbijdragen

De financiering van extralegale pensioenen binnen een groepsverzekering of een pensioenfonds kan op drie manieren gebeuren. (Van Wal, 1997, p. 21) (De aanvullende pensioenen na de Wet-Colla, 1996, p.21-22)

1. Toelagen Een plan kan uitsluitend steunen op (werkgevers)toelagen.

De totale premie wordt dan

rechtstreeks bekostigd door de werkgever.

2. Bijdragen Met bijdrage bedoelt men de persoonlijke bijdrage van de werknemer.

De premies worden

door de werkgever ingehouden op het belastbaar loon van de aangeslotene volgens de in het reglement vastgelegde principes. De totale premie valt dus ten laste van de werknemer.

3. Combinatie van toelagen en bijdragen Meestal wordt voorzien in een gemengd systeem van bijdragen en toelagen. Hierbij wordt de last (premie) verdeeld tussen werkgever en werknemer. Toelagen en bijdragen kunnen worden gestort in één pensioenfonds of één groepsverzekering óf kunnen deel uitmaken van 'gesplitste fondsvorming'. Het is bijvoorbeeld perfect mogelijk en volstrekt legaal dat een aanvullend pensioen wordt opgebouwd door toelagen in een pensioenfonds en bijdragen in een groepsverzekering te storten. (Braam, 1998, p.20-21)

De praktijk om een onderscheid tussen werkgeverstoelagen en werknemersbijdragen te maken, heeft het nadeel dat sommigen geloven dat bijdragen op de werkgevers kunnen worden afgewenteld. Dit is echter niet juist. In de mate dat de economie gesloten is, zal een verhoging in de bijdragen waarbij het nettoloon niet gewijzigd wordt aanleiding geven tot een loonkostverhoging. Dit kan resulteren in hogere prijzen zodat de afwenteling plaatsvindt via inflatie en een aanpassing van het reële nettoloon. (Deroose, 1988, p.82)


19

2.4 Defined benefits versus defined contributions

Pensioenplannen kunnen verder onderverdeeld worden in 'vaste bijdrageplannen' en 'te bereiken doel-plannen'.

2.4.1 Defined contributions Bij defined contributions- of vaste bijdrageregelingen verbindt de onderneming zich ertoe periodiek een vast bedrag of percentage van het inkomen te betalen ten gunste van de betrokkene. Bij dergelijke regelingen liggen dus niet de uitkomsten vast maar wél de bijdragen die de werkgevers en werknemers jaarlijks als premie bij het fonds moeten storten. De hoeveelheid pensioenkapitaal die later beschikbaar zal zijn voor de deelnemer wordt bepaald door de beschikbare premie en de behaalde beleggingsresultaten.

Het uiteindelijke

pensioenresultaat is daarbij onzeker en het risico bij tegenvallende beleggingsopbrengsten is voor de werknemer.

Voor de werkgever is er het grote voordeel dat de kosten van de

pensioenregeling vastliggen en dus in principe nauwkeurig bekend en goed beheersbaar zijn. (Van Wal, 1997, p.22) (Breunesse, 1996, p. 23-24)

2.4.2 Defined benefits Bij

'defined

benefits-regelingen',

synoniem

voor

'te

bereiken

doel-plannen'

of

'streefdoelregelingen', zijn de uitkomsten vastgelegd: er wordt aan de betrokkene een bepaald vastgesteld kapitaal of lijfrente op pensioenleeftijd gegarandeerd (bijvoorbeeld: 70 % van het eindsalaris ). De premies moeten telkens opnieuw worden berekend. De waarde van de opgebouwde pensioenrechten is een functie van het aantal jaren dat een werknemer aan de regeling heeft deelgenomen en de hoogte van zijn salaris. Wanneer blijkt dat het aanwezige vermogen van het pensioenfonds onvoldoende is om de tot dan toe al opgebouwde rechten te kunnen honoreren, moet de premie omhoog óf kan het


20

fondsbestuur, door beroep te doen op het pensioenreglement, besluiten om de rechten te verlagen. (Van Wal, 1997, p.22) (Breunesse, 1996, p. 23)

De defined benefits- of streefdoelregelingen kunnen verder opgedeeld worden in drie soorten regelingen: de 'eindloonregelingen', de 'middelloon- of opbouwregelingen' en de 'vastebedragenregelingen'.

1. Eindloonregelingen

Bij eindloonregelingen "hangt de hoogte van het bruto pensioen af van het bruto salaris aan het eind van de loopbaan. Het pensioen wordt opgebouwd per gewerkt jaar. Elk gewerkt jaar telt als één dienstjaar. Het maximum aantal dienstjaren is in de regel veertig". (Breunesse, 1996, p.24) Aan eindloonregelingen zijn twee grote nadelen gebonden. Ten eerste zijn ze erg duur doordat werknemers vlak vóór zij met pensioen gaan het hoogste inkomen verdienen. Ten tweede zijn dergelijke regelingen actuarieel ongelijkwaardig.

Een werknemer die veertig jaar lang een

bedrag X verdient, zal zijn hele leven lang de volle premie betalen voor een pensioen dat even hoog is als zijn collega werknemer die gedurende 38 jaar een lager bedrag Y verdiende maar twee jaar vóór zijn pensionering promotie krijgt en ook bedrag X gaat verdienen. De collega moet de 'volle' premie enkel maar in de laatste twee jaren betalen. Bovendien stelt zich bij eindloonregelingen het probleem van 'backservice', waardoor eindloonregelingen

bij

een

zelfde

opbouwpercentage

duurder

uitvallen

dan

middelloonregelingen (zie verder). Met backservice worden de kosten bedoeld van pensioenverhogingen over reeds verstreken dienstjaren.

De last van de backservice kan worden verzwaard door loonsverhogingen

(voorbeeld wegens promotie):

Stijgen

de

salarissen,

dan

stijgt

immers

ook

de

pensioengrondslag. Opdat over de oude jaren geen pensioenverlies zou geleden worden, moeten de reeds opgebouwde aanspraken meegroeien met de stijging van de lonen. Naarmate het aantal achterliggende dienstjaren toeneemt, neemt ook het bedrag van de backservice toe. Of anders geformuleerd: Hoe dichter bij pensioendatum, hoe korter de periode dat gestorte premies nog kunnen aanrenten, hoe hoger dus de backservice lasten.


21

Meestal wordt deze last gedeeltelijk opgevangen uit meevallende beleggingsresultaten (de 'overrente'). Eventueel wordt de premie voor werkgever en –nemer verhoogd. Een deel van de lasten kan ook doorgeschoven worden naar latere jaren. Door de backservice niet dadelijk en volledig af te financieren, wordt echter een riskant voorschot genomen op de onzekere toekomst. (Breunesse, 1996, p. 24-29)

2. Middelloon- of opbouwregelingen

"Bij middelloon- of opbouwregelingen is het pensioen gebaseerd op wat de deelnemer gemiddeld over zijn hele loopbaan verdiende." (Breunesse, 1996, p.25) De hoogte van het pensioen is afhankelijk van het aantal dienstjaren. In tegenstelling tot eindloonregelingen is echter niet het eindloon, maar wel het gemiddeld in de loop van de jaren verdiende inkomen, de grondslag voor de berekening van het pensioenbedrag. Hierdoor treedt het probleem van actuarieel ongelijkwaardigheid niet langer op. Andere voordelen gebonden aan middelloonregelingen zijn: 1. de aanzienlijke daling van de pensioenlasten; 2. de daling van de arbeidskosten waardoor het voor werkgever lonend is extra personeel aan te trekken; 3. de daling van de werknemerspremie waardoor de kloof tussen bruto en netto loon smaller wordt. Lagere premies betekenen ook voor de schatkist een voordeel, in de betekenis van minder fiscale aftrekposten. (Breunesse, 1996, p.25)

3. Vaste-bedragenregelingen

Bij dergelijke regelingen wordt per dienstjaar een vast pensioenbedrag overeengekomen. Deze regeling is voornamelijk interessant voor sectoren met relatief veel korte dienstverbanden (bijvoorbeeld in de horeca). (Breunesse, 1996, p.30)


22

2.4.3 Beleggingsrisico Wanneer de pensioentoezegging van het 'te bereiken doel'-type is, blijft de werkgever verantwoordelijk voor de financiering van de pensioenbelofte. Wanneer de bijdragen en de opbrengsten onvoldoende blijken om het beloofde pensioenkapitaal op te bouwen, zal de werkgever extra moeten bijdragen.

Omgekeerd, wanneer blijkt dat het pensioenfonds over

voldoende reserves beschikt, kan de werkgever de bijdragen verminderen of een bepaalde periode geen bijdragen storten ('pension holiday').

Bij een pensioenplan van het type 'vaste bijdragen' ligt het financiële- of beleggingsrisico bij de aangeslotenen/werknemers: zij zijn niet zeker van het uiteindelijke rendement van het jarenlang sparen. De verantwoordelijkheid van de werkgever beperkt zich enkel maar tot het betalen van zijn jaarlijkse patronale bijdrage.

(Stroobants, 2000) (Sectorale pensioenplannen democratiseren tweede pijler, 2000) (Patronale bijdragen aan pensioenfonds dalen met 17 %. Bedrijven… , 2001)


23

3. Waarom een tweede pensioenpijler?

In dit hoofdstuk worden op een concrete manier (de huidige situatie in België) de motieven en/of voordelen van een (sterk uitgebouwde) tweede pijler onderzocht. Dit hoofdstuk start dan ook met een summier overzicht van de belangrijkste evoluties binnen de eerste pensioenpijler. Het is niet de bedoeling om de eerste pijler en de problematiek ervan uitvoerig te bespreken. De materie wordt hier enkel kort aangehaald om een voldoende idee te hebben van de ondersteunende rol die de tweede pijler binnen de huidige pensioenproblematiek kan vervullen.

Dit hoofdstuk is als volgt opgebouwd: In een eerste deel worden kort de evoluties aangehaald die aan de basis liggen van de (financierings)problematiek binnen de eerste pijler. In een tweede deel worden enkele voorgestelde hervormingen besproken. Binnen het kader van zowel de financieringsmoeilijkheden van de wettelijke pensioenen áls de voorgestelde hervormingen wordt dan in een derde deel de rol van de tweede pensioenpijler gesitueerd. In deel vier van dit hoofdstuk wordt de (positieve) bijdrage van de aanvullende pensioenen besproken ten aanzien van het ondernemingsgebeuren, de kapitaalmarkten en de economische groei.


24

3.1 Financieringsmoeilijkheden eerste pensioenpijler7

Een aantal evoluties doen meer en meer de vraag rijzen naar de houdbaarheid (betaalbaarheid) van het wettelijk pensioenstelsel. De betaalbaarheid van de wettelijke pensioenen, die steunen op repartitie, wordt enerzijds aangetast door een vermindering van het aantal lastendragers, anderzijds ook door de vermeerdering van de pensioenuitgaven. Deze evoluties houden niet enkel verband met louter demografische factoren (3.1.1). Ook de aard van de pensioenen (3.1.2) en huishoudens (3.1.3) spelen hierin een rol.

3.1.1 Demografische evolutie De pensioenuitgaven in de toekomst zijn in de eerste plaats afhankelijk van de demografische evolutie. Twee tendenzen zijn duidelijk waarneembaar: een toenemende levensverwachting (met als gevolg 'vergrijzing' d.i. een veroudering van de bevolking) en een daling van de vruchtbaarheid of het aantal geboorten ('denataliteit' of 'ontgroening'). De problematiek rond de toenemende vergrijzing zal zich vooral afspelen tussen 2010 en 2030 wanneer de baby-boomers geboren tussen 1945 en 1965 op pensioen gaan en het aandeel van de 65-plussers in de totale Belgische bevolking zal oplopen van 17.3 tot 23.4 %. Bovendien zal in 2025 een vierde van de 65-plussers ouder zijn dan 80 jaar. Niet enkel de actieven worden dus ouder, ook de ouderen zullen ouder worden. Men spreekt in dit verband van 'vergrijzing in de vergrijzing' (Pacolet, 2000, p.18), 'dubbele vergrijzing' (Breunesse, 1996, p.62) of 'verzilvering' (Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.4)

Het repartitiestelsel, waarop de eerste pijler is gebaseerd, is heel gevoelig voor zulke demografische schommelingen. De toename van het aantal gepensioneerden doet de kosten van de sociale zekerheid in het algemeen en de pensioenen in het bijzonder sterk toenemen, terwijl de ontgroening het draagvlak, het aantal premiebetalers, in verhouding doet afnemen.

De

7

Dit hoofdstuk is in hoofdzaak gebaseerd op: Bogaert, 1999, p.7; Pacolet, 2000, p.18-26; Breunesse, 1996, p.6164; de Callataÿ, 1999, p.40-44; Deleeck, 2000, p.7-10; Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.1-6; Docquier, 1993, p.371; Vleminckx, 1988, p.10-12 en Vandenbroucke, 2001, p.867-869.


25

gestegen levensverwachting vereist bovendien dat de oudere pensioenen regelmatig zullen moeten aangepast worden aan de welvaartsevolutie.

"Tengevolge van de vergrijzing van de bevolking en de toenemende levensverwachting, nemen de wettelijke pensioenuitgaven een steeds groter aandeel in het bruto binnenlands product. De Beroepsvereniging voor Verzekeringsondernemingen (BVBO) heeft berekend dat de wettelijke pensioenuitgaven reeds 10.53 % van het BBP vertegenwoordigen. Bij ongewijzigd beleid zou dit oplopen tot 15.58 % in 2030." (Braam,1998, p.10)

3.1.2 Rijping van de pensioenen Het huidig pensioenstelsel van de werknemers dateert uit de tweede helft van de jaren '50. Voor zelfstandigen vond de omslag naar reële lonen pas plaats in 1984. Voor de gepresteerde dienstjaren vóór de invoering van het nieuwe pensioenstelsel wordt geen rekening gehouden met de werkelijk verdiende lonen maar met een, doorgaans lager, 'forfaitair bedrag'. Naarmate het pensioenstelsel meer maturiteit verwerft, daalt het aantal forfaitaire jaren in de berekening van de pensioenen waardoor de pensioenen elk jaar meer gaan kosten.

Deze

toenemende druk op de kostprijs van de pensioenen wordt bovendien versterkt door het feit dat de inkomens de laatste jaren sterker zijn gestegen in vergelijking met vroeger waardoor het verschil tussen de reële loonjaren en de forfaitaire jaren is toegenomen.

3.1.3 Sociaal-economische evoluties Twee fenomenen vallen onder deze rubriek; Ten eerste het gestegen aandeel van vrouwen en ambtenaren op de arbeidsmarkt en ten tweede de kortere duurtijd van inschakeling in het productieproces.


26

1. Arbeidsparticipatie

De toename van de arbeidsdeelname van vrouwen vanaf de jaren '30 zorgt er enerzijds voor dat het draagvlak voor de intergenerationele overdrachten vergroot. Anderzijds verwerven op die manier ook steeds meer vrouwen recht op een eigen individueel rustpensioen. In steeds meer gezinnen worden op die manier twee pensioenen gecombineerd: twee pensioenen van 60 % in plaats van één van 75 %.

Aangezien vrouwen een hogere levensverwachting hebben dan

mannen zal dit pensioen ook langer moeten doorbetaald worden.

De globale pensioenuitgaven zullen in de toekomst eveneens stijgen door een toenemend aandeel gepensioneerde ambtenaren in het totaal aantal pensioentrekkers. In 2010 zullen er ongeveer 19 % gepensioneerde ambtenaren méér zijn dan in 1995. Deze ontwikkeling vormt de nasleep van de massale uitbreiding van de werkgelegenheid in de overheidssector tijdens de jaren '60 en '70. Het probleem dat zich hierbij stelt is dat ambtenarenpensioenen worden berekend op de laatste 5 dienstjaren, het tarief éénduidig 75% bedraagt ongeacht de gezinssituatie en de uitkeringen automatisch en volledig welvaartsvast ('perequatie') zijn. Dergelijke regelingen zijn dus relatief duur en zullen in de toekomst zwaar wegen op het overheidsbudget.

2. Arbeidsduurtijd

Ten laatste valt op te merken dat economisch actieven gedurende een steeds kortere periode bij het productieproces zijn ingeschakeld.

Enerzijds duurt hun opleiding langer, waardoor

individuen later de arbeidsmarkt betreden, anderzijds verlaten individuen op steeds vroegere leeftijd het arbeidsproces. De werkelijke pensioenleeftijd komt hierdoor heel wat lager te liggen dan de wettelijke pensioenleeftijd. Dit laatste uit zich ondermeer in de huidige tendens van vervroegde uittreding via brugpensionering.

Bruggepensioneerden zijn geen sociale

zekerheidsbijdragen verschuldigd. Op die manier verkleinen zij het bijdragevolume, terwijl het uitgavenvolume wordt vergroot. De bijgevolg lagere werkzaamheidsgraad in België (57 % tegenover een Europese gemiddelde van 62 %) binnen de leeftijdscategorie 15 tot 65 jaar heeft als nadelig effect dat de pensioenkost over een kleinere groep arbeidskrachten moet worden uitgesmeerd.


27

"Samengevat kan worden gesteld dat de demografische evolutie, de maturiteit van het pensioenstelsel voor loontrekkenden en de stijging van het aantal gepensioneerde ambtenaren bij ongewijzigde wetgeving de pensioenuitgaven in 2030 zullen doen oplopen tot 2.4 keer het bedrag in 1980 (constante prijzen). Het louter demografische effect, dit is de verlenging van de levensduur, veroorzaakt een vermenigvuldiging van de totale uitgaven met een factor 1.4. Deze evolutie zal gepaard gaan met steeds grotere tekorten van de pensioensector. (…) Het is dus duidelijk dat de pensioenrekening gewoon onbetaalbaar wordt en dat naar alternatieven moet worden uitgekeken." (Vleminckx, 1988, p.11-12)

Volledigheidshalve moet hier echter worden opgemerkt dat niet iedereen het met deze laatste stelling eens is. Of de pensioenen in de toekomst inderdaad onbetaalbaar zullen worden, zal grotendeels afhangen van het verloop van de economische groei, de sanering van de openbare financiën, het schuldafbouwproces in het kader van het Verdrag van Maastricht, de (hieruit voortvloeiende) daling van de rentelasten, … Rekening houdend met de onzekerheid rond de evolutie van deze parameters in een (zeer) lange-termijnperspectief, moet men zeer voorzichtig zijn geen te snelle conclusies te maken. Bovendien, zo stellen sommigen waaronder de OESO en het Planbureau, kan de kostprijs van de vergrijzing inzake pensioenen en gezondheidszorg ook worden opgevangen door de besparingen in andere sectoren, met name onderwijs, kinderbijslag en werkloosheidsuitkeringen. Volgens deze optimistische visie 8 zouden de zwaardere pensioenlasten tegen 2030 daarom geen al te ernstige problemen mogen stellen.

8

Té optimistische visie volgens bijvoorbeeld Delhausse B., 1993, p.393 en de Callataÿ, 1999, p.45.


28

3.2 Hervormingen

Deze alternatieven (citaat Vleminckx vorige pagina) kunnen ofwel worden gezocht in het kader van de bestaande openbare pensioenstelsels, gebaseerd op repartitie, ófwel kan worden geopteerd voor een geleidelijke aanvulling van de klassieke repartitiesystemen met kapitalisatiestelsels. De Europese

Centrale

Bank

heeft

het

dan

over

'parametrische'-

respectievelijk

'systeem'hervormingen.

3.2.1 Parametrische hervormingen Omwille

van

de

politieke

moeilijkheden

en

de

technische

complexiteit

van

de

pensioenregelingen, waren de initiatieven tot beleidshervormingen tot nog toe voornamelijk gericht op parametrische hervormingen. Hierbij beoogde men voornamelijk aanpassingen aan de uitkeringen (deze verlagen) en bijdragen (deze verhogen) binnen de bestaande repartitiestelsels. Tot hiertoe konden ernstige budgettaire ontsporingen hierdoor worden vermeden. Op langere termijn wordt echter gevreesd dat dergelijke maatregelen onvoldoende zullen blijken om de verwachte stijging van de overheidsuitgaven voor pensioenen te financieren.

Bovendien

waarschuwt de OESO dat verhoging van belastingen en premies om de stijgende pensioenuitgaven te financieren negatieve implicaties inhoudt met betrekking tot de arbeidsmarkt en de economie. Actieven zullen immers compensatie eisen voor de stijging in lasten door hogere lonen te eisen. Hierdoor zullen de arbeidskosten toenemen, met negatieve gevolgen voor de werkgelegenheid. (Economic Outlook, 1996, p.25). Andere soortgelijke maatregelen die veelal naar voor worden geschoven zijn het wijzigen (doen afnemen) van de vervangingsratio (bijvoorbeeld door het slechts gedeeltelijk indexeren van de pensioenen) of het optrekken van de pensioengerechtigde leeftijd.

Een verhoging van de

werkgelegenheid bij de oudere bevolkingsklassen betekent voor de sociale zekerheid immers zowel een beperking van de uitgaven als verbreding van de ontvangstenbasis. 9 (De vergrijzing van de bevolking en de noodzaak van pensioenhervormingen in het Eurogebied, 2000, p.53-54) (Bogaert, 1999, p.15) (Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.7, p.9-10)

9

Uit een enquête uitgevoerd in opdracht van KBC blijkt dat een verhoging van de pensioenleeftijd wel haaks staat op het verwachtingspatroon van de actieven. (Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.7)


29

3.2.2 Systeemhervormingen Om echter het duurzame karakter van de overheidsfinanciën te kunnen versterken, kan een geleidelijke aanvulling van de klassieke repartitiesystemen met kapitalisatiestelsels noodzakelijk zijn (systeemhervormingen). Binnen het Belgisch pensioenstelsel werd reeds de techniek van kapitalisatie ingevoerd via de tweede en derde pijler. Maar zoals verder 10 zal blijken, zijn deze aanvullende pensioenen gebaseerd op kapitalisatie nog onvoldoende ontwikkeld. Het is de taak van de regering om te zorgen voor een gepast wettelijk en budgettair kader, teneinde de ontwikkeling van deze systeemhervormingen mogelijk te maken. (De vergrijzing van de bevolking en de noodzaak van pensioenhervormingen in het eurogebied, 2000, p.53-54)

10

Laatste hoofdstuk: 5. Tweede pensioenpijler in cijfers


30

3.3 Rol tweede pensioenpijler

Als belangrijkste argument voor een sterke tweede pijler kan worden verwezen naar haar ondersteunende rol ten opzichte van de eerste pijler. Twee factoren zijn binnen deze relatie van belang: de betaalbaarheid van de eerste pijler en de hoogte van het wettelijk pensioen.

3.3.1 Betaalbaarheid eerste pensioenpijler In het vorige deel werd aangetoond dat het wettelijk pensioenstelsel, gebaseerd op repartitie, omwille van demografische en andere evoluties niet langer (financieel) houdbaar is. Bovendien werd aangegeven dat om, op lange termijn, de wettelijke regeling betaalbaar te houden parametrische hervormingen alléén onvoldoende zijn.

Volgens de ECB moet daarom

toenemende aandacht worden besteed aan de zogenaamde 'systeemhervormingen'. Uit dit gegeven blijkt de eerste belangrijke functie van de aanvullende pensioenen: tegemoetkomen aan het financieringsprobleem binnen de eerste pijler.

3.3.2 Hoogte van het wettelijk pensioen Zelfs al slagen louter parametrische hervormingen erin het huidig systeem betaalbaar te houden, dan nog is er een belangrijke (ondersteunende) rol weggelegd voor de tweede pijler ten aanzien van de eerste. Het betaalbaar houden van de wettelijke pensioenen is immers één zaak. Een andere belangrijke vraag is in welke mate de pensioenen aan gepensioneerden toelaten een zelfde levensstandaard te handhaven als deze die ze tijdens hun actief leven hebben gekend. In welke mate zijn de pensioenen met andere woorden welvaarts- en/of koopkrachtvast? Hoe groot is ook de 'pensioenbreuk' bij pensionering?

(Algoed, 2001a, p.1-9) (Algoed, 2001b, p.70-74) (Festjens, 1999, p.21-40)


31

1. Begrippen

a. Welvaartsvastheid Pensioenen zijn welvaartsvast wanneer de welvaart van de gepensioneerden (het pensioenbedrag) in dezelfde mate toeneemt als de welvaart (het arbeidsinkomen) van de actieven. (Deleeck, 2000, p.6) Lonen verdiend vanaf 1955 worden daarom aangepast door middel van een herwaarderingscoëfficiënt.

Aan de hand van deze herwaarderingscoëfficiënt zal de

pensioenadministratie bij de berekening van de pensioenen de lonen 'van toen' ongeveer op de hoogte brengen van de lonen die gelden op het ogenblik van de berekening. (Detiège, 1992, p.37)

b. Koopkrachtvastheid Voorwaarde voor koopkracht- of waardevastheid is dat de pensioenen (nominaal) stijgen wanneer de prijzen (nominaal) stijgen. Zoniet gaan pensioenen er absoluut (reëel) op achteruit. Koopkrachtvastheid kan verkregen worden door automatische aanpassing van de pensioenen aan de stijging van de index van de verbruiksprijzen. (Deleeck, 2000, p.6)

c. Loonbreuk Belangrijk is ook in welke mate het wettelijk pensioenstelsel ervoor zorgt dat er niet aan loon wordt ingeboet bij pensionering. Hiervoor wordt gekeken naar de pensioenbreuk: het pensioenbedrag uitgedrukt als percentage van het laatst verdiende loon. (Algoed, 2001b, p.70-74)

2. Probleemstelling

Als tegengewicht voor de demografische en andere uitgavenverhogende factoren met betrekking tot de eerste pijler werden vanaf 1981 enkele bezuinigingsmaatregelen ingevoerd.


32

a. Loongrens In 1981 werd de loongrens ingevoerd. Het gedeelte van het loon dat uitstijgt boven deze grens wordt niet in rekening gebracht bij de berekening van de pensioenen. Wat men ook verdiende, of hoeveel jobs men ook uitoefende, na pensionering kan uit de eerste pijler nooit méér verkregen worden dan een welbepaald maximumpensioen. Zowat een kwart van de werknemers zit reeds boven dat plafond. Doordat de loongrenzen van 1982 tot 1999 alleen aan de index aangepast werden, zonder reële verhoging (aanpassing aan de lonen), stijgt nog elk jaar het aantal werknemers die méér verdienen dan de loongrens.

b. Afbouw herwaarderingscoëfficiënt De herwaarderingscoëfficient van de lonen werd beperkt tot de periode 1958-1975.

c. Loonmatiging sinds de jaren '80

d. Indexsprongen halverwege de jaren '80

(Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.3-4) (Deleeck, 2000, p.14) (Pacolet, 2000, p.23-25) (Festjens, 1999, p.24)

Dergelijke parametrische maatregelen dragen ertoe bij dat de pensioenbedragen minder sterk stijgen en zijn dus positief in het kader van de budgettaire beheersbaarheid van de pensioendynamiek.

Deze maatregelen impliceren echter ook dat: - de pensioenbreuk vergroot - de band tussen het wettelijk pensioen en het vroeger inkomen wordt afgezwakt - de lonen in de toekomst gemiddeld minder snel zullen stijgen dan de reële lonen Als gevolg zullen de pensioenen meer en meer evolueren in de richting van een vaste basisuitkering of basispensioen.

(Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.3)

(Pacolet, 2000, p.23) (Aanvullende pensioenen

vergen flexibel wettelijk kader, 2001) De tweede pensioenpijler

33

Dus zelfs al blijft de financiering van de eerste pijler gegarandeerd, toch zal de relatieve levensstandaard van de ouderen die uitsluitend op de eerste pijler terugvallen, blijven dalen ten opzichte van de werkende bevolking. (KBC pleit grotere aanwending van kapitalisatie, 2000) (Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.9)

3. Oplossingen Er bestaan twee mogelijke uitwegen om dit tegen te gaan11 .

a. Uitkering verhogen Een eerste optie, de overheid die systematisch de uitkeringen in de eerste pijler verhoogt, is niet aangewezen omwille van de impact op de staatsfinanciën.

b. Aanvullend pensioen Het alternatief is een toenemend beroep van werkgevers en werknemers op de tweede pijler. Een aanvullend pensioen, gefinancierd door kapitalisatie, moet dan de inkomenskloof tussen het wettelijk pensioen en het laatst verdiende loon helpen dichten.

4. Empirische evidentie

De noodzaak voor een verdere uitbouw van de tweede pensioenpijler, omwille van het verlies in levensstandaard, kan ook worden geïllustreerd aan de hand van volgend cijfermateriaal.

"Doorgaans geeft men aan dat men als gepensioneerde ongeveer 70 % van zijn loon nodig heeft om in dezelfde standing te kunnen blijven leven. Nu is het maar al te duidelijk dat het zeer weinigen gegeven zal zijn om een pensioen te ontvangen dat 70 % van zijn loon op het einde van de actieve loopbaan zal bedragen. Alleen wie op een of andere manier in dienst van de overheid was, valt dat geluk te beurt." (Van der Elst, 1997, p.11)

11

Bronnen: KBC pleit grotere aanwending van kapitalisatie, 2000; Aanvullend pensioen in een nieuw kleedje, 2001; Rasking, 2001b; Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.11; Algoed, 2001b, p.70-74.


34

Meer concreet blijkt dat ambtenaren bij pensionering ongeveer 75% van hun laatst verdiende loon overhouden. (Pacolet, 2000, p.24) Voor werknemers en zelfstandigen ligt de pensioenbreuk gemiddeld rond de 50 procent: - Lagere arbeiders en bedienden halen nog juist de 'vereiste' 70 %. - Voor hogere kaderleden, directieleden en topmanagers bedraagt de pensioenbreuk 20 tot 30 %. - Zelfstandigen en vrije beroepers vallen bij pensionering, gemiddeld terug op 30 tot 40 % van hun laatst verdiende loon. (Aanvullend pensioen in een nieuw kleedje, 2001)

Uit deze cijfers blijkt duidelijk dat de 'vervangingsratio' (het volledig nettopensioen op het tijdstip van pensionering in verhouding tot het nettoberoepsinkomen op het einde van de loopbaan) sterk afhankelijk is van enerzijds de hoogte van het inkomen, en anderzijds het feit als men valt onder het stelsel van de ambtenaren, werknemers, of zelfstandigen. (Aanvullend pensioen in een nieuw kleedje, 2001)

Voor deze aanzienlijke verschillen bestaan volgende verklaringen: - Het pensioen van ambtenaren is eigenlijk een vorm van 'uitgesteld salaris'. De hoogte van de uitkering wordt berekend op basis van het gemiddelde salaris van de laatste vijf dienstjaren. Het tarief bedraagt voor iedereen 75%. Perequatie zorgt voor welvaartsvastheid. (Pacolet, 2000, p.24) - Zelfstandigen kennen een grote pensioenbreuk omdat het grootste deel van de berekeningsbasis voor de pensioenen gevormd wordt door de beroepsjaren vóór 1984 (zie 3.1.2 Rijping van de pensioenen). Hierdoor kent het pensioen van de zelfstandigen nog steeds in belangrijke mate het karakter van een (lage) forfaitaire uitkering. (Het Zilverfonds. Onvolledig…, 2000, p.3) - Bij de werknemers gaat het netto-inkomen bij pensionering relatief sneller achteruit naarmate het vroeger beroepsinkomen hoger lag.

Dit verschijnsel houdt onder meer verband met de

invoering van de loongrens in 1981.

Verder blijkt ook dat het gemiddelde pensioen in de privé-sector 32.5 % bedraagt van het loon dat er gemiddeld wordt verdiend. Verwacht wordt dat dit cijfer in 2040 zal teruglopen naar 27.3 %. Het gemiddelde pensioen van een ambtenaar daarentegen bedraagt meer dan 50 % van het gemiddelde ambtenarenloon. (Algoed, 2001b, p.70-74) (Zie ook tabel 3.1)


35

Tabel 3.1: Pensioenbedrag in verhouding tot het gemiddeld arbeidsinkomen in de betrokken sector. (%)

Gemiddeld pensioen, alle stelsels Overheidssector, onderwijs Overheidssector, overheidsbedrijven Overheidssector, overige Loontrekkenden, algemene regeling

2000 36.2 62.1 57.0 53.1 32.5

2010 35.8 62.6 56.8 47.8 32.3

2020 34.3 62.3 56.8 45.5 31.5

2030 32.8 62.3 56.8 45.8 29.5

2040 31.2 62.3 56.8 46.1 27.3

2050 30.1 62.4 56.8 45.3 25.7

Bron: Planbureau

Algoed, 2001a, p.2 De cijfers uit tabel 3.1 illustreren duidelijk de inkomenskloof bij pensionering, die in de toekomst alleen nog maar groter zal worden. Om deze kloof te dichten zal men zich steeds meer moeten beroepen op een extralegaal, aanvullend pensioen. Hierin schuilt opnieuw het belang van de uitbouw van een sterke tweede pijler.

In dit hoofdstuk werd de rol van de tweede pijler binnen het Belgisch pensioensysteem aangetoond, zowel op descriptieve wijze als aan de hand van concreet cijfermateriaal. De tweede pijler kan op twee manieren de eerste pijler ondersteunen. Ten eerste helpt ze tegemoetkomen aan het financieringsprobleem binnen de eerste pijler. Ten tweede is ook gebleken dat de verschillende maatregelen, met als doel het betaalbaar houden van de eerste pijler, onvermijdelijk gepaard gaan met daling in levensstandaard. Dit kon heel concreet worden aangetoond met cijfermateriaal over de pensioenbreuk. Dus zelfs al slagen parametrische hervormingen erin de wettelijke pensioenen betaalbaar te houden, dan nog is er een (ondersteunende) rol weggelegd voor de tweede pijler (ten opzichte van de eerste): een aanvulling bieden boven op het wettelijk pensioen om aldus de inkomenskloof te overbruggen en de daling in levensstandaard zoveel mogelijk te beperken.


36

3.4 Bijkomende voordelen tweede pijler

Naast de ondersteunende rol ten opzichte van de eerste pensioenpijler zijn aanvullende pensioenen ook van betekenis voor ondernemingen, kapitaalmarkten en economische groei.

3.4.1 Ondernemingen Voor een onderneming kan het om verschillende redenen interessant zijn om een aanvullend pensioenplan te introduceren voor de werknemers.

1. Sociale redenen Bepaalde ondernemingen willen met hun pensioenplan (bijvoorbeeld voor de echtgenotes van overleden werknemers) een sociaal vangnet creëren dat tegemoetkomt aan het vaak veel te lage wettelijk pensioen.

2. Ondernemingspolitiek Om zich aan de buitenwereld te profileren, bieden bedrijven vaak aan alle werknemers hetzèlfde aan: dezelfde wagen, dezelfde T-shirts, … Binnen het kader van dergelijke ondernemingspolitiek, past dan ook perfect eenzelfde pensioenplan.

3. Voordeel op arbeidsmarkt Pensioenplannen kunnen bedrijven een voordeel bieden op de arbeidsmarkt, zowel bij de aanwerving als het behoud van personeel.

4. Fiscale en parafiscale redenen Wegens de torenhoge en progressieve belastingen die op een loonsverhoging drukken, vormen aanvullende pensioenen een fiscaal interessant alternatief voor een loonsverhoging. Ter illustratie: "Een loonsverhoging die het bedrijf bruto 1350 frank kost, brengt de werknemer netto slechts 343 frank op." Het overgrote deel van de klassieke loonsverhoging gaat op aan belastingen en sociale zekerheidsbijdragen. "Als de werkgever echter bruto 1133 frank als werkgeversbijdrage in een pensioenplan stopt, krijgt de werknemer daar na aftrek van taksen en


37

bijdragen 733 frank van, maar dan uitgesteld."

(Erwin Van Doorn, senior manager van de

afdeling Human Capital bij Arthur Andersen, in een interview voor De Verzekeringswereld: De Graeve, 2000, p.41-45) Het is duidelijk dat een aanvullend pensioen aantrekkelijker is dan een gewone loonsverhoging. Het aanvullend pensioen wordt daarom steeds meer geïntegreerd in het loonpakket (weliswaar onder de vorm van uitgesteld loon) en vormt aldus een belangrijk onderdeel van de zogenaamde 'employee benefits' 12 .

(De Graeve, 2000, p.41-45) (Algoed, 2001b, p.70-74) (Braam, 1998, p.9, p.12) (Laboul, 1999, p.17)

3.4.2 Kapitaalmarkten De tweede pensioenpijler is gebaseerd op kapitalisatie, wat betekent dat er reserves worden aangelegd. De aanleg van reserves kan belangrijke economische en financiële gevolgen hebben.

"Eerst en vooral kan de grote accumulatie van kapitalen een impact hebben op het spaarpatroon van een land. Ten tweede kan het volume en het gedrag van de kapitaalmarkt ook beïnvloed worden.

Ten derde beïnvloedt de opbrengst op de pensioenfondsen het niveau van de

toekomstige bijdragen en ook de hoogte van de pensioenen van de toekomstige generaties. Ten laatste proberen sommige landen door de ontwikkeling van een tweede pijler hun kapitaalmarkt op te krikken." (Pacolet, 2000, p.113)

Op de eerste en derde opmerking (de impact van kapitaalaccumulatie op het spaarpatroon en het rendement van een kapitalisatiestelsel) zal in het volgende hoofdstuk 13 dieper worden ingegaan.

12

Met 'employee benefits' worden alle voordelen bedoeld die verstrekt worden bovenop het primaire loon. Deze voordelen kunnen zowel betrekking hebben op de beroepsactieve periode als dusdanig (bedrijfswagen, variabel loon, winstparticipatie) als op de niet-beroepsactieve periode (hospitalisatieverzekering, extralegaal pensioen). 13 4.3 Rendement en 4.5 Macro-economisch spaargedrag


38

3.4.3 Economische groei De verschuiving van repartitie naar kapitalisatie is omwille van drie redenen van belang voor de economische groei. Ze houden verband met de besparingen, de arbeidsmarkt, en het kapitaalgebruik. (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.9)

1. Besparingen Een eerste voordeel van pensioenvoorziening via fondsvorming, die verband houdt met de economische groei van een land, verloopt via de extra besparingen die zo'n systeem met zich meebrengt 14 . Deze extra besparingen zorgen voor een snellere groei van de investeringen die op hun beurt het bruto binnenlands product omhoog duwen.

Een grotere nationale economie

versoepelt niet alleen het verdelingsprobleem tussen oudere en jongere generaties. Een deel van de extra besparingen kan naar het buitenland stromen. Via de returns op deze buitenlandse investeringen, zal uiteindelijk ook het nationaal inkomen toenemen.

2. Arbeidsmarkt Een tweede voordeel verloopt via de arbeidsmarkt. De beste oplossing om de economische problemen van een verouderende bevolking op te lossen, bestaat erin mensen langer te laten werken.

Wanneer de pensioenuitkeringen voor een groter deel afhangen van persoonlijke

bijdragen/besparingen, zullen de meeste incentives om vroeger uit de arbeidsmarkt te treden, verdwijnen.

3. Kapitaalgebruik Pensioenhervormingen, gericht op minder repartitie en meer kapitalisatie, promoten een efficiënter gebruik van kapitaal en stimuleren het management om zich te concentreren op de shareholder value van het bedrijf. Bovendien, zo stelt Dieter Bräuninger, economist van de Deutsche Bank: "It is a shot in the arm to financial markets. It will bring broader and deeper markets, and promote more effective corporate governance." (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.9)

14

Dit is echter niet altijd het geval: "Although the development of funded pension schemes clearly implies an important savings dimension, economic theory warns against assuming that a change in savings structure necessarily increases savings in the economy. There is a real possibility that, if companies and individuals are forced to save more for pensions, they will reduce other forms of saving, leading to a substitutionary effect rather than a real increase in savings." (Daykin, 1999, p.2) Slechts onder bepaalde voorwaarden zal er bij pensioenvoorzieningen gebaseerd op fondsvorming effectief sprake zijn van extra besparingen. In deel 4.5 wordt hier dieper op ingegaan.


39

De verschuiving van repartitie naar kapitalisatie zal dus de economische groei in een land versterken via de extra besparingen, de intentie om langer te werken en het efficiënter gebruik van kapitaal die dergelijke overgang teweegbrengt.

Uit dit hoofdstuk is gebleken dat de uitbreiding van de tweede pensioenpijler zowel verscheidene voordelen biedt voor de ondernemingen, kapitaalmarkten en economische groei als (in hoofdzaak) een positieve bijdrage kan leveren voor de problemen in verband met het wettelijk pensioenstelsel: de betaalbaarheid van de eerste pensioenpijler en de hoogte van het wettelijk pensioen. De vraag die zich dan opdringt is in hoeverre de aanvullende pensioenen moeten dienen als alternatief voor het wettelijk pensioenstelsel. In het volgend hoofdstuk zal daarom worden nagegaan op welke manier de tweede pensioenpijler bij voorkeur moet uitgebreid worden: nààst of ter vervanging van de eerste pensioenpijler?


40

4. Tweede pijler: Concurrentieel of complementair?

In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de rol van de tweede pijler ten opzichte van de eerste pijler. Centrale vraag hierbij is: Is deze concurrentieel of complementair? Moet de tweede pijler m.a.w. worden uitgebreid ter volledige vervanging van de eerste pijler (concurrentiële rol) of is het eerder aangeraden de tweede pijler uit te breiden nààst de eerste pijler en dus mits het behoud van het wettelijk pensioenstelsel (complementaire rol)? Het is hierbij de bedoeling om zowel rekening te houden met de economische en financiële aspecten van beide financieringstechnieken als ook aandacht te besteden aan de sociale rol en impact van de verschillende pensioenstelsels.

Om op bovenstaande vraag een antwoord te kunnen formuleren, rekening houdend met deze dubbele doelstelling, zal in dit hoofdstuk het kapitalisatiestelsel worden vergeleken met een repartitiesysteem op basis van meerdere criteria die binnen dit onderzoekskader van belang kunnen zijn; het rendement, bepaalde risico's, de gevolgen met betrekking tot het macroeconomisch spaargedrag, de verhouding verzekering-solidariteit, de effectiviteit van de sociale zekerheid en de politieke haalbaarheid van de vele voorstellen tot hervorming van het bestaande pensioenstelsel.

De structuur van dit hoofdstuk is daarom als volgt: Na een eerste inleidend deel worden in deel 2 de begrippen kapitalisatie en repartitie omschreven en met elkaar vergeleken. In deel 3 wordt nagegaan welke de voorwaarden zijn waaronder kapitalisatie economisch efficiënter is dan repartitie en welk stelsel aan de hand van dit criterium in de praktijk de voorkeur geniet. Het vierde deel geeft een overzicht van de verschillende risico's met betrekking tot pensioenvoorzieningen gebaseerd op kapitalisatie.

In deel 5 wordt aan de hand van een

theoretisch model de gevolgen van de verschillende financieringswijzen op het macroeconomisch spaargedrag besproken.

Deel 6 beschrijft hoe binnen de tweede pijler zowel

verzekerings- als solidariteitselementen voorkomen. Deel 7 onderzoekt of bij de privatisering van pensioenen de ultieme doelstelling van de sociale zekerheid (het bestrijden van armoede) niet in het gedrang komt.

Deel 8 behandelt de politieke haalbaarheid van de mogelijke

hervormingen inzake de uitbreiding van de tweede pensioenpijler. In het laatste deel worden alle voorgaande elementen samengebracht om te kunnen antwoorden op bovengeformuleerde onderzoeksvraag.


41

4.1 Inleiding

Tijdens hun actieve periode consumeren individuen minder dan de waarde van hetgeen zij produceren. Een pensioenvoorziening zorgt ervoor dat individuen dit overschot aan consumptie kunnen verschuiven in de tijd. Op die manier kunnen individuen ook ná hun pensionering blijven consumeren. (Breunesse, 1996, p.138) Hiervoor bestaan twee mogelijkheden.

4.1.1 Voorraadvorming Enerzijds kunnen individuen zich van latere consumptie verzekeren door het opslaan van hun huidige consumptie. Het best gekende voorbeeld voor deze voorraadvorming is in de vorm van een schuldenvrij eigen huis dat later de gepensioneerde woondiensten aanbiedt. Het aanleggen van een voorraad is echter niet altijd aangewezen: ten eerste kan het een zeer kostelijke aangelegenheid zijn en tweede kan men niet van alle consumptie een voorraad aanleggen. Zo is het bijvoorbeeld niet mogelijk om diensten of menselijk kapitaal op te slaan. (Algoed, 1995, p. 76) (Breunesse, 1996, p.138)

4.1.2 Claim op latere productie Anderzijds kan men voor zijn pensioenvoorziening een claim leggen op de output geproduceerd door latere generaties. Dit kan op twee manieren worden gerealiseerd.

1. Besparingen Elke generatie kan vanaf jonge leeftijd sparen voor haar oude dag. Die besparingen worden omgezet in investeringen (in de nationale economie of elders). Later kunnen de opgebouwde vermogenstitels omgeruild worden tegen consumptiegoederen. Bij dergelijke methode is er sprake van fondsvorming of kapitalisatie. (Algoed, 1995, p.76) (Breunesse, 1996, p.138)


42

2. Toezegging Daarnaast kan men zich voor zijn toekomstige consumptie beroepen op een toezegging van latere jaargangen werkenden om een deel van hun toekomstige productie te zullen afstaan aan de gepensioneerden. Actieve generaties sparen als het ware voor de gepensioneerden uit een zelfde tijdsperiode. Dergelijke toezegging stemt overeen met een zogenaamd pay-as-you-go (PAYG)-, repartitie- of omslagstelsel. (Algoed, 1995, p.76) (Breunesse, 1996, p.138)

Bij een tweede pijler-voorziening leggen individuen een claim op de productie van latere jaargangen door in een eerste fase te sparen en later (na pensionering) deze besparingen aan te wenden om hun consumptie te financieren. Een tweede pijler-voorziening is dus gebaseerd op kapitalisatie. De wettelijke pensioenen voldoen aan het principe van de toezegging. De eerste pijler steunt daarmee op repartitie.

In dit hoofdstuk is het de bedoeling om de uitbreiding van de tweede pijler in relatie tot de eerste pijler te bestuderen; moet de tweede pijler worden uitgebreid nààst of ter volledige vervanging van de eerste pensioenpijler? Om hierop te kunnen antwoorden zal in dit hoofdstuk het kapitalisatiesysteem (tweede pijler) vergeleken worden met een repartitiestelsel (eerste pijler) voor wat betreft het rendement, risico, verhouding verzekering-solidariteit, … Hiervoor is het belangrijk een goed inzicht te hebben in beide financieringstechnieken. Daarom zal (in het volgende deel) vooreerst worden stilgestaan bij het begrip en de principes van beide financieringswijzen. Er zal expliciet worden aangegeven welke de factoren zijn waarin een kapitalisatiestelsel en een repartitiesysteem fundamenteel van elkaar verschillen.


43

4.2 Kapitalisatie versus repartitie 15

4.2.1 Kapitalisatiestelsel Het extralegaal pensioen (tweede en derde pensioenpijler) is sinds 1 januari 1986 verplicht op het kapitalisatiestelsel16 gebaseerd. Via storting van bijdragen worden reserves opgebouwd om de toekomstige uitkeringen te financieren. "Men betaalt, het geld wordt opzijgezet, het brengt interest op en het zal later uitgekeerd worden." (Van der Elst, 1997, p.21-22) Deze bijdragen worden belegd op lange termijn. Tegenover de toekomstige uitkeringen staat met andere woorden een reële fondsvorming van middelen die in de economie kunnen worden geïnvesteerd. 17

In een kapitalisatiestelsel betaalt ieder voor zijn eígen pensioen: Gedurende de periode 0 bouwt de werkende generatie voor zichzelf een pensioen op, waarover zij in een daaropvolgende periode t zal kunnen beschikken. Bijgevolg is het aantal bijdragebetalers in periode 0 steeds of minstens gelijk aan het aantal uitkeringsgerechtigden in periode t.

Bij kapitalisatie geldt: Bt . Pt = c . W0 . L0 . (1 + r) Waarbij

B = gemiddeld pensioen P = aantal pensioengerechtigden c = bijdragevoet W = gemiddeld arbeidsinkomen L = werkende bevolking r = over de periode 0 gerealiseerde beleggingsrendement

Dit wil zeggen dat onder een kapitalisatiestelsel de hoogte van de uitkering of het pensioenbedrag (uitgekeerd in de vorm van een rente of kapitaal) steeds of minstens gelijk is aan

15

Dit deel is gebaseerd op Pacolet, 2000, p.6, p.37; Deleeck, 2000, p.15-16; Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.3 en Matthijs, 1999, p.373. 16 "Kapitalisatie betreft alleen een financieringstechniek. Theoretisch kan een kapitalisatiestelsel dus zowel door de private sector als door de overheid worden beheerd. Aangezien in de praktijk echter alle kapitalisatiestelsels bij de private sector berusten, worden beide termen vaak als synoniemen gebruikt." (Vleminckx, 1988, p.13) 17 Zie 1. Besparingen onder 4.1.2.


44

de som van de gestorte bijdragen vermeerderd met het over de periode 0 gerealiseerde beleggingsrendement.

4.2.2 Repartitiestelsel Tegenover een kapitalisatiestelsel staat het repartitiestelsel (financieringstechniek eerste pijler). In het repartitiestelsel betalen de actieven bijdragen waarmee onmiddellijk de pensioenen van de niet-actieven worden gefinancierd. Er vindt met andere woorden een inkomensoverdracht plaats van de jongere werkenden naar de oudere gepensioneerden. Dergelijk stelsel is in evenwicht wanneer geldt dat de bijdragen van de werkende bevolking op tijdstip t precies gelijk zijn aan het totaal van de pensioenuitkeringen op hetzelfde tijdstip.

Formeel:

Bt . Pt = c . Wt . Lt

waarbij

B = gemiddeld pensioen P = aantal pensioengerechtigden c = bijdragevoet W = gemiddeld arbeidsinkomen L = werkende bevolking

Wanneer het repartitiestelsel in evenwicht is, is er sprake van 'balanced budget' financiering: de uitkeringen worden volledig gefinancierd door de bijdragen van dat jaar. Bij 'schuldfinanciering' worden de uitkeringen gedekt door het aangaan van een lening. Deze lening zal uiteindelijk moeten terugbetaald worden via belastingen.

De hoogte van de uitkeringen wordt bepaald door enerzijds de demografische ontwikkeling en anderzijds de productiviteitsgroei.

Bij dergelijke financieringstechniek vindt geen fondsvorming plaats.

De toekomstige

uitkeringen worden gedekt door een (impliciet) recht op een deel van de productie van de toekomstige generatie. 18

18

Zie 2. Toezegging onder 4.1.2.


45

4.2.3 Onderscheid Een kapitalisatiestelsel wijkt fundamenteel af van een repartitiestelsel in:

1. De wijze waarop een claim wordt gelegd op de toekomstige consumptie: kapitalisatie: besparingen repartitie: toezegging

2. Het al dan niet voorkomen van fondsvorming: kapitalisatie: wel repartitie: niet

3. De risico-afhankelijkheid (van de uitkeringen): kapitalisatie: stortingen en rendement repartitie: demografische evolutie en productiviteitsgroei

4. De relatie bijdragebetalers - uitkeringsgerechtigden: kapitalisatie: - bijdragebetalers en uitkeringsgerechtigden behoren tot een zelfde generatie - aantal bijdragebetalers minstens gelijk aan aantal uitkeringsgerechtigden repartitie: - bijdragebetalers en uitkeringsgerechtigden behoren tot verschillende, opeenvolgende generaties - aantal bijdragebetalers groter, kleiner of gelijk aan aantal uitkeringsgerechtigden

Naarmate zich steeds meer problemen stellen binnen de eerste pijler 19 ,

gaan steeds meer

20

stemmen op om de tweede pijler uit te breiden . De eerste pijler steunt op repartitie terwijl de tweede pijler gebaseerd is op kapitalisatie. Biedt een kapitalisatiestelsel dan meer zekerheid dan een repartitiestelsel? Twee factoren zijn hierbij van belang: het rendement en het risico. Deze elementen worden behandeld onder respectievelijk 4.3 en 4.4.

19 20

Zie hoofdstuk 3: 'Waarom een tweede pensioenpijler?' Dergelijke voorstellen kaderen binnen de systeemhervormingen (zie 3.2.2)


46

4.3 Rendement

Het rendement van een repartitiestelsel is een fictieve of impliciete rente. De hoogte ervan is (positief) afhankelijk van de bevolkingsgroei en de economische - of productiviteitsgroei. Beide factoren vergroten immers de grondslag voor premieheffing. Bij kapitaaldekking wordt het rendement op de belegde premies weergegeven door de reële rente. (Deleeck, 2000, p.16)

Om repartitie- en kapitalisatiestelsels te beoordelen op basis van hun rendement wordt in pensioenstudies vaak gebruik gemaakt van de Aaron-voorwaarde.

Deze stelt dat een

pensioenstelsel economisch efficiënt is wanneer de pensioenuitkeringen gefinancierd worden met een zo klein mogelijke bijdragevoet. (Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.3). Omgekeerd

kan

bij

gelijke

premies

pensioenuitkeringen mogelijk maakt.

worden

nagegaan

welk

stelsel

de

hoogste

(Deleeck, 2000, p.16)

In dit deel wordt vooreerst nagegaan welke de theoretische voorwaarde is opdat een kapitalisatiestelsel economisch efficiënter is dan een repartitiestelsel.

Vervolgens wordt

onderzocht welk stelsel door toepassing van dit criterium in de praktijk de voorkeur geniet. Bij welke maatregel zal het rendement (en dus de hoogte van de pensioenuitkering) met andere woorden het grootst zijn: een bijkomende premie binnen de tweede pijler of een hogere premie voor de eerste pijler?

4.3.1 Theorie Formeel wordt de Aaron voorwaarde als volgt afgeleid:

Bij kapitalisatie geldt: Bt . Pt = c . W0 . L0 . (1 + r) Bij repartitie: Bt . Pt = c . Wt . Lt = c . W0 . (1 + m) . L0 . (1 + l)

Waarbij

m = groeivoet van het gemiddeld arbeidsinkomen tussen 0 en t l = groeivoet van de werkende bevolking tussen 0 en t


47

Wanneer beide stelsels met elkaar worden vergeleken, bekomt men volgende uitdrukking: c . W0 . L0 . (1 + r) = c . W0 . L0 . (1 + m) . (1 + l) Repartitie en kapitalisatie zijn equivalent wanneer geldt:

(1 + r) = (1 + m) . (1 + l) ⇔ 1 + r = 1 + m + l + m.l ⇔ r = m + l + m.l

Kapitalisatie is efficiënter dan repartitie wanneer geldt: r > m + l + m.l Wanneer we m.l verwaarloosbaar klein beschouwen (m.l = 0), betekent dit dat kapitalisatie efficiënter is dan repartitie wanneer geldt dat r > m + l

(1)

d.i. als de reële rente r hoger is dan de som van de inkomensgroei en de werkgelegenheidsgroei (Aaron-voorwaarde).

(Pacolet, 2000, p.151-153) (Breunesse, 1996, p.138-141) (Deleeck, 2000, 16-17) (Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.3)

4.3.2 Praktijk Blijkt voorwaarde (1) ook in werkelijkheid op te gaan? Kan empirische worden teruggevonden dat kapitaaldekking een economisch efficiëntere financieringstechniek is dan repartitie?

Uit tabel 4.1 blijkt dat in het verleden (1966-1975) de reële rente lager is geweest dan de som van de reële inkomensgroei en de groei van de werkende bevolking. Terecht is toen de voorkeur uitgegaan naar het omslagstelsel. Nadien is de situatie evenwel gewijzigd. Vanaf 1976 is kapitalisatie in België efficiënter geworden dan repartitie. Aan de basis voor deze ommekeer ligt zowel een gedaald omslagrendement als een toegenomen kapitaalrendement. De daling in rendement van het omslagstelsel is het resultaat van enerzijds zwakkere reële loonstijgingen en anderzijds een lagere (zelfs negatieve) werkgelegenheidsgroei.


48

Tabel 4.1: Rendementsvergelijking tussen omslag- en kapitaaldekkingsstelsels: de Aaron-voorwaarde in België, 1966-1995 (%)

Rendement omslagstelsel

1966-1975 1976-1985 1986-1995

Rendement kapitalisatiestelsel

Reële loonstijging (m)

Werkgelegenheidsgroei (l)

Totaal (m + l)

Reële kapitaalmarktrente (r)

4.8 3.0 1.1

0.5 -0.4 0.4

5.3 2.6 1.5

2.0 3.4 5.2

Bron: Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.3 Pacolet, 2000, p.152

Als ook làter kapitalisatiestelsels de voorkeur zullen blijven verdienen, hangt in hoofdzaak af van de hoge beleggingsrendementen; Zullen deze in de toekomst standhouden?

Volgens Jozef Pacolet en Ria Bouten is het weinig waarschijnlijk dat de hoge kapitaalopbrengsten van het nabije verleden zomaar kunnen geëxtrapoleerd worden naar de toekomst. - Ten eerste kunnen de opbrengsten omhoog zijn gestuwd door het sparen op de beurs van een babyboomgeneratie of door een verschuiving in de factorinkomens. Of deze opbrengsten in dit geval kunnen doorgetrokken worden naar de toekomst wordt door hen sterk betwijfeld. - Ten tweede tracht de overheid volop haar deficits te beperken (of surplussen te halen) om aldus haar overheidsschuld te kunnen afbouwen.

Dit kan betekenen dat in de toekomst de

financieringsbehoeften van de overheid zullen afnemen. Bijgevolg zal ook de opbrengst op beleggingen kleiner worden. - Ten derde kan ook een uitbouw van de tweede pensioenpijler het rendement doen afnemen. Dit uiteraard onder de voorwaarde dat de verdere aangroei van de pensioenfondsen effectief samengaat met extra-sparen21 . (Pacolet, 2000, p.153)

21

De (theoretische) voorwaarden hiervoor worden besproken onder 4.5 Macro-economisch spaargedrag


49

Volgens de OESO is er nog een vierde factor die een indicatie betekent voor een toekomstige daling van de kapitaalrendementen: de demografische factor. In de toekomst zullen er omwille van demografische evoluties meer vérkopers dan kopers van financiële activa zijn, waardoor de waarde van deze activa zal dalen. De OESO waarschuwt daarom: "Pension managers (and individual savers) need to plan for the possible decline of equity and bond prices as the baby boomers start liquidating their savings and pension assets to finance consumption during retirement". (Maintaining Prosperity in An Ageing Society, 1998, p.66).

4.3.3 Conclusie Theoretisch geniet de tweede pijler de voorkeur wanneer de reële rente op beleggingen hoger is dan de som van de inkomensgroei en de werkgelegenheidsgroei.

Vanaf 1976 is in België aan deze voorwaarde voldaan. Kapitalisatie is vanaf dán economisch efficiënter dan repartitie. Dit betekent dat een premie binnen de tweede pijler méér opbrengt en een hogere pensioenuitkering mogelijk maakt dan een premie van dezelfde omvang binnen de eerste pijler. Dit kan een belangrijke verklaring zijn voor het feit waarom recent (zowel vanuit economische als politieke hoek) zo sterk de nadruk wordt gelegd op een aanvullende premie binnen de tweede pijler in plaats van een hogere premie voor de eerste pijler; Via een kapitalisatiesysteem zullen de jongere generaties wellicht minder moeten bijdragen dan de lastenverhogingen die zij in een repartitiesysteem zouden moeten dragen om dezelfde pensioenrechten op te bouwen. Rendementsoverwegingen kunnen dus een bijkomend 22 argument zijn om vandaag het bestaande wettelijke pensioenstelsel af te bouwen (af te schaffen?) en te vervangen door een systeem van pensioenen gefinancierd via kapitalisatie, dus een verdere uitbouw van de tweede pensioenpijler.

Vraag is echter of ook in de toekomst de hoge beleggingsrendementen, waarmee vanaf 1976 kapitalisatie efficiënter is geworden dan repartitie, zullen standhouden.

22

Andere argumenten zijn onder andere de financiële houdbaarheid van de eerste pijler en de hoogte van de wettelijke pensioenen (Zie hoofdstuk 2: 'Waarom een tweede pensioenpijler?')


50

4.4 Risico

Het huidig Belgische pensioenstelsel is in hoofdzaak een repartitiestelsel. Bij repartitie geldt: Bt . Pt = c . Wt . Lt ⇒ Bt / Wt = c . ( Lt / Pt ) Dit betekent dat in een repartitiestelsel de hoogte van de gemiddelde pensioenuitkering in verhouding tot het gemiddeld arbeidsinkomen volledig afhankelijk is van de demografische structuur.

In een vorig hoofdstuk (3.1.1) werd aangetoond dat de Belgische bevolking hoe langer hoe meer veroudert. Het aantal pensioentrekkers in verhouding tot het aantal actieven wordt hierdoor steeds groter (d.i. de verhouding Lt / Pt daalt). Om in een repartitiestelsel de verhouding tussen het gemiddeld pensioen en het gemiddeld arbeidsinkomen (linkerlid tweede formule) te stabiliseren, moet ofwel de bijdragevoet c worden verhoogd, ofwel moet de pensioenleeftijd worden opgetrokken waardoor de daling van Lt / Pt wordt afgeremd (of eventueel beide). Gebeurt dit niet, dan zullen de pensioenen geleidelijk evolueren richting basisinkomen.

Bij kapitalisatie bestaat deze afhankelijkheid niet. In het licht van de huidige demografische ontwikkelingen23 lijkt het daarom verstandig om het accent te verschuiven van een repartitiestelsel naar een kapitalisatiestelsel.

In dit deel zal worden onderzocht of een kapitalisatiestelsel wel zo óngevoelig is voor demografische ontwikkelingen als op het eerste zicht lijkt. Daarnaast zal ook worden nagegaan hoe gevoelig een kapitalisatiestelsel is voor àndere risico's: inflatierisico, marktrisico, …

(Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, p.3) (Matthijs, 1999, p.373) (Vleminckx, 1988, p.13-14)

23

(Dubbele) vergrijzing en denataliteit: Zie 3.1.1 Demografische evolutie


51

4.4.1 Demografisch risico Bij pensioenvoorzieningen opgebouwd via kapitalisatie ontvangt in de regel iedereen datgene wat hij heeft bijgedragen verhoogd met de interesten.

Op het eerste zicht lijkt een

kapitalisatiestelsel daarmee ongevoelig te zijn voor de demografische veroudering. Dit is echter niet volledig juist. Door de kapitalisatie wordt de financieringswijze veranderd. De oorzaak van het probleem (de veroudering) blijft echter bestaan.

Pensioenvoorzieningen

gebaseerd op kapitalisatie zijn daarom niet zo immuun voor de demografische effecten als men soms zou denken. (Matthijs, 1999, p.373) (Deleeck, 2000, p.17)

Enerzijds kan de bevolkingsveroudering een impact hebben op het rendement, anderzijds ook op de inflatie en de koopkracht van de pensioenen.

Deze factoren houden verband met

respectievelijk het rendementsrisico en het politiek risico en worden later (4.4.4 en 4.4.3) besproken.

4.4.2 Inflatierisico Een kapitalisatiestelsel is niet bestand tegen inflatie. Een deel van het beleggingsrendement dient in de eerste plaats om de muntontwaarding te neutraliseren. Dit probleem stelt zich niet bij repartitie: aangezien in België de lonen automatisch geïndexeerd zijn, is er automatisch ook financieringsruimte om de wettelijke pensioenen (uit de eerste pijler) te indexeren. (Deleeck, 2000, p.17) (Omey, 2000-2001, p.2.34)

De meeste aanvullende pensioenen die ondernemingen aanbieden aan hun personeel zijn niet of slechts gedeeltelijk aangepast aan de inflatie 24 . Dit betekent dat naarmate men ouder wordt, het pensioen er in reële termen op achteruit gaat. (Algoed, 1995, p.77) (Vleminckx, 1988, p.18-19)

In theorie is het mogelijk om een actuarieel systeem op te zetten waarbij volledige indexering van de renten gewaarborgd wordt. In praktijk is dit echter moeilijk te verwezenlijken. Dergelijk systeem zou immers vereisen dat men in staat is met voldoende nauwkeurigheid inflatievoorspellingen voor een ver verwijderde toekomst te maken. (Vleminckx, 1988, p.18-19)

24

Zie ook: 1.1.2 Marktfalen


52

Om het risico van inflatie zo goed mogelijk af te dekken, kunnen pensioenbeleggers beleggen in geïndexeerde staatsleningen. Het risico lijkt dan weliswaar in de markt te zijn 'afgedekt'. In feite is het risico dan enkel 'herverzekerd' bij de overheid. (Breunesse, 1996, p.102, p.144)

Een nieuwe periode met zeer hoge inflatiecijfers kan nooit worden uitgesloten. geldontwaarding

de

besparingen

aantast,

is

het

daarom

niet

verstandig

Omdat om

de

pensioenfinanciering volledig te laten afhangen van kapitaaldekking. (Breunesse, 1996, p.144). Door het behoud van een zekere mate van omslagfinanciering, kan een deel van de pensioenopbrengst automatisch meegroeien met sterk stijgende prijzen en inkomens.

Bij

pensioenstelsels louter gebaseerd op kapitalisatie, is dit (omwille van praktische redenen) niet mogelijk.

4.4.3 Politiek riscico "With PAYG, the main risk is political: that governments may decide to make benefits less generous." (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.8) Het risico van een omslagstelsel ligt in de onzekerheid of toekomstige generaties wel bereid én in staat blijven de door voorgaande generaties gemaakte afspraken na te komen; 'Under a payas-you-go system, one simply gets a promise of being cared for in the old day. The disadvantage of such a system is that one is never sure that future generations will honour these promises.' (Algoed, 1995, p.77) Wanneer jongeren uit de volgende generatie weigeren de omslagpremie te betalen, dan kan het mogelijk zijn dat langs democratische weg beslist wordt de uitkering te verlagen of af te schaffen. (Breunesse, 1996, p.139-142)

Naarmate de bevolking veroudert en vooral indien deze veroudering gepaard gaat met een periode van economische crisis wordt deze bereidheid tot betalen meer en meer ter discussie gesteld. Een kleinere groep werkenden wordt dan immers geconfronteerd met de toenemende kosten om een grotere groep gepensioneerden te onderhouden. (Vleminckx, 1988, p.14)

Kapitaaldekking blijkt in dit opzicht grotere zekerheid en meer bescherming te bieden. Elke gepensioneerde kan immers interen op zijn eigen besparingen. Bij fondsvorming is de betaling na pensionering dus zéker, althans in nominale termen. (Algoed, 1995, p.77)


53

De redenering dat elke gepensioneerde kan interen op zijn eigen besparingen is immers gebaseerd op de veronderstelling dat wat waar is voor een individu óók waar is voor een groot aantal individuen. Deze veronderstelling is echter problematisch omwille van de zogenaamde fallacy of composition; Een individu kan op zijn oude dag consumeren door zijn spaargeld om te zetten in goederen. Wanneer alle leden van een vergrijzende bevolking dit echter doen, betekent dit een groot aantal ontsparingen van een omvangrijke groep gepensioneerden. Deze massale ontsparingen zullen de nationale besparingen sterk onder druk zetten. Gegeven de beschikbare productiecapaciteit zal de daling van de nationale besparingen, in combinatie met overbesteding, leiden tot oplopende inflatie. Dit laatste zal de koopkracht van de pensioenen uithollen. Het uiteindelijke resultaat zal dus vergelijkbaar zijn met de situatie waarin de werkende bevolking weigert de benodigde omslagpremies nog langer op te brengen25 . Dit is ook logisch, omdat besparingen en afspraken twee uitwisselbare manieren zijn om claims van gepensioneerde jaargangen op de toekomstige productie vast te leggen (zie 4.1.2). (Breunesse, 1996, p.139-142)

Ook bij kapitalisatie is er dus het risico dat werkenden steeds bereid moeten zijn een deel van hun jaarlijkse productie af te staan aan de oudere bevolking. Weigeren zij dit, dan zal de inflatie oplopen.

Op die manier kunnen latere generaties werkenden de aanspraken van de

gepensioneerden uithollen. Deze situatie is vergelijkbaar met de democratische beslissing tot verlaging van de pensioenuitkering, die mogelijk is bij een omslagstelstel. Ouderen staan echter niet volledig machteloos tegenover deze situatie.

1. Corporate governance Ten eerste is het heel waarschijnlijk dat in de toekomst de gepensioneerden een groot deel van de ondernemingsaandelen (rechtstreeks of onrechtstreeks: via een pensioenfonds) in hun bezit zullen hebben. Door de beloning van de factor kapitaal te bevoordelen ten nadele van de factor arbeid

(het

aandeel

van

werknemers),

zullen

zij

trachten

de

shareholder

value

(aandeelhouderswaarde) van het bedrijf te maximaliseren. Als aandeelhouders kunnen zij zich dus verzetten tegen buitensporige looneisen. Dit fenomeen, dat al langer in de Verenigde Staten gebruikelijk is, wordt corporate governance genoemd. In de praktijk komt het erop neer dat wanneer de ontwikkeling van de shareholder value te wensen overlaat, de pensioenfondsen het

25

Althans in een gesloten economie.


54

bestuur van de onderneming ter verantwoording zullen roepen. (Pacolet, 2000, p.154-155) (Breunesse, 1996, p.142)

2. Beleggen in het buitenland Ten

tweede

kunnen

pensioenbesparingen

ook

in

het

buitenland

worden

belegd.

Gepensioneerden leggen dan een claim op de productie elders. Aan beleggingen in het buitenland zijn dan wel weer andere risico's gebonden. Vooreerst is er altijd het politieke risico.

Het is niet uitgesloten dat pensioenbeleggingen door nationale

machthebbers onteigend kunnen worden.

Daarnaast brengen beleggingen in buitenlandse

waarden ook altijd een valutarisico mee. Zeker bij pensioenbeleggingen, die veelal beleggingen op lange termijn zijn, speelt dit risico sterk mee. (Breunesse, 1996, p.142)

4.4.4 Rendementsrisico Een kapitalisatiesysteem is niet bestand tegen de gevolgen van rendementsschommelingen. (Deleeck, 2000, p.17)

Bij vele landen is de beleggingsportefeuille van de pensioenfondsen in hoofdzaak intern gericht. Voordeel hiervan is dat men kapitaal kan mobiliseren voor de financiële markten, ter financiering van de eigen economie.

De vrees bestaat echter dat de opbrengst van het

pensioenvermogen hierdoor gedrukt wordt omdat er te veel middelen in het binnenland beschikbaar komen. (Pacolet, 2000, p.148, p.154)

Deze vrees kadert perfect binnen de huidige demografische evolutie. Naarmate de bevolking veroudert, daalt de rate of return on capital (het kapitaalrendement).

Kapitaal wordt dan

(relatief) meer overvloedig terwijl arbeid (relatief) schaarser wordt. "In the financial markets, the generation seeking to cash in its financial assets will be larger in relation to the generation seeking to acquire such assets, thus reducing returns." (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p. 8)

Om een hoger rendement te kunnen bekomen dan bij een binnenlandse portefeuille zijn vele landen daarom overgestapt op het 'prudent man'-principe. Hierbij proberen pensioenfondsen hun


55

beleggingsportefeuille zoveel mogelijk internationaal te diversifiëren door met hun beleggingen naar het buitenland of emerging markets te trekken26 . (Pacolet, 2000, p.148, p.154)

Een repartitiesysteem wordt met dergelijk rendementsrisico niet geconfronteerd. Het is daarom niet direct aangewezen een pensioenstelsel volledig te laten afhangen van kapitalisatie. Beter is het behoud van een gemengd systeem. "Such a mixed system might combine a known minimum pension provided by the PAYG component with a funded portion whose value would depend on the risky market returns." (Miles, 1999, p.276) Omwille van het rendementsrisico verbonden aan kapitalisatie maar niet voorkomend bij repartitie, is het dus verstandiger om de tweede pijler uit te bouwen zónder daarbij de eerste pijler af te schaffen.

4.4.5 Marktrisico Kapitalisatie is gevoelig voor het marktrisico. (Deleeck, 2000, p.17)

Pensioenfondsen kunnen pas optimaal functioneren in een strategie van diversificatie van het risico en wanneer er reeds goed ontwikkelde markten zijn. (Pacolet, 2000, p.147)

Ook al is aan deze twee voorwaarden voldaan, beleggen in obligaties en aandelen brengt altijd een zeker investeringsrisico met zich mee: - Ten eerste zijn aandelenmarkten zeer volatiel. - Ten tweede blijkt dat "those markets go through long periods of feast and famine" (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.8).

Volgens Gary Burtless (Brookings Institution in Washington, DC) is het grootste probleem "…the persistence of returns in either direction".

Gary Burtless berekende de returns en

volatiliteit van investeringen in aandelen over de laatste 15 jaar en voor verschillende landen. Zijn onderzoek toont aan dat zelfs in de Verenigde Staten (het land uit zijn studie met de hoogste en, na Groot-Brittannië, ook de minst volatiele returns) er een 10 % kans is op géén return bij investeren in aandelen over een periode van 15 jaar.

26

Omwille van haar kleinere thuismarkt kent België al een redelijke internationale oriëntatie van haar beleggingsportefeuille. (Pacolet, 2000, p.148)


56

Een deel van dit risico kan worden tenietgedaan door in de beleggingsportefeuille zowel aandelen als obligaties aan te houden. Returns op deze laatste zijn minder volatiel dan bij het investeren in aandelen.

Nadeel is wel dat overheids- en ondernemingsobligaties niet bestendig

zijn tegen onverwachte inflatie. (Klassieke) obligaties worden immers gekenmerkt door een interestvoet van de coupons die vàst ligt en een coupure die wordt terugbetaald tegen 'face value' of nominaal bedrag. (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.8)

4.4.6 Pensioenbreuk In de meeste gekapitaliseerde stelsels verliest men een aanzienlijk gedeelte van zijn rechten wanneer men van werkgever verandert (= pensioenbreuk). In de praktijk blijken kapitalisatiestelsels daarom vaak een belemmering te zijn voor arbeidsmobiliteit. Dit nadeel is echter niet inherent aan een kapitalisatiestelsel en kan makkelijk worden vermeden door een aangepaste wetgeving 27 . (Vleminckx, 1988, p.17)

4.4.7 Welvaartsvastheid Een kapitalisatiestelsel is niet aangepast aan de welvaartsevolutie. Het pensioen is immers functie van de 'definitieve' inkomsten uit het verleden. (Deleeck, 2000, p.17) (Omey, 2000-2001, p.2.34)

4.4.8 Inkomensonzekerheid Een kapitalisatieselsel is per definitie strikt inkomensgerelateerd.

Wanneer gedurende een

bepaalde periode geen premies worden betaald (omwille van ziekte, werkloosheid, …), worden er ook geen rechten opgebouwd. (Omey, 2000-2001, p.2.35) Analoog, wanneer omwille van zwakke economische groei gedurende een lange periode lagere premies worden betaald, zal men later slechts recht hebben op een lagere pensioenuitkering. In het geval van een kapitalisatiestelsel zal een periode van magere jaren éénzelfde generatie dus in beide levensfasen treffen: via lage lonen en via lage pensioenen.

27

Bijvoorbeeld Richtlijn 98/49 van de Raad van 29 juni 1998 betreffende de bescherming van de rechten op aanvullend pensioen van werknemers en zelfstandigen die zich binnen de Europese Gemeenschap verplaatsen. Voorlopig is dit de enige Europese reglementering die specifiek handelt over de problemen van arbeidsmobiliteit en aanvullende pensioenen. (Verreth, 2001, p.881-903)


57

In een repartitiesysteem gecreëerd naar het Bismarck-principe 28 wordt het verband tussen de uitgekeerde pensioenen en de lonen op éénzelfde moment in de tijd genomen, met betrekking tot verschillende personen. Bij dergelijk systeem wordt het risico dus gespreid over tenminste twee generaties. (Pestieau, 2000, p.170-171)

4.4.9 Beheer Kapitalisatie is gevoelig voor het risico van slecht beheer. (Deleeck, 2000, p.17)

4.4.10 Conclusie Hoewel de demografische ontwikkeling in de richting van meer kapitaaldekking wijst, moet dit beeld toch enerzijds genuanceerd worden. Vooreerst blijkt de demografische veroudering ook bij kapitalisatie negatieve gevolgen te hebben. Daarnaast zijn kapitalisatiestelsels, in tegenstelling tot repartitiestelsels, onderhevig aan het inflatierisico, marktrisico en rendementsrisico, de (aanvullende) pensioenen zijn niet welvaartsvast en risico's in verband met lagere premie-inlagen treffen een zelfde generatie binnen twee levensfasen. Het is daarom niet verstandig bij de pensioenfinanciering op voorhand "alle eieren in het mandje van kapitaaldekking te leggen".

(Breunesse, 1996, p.144)

Tal van risico's gebonden aan

kapitalisatie, rechtvaardigen het behoud van (een zekere mate van) omslagfinanciering. 29 Daarnaast kan men zich de vraag stellen of de overheid in geval van tegenvallende beleggingsresultaten, nààst de voorziening van een eerste pijler-(basis)pensioen gebaseerd op repartitie óók moet tussenkomen binnen de tweede pijler zèlf? Stel bijvoorbeeld dat de returns voor een zekere generatie waarvan de pensioenvoorzieningen gebaseerd zijn op fondsvorming

28

Bij een zogenaamde Bismarck-regeling wordt slechts een pensioen uitgekeerd "aan individuen die voorheen tewerkgesteld waren en bijdragen betaald hebben". De uitkeringen zijn gebonden aan de bijdragen en aan het inkomen; "er is een rechtstreeks verband tussen rustpensioen en arbeidsinkomen." Bij een Beveridge-regeling daarentegen, ontvangen alle gepensioneerden een zelfde basisuitkering. (Pestieau, 2000, p.162) "Elk socialezekerheidsstelsel, dus ook het Belgische, combineert beide ideeën. Inzake de pensioenen vinden we de eerste gedachte in de eerste en, veel meer uitgesproken nog, in de tweede pijler, de tweede in de IGO (inkomensgarantie voor ouderen), ingevoerd in 2001." (<www.dpav.kuleuven.ac.be/Ouderenrechten/sessie2b.htm>) 29 Dit is ook de mening van Jan Van Doren, adjunct-directeur van de VEV-studiedienst (Vlaams Economisch Verbond): "Meer fondsvorming (kapitalisatie) in plaats van repartitie is de boodschap. Zowel kapitalisatie als repartitie hebben voor- en nadelen, daarom is een gemengd stelsel aangewezen dat de verschillende risico's uitbalanceert." (Gavel, 2001).


58

van het type defined contributions zeer laag zijn. Zal de overheid deze generatie aan haar lot (lage pensioenen) overlaten of zal ze tussenkomen?

Wanneer de overheid ervoor kiest voor elke generatie van gepensioneerden een minimum jaarlijkse return te garanderen, dan zal ze (impliciet) gebruik maken van een put-optie 30 , uitgeschreven op de gemiddelde return van de onderliggende aandelen in het pensioenfonds. Deze put-optie biedt voor investeerders een verzekering tegen slechte beleggingsuitkomsten. Om na te gaan hoe kostelijk zulke operatie voor de overheid is, kan gebruik worden gemaakt van de 'Black-Scholes option pricing formula'. Deze formule berekent hoe de prijs van een optie kan worden afgeleid uit de distributie van de returns van de onderliggende aandelen31 . (Miles, 1999, p.271-272) De resultaten32 van deze berekening worden weergegeven door figuur 4.1.

Figuur 4.1: Waarde put-optie als percentage van de huidige aandelenkoers

Floor on compound rate of return (% per year)

Bron: Miles, 1999, p.272 Uit de grafiek blijkt dat een put-optie weinig uitgaven voor de overheid met zich meebrengt, wanneer de gegarandeerde 'bodem' (zie horizontale as) een return van 0 % of minder bedraagt. Naarmate deze 'bodem' toeneemt, stijgt de waarde van de put-optie uitgedrukt als percentage van de huidige aandelenkoers (zie verticale as).

Wanneer het (jaarlijks) gegarandeerd minimum

30

"Een optie is een contract waarbij men tegen betaling van een som (de premie) gedurende een vastgelegde termijn (de looptijd) het recht krijgt om een gestandaardiseerde hoeveelheid van de onderliggende waarde (aandelen, obligaties, …) tegen een vooraf overeengekomen prijs (de uitoefenprijs) te kopen (een call) of verkopen (een put)." (Vander Vennet, 2000-2001, hoofdstuk 5 p.36) 31 Er wordt verondersteld dat het fonds voor 100 % investeert in aandelen. 32 De 'Black-Scholes Option pricing formula' en de waarden voor de parameters die werden gebruikt bij de berekening zijn weergegeven in bijlage 1.


59

rendementsniveau 3 % bedraagt, wordt de put-optie heel kostelijk: de kosten bedragen dan 30 % van de oorspronkelijke investering.

De overheid kan echter ook beslissen om simultaan met de put-optie een taks te heffen op de kapitaalwinsten van individuen met zeer hoge returns.

Dit kan zowel voor individuen uit

dezelfde generatie als voor individuen uit verschillende generaties. Dergelijke maatregel komt er dus op neer dat de overheid elke generatie verplicht tot zowel het schrijven van een call-optie als het houden van een put-optie. De gelijktijdige verwerving van een put-optie en het schrijven van een call-optie is een standaard strategie die in de literatuur rond opties gekend staat onder de benaming 'bull spread'. (Miles, 1999, p.271-276)

Het opleggen van dergelijke taks sàmen met een gegarandeerd minimumrendement heeft nog een tweede voordeel. Investeerders die gratis een beroep kunnen doen op een put-optie zullen een sterke incentive hebben tot het nemen van (overmatige) risico's. Door het taxeren van hoge kapitaalwinsten, wordt dit moral hazard-probleem mogelijks gereduceerd.

Wanneer

investeerders immers worden gedwongen tot het schrijven van een call-optie, verminderen hun incentives voor het nemen van grote risico's. (Miles, 1999, p.273-276)

Uiteraard zou men zich bij een gemengd systeem de vraag kunnen stellen in hoeverre de overheid, wanneer ze al voorziet in het behoud van de eerste pijler om aan iedere gepensioneerde een wettelijk pensioen op behoorlijk niveau te bieden, ook nog eens èxtra zou moeten tussenkomen wanneer de beleggingsresultaten uit de tweede pijler blijken tegen te vallen. Zoals Deleeck (terecht) aanhaalt: "Het sociaal probleem is niet dat van de bovenlaag, wel dat van het verzekeren van een behoorlijk inkomen aan alle ouderen." én "In deze discussie moet men onderscheid maken tussen de waarachtige en de verborgen agenda. Wel: hoe de welvaart van de (alle) toekomstige gepensioneerden veilig stellen.

Niet: hoe gaan we het pensioendossier

behandelen in functie van de vrije marktinitiatieven…". (Deleeck, 2000, p.18)


60

4.5 Macro-economisch spaargedrag

4.5.1 Inleiding In vorige delen werd het kapitalisatiestelsel beoordeeld en vergeleken met het repartitiestelsel op basis van het rendement en verschillende risico's. Een ander belangrijk discussiepunt bij de keuze repartitie of kapitalisatie is de invloed op het sparen; Pensioenbijdragen kunnen beschouwd worden als een vorm van gedwongen sparen. De vraag is of dit 'gedwongen' sparen een invloed zal hebben op het 'vrije' sparen en dus op het macro-economisch spaargedrag. Bij een kapitalisatiestelsel zijn de individuele rechten overduidelijk.

Er kan dan eventueel

perfecte substitutie met het 'vrije' sparen optreden, maar dit zal het totale sparen en dus de investeringsmogelijkheden niet beïnvloeden.

De accumulatie van pensioenreserves zorgt

immers voor de compensatie. Bij een repartitiestelsel ligt dit enigszins anders. Bij repartitie wordt geen kapitaal gevormd. De daling van het 'vrije' sparen wordt daarom niet automatisch gecompenseerd. Op lange termijn kan dit de reële groei beperken. (Matthijs, 1999, p.373)

In dit hoofdstuk wordt theoretisch nagegaan wat de gevolgen van de verschillende pensioenstelsels (repartitie of kapitalisatie) zijn op de besparingen. Dit zal gebeuren aan de hand van een zeer globale analyse met behulp van economische standaardtechnieken.

4.5.2 Theoretisch model33 1. Theoretisch kader

We beschouwen een twee-perioden-wereld waarin twee generaties voorkomen. Een huidige generatie die enkel in periode 1 werkt maar in beide periodes consumeert. Een gepensioneerde generatie die alleen in de eerste periode consumeert.

33

Dit deel is gebaseerd op: Deroose, 1988, p.72-77 en Bailliu, 1997, p.25-26.


61

De curve T1 T2 in figuur 4.2 stelt de transformatiecurve van de economie voor. Het punt T1 geeft weer hoeveel het beschikbaar productiepotentieel in de eerste periode bedraagt. Punt T2 heeft het beschikbaar productiepotentieel weer voor de tweede periode, indien T1 volledig geïnvesteerd wordt.

Figuur 4.2: Gevolgen van pensioenstelsels op de macro-economische besparingen en kapitaalvorming

Bron: Deroose, 1988, p.73

2. Probleemstelling

Het economisch probleem voor deze economie komt neer op het vinden van een optimaal investeringspunt.

Wanneer de indifferentiecurve van de gemeenschap G bedraagt, zal dit

evenwichtspunt zich in punt E bevinden;

In punt E raakt de indifferentiecurve G aan de

transformatiecurve T1 T2 . De actieve bevolking wenst dus in periode 1 investeringen ten belope van (T1 -C1 ).

De

gepensioneerden hebben echter alleen nog maar interesse voor de huidige consumptie. Hoe zullen zij hiervoor betalen?


62

3. Vrijwillige fondsvorming

Wanneer de gepensioneerden in het verleden gespaard hebben via fondsvorming zal een gedeelte van het huidige inkomen T1 naar hen toevloeien. (Zonder deze fondsvorming zou T1 dichter bij de oorsprong liggen.) Door dit fonds te verkopen, kunnen gepensioneerden hun consumptie financieren.

Als Cp de omvang van het fonds voorstelt, dan zal de totale consumptie in periode 1 (C 1 + Cp ) bedragen met C1 de consumptie van de actieven en Cp de consumptie van de huidige gepensioneerden. De netto-besparingen in de economie bedragen dan T1 - (C 1 + Cp ). T1 - (C1 + Cp ) stelt tevens de toename in kapitaalvoorraad weer. Als gevolg van deze investeringen in periode 1, kan er in periode 2 C2 ' meer geconsumeerd worden. De totale consumptie in periode 2 bedraagt hierdoor C2 . Het verschil C2 - C2 ' is niets anders dan de opbrengst van het overgekochte fonds Cp . Een pensioenstelsel dat de uitkeringen financiert op basis van een opgebouwd fonds zal dus de kapitaalvoorraad niet verhogen vergeleken met een volledig vrij stelsel: de actieve generatie wenst C2 te consumeren en doet dit.

Door het overkopen van de bestaande kapitaalvoorraad

zullen de netto-besparingen dalen met Cp , dit is de consumptie van de gepensioneerden. Er grijpt een transfer plaats van de huidige werkenden naar de huidige gepensioneerden. Dankzij de fondsvorming verloopt deze transfer pijnloos in die zin dat de toekomstige consumptie- en productiemogelijkheden niet worden aangetast.

Bij dergelijk systeem is geen verplichting aanwezig. Door het afstaan van de in het verleden geaccumuleerde middelen betalen de huidige gepensioneerden voor hun huidige consumptie. De huidige actieven sparen om in de volgende periode te kunnen consumeren. In dit model wordt dus door een vrij kapitalisatiestelsel maximaal (T1 -C1 ) gereserveerd voor de toekomstige consumptie.

4. Verplichte fondsvorming

Een kapitalisatiestelsel kan ook verplicht worden. De gevolgen van dergelijk systeem hangen af van de substitutiemogelijkheden tussen de verplichte en de vrije besparingen.


63

Wanneer de verplichte besparingen kleiner zijn dan deze die in een vrij stelsel zouden worden gevormd, dit is (T1 -C1 ), dan zal er geen effect van de verplichting zelf uitgaan op de omvang van de besparingen. Zijn de verplichte besparingen groter dan (T1 -C1 ), dan verkrijgt men wel hogere consumptiemogelijkheden in de tweede periode. De opbrengst hiervan is echter onvoldoende groot om de tijdsvoorkeur te compenseren. Het nutspeil zal dalen (nieuwe consumptiepunt ligt op lagere indifferentiecurve).

Hieruit blijkt dat de verplichting van pensioensparen gebaseerd op kapitalisatie ófwel overbodig is ófwel welzijnsverlagend werkt. De verplichting biedt dus geen voordelen. Ook principieel is het moeilijk verdedigbaar dat anderen gaan bepalen hetgeen men moet sparen. Als motivatie voor de verplichtstelling wordt veelal het argument gebruikt dat economische agenten te kortzichtig zouden zijn34 .

5. Transferstelsel

Bij invoering van een transferstelsel zal de overheid specifieke bijdragen heffen van de werkende bevolking en deze onmiddellijk opnieuw uitkeren aan de gepensioneerden. De consumptie van de gepensioneerden wordt volledig gefinancierd door middel van deze transfers. Wanneer de overheid een bedrag Cp aan bijdragen heft, zal de transformatiecurve naar de oorsprong verschuiven. De nieuwe transformatiecurve is dan T1 'T2 '. Naargelang de interpretatie die de economisch actieven aan deze bijdrage geven, zal het effect op de besparingen verschillen. Ten eerste kunnen de bijdragen worden beschouwd als een gewone belasting.

Het

evenwichtspunt wordt dan gevonden met behulp van de indifferentiecurve G'. De consumptie daalt tot C1 '. De daling in consumptie is kleiner dan de bijdrage Cp . Bijgevolg worden de besparingen beperkt. Ten tweede kunnen de actieven de bijdragen beschouwen als een alternatieve besparingsvorm. In ruil voor de fondsen die hen worden afgenomen, belooft de overheid aan de huidige actieven een uitkering in de volgende periode. Als de beloofde opbrengst ongeveer overeenstemt met de opbrengst van de fondsvorming (deze wordt weergegeven door de helling van de T1 T2 -curve),

34

Paternalistisch motief (zie onder 2.2 Overheidsingrijpen)


64

dan verwachten de huidige bijdragebetalers een uitkering EF als pensioen in de tweede periode. Het consumptiepeil wordt op C1 gehouden. De besparingen dalen dan met het volledige bedrag van de bijdragen die de overheid heft (Cp ).

De actieven gedragen zich dus alsof de

transformatiecurve steeds T1 T2 is. Belangrijk om te weten is of een consumptie van C2 in periode 2 mogelijk is. Door de transfer zullen de besparingen dalen van (T1 -C 1 ) naar (T1 '-C1 ) zodat in de volgende periode de economie zich niet in punt E maar in punt F zal bevinden. Er kan dus maar C3 worden geconsumeerd en niet C2 zoals beloofd door de overheid en verwacht door de actieven uit periode 1! Door de invoering van een transferstelsel wordt dus een hoeveelheid consumptie (C 3 -C 2 ) overgeheveld van periode 2 naar periode 1. De economische actieven leven met een illusie van toekomstige opbrengst. De overheid heeft immers geen uitweg; In periode 2 zijn (althans in het twee-perioden, twee-generaties-model) geen actieven aanwezig om de consumptie af te staan en dus de illusie over te nemen.

In de realiteit ontstaan wèl steeds nieuwe generaties van actieven. Er is daarom wèl een uitweg mogelijk. Maar deze is niet onbeperkt in tijd. Wanneer de overheid vandaag een bedrag D transfereert van de actieven naar de gepensioneerden zullen de bijdragebetalers in de volgende periode D . (1 + i) als uitkering verwachten (i is de normale opbrengstvoet). Dit bedrag moet in de volgende periode van de actieve bevolking worden onttrokken. Dit is pas mogelijk als ook hen een uitkering wordt beloofd, van D . (1 + i)². In iedere periode stijgt de beloofde uitkering met i %. Ofwèl moet daarom de bijdragebasis jaarlijks met i % toenemen. (Dit kan door een toename van de productiviteit of de tewerkstelling.) Ofwèl moeten de bijdragevoeten omhoog.

Nadeel

hiervan is dat de verplichte besparingen een steeds groter deel van het inkomen zullen uitmaken. Het is dus heel waarschijnlijk dat een pensioenstelsel, gebaseerd op transfers van de actieven naar de gepensioneerden, de besparingen zal aantasten35 .

35

Dit is niet strikt het gevolg van het pensioenstelsel, wel van de interpretatie die de economische agenten hiervan maken.


65

6. Overgang van repartitie naar kapitalisatie

Uit vorige analyse is gebleken dat een (vrij) kapitalisatiestelsel leidt tot een optimaal welzijn. Theoretisch gezien zou dus het huidige transfersysteem moeten afgebouwd worden en vervangen door een kapitalisatiestelsel. Men moet zich echter bewust zijn van de herverdelende implicaties van dergelijke transitie (van repartitie- naar kapitalisatiestelsel).

Ofwel kan deze overgang geleidelijk gebeuren: kapitalisatie groeit spontaan, 'parallel' aan het PAYG systeem. Ofwel wordt het PAYG systeem volledig vervangen ('replacement') door een kapitalisatiestelsel. (Boldring, 1999, p.306)

Elke overgang (paralel of replacement) naar meer fondsvorming of kapitalisatie gaat fundamenteel gepaard met intergenerationele distributie.

Stel bijvoorbeeld dat in periode 1 het pensioenstelsel wordt vervangen door een kapitalisatiestelsel. Hoe moeten de pensioenen van de huidige gepensioneerden dan worden betaald? Er zijn hiervoor twee mogelijkheden. De eerste, met name het 'niet uitbetalen', moet om evidente redenen worden uitgesloten. Het alternatief dat zich dan opdringt, is dat de pensioenen worden betaald vanuit de belastingen. De redenering is eenvoudig: wanneer de huidige gepensioneerden verwachten (onder het voorgaande repartitiestelsel) een bedrag p te ontvangen, dan zal de omschakeling naar kapitalisatie zónder dat de huidige generatie hierdoor slechter af is, vereisen dat de overgeërfde pensioenbelofte gefinancierd wordt door middel van belastingen (of uitgifte van publieke schuld) ter waarde van dit bedrag p. Vanaf dit moment moet de actieve generatie dus zowel investeren voor haar eigen pensioen als belastingen betalen voor de huidige gepensioneerden (de last dragen van de geaccumuleerde staatsschuld). De huidige actieve generatie moet dus tweemaal betalen. 'There is no free lunch'. (Boldrin, 1999, p.307) Deze overgangskost is echter maar tijdelijk. Bij replacement duurt ze slechts één generatie, nadien heeft men een zuiver kapitalisatiestelsel. (Boldrin, 1999, p.306-307) (Deroose, 1988, p.76-77) (Matthijs, 1999, p.373)


66

7. Uitbreiding van het model In hoofdstuk drie 36 werd vermeld dat pensioenvoorzieningen opgebouwd via fondsvorming de economische groei in een land kunnen stimuleren via de extra besparingen die bij dergelijke regelingen tot stand worden gebracht. Uit de theoretische analyse tot nu toe is echter gebleken dat een kapitalisatiestelsel geen invloed uitoefent op het totale sparen in een land, tenzij het pensioensparen via kapitalisatie verplicht wordt. Zonder deze verplichting zal er een perfecte substitutie optreden van het pensioensparen met het 'vrije' sparen.

Jeanine Bailliu en Helmut Reisen hebben voor hun onderzoek naar het effect van fondsvorming bij pensioenvoorzieningen op het geagreggeerd sparen (Bailliu, 1997) deze eenvoudige versie van het model verfijnd door het toevoegen van enkele bijkomende assumpties; er werd rekening gehouden met taksen/taksvrijstellingen, heterogene economische agenten (die veel of weinig sparen), imperfecte kapitaalmarkten en het al dan niet verplichte karakter van het pensioenparen. Ze kwamen hierbij tot de conclusie dat méér aandelen in pensioenfondsen ondubbelzinnig het geaggregeerd sparen zal stimuleren wanneer het pensioensparen via kapitalisatie inderdaad verplicht is, maar onder de bíjkomende voorwaarden dat ten eerste budgetbeperkingen voldoende strak zijn om het lenen ter compensatie van dit verplicht aandelenbezit te ontmoedigen en ten tweede de pensioenuitkeringen op dezelfde manier worden belast als de opbrengsten van andere spaarinstrumenten óf dat de fiscale stimuli worden beperkt tot personen die weinig sparen37 .

36

3.4.3 Economische groei De resultaten van hun empirische analyse (gebruik van panel data voor een groep van 11 landen over de periode 1982-1993 en op basis van zowel ordinary-least squares als two-stage least squares) bevestigen deze theoretische conclusie. (Bailliu, 1997, p.31-46) Andere empirische studies over dit onderwerp en op macro-economisch niveau bestaan voorlopig enkel nog maar voor Chili, Maleisië en Singapore. Deze econometrische studies leveren gemengde resultaten op. Bovendien hebben ze als grote gebrek dat de resultaten gebaseerd zijn op te weinig vrijheidsgraden; de gebruikte tijdreeksen zijn relatief kort. Dit komt doordat jaardata over pensioenvoorzieningen gebaseerd op fondsvorming nog niet voor (voldoende) lange periode beschikbaar zijn. (Bailliu, 1997, p.12) 37


67

4.5.3 Conclusie Samengevat blijkt dat een welzijnsmaximaliserend pensioenstelsel de (vrije) kapitalisatie van bijdragen inhoudt. Bij repartitie en wanneer de bijdragen als perfecte substituten voor andere besparingen worden beschouwd, zullen de globale besparingen afnemen en zal dus ook de kapitaalvorming dalen. Economische agenten leven dan met de illusie in een volgende periode evenveel te kunnen consumeren als onder kapitalisatie. Een kapitalisatiestelsel zal ófwel het totale sparen niet beïnvloeden òfwel een positief effect op de spaarvorming hebben. Vanuit die optiek lijkt het optimaal om over te schakelen van een repartitie naar een kapitalisatiestelsel.

Men mag echter niet vergeten dat dergelijke overgang (van repartitie naar kapitalisatie) onvermijdelijk kosten met zich meebrengt. betalen.

De huidige generatie actieven moet tweemaal

Deze overgangskosten zijn weliswaar tijdelijk maar zijn niettegenstaande sterk

bepalend voor de politieke haalbaarheid van dergelijke hervormingsvoorstellen (zie verder 4.8 Politieke haalbaarheid).

Tot hiertoe werden de twee financieringstechnieken (repartitie of kapitalisatie) enkel nog maar beoordeeld op basis van hun economische en financiële aspecten. Vanaf nu worden ook sociale elementen bij de analyse betrokken. Eerst zal onderzocht worden in welke mate de twee pijlers gebaseerd zijn op het principe van verzekering en/of solidariteit (4.6). Vervolgens zal worden nagegaan of bij de overgang van repartitie naar kapitalisatie de ultieme doelstelling van de sociale zekerheid (de bestrijding van de armoede) niet in het gedrang komt (4.7).


68

4.6 Verzekering versus solidariteit

4.6.1 Terminologie Pensioenvoorzieningen kunnen gebaseerd zijn op twee principes: verzekering en/of solidariteit.

Bij een verzekering is er een duidelijke band aanwezig tussen de geleverde inspanningen in het verleden en de prestaties gericht op het behoud van de verworven levensstandaard.

Volgens het

verzekeringsprincipe of Bismarck-principe zal dus slechts een pensioen worden uitgekeerd aan mensen die voorheen waren tewerkgesteld en bijdragen hebben betaald.

Werd er geen premie

betaald, dan geeft men geen recht op uitbetaling. Hoe kleiner de premie die werd betaald, hoe lager het pensioenbedrag dat wordt uitgekeerd.

Door deze band tussen premie en uitkering losser te maken of volledig te ontkoppelen, kunnen in de pensioenvoorziening solidariteitselementen worden ingebouwd. (Beveridge-principe)

(Pestieau, 2000, p.162) (Omey, 2000-2001, p.2.26-2.28) ()

4.6.2 Tweede pijler: Verzekering of solidariteit? Het eerste principe, het verzekeringselement, vinden we in het Belgische pensioenstelsel terug in zowel de eerste als, nog veel meer uitgesproken, de tweede pijler.

Wat de tweede gedachte (de solidariteit) betreft, werden binnen de eerste pijler heel duidelijk enkele solidariteitsmechanismen ingebouwd: - Allereerst zijn de wettelijke pensioenen gebaseerd op repartitie, wat betekent dat de actieve bevolking van vandaag de uitkeringen betaalt van wie nu gepensioneerd is. De eerste pijler steunt daarmee op solidariteit tussen generaties: er vindt een herverdeling van inkomen plaats van de jongere generaties naar de oudere generaties.


69

- Daarnaast vindt binnen de eerste pijler ook een herverdeling plaats van hoge naar lage pensioenen, via het loonplafond bij de pensioenberekening, het minimumpensioen en de gelijkgestelde perioden.

In de tweede pensioenpijler werden deze solidariteitselementen niet automatisch ingebouwd. Bovendien zijn aanvullende pensioenen gebaseerd op kapitalisatie; het latere pensioen wordt opgebouwd met eígen bijdragen, elke generatie betaalt voor zichzelf. Op het eerste zicht lijkt er hierdoor binnen de tweede pijler geen sprake te zijn van solidariteit of inkomensherverdeling. Twee argumenten spreken dit echter tegen.

(Rasking, 2001a) (De Boeck, 2001) ()

1. Solidariteit

Ten eerste blijken de aanvullende pensioenen sterk afhankelijk te zijn van de solidariteit van de actieven ten aanzien van de gepensioneerden. Wanneer de gepensioneerden hun gespaarde reserves willen omruilen tegen consumptie moeten de werkenden bereid zijn tot sparen en dus uitstel van hún consumptie. Als deze bereidheid afneemt, zal de inflatie oplopen. Ten gevolge daarvan zal de koopkracht van het gespaarde kapitaal van de gepensioneerden uitgehold worden. Een zelfde probleem stelt zich wanneer de (toekomstige) jongeren te hoge looneisen stellen. De hieruit voortvloeiende inflatie holt de waarde van obligaties en dus de koopkracht van de pensioenen uit. (Breunesse, 1996, p.139-142) (De Boeck, 2001) (Spinnewyn, 1988, p.42)

2. Inkomensherverdeling

Ten tweede zorgen aanvullende pensioenstelsels wel degelijk voor een herverdeling van het inkomen.

a. Definitie Met inkomensherverdeling wordt bedoeld dat geld (bewust of onbewust) indirect wordt getransfereerd van één individu of een groep van individuen naar een ander individu of De tweede pensioenpijler

70

groep van individuen. De term indirect duidt aan dat deze herverdeling (gewild of niet) door een organisatie (bijvoorbeeld een pensioenfonds) wordt georganiseerd. (Dekkers, 2000, p.24) Er kunnen verschillende vormen van inkomensherverdeling worden onderscheiden: horizontale inkomensherverdeling, verticale inkomensherverdeling en intergenerationele inkomensherverdeling.

b. Horizontale inkomensherverdeling Dit is de herverdeling of solidariteit tussen individuen die gelijkaardig zijn wat betreft inkomen, leeftijd, … Horizontale inkomensherverdeling houdt verband met het risico van verzekeren. Individuen weten nooit exact welke leeftijd ze zullen bereiken. Het is heel goed mogelijk dat individuen hieromtrent verwachtingsfouten maken.

Ex-post

zullen bepaalde individuen daarom te veel bijdragen, terwijl anderen vaak te weinig. Veronderstel dat de verwachtingen van individuen gemiddeld genomen correct zijn. Dit betekent dat de totale waarde van het pensioenfonds (bijeengebracht op basis van deze verwachtingen) zal convergeren naar de hoeveelheid van middelen die zou bijeengebracht zijn in afwezigheid van verwachtingsfouten.

Voor het individu wordt

hiermee zijn risico, verbonden aan het verkeerd inschatten van zijn leeftijd van overlijden, geminimaliseerd. (Dekkers, 2000, p.24)

c. Verticale inkomensherverdeling Stel dat individuen precieze informatie hebben omtrent de leeftijd die ze zullen bereiken maar onderling beschikken over een verschillend vermogen.

Wanneer om bepaalde

redenen individuen zich akkoord verklaren met een afgevlakte uitkeringsvoet maar inkomensgerelateerde bijdragen, dan zullen rijkere individuen voor een gedeelte het pensioen van de armeren dekken.

Deze vorm van solidariteit wordt aangeduid

als

verticale inkomensherverdeling 38 , in dit voorbeeld van de relatief rijken naar de relatief armen. 39 (Dekkers, 2000, p.24)

38

Horizontale en verticale inkomensherverdeling kunnen sàmen voorkomen: beide vormen van inkomensherverdeling zijn niet wederzijds exclusief. 39 De verticale inkomensherverdeling kan net zo goed in de omgekeerde richting lopen: van de relatief armen naar de relatief rijken.


71

d. Intergenerationele inkomensherverdeling (van het 'lifetime income') Intergenerationele

inkomensherverdeling

is

herverdeling

van

inkomen

tussen

verschillende generaties. Of individuen al dan niet tot een zelfde generatie behoren, is afhankelijk

van

het

jaar

waarin

ze

werden

geboren.

Deze

vorm

van

inkomensherverdeling kan het best worden verklaard aan de hand van een voorbeeld. Veronderstel een pensioenfonds bestaande uit twee individuen die tot een zelfde generatie behoren. Daarnaast is er ook een jongere generatie bestaande uit twee individuen die de arbeidsmarkt betreden op hetzelfde moment dat hun twee voorgangers de leeftijd van 65 bereiken en uit de arbeidsmarkt treden. Beide generaties moeten zich van een ander zijn pensioengedrag niets aantrekken aangezien iedere generatie zijn eigen pensioenkosten dekt 40 . Deze stelling is waar míts de assumptie dat de (levens)verwachtingen binnen iedere generatie gemiddeld correct zijn41 . In werkelijkheid is het echter niet uitgesloten dat de oudere generatie bijvoorbeeld de reële interestvoet overschat. In dit geval zal de totale hoeveelheid geld, nodig om de pensioenen van die bepaalde generatie te financieren, onderschat worden. De bijdragen die de leden op jongere en middelbare leeftijd moeten bijdragen zullen bijgevolg onvoldoende zijn om later de pensioenkosten van die generatie volledig te kunnen dekken. De last van deze foutieve inschatting zal uiteindelijk door de jongere generatie betaald worden; de individuen uit de jongere generatie zullen moeten bijdragen voor dit deel van de pensioenen van hun voorgangers, dat niet door deze laatst genoemden zélf werd gedekt.

Er zal dus via het pensioenfonds een impliciete transfer van jaarlijks

inkomen van de jongere generatie naar de oudere stromen. (Dekkers, 2000, p.24-25) Dit voorbeeld (het feit dat één of meerdere generaties hun eigen pensioenkosten niet volledig dekken), is één van de voorwaarden opdat er sprake zou kunnen zijn van intergenerationele inkomensherverdeling van het 'lifetime income'.

Hiermee wordt

bedoeld dat het inkomen, verdiend over de volledige levensloop, van één generatie (in dit voorbeeld de oudere generatie) toeneemt ten koste van het 'lifetime income' van een andere generatie (de jongere generatie)42 .

40

Dit kan al dan niet gepaard gaan met horizontale en/of verticale inkomensherverdeling. Elk lid uit de generatie voorziet dan gemiddeld in zijn of haar eigen pensioen. 42 Intergenerationele herverdeling in omgekeerde richting (van de oudere naar de jongere generatie) is evengoed mogelijk, bijvoorbeeld wanneer de oudere generatie het bedrag dat nodig is voor haar pensioenen overschat. De jongere generatie zal dan minder moeten bijdragen dan normaal gezien vereist. Transfers van een gegeven generatie naar de oudere generatie worden opgaande transfers genoemd, transfers van één generatie naar een jongere generatie zijn neergaande transfers. (de Callataÿ, 1999, p.47) 41


72

Een tweede voorwaarde is dat de populatie niet stabiel is. Zelfs al slaagt een generatie er niet in de kosten van haar pensioenvoorziening volledig zelf te dekken, dan zal dit niet noodzakelijk leiden tot intergenerationele herverdeling van inkomen. Wanneer immers de populatie stabiel is en elke generatie dezelfde fractie van haar pensioenuitkeringen dekt en daarom ook telkens dezelfde fractie ter financiering doorgeeft aan de volgende generatie, dan zal er wel herverdeling tussen generaties plaatsvinden in de transversale zin van het woord maar, omwille van het niet veranderen van het 'lifetime income', niet in de longitudinale zin van het woord. (Dekkers, 2000, p.26-27)

e. Empirische relevantie In theorie zijn deze verschillende vormen van inkomensherverdeling bij een pensioenstelsel gebaseerd op kapitalisatie perfect mogelijk.

Komt herverdeling van

inkomen tussen generaties ook in de praktijk voor?

i. ABP Gijs Dekkers onderzocht dit voor het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds 43 (ABP) en kwam tot de conclusie dat in de praktijk bij pensioenvoorzieningen gebaseerd op kapitalisatie er wel degelijk sprake is van intergenerationele inkomensherverdeling. De reden hiervoor (bij het ABP) is een combinatie van zowel een verouderende populatie 44 als het afwijken van de werkelijke bijdragevoet van de actuarieel gelijkwaardige bijdragevoet 45 (dit is de theoretische bijdragevoet nodig opdat elke generatie exact haar toekomstige pensioenuitgaven zou kunnen financieren). Die afwijking heeft drie oorzaken: - Ten eerste werd tot 1995 de werkelijke bijdragevoet niet endogeen bepaald maar vastgelegd door de Minister van Sociale Zaken. - Ten tweede kon het ABP genieten van hoge interest-inkomsten gedurende de jaren '80. Voorheen werd reeds vermeld dat de gevolgen van foutieve verwachtingen doorgeschoven worden naar de toekomst. Wanneer het reële rendement hoger ligt dan het verwacht rendement, wordt het fonds geconfronteerd met 'over-funding', waardoor de bijdragevoet kan afnemen. Er vindt dan intergenerationele inkomensherverdeling plaats van de oudere naar de jongere generaties. Ook het omgekeerde geval (herverdeling van jongeren naar ouderen bij tegenvallende beleggingsresultaten) is mogelijk.

43

Het ABP is bestemd voor Nederlandse ambtenaren. Tweede voorwaarde voor intergenerationele inkomensherverdeling 45 Eerste voorwaarde voor intergenerationele inkomensherverdeling 44


73

Tot nog toe krijgen de gepensioneerden aangesloten bij het ABP gemiddeld een hogere aanvullende pensioenuitkering dan hetgeen ze vroeger als ambtenaar bijdroegen. Dat verschil bestaat uit de winst die het pensioenfonds op basis van de gestorte kapitalen maakt. Deze winst (en dus het extra pensioeninkomen) is echter niet voor elke generatie gelijk. Aan de hand van simulaties 46 toont Gijs Dekkers (Dekkers, 2000) aan dat de winst van de generatie geboren tussen 1930 en 1935 veel lager ligt dan de verwachte winst van latere generaties. Vooral de baby-boomers (de generatie geboren tussen 1946 en 1965) zullen aanspraak kunnen maken op forse pensioenwinsten. - Ten derde verschilt een actuarieel gelijkwaardige bijdrage met de leeftijd. Een bepaalde uniforme toename in het loon moet leiden tot hogere bijdragevoeten voor oudere deelnemers aan het pensioenfonds omdat deze deelnemers minder jaren hebben om hun extra toekomstige pensioenuitkering veroorzaakt door de loonstijging te dekken. In de praktijk blijkt echter dat de premie die het ABP berekent (vanaf 1995) niet (meer) leeftijdsafhankelijk is. Dit betekent dat iedereen evenveel betaalt, ongeacht het aantal jaren het individu nog te gaan heeft tot zijn of haar pensioen. Bijgevolg dekken jongere generaties binnen het fonds een deel van de pensioenvoorzieningen van oudere generaties. Door de toenemende veroudering, waardoor de jongere generaties steeds kleiner zijn in omvang, lopen de kosten van deze vorm van solidariteit bovendien steeds op. Binnen het ABP is er dus effectief sprake van intergenerationele inkomensherverdeling. Deze verloopt in beide (tegengestelde) richtingen.

Per saldo blijken de verschillende

oorzaken te resulteren in een herverdeling van inkomen van de oudere naar de jongere generaties. (Dekkers, 2000, p.177-191) (Rasking, 2001a)

ii. Belgische pensioenfondsen Deze empirische relevantie is geldig voor het ABP, dit is het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds.

Omdat dit pensioenfonds voor Nederlandse ambtenaren veel

gelijkenissen vertoont met andere Nederlandse en Belgische pensioenfondsen, doet de studie van Gijs Dekkers het vermoeden rijzen dat ook in België de aanvullende pensioenen gebaseerd op kapitalisatie uit de tweede pijler veel meer beroep doen op solidariteit tussen generaties dan men op het eerste zicht vaak denkt. Niettegenstaande 46

Simulaties uitgevoerd voor verschillende generaties geboren tot en met 1965. Voor de volledige beschrijving van het gebruikte dynamisch microsimulatiemodel en de resultaten: Dekkers, 2000, p.60-176.


74

deze herverdeling op zichzelf geen probleem vormt (zelfs eerder een voordeel zou kunnen zijn), kunnen de kosten van deze solidariteit door de vergrijzing voor latere generaties sterk oplopen. Vermoed wordt dat voor de Belgische jongeren de kostprijs allicht lager zal uitvallen dan voor de Nederlandse jongeren. vergrijzing in België veel lager dan in Nederland.

Ten eerste ligt de

Ten tweede zijn de Belgische

pensioenfondsen nog volop in groei, waardoor er relatief meer jongeren zullen instromen. (Rasking, 2001a)

4.6.3 Conclusie

Pensioenvoorzieningen kunnen gebaseerd zijn op twee principes: verzekering en/of solidariteit. Het eerstgenoemde principe wordt gekenmerkt door een duidelijk verband tussen premiebetaling en uitkering. Bij het tweede principe wordt die band los gelaten.

De tweede pijler doet sterk beroep op het verzekeringsprincipe.

Solidariteit lijkt veeleer

gereserveerd te zijn voor de eerste pijler.

Toch blijkt ook de tweede pijler sterk afhankelijk te zijn van solidariteit van de jongeren ten opzichte van oudere generaties. Jongeren moeten bereid zijn een deel van hun consumptie uit te stellen en hun looneisen te beperken, zoniet worden de pensioenen van de oudere generatie door de inflatie uitgehold.

Bovendien werken de aanvullende pensioenen herverdelend ten aanzien van het inkomen. Theoretisch zijn drie vormen van inkomensherverdeling mogelijk: horizontale, verticale en intergenerationele inkomensherverdeling. Deze laatste vorm van inkomensherverdeling werd door Gijs Dekkers empirisch onderzocht en aangetoond voor het Nederlandse ABP. Wegens de grote gelijkenissen met Belgische pensioenfondsen bestaat het vermoeden dat ook bij de aanvullende pensioenen uit de Belgische tweede pijler veel meer sprake is van intergenerationele herverdeling (en dus solidariteit) dan meestal wordt vermoed.


75

De uitbreiding van de tweede pijler betekent dus niet noodzakelijk het verdwijnen van de horizontale, verticale en/of intergenerationele inkomensherverdeling.

Dit betekent echter niet dat wanneer een pensioenstelsel volledig gefinancierd wordt door kapitalisatie, inkomensherverdeling of solidariteit ook steeds aanwezig zal zijn. In beginsel zijn de tweede pijlerpensioenen immers enkel op het verzekeringsprincipe gebaseerd. Herverdeling van het inkomen (binnen of tussen verschillende generaties) mag dan wel optreden, deze inkomensherverdeling

is

géén

expliciete

doelstelling

van

de

tweede

pijler.

De

inkomensherverdeling bij de tweede pensioenpijler zal enkel maar het (niet bedoelde) gevolg zijn van de praktische werking en de reële omstandigheden waarbinnen het pensioenfonds functioneert.

Bijvoorbeeld: wanneer het reële rendement lager uitvalt dan het verwachte

rendement, kan er sprake zijn van inkomensherverdeling van de jongere naar de oudere generatie. Deze inkomensherverdeling was echter op voorhand niet bedoeld; Ze houdt eerder verband met het verzekeringsprincipe dan met de zuivere solidariteitsgedachte.

Om dus een minimaal niveau van inkomensherverdeling en solidariteit te kunnen garanderen, is het aangewezen om bij de uitbreiding van de tweede pensioenpijler de eerste pensioenpijler in stand te houden.

In het volgende deel zal worden nagegaan of bij de overgang van repartitie naar kapitalisatie de ultieme doelstelling van de sociale zekerheid (de bestrijding van de armoede) niet in het gedrang komt (4.7). Biedt de privatisering van de pensioenen voldoende garantie voor het (in grote mate) verbannen blijven van de armoede of zal opnieuw het behoud van de eerste pensioenpijler noodzakelijk blijken?


76

4.7 Effectiviteit van de sociale zekerheid

4.7.1 Inleiding De ultieme doelstelling die de sociale zekerheid in het algemeen (en het wettelijk pensioenstelsel in het bijzonder) wordt verondersteld te bereiken, is het zoveel mogelijk uitbannen van de armoede (onder de bejaarden). (Matthijs, 1999, p.377) Onder andere om die reden werd vroeger geopteerd voor een repartitiestelsel. Op die manier konden er onmiddellijk pensioenen worden uitgekeerd aan de op dat ogenblik gepensioneerden.

"Vandaag is bejaard zijn niet langer bijna synoniem met arm zijn." (de Callataÿ, 1999, p.42) Het wettelijke pensioenstelsel gebaseerd op repartitie heeft dus de voorbije 50 jaar zeker haar effectiviteit bewezen (d.i. de armoede grotendeels weten uit te bannen). Dit neemt echter niet weg dat de demografische, economische en sociale context een halve eeuw geleden radicaal verschillend was aan nu. Het vruchtbaarheidscijfer, de gemiddelde duur van het pensioen en de evolutie van de productiviteitsstijging minimaliseerden toen de risico's verbonden met een repartitiestelsel. Vandaag moet men constateren dat de vruchtbaarheid laag ligt, de duur van het werkende leven verkort, de duur van het pensioen daarentegen verlengt 47 en de stijging in productiviteit tot een historisch gemiddelde is teruggevallen. (de Callataÿ, 1999, p.42) Het is in deze context dat steeds meer toevlucht wordt genomen tot de aanvullende pensioenen uit de tweede en derde pijler.

In de praktijk echter blijkt dat het vooral de hogere inkomens zijn die deelnemen aan een aanvullende pensioenregeling 48 . Of zoals Herman Deleeck het verwoord: "Men moet vaststellen dat de verdedigers van de tweede pijler vaak meer belangstelling hebben voor de financiële markten dan voor het welzijn van de ouderen; en meer voor een betere pensioenvoorziening voor de top dan voor allen." (Deleeck, 2000, p.18)

Bijgevolg valt te verwachten dat wanneer de eerste pijler geleidelijk wordt afgebouwd en vervangen door de tweede pijler de inkomensverschillen tussen de ouderen onderling zullen

47 48

Zie ook onder 3.1 Financieringsmoeilijkheden eerste pensioenpijler Zie hoofdstuk 5: Tweede pensioenpijler in cijfers


77

vergroten. Dit zou de kunnen betekenen dat de armoede onder de bejaarden weer zal toenemen en dus de ultieme doelstelling van de sociale zekerheid in het gedrang komt.

In dit hoofdstuk zal daarom (empirisch) worden nagegaan wat de vermoedelijke implicaties zijn van een (gedeeltelijke) overheveling van de pensioenstelsels naar de privé-sector voor de omvang van de inkomensverschillen tussen de ouderen.

We baseren ons hiervoor op de

resultaten van een simulatie uitgevoerd door Delhausse B., Perelman S. en Pestiau P. Deze simulatie heeft betrekking op de situatie voor België.

4.7.2 Simulatie en resultaten49 Als uitgangspunt voor de analyse wordt de inkomensopbouw van de ouderen50 beschouwd. Tabel 4.2 geeft deze inkomensopbouw (verdeeld in kwartielen) weer, zowel voor het basisjaar als voor vier mogelijke scenario's.

De eerste afdeling van de tabel (Basisjaar) verschaft een beeld van de inkomensopbouw in 1988. Uit de tabel kan men aflezen dat de ouderen in 1988 hun inkomen voornamelijk haalden uit de collectieve pensioenen, met uitzondering van het bovenste kwartiel waar het inkomen uit arbeid de grootste component vormt. In het bovenste kwartiel zijn de nog actieve personen opgenomen. Hun inkomen ligt betrekkelijk hoger dan het inkomen van de niet-actieve ouderen.

De vier scenario's hebben betrekking op de jaren 2020 en 2040. Ze geven de te verwachten inkomensdistributie weer voor vier mogelijke reacties op een eenvormige afname in uitkeringen van de eerste pijler tengevolge van een toenemend afhankelijkheidspercentage 51 . - Het eerste scenario, REFE genaamd, is het referentiescenario. Dit scenario gaat uit van de stelling dat naarmate het afhankelijkheidspercentage stijgt de uitkeringen van de eerste pijler eenvormig zullen afnemen zónder dat daar enige compensatie (verhoging van de premies, groei van de twee andere pijlers, verhoging van de pensioenleeftijd, …) tegenover staat.

49

Bron: Delhausse, 1993, p.401-405. Bevolking van 55 jaar oud en meer, met uitzondering van het RETI-scenario dat enkel betrekking heeft op de bevolking van 65 jaar en meer. 51 Het afhankelijkheidspercentage is de verhouding gepensioneerden tot werkenden. Volgens de (voor deze studie gebruikte) ramingen van het Belgisch Planbureau zal dit cijfer stijgen van 0.46 in 1987 naar 0.82 in 2040. (Delhausse, 1993, p.401) 50


78

- In het EQUA-scenario wordt eveneens verondersteld dat de basispensioenen er ten gevolge van het toenemend afhankelijkheidspercentage globaal op achteruitgaan.

De structuur van de

uitkeringen wordt in dit scenario echter aangepast om aan elke gepensioneerde een eenvormig pensioen te kunnen waarborgen. - Ook in het derde scenario wordt vertrokken van de stelling dat de pensioenuitkeringen van de eerste pijler wegens het toegenomen afhankelijkheidspercentage zullen afnemen.

In

tegenstelling tot het REFE-scenario vindt echter wèl compensatie plaats. Verondersteld wordt dat de inkomens uit eigendom (waartoe de aanvullende pensioenen behoren) met een zelfde factor zullen stijgen als de verminderingsfactor van de basispensioenen. De structuur van de uitkeringen blijft ongewijzigd zoals in het referentiescenario. - In het laatste scenario (het RETI-scenario) wordt het REFE scenario gewijzigd door de pensioenleeftijd op te trekken van 55 tot 65 jaar. Tabel 4.2: Geraamde distributie van het inkomen van de ouderen52 : aandeel van de verschillende componenten per kwartiel53 Scenario

Jaar

Basisjaar

1988

REFE

2040

EQUA

2040

PRIV

2040

RETI

2040

Bron van het inkomen Arbeid Eigendom Collectieve pensioenen Andere transfers Arbeid Eigendom Collectieve pensioenen Andere transfers Arbeid Eigendom Collectieve pensioenen Andere transfers Arbeid Eigendom Collectieve pensioenen Andere transfers Arbeid Eigendom Collectieve pensioenen Andere transfers

1e 2.1 2.7 85.2 10.0 3.8 4.8 73.4 18.0 2.6 3.4 81.3 12.7 3.6 9.5 69.8 17.1 1.4 3.7 90.2 4.7

Kwartielen 2e 3e 13.8 29.5 3.0 7.7 73.6 52.8 9.6 10.0 22.4 40.8 4.9 10.7 57.1 34.9 15.6 13.6 21.9 43.1 4.7 11.3 58.1 31.2 15.3 14.4 21.3 36.5 9.7 20.0 54.3 31.2 14.7 12.3 5.5 17.2 4.2 12.5 83.4 62.9 6.9 7.4

4e 52.0 13.5 28.4 6.1 61.0 15.9 15.9 7.2 63.8 16.6 12.2 7.4 52.0 28.3 13.6 6.1 36.8 23.3 35.9 4.0

Bron: Delhausse, 1993, p.403 52

Bevolking van 55 jaar oud en meer, behalve voor het RETI scenario dat enkel betrekking heeft op de bevolking van 65 jaar en meer. 53 Bepaling van de inkomenskwartielen op basis van het totale inkomen.


79

In de eerste drie scenario's neemt het aandeel van de collectieve pensioenen in het inkomen af. Deze daling is het sterkst voor het PRIV-scenario. Enkel in het RETI-scenario is er sprake van een lichte stijging van dit aandeel.

Tabel 4.3 vermeldt de bijhorende Gini-coëfficiënten. De Gini-coëfficiënt is een maatstaf voor ongelijkheid en wordt afgeleid uit de Lorenz curve 54 . De waarde van de Gini-coëfficiënt varieert tussen 0 (perfecte gelijkheid) en 1 (perfecte ongelijkheid). (De Clercq, 1999, p.356-366) (Gillis, 1996, p.72-74)

Tabel 4.3: Geraamde distributie van het inkomen per leeftijdsklasse: Gini-coëfficiënten Scenario

REFE

EQUA

PRIV

RETI

Leeftijd 55 55-64 65-74 75+ Totaal 55-64 65-74 75+ Totaal 55-64 65-74 75+ Totaal 65-74 75+ Totaal

Collectieve pensioenen 1988 2020 2040 0.620 0.620 0.620 0.295 0.295 0.295 0.247 0.247 0.247 0.436 0.436 0.436 0.620 0.493 0.493 0.295 0.000 0.000 0.436 0.000 0.000 0.247 0.220 0.220 0.620 0.620 0.620 0.295 0.295 0.295 0.247 0.247 0.247 0.436 0.436 0.436 0.295 0.295 0.295 0.247 0.247 0.247 0.286 0.286 0.286

Inkomen uit kapitaal 1988 0.832 0.878 0.908 0.865 0.832 0.878 0.908 0.865 0.832 0.878 0.908 0.865 0.878 0.908 0.865

2020 0.832 0.878 0.908 0.865 0.832 0.878 0.908 0.865 0.832 0.878 0.908 0.865 0.878 0.908 0.865

2040 0.832 0.878 0.908 0.865 0.832 0.878 0.908 0.865 0.832 0.878 0.908 0.865 0.878 0.908 0.865

Arbeidsinkomen 0.599 0.864 0.957 0.767 0.599 0.864 0.957 0.767 0.599 0.864 0.957 0.767 0.864 0.957 0.767

Totaal inkomen 1988 0.292 0.324 0.273 0.324 0.292 0.324 0.273 0.324 0.292 0.324 0.273 0.324 0.324 0.273 0.324

2020 0.320 0.363 0.299 0.367 0.322 0.319 0.168 0.335 0.393 0.324 0.326 0.413 0.331 0.277 0.330

2040 0.359 0.423 0.345 0.429 0.365 0.398 0.230 0.410 0.449 0.492 0.418 0.497 0.385 0.315 0.382

Bron: Delhausse, 1993, p.404

Uit tabel 4.3 wordt duidelijk dat het invoeren van privé-pensioenen (ter compensatie van de verlaging van de collectieve pensioenen) tot grotere ongelijkheden leidt dan wanneer de daling van de wettelijke pensioenuitkeringen niet wordt gecompenseerd. Dit blijkt uit de hogere Ginicoëfficiënten voor het PRIV-scenario vergeleken met het REFE-scenario. Enkel het RETI scenario (het optrekken van de pensioengerechtigde leeftijd van 55 naar 65) zorgt voor een daling van de inkomensongelijkheid ten opzichte van het referentiescenario. Dit

54 55

Zie bijlage 2 Leeftijd van het gezinshoofd


80

is ook begrijpelijk: bij de groep 65 + zullen er slechts weinig individuen zijn die nog een beroepsinkomen genieten terwijl juist de arbeidsinkomens zeer ongelijk verdeeld zijn.

Wanneer vervolgens de mate van inkomensongelijkheid wordt beschouwd in functie van de aard van het inkomen, dan blijkt dat het inkomen uit kapitaal (waaronder de aanvullende pensioenen) sterker ongelijk verdeeld is dan het inkomen afkomstig uit de collectieve pensioenen. Terwijl de Gini-coëfficiënten voor het inkomen uit kapitaal (afhankelijk van het scenario, de leeftijdsklasse en het jaar waarvoor de Gini-coëfficiënten werden berekend) schommelen tussen 0.832 en 0.908, bedraagt dit cijfer voor het basispensioen maximaal 0.620. De vorige tabel (tabel 4.2) gaf weer dat wanneer de lagere uitkering voor het wettelijk pensioen wordt gecompenseerd door een toename van het inkomen uit eigendom, het aandeel van het collectieve inkomen in het totale inkomen van de ouderen afneemt, terwijl het aandeel van de inkomsten uit eigendom sterk toeneemt. Dezelfde trend is ook merkbaar bij het REFE-scenario maar dan wel minder uitgesproken. Door deze twee voorgaande elementen te combineren kan een verklaring worden gevonden voor de grotere inkomensongelijkheid van het PRIV-scenario vergeleken met het REFE-scenario.

Tot slot valt op te merken dat in alle scenario's de inkomensongelijkheid toeneemt met de tijd. Bij het PRIV scenario is de stijging van de Gini-coëfficiënt het sterkst. De toename van de inkomensongelijkheid in functie van de tijd is er groter dan bij de andere scenario's.

4.7.3 Conclusie Op basis van de simulatieresultaten is gebleken dat zelfs een slechts gedeeltelijke privatisering van de pensioenen een ongunstige invloed uitoefent op de inkomensverdeling bij de ouderen. Ten eerste tonen de resultaten van de simulaitie aan dat de inkomensongelijkheid bij gedeeltelijke privatisering van de pensioenen groter is in vergelijking met de situatie waarbij geen compensatie plaatsvindt voor de daling van de wettelijke pensioenen. Ten tweede is uit de simulatie gebleken dat bij compensatie door middel van aanvullende pensioenen de inkomensongelijkheid sneller dreigt toe te nemen dan wanneer er geen compensatie zou plaatsvinden.


81

Het pensioenstelsel volledig privatiseren, lijkt op grond van deze studie 56 en het criterium van inkomensverdeling bij voorkeur uitgesloten te zijn. Zelfs de gedeeltelijke vervanging van de basisstelsels door aanvullende pensioenen kan immers tot toenemende inkomensverschillen bij de ouderen leiden en zou een terugkeer van armoedehaarden binnen deze leeftijdsgroep niet uitsluiten.

De uitbreiding van de tweede pensioenpijler gaat daarom best gepaard met het behoud van de eerste pijler. Bovendien is het aangeraden het behoud van de eerste pijler te combineren met enkele bijsturende maatregelen die de daling in inkomensgelijkheid (gedeeltelijk) weten te compenseren.

Eén van deze maatregelen (die ook uit de studie naar voor is gekomen als

hebbende een positieve invloed op de inkomensverdeling onder de gepensioneerden) zou het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd (van 55 naar 65 jaar) kunnen zijn.

56

De auteurs (Delhausse B., Perelman S., Pestieau P.) wijzen erop dat de gebruikte simulatie de vorm aanneemt van een relatief mechanische extrapolatie en dat een endogene benadering, waarin de individuele spaar- of pensioensreacties door het model zouden worden geproduceerd, de voorkeur kan genieten. Bovendien zou kunnen uitgegaan worden van minder radicale hypothesen, zoals bijvoorbeeld het invoeren van een productiviteitsstijging en een verdeling van het gewicht van de vergrijzing tussen gepensioneerden. 'We (Delhausse et al.) denken echter dat dergelijke wijzigingen niets afdoen aan de gegrondheid van onze stelling.' (Delhausse, 1993, p.405-407)


82

4.8 Politieke haalbaarheid

In voorgaande delen van dit hoofdstuk werd het kapitalisatiestelsel beoordeeld en vergeleken met het repartitiestelsel op basis van economische efficiëntie, risico, invloed op de macroeconomische besparingen, … De literatuur op deze punten was niet éénduidig. Hoewel misschien per saldo 57 een lichte voorkeur zou kunnen uitgaan naar een pensioenstelsel gebaseerd op kapitalisatie, pleiten een aantal belangrijke factoren58 toch voor het behoud van een zekere mate van omslagfinanciering.

In dit deel wordt vooreerst nagegaan wat de keuze (repartitie of kapitalisatie) zou zijn indien rekening wordt gehouden met de public choice-hypothesen (4.8.1). Daarna zal de politieke haalbaarheid van de keuze voor méér kapitalisatie worden besproken vanuit de huidige bestaande structuren (4.8.2). Aan de hand van resultaten uit een opinie-peiling wordt vervolgens nagegaan wat de Vlaamse bevolking in werkelijkheid van het huidige pensioenstelsel vindt en hoe ze staat tegenover het voorstel de wettelijke pensioenen af te bouwen en te vervangen door een pensioenstelsel gebaseerd op kapitalisatie (4.8.3).

Bedoeling van dit deel is een idee te verkrijgen van de politieke haalbaarheid van de voorgestelde hervormingen inzake uitbreiding van de tweede pensioenpijler (met of zonder het behoud van de eerste pensioenpijler?). Kunnen er vanuit politiek oogpunt voldoende (theoretische of empirische) argumenten worden gevonden om de sterke nadruk die de politici sedert kort leggen op de uitbreiding van de tweede pijler te verantwoorden? En hoe moet die uitbreiding dan (vanuit politiek oogpunt) gebeuren: nààst of ter vervanging van de eerste pijler?

Ter afsluiting van dit deel worden de conclusies en beleidsaanbevelingen geformuleerd (4.8.4).

57

Voornamelijk vanuit het oogpunt van de financiële leefbaarheid, de hoogte en het rendement van de wettelijke pensioenen/het wettelijk pensioenstelsel 58 Zowel financiële/economische factoren (voorbeeld: risicodiversificatie) als sociale elementen (voorbeeld: solidariteit/inkomensherverdelende effecten).


83

4.8.1 Public choice: repartitie of kapitalisatie?

1. Public choice hypothesen

In de public choice richting van de economie wordt met behulp van de economische methode de besluitvorming die niet via de markt verloopt (de 'politiek') bestudeerd. Als uitgangspunt stelt de school van de public choice dat beslissingen in de politiek op dezelfde manier worden genomen als beslissingen op de markt. Politieke actoren zullen daarom bij het nemen van beslissingen alle voor- en nadelen van elke mogelijkheid afwegen en díe mogelijkheid kiezen die het best hun eigenbelang dient (homo economicus-hypothese). Evenals de bureaucraat en de kiezer, zal de politicus dus in de eerste plaats zijn eígen belang dienen en niet het algemeen belang. Concreet betekent dit dat de politicus zal streven naar maximalisatie van het op hem aantal uitgebrachte stemmen of naar een verkiesbare plaats op een partijlijst. (Naert, 1988, p.27) (Matthijs, 1999, p.91-92) (De Clercq, 1999, p.227-228)

In wat volgt worden de public choice hypothesen toegepast op de politieke besluitvorming inzake pensioenen. Eerst wordt de vraagzijde (de kiezers) bekeken, daarna komt de aanbodzijde aan bod (de politici).

2. Vraagzijde

Wanneer er nog geen pensioenstelsel aanwezig zou zijn en er moet geopteerd worden voor een pensioenstelsel gebaseerd op repartitie of kapitalisatie, zal de voorkeur allicht uitgaan naar deze eerste. In de rijpingsfase van het repartitiestelsel zullen een aantal individuen een volledig pensioen ontvangen, niettegenstaande ze niet gedurende een volle loopbaan bijdragen hebben betaald. Bijgevolg zullen individuen met een onvolledige loopbaan een groter rendement van hun bijdragen verkrijgen onder repartitie dan onder kapitalisatie. Jongeren aan het begin van hun loopbaan zijn in principe59 onverschillig tegenover beide financieringswijzen. De meerderheid van de bevolking zal dus voor het repartitiesysteem kiezen.

59

Abstractie makend van wijzigingen in demografische structuur, rendementsrisico, …


84

Hetzelfde mechanisme zal ook spelen wanneer later moet worden gestemd over een verhoging van de uitkeringen, gepaard gaande met hogere premies. De meerderheid van de bevolking zit al in een loopbaan en zal volledig profiteren van de hogere pensioenen ondanks het slechts gedurende een onvolledig deel van de loopbaan betalen van hogere premies.

Aan de kant van de vraagzijde van de politiek (de kiezers) blijkt dus een voorkeur uit te gaan voor een pensioenstelsel gebaseerd op repartitie.

Een aantal opmerkingen zijn hierbij echter op hun plaats: - Ten eerste wordt niet per referendum gestemd. Er moet met andere woorden rekening worden gehouden met een tussenschakel: de politicus. (zie verder) - Ten tweede kan bij het opstarten van een kapitalisatiestelsel voor diegene die geen volledige bijdragen hebben betaald een 'back-service' 60 worden georganiseerd. - Ten derde zijn de relatief jongere kiezers bij repartitie nooit zeker dat in de toekomst de uitkeringen niet zullen worden verlaagd (bijvoorbeeld door economische achteruitgang waardoor de bijdragebasis verkleint, of door een louter politieke beslissing).

Wegens het gebrek aan

juridische zekerheid bij repartitie kunnen deze jongeren de voorkeur geven aan kapitalisatie. De keuze van de kiezer moet dus genuanceerd worden.

(Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.8) (Algoed, 1995, p.77) (Breunesse, 1996, p.139-142) (De Clercq, 1999, p.228)

3. Aanbodzijde

De keuze voor de politicus wijst ondubbelzinnig in de richting van een repartitiestelsel. Bij repartitie wordt het verband tussen de bijdragen en de uitkeringen verbroken.

Het

pensioenstelsel neemt dan als het ware de vorm aan van een overheidsprogramma wat impliceert dat een eventueel tekort op het pensioenstelsel kan gedekt worden door andere inkomsten van de overheid.

60

Voor een verklaring van het begrip 'backservice': zie bij defined benefits onder 2.4.2.


85

Dit gegeven is voor de politicus heel belangrijk in het kader van de volgende verkiezingen. In verkiezingstijden stelt de loskoppeling van bijdragen en uitkeringen de politicus in staat de uitkeringen voor pensioenen te verhogen zónder zich te moeten bekommeren over de inkomsten van het stelsel. De kosten voor de hogere pensioenen kunnen immers gespreid worden, zowel over individuen (hogere belastingen of parafiscale lasten voor iederéén) als in de tijd. Deze mogelijkheid tot concentreren van de baten en spreiden van de kosten kan voor een politicus 61 van cruciaal belang zijn voor het winnen van de volgende verkiezingen. De kiezer zou immers enkel maar de regeringsprestaties van de periode kort vóór de verkiezingen onthouden. Hetgeen verder in het verleden of in de toekomst ligt, interesseert hem alsdusdanig niet. Bijgevolg kan het voor de politicus bijzonder lonend zijn om vlak vóór de verkiezingen de pensioenuitkeringen te verhogen zonder onmiddellijk de bijdragen méé te verhogen.

De

ongunstige gevolgen daarvan zijn tóch voor later (ná de verkiezingen). Dit kiezersbedrog is echter enkel mogelijk wanneer het pensioenstelsel volledig onder de collectieve besluitvorming valt. Dit is niet het geval bij kapitalisatie. Politici zullen dan ook streven naar de invoering van repartitie in plaats van kapitalisatie. (Naert, 1988, p.31-34) (Matthijs, 1999, p.91-92) (De Clercq, 1999, p.233-235)

Volgens de opvattingen van de public choice-school bestaat zowel aan de kant van de kiezers (vraagzijde) als nog sterker aan de kant van de politici (aanbodzijde) de voorkeur voor repartitie. De keuze voor uitbreiding van de tweede pijler blijkt theoretisch dus inferieur te zijn aan bijvoorbeeld een verhoging van de premies binnen de eerste pijler. Wanneer echter toch wordt overgegaan tot uitbreiding van de tweede pijler, dan is (vanuit het standpunt van de public choice) het moeilijk te verantwoorden dat dit zou gebeuren samen met het volledig laten verdwijnen van het bestaande repartitiesysteem.

61

In de public choice-theorie wordt gesteld dat de tijdshorizon van de politici aanzienlijk korter is dan die van de econoom: tot aan de volgende verkiezingen (korte termijn-ingesteldheid). Voor de politicus concentreren de belangrijkste gebeurtenissen zich vlak vóór de verkiezingsdatum: een overheidsproject wordt het best dán ingehuldigd.


86

4.8.2 Politieke haalbaarheid vanuit bestaande structuren In ontwikkelde economieën kunnen politici niet starten met een leeg kladblok. Ze worden beperkt door bestaande structuren die hun politieke bewegingsvrijheid in hoge mate (kunnen) beknotten. "Eén van de kosten aan het huidige pensioenstelsel is dat nu het systeem bestààt het zeer moeilijk te wijzigen, te saneren of te hervormen is. Dit is een bijzonder gevolg van de aangewende financieringstechniek, het zgn. repartitiestelsel." (Van Dun, 1988, p.46)

De overgang van het bestaande PAYG-stelsel naar een stelsel dat volledig gebaseerd is op kapitalisatie wordt bemoeilijkt omwille van twee redenen:

1. (Morele) weerstand

Allereerst zal zulke overgang op heel wat (morele) weerstand stuiten. - Diegene die baat hebben bij het behoud of de uitbreiding van het bestaande omslagstelsel zullen zich actief verzetten tegen de afschaffing ervan. - De generatie van bijdrage-plichtigen die zich van de haar opgedrongen lasten zou willen bevrijden, beseft echter ook dat dergelijke beslissing zware en vrijwel onmiddellijke gevolgen kan hebben voor de levensstandaard van de oudere generaties (de generatie van de ouders, ooms, tantes). Dit bezorgt hen een eigen afkeer voor het nemen van dergelijke beslissing. Een haalbare wisseloplossing moet daarom een overgangsregeling bevatten die voor de gepensioneerden van nu en in de directe toekomst slechts zeer geringe implicaties heeft.

2. Overgangskosten

Zulke overgangsregeling (of die nu geleidelijk verloopt of direct het bestaande stelsel vervangt) gaat onvermijdelijk gepaard met zware overgangskosten voor de huidige actieven die dan tweemaal zullen moeten betalen62 . Dergelijke transitiemaatregelen veronderstellen immers het voorkomen van twee verschillende tranfers: - Enerzijds zullen er tijdens de overgangsfase transfers plaatsvinden van de huidige actieven naar de huidige gepensioneerden. - Daarnaast lopen er ook transfers van de huidige actieven naar de toekomstige gepensioneerden.

62

Zie ook bij 6. 'Overgang van repartitie naar kapitalisatie' onder 4.5.2.


87

De tweede transfer zal als normaal beschouwd worden omdat het om dezelfde mensen gaat. De eerste transfer is echter minder vanzelfsprekend. De vraag is dan ook welke generatie bereid zal zijn om twéémaal pensioenbijdragen te betalen; éénmaal voor zichzelf en éénmaal voor de huidige gepensioneerden. Individuen zullen geneigd zijn de uitvoering van deze beslissing steeds uit te stellen naar een volgende generatie. Dit is dan ook de tweede moeilijkheid waarmee politici zullen worden geconfronteerd wanneer ze het bestaande pensioensysteem volledig willen hervormen tot een kapitalisatiestelsel.

(Van Dun, 1988, p.46) (Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, p.4-5) (Boldrin, 1999, p.306-307) (Deroose, 1988, p.76-77) (Matthijs, 1999, p.373)

Het voorstel om het huidige pensioenstelsel te hervormen in de zin van afschaffing van de wettelijke pensioenen gebaseerd op repartitie en volledige overgang naar kapitalisatie zal omwille van de (morele) weerstand van zowel de huidige gepensioneerden als de huidige actieven én omwille van de zware overgangskosten voor de actieven tijdens de overgangsfase weinig (politieke) steun krijgen bij de bevolking. Opdat de uitbreiding van de tweede pensioenpijler politieke steun zou kunnen genieten, zal deze maatregel gepaard moeten gaan met het behoud van de eerste pijler. Ongetwijfeld zullen dan ook binnen de eerste pijler enkele hervormingen doorgevoerd moeten worden om het systeem betaalbaar te kunnen houden, zoals bijvoorbeeld lagere maximumpensioenen of een hogere pensioenleeftijd.

4.8.3 Empirie Uit vorige hoofdstukken is gebleken dat vele economen het erover eens zijn dat het Belgische pensioensysteem grondig moet worden hervormd. In dit deel wordt aan de hand van resultaten uit een opinie-enquête uitgevoerd in opdracht van Koen Algoed, Erwin Ooghe, Guido Pepermans en Maureen Verhue nagegaan: 1. wat de Vlaamse actieve bevolking zèlf denkt van het huidige pensioensysteem en 2. welke wijzigingen de 700 Vlamingen uit de representatieve steekproef zouden wensen of kunnen aanvaarden.


88

Als men kan aannemen dat er een duidelijk verband bestaat tussen de antwoorden op een enquête en het stemgedrag, dan kunnen de resultaten uit de opiniepeiling een eerste indicatie geven van de politieke haalbaarheid van bepaalde voorgestelde hervormingen. De praktische uitvoering van de enquête staat beschreven in bijlage 3.

1. Het bestaande pensioenstelsel

Tabel 4.4 geeft weer hoe de huidige actieven de levensstandaard van de huidige gepensioneerden evalueren. Globaal genomen blijkt de algemene levensstandaard van de huidige gepensioneerden als normaal of gepast te worden beschouwd. Vooral respondenten uit de hogere inkomensklassen hebben een positieve inschatting van de levensstandaard die het huidig pensioenstelsel de gepensioneerden verschaft 63 .

Tabel 4.4: Evaluatie van de levensstandaard van de huidige gepensioneerden (%) Nettoloon (BEF) Leeftijd 30.00055.000-30.000 80.000+ 18-29 30-44 45+ 55.000 80.000 zeer goed 0.3 0.2 0.7 0.7 goed 13.5 9.7 13.0 16.1 16.3 13.4 11.7 16.4 redelijk 64.7 53.2 65.5 65.8 69.8 66.7 66.8 59.7 slecht 20.3 35.5 20.2 16.1 14.0 18.8 19.5 22.9 zeer slecht 1.2 1.6 1.1 1.3 1.1 1.3 1.0 Vraag: "Wat vindt u op dit moment van de algemene levensstandaard van de gemiddelde gepensioneerde werknemer?" Evaluatie

Totaal

Bron: Schokkaert, 2000, p.59 Op de vraag of de huidige pensioenuitkeringen moet worden verminderd om de lasten van de huidige actieven te verlichten, antwoordt ongeveer acht op tien van de respondenten 'nee' (zie tabel 4.5). Opmerkelijk is dat zelfs bij de jongeren 75 % tegenstander is van een vermindering van de uitkeringen voor de huidige gepensioneerden.

63

Volgens Schokkaert e.a. heeft dit fenomeen wellicht te maken met het feit dat individuen met een hoger inkomen vooral in contact komen met gepensioneerden die meer welvarend zijn. (Schokkaert, 2000, p.58)


89

Tabel 4.5: Lastenverlaging en vermindering van de uitkeringen (%) Nettoloon (BEF) Leeftijd Antwoord Totaal 30.00055.000-30.000 80.000+ 18-29 30-44 45+ 55.000 80.000 ja 20.2 14.5 22.2 17.1 19.0 25.9 21.2 13.3 nee 79.8 85.8 77.8 82.9 81.0 74.1 78.8 86.7 Vraag: "Vindt u dat de huidige pensioenuitkeringen moeten verminderen om de lasten op de huidige actieve bevolking te verlichten?" Bron: Schokkaert, 2000, p.59 Deze resultaten tonen aan dat globaal gezien er niet direct weerstand is tegen het huidige pensioensysteem. De Vlaamse werknemers zullen er dan allicht ook niet direct voorstander van zijn het bestaande wettelijk pensioenstelsel drastisch af te bouwen.

Veel economen zijn echter van mening dat het bestaande wettelijk pensioensysteem om tal van evoluties niet langer (financieel) houdbaar is en wijzen op de noodzaak van hervormingen. Ook bij de Vlaamse actieve bevolking leeft dit besef: meer dan één derde van de respondenten vreest dat het wettelijk pensioensysteem in de toekomst minder vrijgevig zal worden. (tabel 4.6)

Tabel 4.6: De toekomst van het wettelijk pensioensysteem (%) Nettoloon (BEF) -30.000 30.000-55.000 55.000-80.000 80.000+ a 39.0 59.0 41.5 28.2 23.3 b 22.8 16.4 22.2 26.2 25.6 c 38.2 24.6 36.3 45.6 51.2 Vraag: "Welke van de drie volgende uitspraken lijkt u het meest aannemelijk?" a: "De regering zal het wettelijk pensioensysteem voor werknemers aanpassen zodat het meer vrijgevig wordt." b: "De regering zal de vrijgevigheid van het wettelijk pensioensysteem voor werknemers niet aanpassen." c: "De regering zal het wettelijk pensioensysteem voor werknemers aanpassen zodat het minder vrijgevig wordt." Uitspraak

Totaal

Bron: Schokkaert, 2000, p.59


90

Jongeren hebben dus een "nostalgische houding ten aanzien van de problematiek van de financiering van hun pensioen en meer algemeen van de transfers tussen de generaties." (de Callataÿ, 1999, p.52-53) Ze zijn wel ongerust over hun pensioen maar zien de pensioenen van hun ouders of grootouders niet als een privilege op hun kap. Op zich is dit een goede zaak voor sociale cohesie maar dergelijke nostalgie mag niet ten koste gaan van de hervormingen die nodig zijn om te streven naar een juister evenwicht van de transfers tussen de generaties en een verhoging van het algemeen welzijn.

2. Welke hervormingen?

Belangrijke vraag is tot welke hervormingen de Vlaamse werknemers bereid zijn. Tot de bestaande hervormingsvoorstellen64 behoren ondermeer het verhogen van de bijdragen, het verlagen van de uitkeringen en het optrekken van de pensioenleeftijd. Deze parametrische hervormingen situeren zich binnen de eerste pijler of het verplicht wettelijk pensioenstelsel. Vanuit politieke hoek worden de hervormingen echter steeds meer bekeken in het licht van de uitbreiding van de tweede pensioenpijler.

In het extreme geval impliceren dergelijke

systeemhervormingen dat het bestaande wettelijk stelsel wordt vervangen door een volledig privaat systeem waarbij het accent op de individuele verantwoordelijkheid komt te liggen. Hoe wenselijk zijn deze laatstgenoemde hervormingen bij de actieve bevolking?

Bestaat

hiervoor een politieke meerderheid? Moet de huidige eerste pijler met andere woorden worden afgeschaft en vervangen door een privaat systeem gebaseerd op kapitalisatie of wil de bevolking dat de eerste pijler behouden blijft? De volgende tabellen brengt hieromtrent enig uitsluitsel.

Uit tabel 4.7 blijkt dat slechts 15 % van de respondenten vindt dat het bestaand wettelijk systeem mag worden afgeschaft en vervangen door een privaat systeem waarbij ieder verantwoordelijk is voor zijn eigen pensioenuitkering. Voornamelijk de oudere 65 werknemers en diegene met een lager inkomen zijn gekant tegen dit voorstel.

64

Zie ook 3.2.2 Hervormingen Belangrijke opmerking hierbij is dat ouderen een aanzienlijk politiek gewicht hebben. Dit aanzienlijke politieke gewicht weerspiegelt zich zowel in de demografische realiteit, als wordt ook versterkt door het politieke activisme van de ouderen. Ouderen hebben niet enkel meer tijd om hun belangen te behartigen, ze zijn bovendien goed georganiseerd en zijn sterk actief in de politiek en drukkingsgroepen (te oordelen naar de gemiddelde leeftijd van de verkozenen, de partijleden en de vakbondsleden). (de Callataÿ, 1999, p.52) 65


91

Tabel 4.7: Organisatievorm pensioenstelsel (%) Nettoloon (BEF) Leeftijd Totaal 30.00055.000-30.000 80.000+ 18-29 30-44 45+ 55.000 80.000 Beveridge 31.2 29.0 32.4 31.3 20.9 19.3 33.9 38.1 Bismarck 53.8 59.7 52.3 55.3 55.8 61.0 52.3 49.5 Privatisering 15.0 11.3 15.3 13.3 23.3 19.8 13.9 12.4 Vraag: "Als u nadenkt over de organisatie van het verplichte wettelijke pensioenstelsel, welk systeem lijkt u dan het beste?" Beveridge: Een wettelijk stelsel, waarbij iedereen die werkt bijdragen betaalt volgens zijn inkomen en hetzelfde rustpensioen krijgt. Bismarck: Een wettelijk stelsel, waarbij iedereen bijdragen betaalt volgens zijn inkomen en het rustpensioen groter wordt als het arbeidsinkomen groter is. Privatisering: Geen wettelijk stelsel, maar een privaat systeem waarin iedereen zelf beslist of en hoeveel hij spaart voor zijn eigen rustpensioen. Pensioenstelsel

Bron: Schokkaert, 2000, p.61 Bij alle inkomens- en leeftijdsklassen is een grote meerderheid van de respondenten voorstander van de Bismarckiaanse structuur.

Het huidige wettelijke pensioenstelsel in België is in

hoofdzaak van het Bismarck-type. Drastisch hervormingen doorvoeren binnen de bestaande pensioenregeling of een volledige afbouw van het wettelijk stelsel lijken dus politiek weinig haalbare voorstellen te zijn.

Als men het bestaande pensioenstelsel wil behouden, dan zal men het hoe dan ook moeten hervormen om het systeem binnen de huidige vergrijzing betaalbaar te kunnen houden. Er bestaan hiervoor drie mogelijkheden: het verhogen van de bijdragen, verlagen van de uitkeringen of het optrekken van de pensioenleeftijd.

Tabel 4.8 toont aan dat de laatste optie, het verhogen van de pensioenleeftijd, voor alle inkomens- en leeftijdsklassen, de minst populaire optie is. Ook tegenover de tweede optie 66 staan de respondenten (met uitzondering van de hoogste inkomensklasse) eerder afwijzend. Gemiddeld 6 op 10 van de respondenten, dit is een meerderheid, beweert bereid te zijn hogere bijdragen te betalen voor het behoud van het huidige systeem67 .

66

Door de pensioenen te verlagen wordt het wettelijk stelsel geleidelijk afgebouwd. Dergelijke maatregel impliceert een verschuiving in de richting van pensioensparen in een tweede en/of derde pijler. 67 Deze resultaten wijken sterk af van de economische consensus die stelt dat een verhoging van de bijdragen is uitgesloten wegens een te sterk opdrijven van de loonkost en dat een verhoging van de pensioenleeftijd zich opdringt. Over de verlaging van de uitkeringen lopen de meningen uiteen.


92

Tabel 4.8: Welke parametrische hervorming? Parametrische hervorming

Totaal

-30.000

Nettoloon (BEF) 30.000- 55.00055.000 80.000

Leeftijd 80.000+ 18-29 30-44

45+

bijdragen 59.4 65.5 60.8 59.4 37.2 51.9 60.7 64.4 verhogen pensioenen 30.7 20.0 30.0 32.2 46.5 35.9 29.9 27.1 verlagen pensioenleeftijd 9.9 14.5 9.2 8.4 16.3 12.2 9.4 8.5 verhogen Vraag: "In België is er sprake van vergrijzing van de bevolking en er wordt aangenomen dat een aantal aanpassingen aan het wettelijk pensioensysteem noodzakelijk zullen zijn. Deze maatregelen kan je indelen in drie categorieën: (a) Men kan de bijdragen die door de werkenden betaald worden verhogen zodat aan de gepensioneerden dezelfde uitkeringen kunnen gegarandeerd worden; (b)Men kan de bijdragen ongewijzigd laten, maar de pensioenen verlagen; (c) Men kan zowel de bijdragen als de pensioenen constant houden, maar de pensioenleeftijd verhogen. Kan u in dalende volgorde van voorkeur de drie bovenstaande types van maatregelen rangschikken? Wat kiest u als eerste?" Bron: Schokkaert, 2000, p.62

4.8.4 Conclusie en beleidsaanbevelingen Louter redenerend in een public choice-denkkader is de voorkeur van de huidige politici voor een bijkomende premie binnen de tweede pijler in plaats van een hogere premie voor de eerste pijler moeilijk te verantwoorden.

Ook empirisch blijkt onder de werknemers veeleer een voorkeur te bestaan voor hogere pensioenbijdragen (gekoppeld aan hogere pensioenuitkeringen volgens het Bismarck-principe) binnen de eerste pijler dan een overgang naar meer privatisering voor de pensioenregeling.

Zowel theoretisch als empirisch is het vanuit een politiek standpunt dus moeilijk te verklaren waarom de politici sedert kort zo sterk de nadruk willen leggen op de uitbreiding van de tweede pensioenpijler.


93

Wellicht moet de verantwoording voor de toegenomen belangstelling voor de uitbreiding van de tweede pensioenpijler daarom gezocht worden binnen de hogere rendementen (ook in de toekomst?) van een kapitalisatiestelsel ten aanzien van een repartitiestelsel68 en de (foutieve) veronderstelling dat kapitalisatiestelsels, in tegenstelling tot het bestaande repartitiesysteem, ongevoelig zijn voor de huidige demografische ontwikkelingen.

Duidelijk is wel dat de politieke haalbaarheid voor de uitbreiding van de tweede pijler onlosmakelijk gekoppeld is aan het behoud van de eerste pijler. Volledige en onmiddellijke vervanging van het repartitiestelsel door kapitalisatie stuit niet alleen op enorme weerstand van zowel gepensioneerden als actieven; geen enkele generatie zal daarenboven (wanneer voorzien is in een overgangsregeling) bereid zijn voor haar pensioenen tweemaal te betalen. Bovendien blijkt slecht 15 % van de bevolking voorstander te zijn van volledige privatisering in de pensioensector.

68

Zie 4.3 Rendement


94

4.9 Samenvatting en conclusie

Om na te gaan of de uitbreiding van de tweede pensioenpijler bij voorkeur moet gebeuren ter vervanging van de eerste pijler óf als het eerder aangewezen is de tweede pijler uit te breiden nààst en dus mits het behoud van het wettelijk pensioenstelsel, moet rekening worden gehouden met de verschillende aspecten verbonden aan overeenkomstige financieringstechnieken (kapitalisatie versus repartitie ). Verschillende belangen (financiële en sociale) zullen tegenover elkaar moeten afgewogen worden.

Een aantal factoren doen vermoeden dat het bestaande repartitiestelsel best volledig kan worden vervangen door een kapitalisatiesysteem:

- Ten eerste kent het kapitalisatiestelsel in België sinds 1976 een hoger rendement dan het repartitiestelsel. Dit betekent dat een premie binnen de tweede pensioenpijler méér opbrengt en een hogere pensioenuitkering mogelijk maakt dan een premie van dezelfde omvang binnen de eerste pijler.

- Ten tweede blijkt theoretisch dat pensioensparen via fondsvorming een neutrale of positieve invloed uitoefent op het macro-economisch spaargedrag, terwijl bij een pensioenvoorziening gebaseerd op repartitie de globale besparingen (wegens de substitutie met het vrije sparen en het gebrek aan fondsvorming) zullen afnemen. Een toename in macro-economische besparingen zorgt voor een snellere groei van de investeringen en heeft dus een gunstige invloed op de economische groei in een land.

- Ten derde is een repartitiestelsel per definitie volledig afhankelijk van de demografische structuur en evolutie; een verouderende bevolking (= huidige demografische ontwikkeling) zal het aantal bijdragebetalers in verhouding tot het aantal pensioentrekkers doen dalen.

Bij

ongewijzigd beleid zal de verhouding tussen het gemiddeld pensioen en het gemiddeld arbeidsinkomen hierdoor afnemen. Om deze ratio te stabiliseren zal ofwél de bijdragevoet ofwél de pensioenleeftijd (eventueel beide) moeten opgetrokken worden. Voor laatstgenoemde optie blijkt in de praktijk (onder de Vlaamse werknemers) geen politieke meerderheid gevonden te kunnen worden. De eerste optie, een verhoging in bijdragevoet, verzwaart de lasten voor de


95

actieven. Het gevaar bestaat dan ook dat toekomstige generaties werkenden niet langer bereid of in staat zullen zijn de omslagpremie nog langer te betalen.

Bij kapitalisatie bestaat deze

afhankelijkheid niet; iedereen is verantwoordelijk voor zijn eígen pensioen. De betaling na pensionering lijkt hierdoor verzekerd te zijn.

Andere factoren pleiten echter voor het behoud van (een zekere mate van) omslagfinanciering.

- Ten eerste is het niet gegarandeerd dat de hoge beleggingsresultaten waarmee in het verleden kapitalisatie efficiënter is geworden dan repartitie in de toekomst zullen standhouden. Zo is het bijvoorbeeld goed mogelijk dat omwille van de afbouw van de staatsschuld, de financieringsbehoeften van de overheid afnemen, waardoor ook de opbrengst op beleggingen kleiner wordt.

- Ten tweede blijkt het kapitalisatiestelsel toch niet zo ongevoelig te zijn voor de demografische veroudering als theoretisch wordt aangenomen.

Het massaal ontsparen van een steeds

omvangrijker groep gepensioneerden kan ervoor zorgen dat er in het binnenland te veel middelen beschikbaar komen in verhouding tot de vraag. Hierdoor bestaat het gevaar dat de opbrengst van het pensioenvermogen gedrukt wordt. Daarnaast kunnen de massale ontsparingen de nationale besparingen onder druk zetten. Gegeven de beschikbare productiecapaciteit en in combinatie met overbesteding kan de daling in nationale besparingen aanleiding geven tot oplopende inflatie. Deze laatste is ervoor verantwoordelijk dat de koopkracht van de pensioenen wordt uitgehold.

- Ten derde zijn kapitalisatiestelsels sterk gevoelig voor risico’s die bij een repartitiesysteem niet of in mindere mate voorkomen; het inflatierisico, marktrisico en rendementsrisico. Bovendien zijn de aanvullende pensioenen (gebaseerd op kapitalisatie) niet welvaartsvast en treffen de risico’s in verband met lagere premie-inlagen (tengevolge van ziekte, werkloosheid, zwakke economische groei, …) eenzelfde generatie binnen twee levensfazen door zowel lagere lonen als lagere pensioenuitkeringen.

- Ten vierde is er bij de aanvullende pensioenen uit de tweede pijler veel minder sprake van solidariteit en inkomensherverdeling tussen generaties dan het geval is binnen de eerste pijler. Inkomensherverdeling binnen de tweede pijler kan in de praktijk wel degelijk voorkomen. Deze inkomensherverdeling is echter geen expliciete doelstelling van de tweede pensioenpijler. Het al De tweede pensioenpijler

96

dan niet voorkomen ervan zal afhangen van de praktische en reële omstandigheden waarin het pensioenfonds functioneert (voorbeeld onverwacht lager rendement ). inkomensherverdeling kan dus niet worden gegarandeerd.

De aanwezigheid van

Bij de eerste pijler werden

daarentegen heel duidelijk enkele solidariteitsmechanismen ingebouwd, die automatisch het inkomen herverdelen van zowel de jongere naar de oudere generaties als van de hoge naar de lage pensioenen.

- Ten vijfde blijkt uit simulaties dat bij de volledige of gedeeltelijke privatisering van de pensioenen de inkomensongelijkheid toeneemt. Dit zou een terugkeer van de armoede bij de ouderen kunnen betekenen.

- Ten zesde blijkt theoretisch (volgens de public choice opvattingen) zowel aan de kant van de kiezers als nog sterker aan de kant van de politici de voorkeur uit te gaan naar het repartitiestelsel. Ook empirisch blijkt onder de Vlaamse werknemers veeleer een voorkeur te bestaan voor hogere pensioenbijdragen binnen de eerste pijler dan een overgang naar meer privatisering.

Slechts 15 % van de bevolking blijkt voorstander te zijn van een volledige

privatisering in de pensioensector.

- Ten zevende is een volledige privatisering zonder overgangsregeling moreel niet verantwoord. Wanneer echter in een overgangsregel wordt voorzien, betekent dit dat de huidige generatie van actieven tweemaal zal moeten betalen: éénmaal voor zichzelf en éénmaal voor de huidige generatie gepensioneerden. Geen enkele generatie zal hier zomaar toe bereid zijn.

Hoewel louter financiële overwegingen dus per saldo de voorkeur geven aan de uitbreiding van de tweede pensioenpijler ter vervanging van het wettelijk pensioenstelsel, pleiten de meer sociale en politieke aspecten verbonden aan de uitbreiding van de tweede pensioenpijler voor het behoud van een zekere mate van omslagfinanciering in plaats van een volledige privatisering van de pensioenen. De uiteindelijke keuze (vervanging of aanvulling) blijkt dus afhankelijk te zullen zijn van het relatieve belang dat aan de verschillende aspecten (financiële versus sociale) wordt gegeven.

Wanneer in even belangrijke mate zowel rekening wordt gehouden met de economische, financiële als sociale aspecten, blijken de aanvullende pensioenen eerder als complementair in plaats van concurrentieel beschouwd te moeten worden. De tweede pensioenpijler

97

5. Tweede pensioenpijler in cijfers

In dit hoofdstuk wordt in de eerste plaats nagegaan welke het aanbod en de participatie is in de tweede pensioenpijler. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan de karakteristieken van zowel de participanten aan een tweedepijlervoorziening (arbeidsstatuut, leeftijd, sector) als de karakteristieken van de pensioenvoorziening zèlf (groepsverzekering of pensioenfonds, defined benefits- of defined contributions-regelingen, werkgevers- of werknemersbijdragen).

In het tweede deel wordt het relatieve belang van de tweede pijler ten opzichte van de eerste en derde pijler onderzocht.

In het derde deel wordt weergegeven hoe België zich verhoudt ten opzichte van andere (Europese) landen, wat betreft de omvang van en participatie in de tweede pensioenpijler.

In het laatste deel worden de belangrijkste bevindingen kort samengevat.


98

5.1 Participatie in de tweede pensioenpijler

5.1.1 Aanbod tweede pensioenpijler Uit een opinieonderzoek 69 uitgevoerd in opdracht van Guido Pepermans, Erik Schokkaert en Maureen Verhue en peilend naar de participatie van de Vlaamse werknemers in de extralegale pensioenen, blijkt dat ongeveer 36.2 % van de Vlaamse werknemers de mogelijkheid wordt aangeboden om deel te nemen aan een tweede pijler-regeling. (tabel 5.1)

Tabel 5.1: Aanbod van de tweede pijler in functie van het maandelijks nettoloon en de leeftijd van de respondent (%) Nettoloon Leeftijd Totaal (BEF) 18-29 30-44 45+ - 30.000 8.3 15.2 18.8 14.8 30.000-55.000 20.3 27.5 32.3 26.0 55.000-80.000 66.7 57.3 61.3 59.7 80.000 + 100 87.5 87.5 88.4 Vraag: "Krijgt u in uw bedrijf of organisatie de mogelijkheid aangeboden om via een groepsverzekering of een pensioenfonds een aanvullend pensioen op te bouwen?" Bron: Pepermans, 2000, p.83

Het aanbod is echter ongelijk verdeeld over de beschouwde populatie. Zo wordt bijvoorbeeld aan hogere inkomens méér de mogelijkheid gegeven om deel te nemen aan een groepsverzekering of pensioenfonds.

Uit de tabel blijkt dat bij de 45-plussers met een

maandelijks netto-inkomen boven de 80.000 BEF,

87.5 % een groepsverzekering of

pensioenfonds door het bedrijf wordt aangeboden. Bij een netto-inkomen tussen de 55.000 en 80.000 BEF, krijgen amper 6 op 10 van de respondenten uit de enquête de mogelijkheid om deel te nemen aan een aanvullend pensioen binnen de tweede pijler.

69

De praktische uitvoering van deze enquête en de samenstelling van de steekproef staan beschreven in bijlage 3.


99

Als verklaring voor dit onderscheid in functie van het inkomen, verwijzen Pepermans e.a. naar de tweede pijler-voorziening als onderdeel van het beloningssysteem. Wegens de stijgende marginale belastingvoet zijn de fiscale voordelen voor de werknemer in vergelijking met een traditionele loonsverhoging groter naarmate men in een hogere inkomensklasse terechtkomt. Omdat ook voor de werkgever de loonkost afneemt, wordt een tweede pijler-voorziening voor beide partijen een interessante optie. (Pepermans, 2000, p.83)

Op het eerste zich blijkt het aanbod ook ongelijk verdeeld te zijn in functie van de leeftijd. Hoe hoger de leeftijdsklasse waartoe men behoort, hoe meer kans men blijkt te hebben een twee pijler-regeling te worden aangeboden. minder uitgesproken.

Bínnen een inkomensklasse is die trend echter veel

In de hogere inkomensklasse (80.000+), blijkt de evolutie van de

participatie in de tweede pijler zelfs invers te zijn gerelateerd aan de leeftijd.

5.1.2 Participatie in de tweede pensioenpijler In de volgende tabel wordt weergegeven hoeveel procent van de respondenten effectief participeren in de tweede pijler. In totaal blijkt dat 34.4 % van de Vlaamse werknemers uit de enquête deelneemt aan een aanvullende pensioen-voorziening aangeboden door het bedrijf.

Tabel 5.2: Participatie in de tweede pijler in functie van het maandelijks nettoloon en de leeftijd van de respondent (%) Nettoloon Leeftijd Totaal (BEF) 18-29 30-44 45+ - 30.000 8.3 6.1 12.5 8.2 30.000-55.000 17.6 26.9 30.3 24.4 55.000-80.000 66.7 57.3 58.1 58.4 80.000 + 100 87.5 87.5 88.4 Totaal 21.7 35.3 44.3 34.4 Vraag: "Neemt u in uw bedrijf of organisatie deel aan een groepsverzekering of een pensioenfonds?" Bron: Pepermans, 2000, p.84


100

Wanneer de twee voorgaande tabellen (tabel 5.1 en tabel 5.2) met elkaar worden vergeleken, blijkt dat het beeld van de participatie nauw aansluit bij het beeld van het aanbod. Zo is de participatie, evenals het aanbod, positief gerelateerd aan de hoogte van het netto-inkomen.

Door de twee tabellen te combineren, kan ook worden nagegaan hoe de werknemers reageren op de aangeboden mogelijkheid om in de tweede pijler te participeren. Slechts een klein aantal van de werknemers die de mogelijkheid krijgt aangeboden om in de tweede pijler te participeren, weigert dit. Volgens Guido Pepermans, Erik Schokkaert en Maureen Verhue kan de verklaring voor dit fenomeen gevonden worden binnen de wetgeving rond de tweede pijlervoorzieningen. Wanneer een groepsverzekering of pensioenfonds wordt geïntroduceerd in een bedrijf, hebben de reeds in dienst zijnde werknemers de keuze om toe te treden of niet. Nieuwe werknemers zijn echter tot toetreden verplicht.

Hoe langer geleden dus de introductie van de extralegale

pensioenen in een bedrijf, hoe kleiner de groep die een aanvullende pensioenvoorziening wèl wordt aangeboden maar weigert hierin te participeren. (Pepermans, 2000, p.84)

5.1.3 Karakteristieken deelnemers tweede pensioenpijler 1. Arbeidsstatuut

In tabel 5.3 wordt de participatie in de tweede pijler bekeken in functie van het arbeidsstatuut (arbeider of bediende). Meteen valt op dat de participatie bij de arbeiders heel wat lager ligt dan bij de bedienden en dít onafhankelijk van de inkomensklasse waartoe de respondent behoort, met uitzondering van de inkomensklasse 80.000 +.


101

Tabel 5.3: Participatie in de tweede pijler in functie van de professionele groep en het maandelijks nettoloon van de respondent. (%) Nettoloon Arbeidsstatuut Totaal (BEF) Arbeider Bediende - 30.000 6.5 10.0 8.2 30.000-55.000 11.1 39.3 24.6 55.000-80.000 35.0 66.7 58.1 80.000 + 100 87.5 88.4 Totaal 14.7 49.7 34.4 Vraag: "Neemt u in uw bedrijf of organisatie deel aan een groepsverzekering of een pensioenfonds?" Bron: Pepermans, 2000, p.85

Dat het aanvullend pensioen voornamelijk wordt toegekend aan bedienden en kaderleden en veel minder aan arbeiders, blijkt ook uit tabel 5.4.

Tabel 5.4: Dekkingsgraad van de aanvullende pensioenen in functie van het arbeidsstatuut (1996)

Groepsverzekering Pensioenfonds

Totaal

Arbeiders (absoluut)

Bedienden (absoluut)

676.949 219.337

48.255 53.160

628.694 166.177

Arbeiders (als % van totaal) 7.1 % 24.2 %

Bedienden (als % van totaal) 92.9 % 75.8 %

Bron: Eigen berekeningen gebaseerd op Braam, 1998, p.11

Terwijl de verhouding arbeiders/bedienden in de Belgische privé-sector 52 % tegenover 48 % (cijfers voor 1997) bedraagt, blijkt deze verhouding voor wat betreft het aantal deelnemers aan pensioenfondsen 24 % tegenover 76 % te zijn.

Voor het aantal aangeslotenen bij een

groepsverzekering vindt men 7 % arbeiders tegenover 93 % kaders en bedienden. Anders gesteld: van de loontrekkende arbeiders zijn er slechts 5 % aangesloten bij een pensioenfonds en amper 4 % bij een groepsverzekering. Bij de groep van de bedienden en kaderleden neemt 16 % deel aan een pensioenfonds en 59 % aan een groepsverzekering. (Pacolet, 1996, p.46) (Uitbreiding tweede pijler wordt volgend dossier. Zilverfonds…, 2000)


102

Als verklaring voor de hogere participatie van bedienden en de relatief lagere dekkingsgraad bij arbeiders kunnen volgende argumenten worden aangehaald: - In de groep van bedienden (voornamelijk in de hogere inkomensklassen) zitten ook het lager, midden en hoger kaderpersoneel.

Het is heel waarschijnlijk dat deze groepen door hun

werkgever relatief méér bedacht worden met aanvullende pensioenvoorzieningen. - Arbeiders hebben een ander voorkeur met betrekking tot het ontvangen van koopkracht. Hun voorkeur gaat uit naar onmiddellijke in plaats van uitgestelde koopkracht, dus naar loon in plaats van pensioen. - Bij arbeiders ligt het gemiddeld loon, en dus ook de belastingen daarop, lager dan bij bedienden en kaderleden. De fiscale prikkels voor alternatieve verloning spelen bij eerstgenoemde groep daarom minder sterk. - Het loonverschil tussen arbeiders en bedienden/kaderleden heeft als gevolg dat de inkomensdaling bij pensionering minder uitgesproken is voor arbeiders.

Arbeiders voelen dan

ook minder de behoefte om dit verschil op te vullen via een aanvullend pensioen. (Pepermans, 2000, p.85-86) (Bauwelinckx, 1998, p.22) (Pacolet, 1998, p.46)

2. Aard van de onderneming

Naast deze ongelijke spreiding onder de verschillende categorieën van werknemers, is er ook een ongelijke

spreiding

pensioenverzekeringen

naargelang zijn

de

aard

voornamelijk

van

gesitueerd

de bij

onderneming. de

grote

en

Aanvullende multinationale

ondernemingen. Tweede pijler-pensioenen komen veel minder voor bij kleine en middelgrote ondernemingen (KMO-sector). (Braam, 1998, p.11)

5.1.4 Karakteristieken tweede pijler-voorziening 1. Pensioenfonds of groepsverzekering

a. In 1996 waren er 212 toegelaten pensioenfondsen en 84 verzekeringsondernemingen, die erkend zijn om groepsverzekeringen aan te bieden. (Bauwelinckx, 1998, p.21) (<www.cdv-oca.be>)


103

b. Eind 1998 werd de waarde van de onderliggende activa van de aanvullende pensioenplannen in België geschat op 30.6 miljard Euro (1.235 miljard BEF). 32 % van de totale fondsvorming in de tweede pijler (dit is zo'n 9.8 miljard Euro of 400 miljard BEF) werd vertegenwoordigd door pensioenfondsen. (<www.bvpf-abfp.be>)

c. Tabel 5.5 geeft enkele cijfers in verband met het aantal deelnemers of rechthebbenden op een aanvullend pensioen. De cijfers zijn geldig voor 1995.

Tabel 5.5: Aantal deelnemers aan aanvullende pensioenen (1995) Aantal deelnemers

Pensioenfondsen

Actieven

213.940

Rentetrekkers

72.934

Groepsverzekering 657.219 (spaargedeelte) 681.525 (bij overlijden) 83.108

Bron: Bauwelinckx, 1998, p.21

Om het totaal aantal aansluitingen bij pensioenfondsen en groepsverzekeringen te kennen, mag men de weergegeven getallen niet zo maar bij elkaar optellen: - Beide cijferreeksen omvatten ook werknemers die slechts een gedeeltelijke loopbaan hebben bij één werkgever, maar ook elders aangesloten zijn bij een tweede pijler-regeling via een ander bedrijf. - Bij meerdere pensioenfondsen is de verzekering tegen overlijden voor eenzelfde werknemer ondergebracht bij een groepsverzekeraar. - Een aanvullend pensioen kan gefinancierd worden door de toelage van de werkgever in een pensioenfonds te storten en de bijdrage van de werknemer in een groepsverzekering ('gemengde contracten' 70 ). (Pacolet, 2000, p.45) (<www.cdv-oca.be>) (Braam, 1998, p.20-21)

Wanneer men dus de getallen uit tabel 5.5 zomaar bij elkaar zou optellen, bestaat het gevaar voor dubbeltellingen. Het is bijgevolg zeer moeilijk om het aandeel van de tweede pijler in de loontrekkende beroepsbevolking met zekerheid vast te stellen.

70

Zie onder 2.3 Werkgevers- versus werknemersbijdragen


104

Algemeen wordt echter aangenomen dat iets meer dan 800.000 werknemers bij een bedrijfsvoorziening voor aanvullende pensioenen (tweede pijler) zijn aangesloten. Hiervan zou ¼ aangesloten zijn bij een pensioenfonds, en ¾ bij een groepsverzekering. Dit betekent ook dat ongeveer één op drie van de werknemers uit de privé-sector deelneemt aan een aanvullende pensioenregeling. (Pacolet, 2000, p.43-45, p.112) (Braam, 1998, p.11)

d. Wanneer aan de respondenten, die een tweede pijlervoorziening aangeboden krijgen en daar ook effectief aan deelnemen, de vraag wordt gesteld of ze binnen hun bedrijf of organisatie deelnemen aan een groepsverzekering of pensioenfonds, antwoord 81.8 % onder hen 'groepsverzekering', de overige 18.2 % 'pensioenfonds'. (Zie tabel 5.6) Tabel 5.6: Groepsverzekering of pensioenfonds (%) Groepsverzekering

Pensioenfonds

Aangeboden en participeren 81.8 18.2 Vraag: "Neemt u in uw bedrijf of organisatie deel aan een groepsverzekering of een pensioenfonds?" Bron: Pepermans, 2000, p.85 Voor de grote populariteit van de groepsverzekering geven Guido Pepermans, Erik Schokkaert en Maureen Verhue volgende verklaring: - Een groepsverzekering is onderhevig aan een voordeligere eindbelasting. - Het opstarten van een pensioenfonds gaat gepaard met relatief grote vaste kosten. - Pensioenfondsen zijn onderhevig aan tal van wettelijke beperkingen. (Pepermans, 2000, p.84)

e. In 1998 bedroegen de totale bijdragen voor de tweede pijler (zowel de pensioenfondsen als groepsverzekeringen) 3.5 miljard Euro (140 miljard BEF). Ongeveer 21 % of 0.74 miljard Euro (30 miljard BEF) van het totale jaarlijkse bedrag ter financiering van de aanvullende pensioenen in België waren bijdragen aan de pensioenfondsen. (<www.bfpf-abfp.be>)


105

2. Defined benefits of defined contributions

Volgens een enquête van de BVPF (Belgische Vereniging van Pensioenfondsen) is 70 % van de Belgische bedrijfspensioenfondsen van het type defined benefits71 (DB) en 20 % van het type defined contributions (DC).

Pensioenen van dit laatste type (DC) winnen de laatste jaren sterk aan populariteit.

De

belangrijkste factoren aan de basis van deze evolutie zijn ondermeer de administratieve eenvoud van DC-regelingen voor de bedrijven, de hoge beursopbrengsten van de afgelopen jaren, de te voorziene implicaties op de resultatenrekening, de onzekerheid over het wettelijk pensioen, de hogere levensverwachting, de toenemende complexiteit inzake wetgeving, de eis naar meer flexibiliteit (bijvoorbeeld arbeidsmobiliteit) en bepaalde overwegingen van kostencontrole op het niveau van het bedrijf.

De overige 10 % van de pensioenplannen zijn de zogenaamde cash balance-plannen die vooral in de Verenigde Staten veel succes kennen. Dergelijke plannen combineren de voordelen van beide financieringsmodellen (DB en DC) via een gemengd model.

(<www.bvpf-abfp.be>) (Sectorale pensioenplannen democratiseren tweede pijler, 2000)

3. Werkgeverstoelagen of werknemersbijdragen

De bijdragen van het aanvullend pensioenplan worden in 44 % van de gevallen geleverd door de werkgever en in slechts 3 % van de gevallen enkel door de werknemer. In het merendeel van de gevallen (53 %) worden de bijdragen zowel door de werkgever als de werknemer gefinancierd. (cijfers voor 1997) (<www.bvpf-abfp.be>)

71

Het type-plan is een 'step-rate'plan gebaseerd op volgende formule: (20% .S1 + 70%.S2) . (N/40). Hierbij staat S1 symbool voor het salaris tot aan het plafond en S2 het gedeelte van het salaris daarboven. Het salaris bedraagt 13 tot 13.85 maal het maandsalaris. De pensioenleeftijd bedraagt 65 jaar. De betaling van dit aanvullend pensioen gebeurt steeds meer in de vorm van een kapitaal in plaats van rente. (www.bvpf-abfp.be)


106

4. Sectoren

a. De bedrijfssector die het meest investeert in aanvullende pensioenen is totnogtoe die van electriciteit en gas. De pensioenbijdragen vertegenwoordigen er 11.6 % van de loonmassa. Voor banken en verzekeringen ligt dit percentage op 5.7 %. Bij horeca en wegtransport bedragen de pensioenbijdragen slechts 0.5 % van de loonmassa. (Rasking, 2001b)

b. In tegenstelling tot de werknemers uit de privé-sector, blijft de collectieve aansluiting van zelfstandigen bij een pensioenkas beperkt tot een aantal vrije beroepen. Bij de overheid is deelname aan aanvullende pensioenregelingen nog minder ontwikkeld. (Pacolet, 2000, p.48)


107

5.2 Relatieve belang tweede pensioenpijler

5.2.1 Uitkeringen In 1996 werd 2.38 miljard Euro (96 miljard BEF) aan aanvullende pensioenen uitgegeven. De uitkeringen door de Rijksdienst voor Pensioenen bedroegen toen ongeveer 10.91 miljard Euro (440 miljard BEF). Dat betekent dat de uitkeringen verstrekt voor de aanvullende pensioenen slechts één vijfde bedragen van de uitkeringen voor de wettelijke pensioenen (de eerste pijler). (Pacolet, 2000, p.53)

5.2.2 Bijdragen In tabel 5.7 wordt het Belgisch driepijlersysteem geanalyseerd op basis van haar bijdragen (cijfers zijn geldig voor 1998).

Tabel 5.7: Het Belgisch driepijlerstelsel: bijdragen in miljard BEF en Euro (1998)

1e pijler Private sector Openbare sector Zelfstandigen Totaal 2e pijler Pensioenfondsen Groepsverzekeringen Totaal e 3 pijler Levensverzekeringen Pensioensparen Totaal

Miljard BEF

Bijdragen Miljard Euro

%

476.0 217.9 70.2 764.0

11.799 5.401 1.739 18.939

62.3 28.5 9.2 100.0

29.7 110.1 139.8

0.737 2.730 3.466

21.2 78.8 100.0

161.0 14.7 175.7

3.991 0.363 4.354

91.7 8.3 100.0

Bron: <www.bvpf-abfp.be>


108

De totale bijdragen voor de pensioenen in België bedroegen in 1998 26.8 miljard Euro (1079.5 miljard BEF). Ongeveer 13 % hiervan, of zo'n 3.466 miljard Euro (139,8 miljard BEF) waren bijdragen voor de tweede pijler, tegenover 70.8 % bijdragen voor de eerste pijler en 16.3 % bijdragen voor de derde pijler. Binnen de tweede pijler is het grootste deel van de bijdragen (78.8 %) bestemd voor de groepsverzekeringen.

21.2 % van de bijdragen uit de tweede pijler financieren de

pensioenfondsen.

5.2.3 Bijdragen en uitkeringen als % van het BBP In tabel 5.8 worden de drie pensioenpijlers geanalyseerd op basis van twee parameters: de bijdragen en de uitkeringen, beide uitgedrukt als percentage van het bruto binnenlands product.

Tabel 5.8: Premies en uitkeringen in het Belgisch driepijlerstelsel (% van het BBP)

Premies Eerste pijler Tweede pijler Derde pijler Totaal Uitkeringen Wettelijk pensioen waarvan privé exclusief brugpensioen waarvan overheid Tweede pijler Derde pijler Totaal

1980

1994

5.2 0.7 0.7 6.6

5.7 1.2 1.2 8.1

-------------

8.9 6.4 2.5 1.05 0.5 10.45

Bron: NBB

Pacolet, 2000, p.134

In 1994 bedroegen de premies voor de tweede pijler 1.2 % van het BBP. Dit is een evenveel als de premie-ontvangsten voor de derde pijler.

De premies van het wettelijk Belgisch

pensioenstelsel (eerste pijler) lagen bijna vijf maal hoger (5.7 % van het BBP).


109

Wat de uitgaven betreft, blijkt dat deze voor de tweede en derde pijler72 lager zijn dan hun respectievelijke bijdragen. Het verschil tussen de premies en uitkeringen geeft de netto-aangroei van de pijlers weer. Voor de tweede pijler bedraagt deze 0.15 % van het BBP, voor de derde pijler 0.70 % van het BBP. Dit betekent dat het systeem van aanvullende pensioenen aan het groeien is. Bij het wettelijk stelsel liggen de totale uitgaven hoger dan de premies. Dit komt ondermeer omdat de totale uitgaven binnen de eerste pijler dienen aangevuld te worden met de overheidspensioenen, die gefinancierd worden uit de algemene middelen. (Pacolet, 2000, p.133-135)

Dat de tweede en derde pijler continu aan belang hebben gewonnen, kan volgens Ria Bouten en Jozef Pacolet verklaard worden aan de hand van twee belangrijke fenomenen. - Ten eerste speelt de onzekerheid over de toekomstige hoogte van het pensioen een belangrijke factor. - Ten tweede heeft de verhoging van het levensniveau aanleiding gegeven tot een grotere verscheidenheid in de noden inzake pensioenen. Een vrij gestandaardiseerd systeem biedt in dit opzicht geen volledige voldoening. (Pacolet, 2000, p.135)

Ook volgens Herman Deleeck zit de tweede pijler duidelijk in de lift omwille van de volgende redenen: - De tweede pijler ligt meer in de smaak van het privé-leven; - De tweede pijler sluit aan bij de bloeiende beurs sedert de jaren '80; - De tweede pijler sluit aan bij de dominantie van de vrije markt sedert de jaren '80 (gesterkt door de Europese éénmaking); - De tweede pijler herstelt de vroegere loonhiërarchie; - De tweede pijler versterkt de grotere inkomensongelijkheid.

Deze laatste lijkt door vele

gepensioneerden gewenst (en vanuit hun individueel standpunt gezien rechtmatig) te zijn. (Deleeck, 2000, p.18)

Toch zijn de aanvullende pensioenen gebaseerd op kapitalisatie in België nog steeds onderontwikkeld. Volgens de KBC zijn slechts 4 procent van de pensioenuitgaven in België gefinancierd door kapitalisatie. (KBC pleit grotere aanwending van kapitalisatie, 2000) 72

10 % van de gepensioneerden ontvangt al een aanvullend pensioen. (Uitbreiding tweede pijler wordt volgend dossier, 2000)


110

5.3 Internationale vergelijking

Van de drie pensioenpijlers die België rijk is, is de tweede pensioenpijler het minst ontwikkeld. België hinkt met haar tweede pensioenpijler dan ook stevig achter op de haar omringende landen.

5.3.1 Dekkingsgraad In België heeft slechts één derde van de werknemers in de privé-sector toegang tot een aanvullende pensioenregeling. Dit is lager dan het EU-gemiddelde. (Zie tabel 5.9) In haar buurlanden, wordt het aanvullend pensioen veel meer toegekend.

In Nederland

bijvoorbeeld geniet ruim 6 op 10 van de werknemers van een extralegaal pensioen. Frankrijk kent een nog hogere dekkingsgraad, namelijk 74.5 %. Aan kop in Europa staat Groot-Brittannië met een dekkingsgraad van 79.4 %.

Tabel 5.9: Dekkingsgraad aanvullend pensioen in verschillende lidstaten van de Europese Unie Groot-Brittannië Frankrijk Nederland West-Duitsland België Italië EU-gemiddelde

79.4 % 74.5 % 62.8 % 46.7 % 33.0 % 6.3 % 34.3 %

Bron: Braam, 1998, p.12

Volgens professoren Ria Bouten en Jozef Pacolet is het op korte termijn weinig waarschijnlijk dat de dekkingsgraad van de facultatief georganiseerde aanvullende pensioenen op bedrijfsniveau, in België, maar ook in de rest van Europa, aanzienlijk zal toenemen. Als reden hiervoor hiervoor stellen ze dat de werkloosheidsgraad nog steeds zeer hoog ligt en dat de bijkomende jobs voornamelijk worden gecreëerd in sectoren waar de tweede pijler nog niet sterk is ingeburgerd. Bovendien, zo vinden ze, is het vrij onwaarschijnlijk dat de overheden in de


111

nabije toekomst in staat zullen zijn de fiscale voordelen, die nodig zijn om de tweede pijler verder uit te breiden, te verhogen. (Pacolet, 2000, p.112)

5.3.2 Activabezit De achterstand van België ten opzichte van de haar omringende landen, voor wat betreft haar tweede pijler-voorziening, uit zich voornamelijk in de relatief beperkte omvang van de Belgische bedrijfspensioenfondsen. Eind 1999 hadden de Belgische pensioenfondsen voor 500 miljard BEF activa in hun bezit, terwijl bijvoorbeeld de Nederlandse bedrijfspensioenen toen zo'n 966 miljard gulden, dit is 17.900 miljard BEF, in hun portefeuille hadden. (Pensioenfondsenvereniging zoekt nieuw concept, 2000)

(Sectorale pensioenplannen

democratiseren tweede pijler, 2000)

Tabel 5.10 geeft voor de belangrijkste Europese landen (evenals de Verenigde Staten, Japan en Canada) de voorraad aandelen van pensioenvoorzieningen in handen van de private sector weer. De waarde van deze voorraden staat zowel in absolute (miljard USD) als relatieve (aandeel in het bruto binnenlands product) termen uitgedrukt.

In België maken de aandelen die worden aangehouden ter financiering van de tweede pijlerpensioenen slechts 4 % van het BBP uit. Dit cijfer ligt een heel eind onder het Europese gemiddelde (21 % van het BBP ). Op de eerste en tweede plaats voor Europa staan Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Beide landen houden een substantiële voorraad aandelen aan voor hun aanvullende pensioenen: respectievelijk 89 en 76 % van hun BBP.


112

Tabel 5.10: Private financiering van pensioenen in de Europese Unie: voorraad aandelen (eind 1996)

België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk Zweden Europese Unie Verenigde Staten Japan Canada

USD (miljard) % van het BBP 11 4 38 22 137 6 18 14 69 5 4 3 32 43 32 3 0 0 349 89 3 1 10 11 22 4 966 76 38 33 1730 21 4763 62 943 22 213 45

Bron: Miles, 1999, p.256

Léon Brasseur, directeur van de Belgische Vereniging van Pensioenfondsen (BVPF), geeft twee verklaringen voor de onderontwikkeling van de Belgische tweede pensioenpijler. - Ten eerste is er de zeer stevige uitbouw en genereusheid van de eerste pijler in België. Hierdoor vonden de verschillende regeringen in het verleden het allicht niet nodig om ook een stevige twééde pijler uit te bouwen. - Ten tweede speelt ook de loonnorm. Die stelt dat de Belgische lonen niet méér mogen stijgen dan de lonen in de buurlanden. Bedrijven krijgen hierdoor weinig bewegingsruimte voor de uitbouw van een extralegaal pensioenstelsel. Aanvullende pensioenen impliceren immers extra salariële kosten voor de werkgever. loonnorm73 .

Die extra kosten zaten tot nog toe begrepen in de

Een bedrijf dat aanvullende pensioenen aanbiedt voor haar werknemers heeft

bijgevolg een krappere marge voor loonsverhogingen vergeleken met bedrijven die dit niet doen. (Sectorale pensioenplannen democratiseren tweede pijler, 2000)

73

Met het recente wetsontwerp betreffende de aanvullende pensioenen in België is het de bedoeling om de aanvullende pensioenen in de tweede pijler aan te moedigen, ondermeer door ze buiten de loonnorm toe te laten. (<www.cdv-oca.be>) ()


113

5.4 Samenvatting

In dit hoofdstuk werd aangetoond dat ongeveer één op drie van de werknemers uit de privésector geniet van een tweede pijler-voorziening. De participatie bij arbeiders ligt beduidend lager dan bij bedienden en kaderleden. De meeste werknemers die deelnemen aan een aanvullende pensioen-regeling, zijn aangesloten bij een groepsverzekering. Ondanks het feit dat de meeste (70 %) bedrijfspensioenfondsen in België van het type defined benefits zijn, wint het type defined contributions hoe langer hoe meer aan populariteit. Bedrijfspensioenen die enkel door de werknemer worden gefinancierd zijn eerder uitzonderlijk (slechts 3 %). In tegenstelling tot de werknemers uit de privé-sector blijft de collectieve aansluiting van zelfstandigen en overheidspersoneel vrij beperkt.

De uitkeringen voor het aanvullend pensioen bedroegen in 1996 slechts één vijfde van de uitkeringen voor het wettelijk pensioen. Van de totale bijdragen voor pensioenen was ongeveer 13 % bestemd voor de tweede pijler, tegenover 70.8 % voor de eerste pijler en 16.3 % voor de derde pijler. Bij het vergelijken van de uitkeringen met de bijdragen, blijkt dat de tweede pijler in België aan het groeien is. Van de drie pensioenpijlers die België rijk is, blijkt de tweede pensioenpijler niettemin nog steeds het minst ontwikkeld te zijn.

Ook internationaal gezien hinkt België met haar tweede pensioenpijler stevig achterop, zowel inzake dekkingsgraad als activabezit van de pensioenfondsen.


114

Samenvatting en conclusie

Individuen hebben geen zekerheid over de resterende levensduur na hun pensionering. Bijgevolg kunnen zij onmogelijk de omvang van hun benodigde besparingen inschatten. Omdat de meeste individuen risicomijder zijn, zullen ze zich tegen dit onzekerheidsrisico willen indekken door het afsluiten van een pensioenverzekering. Dergelijke verzekering kan zowel door de markt als door de overheid worden georganiseerd. Beide organisatievormen hebben hun specifieke voordelen maar zijn ook beide het onderwerp van enkele belangrijke tekortkomingen; 'marktfalen' en 'overheidsfalen'.

Daarom is het aangeraden beide organisatievormen te

combineren waarbij zoveel mogelijk de voordelen worden overgenomen en de tekortkomingen gecorrigeerd.

De pensioenregeling in België is uitgegroeid tot een systeem van drie, elkaar aanvullende pijlers; het driepijlerstelsel. Via deze structuur vinden we binnen de Belgische pensioenverzekering zowel elementen terug van sociale verzekering via de overheid (eerste pensioenpijler) als private verzekering via de markt (tweede en derde pensioenpijler). De eerste pijler is het wettelijk pensioen en berust op repartitie. De tweede pijler omvat de collectief aanvullende pensioenen die worden georganiseerd op het niveau van een onderneming of bedrijfstak. De derde pijler is deze van het individueel aanvullend pensioensparen. De tweede en derde pijler zijn gebaseerd op kapitalisatie of fondsvorming.

De extralegale pensioenen uit de tweede pijler zijn gekoppeld aan een beroepsactiviteit; het initiatief voor de opbouw van de aanvullende pensioenrechten gaat uit van de onderneming of werkgever. Om aan zijn werknemers een extralegaal pensioen toe te kennen, kan de werkgever zich richten tot een groepsverzekering of kan hij zelf een pensioenfonds oprichten. Groepsverzekeringen zijn onderworpen aan een resultaatsverbintenis terwijl pensioenfondsen enkel een middelenverbintenis aangaan. Het totaal aantal aansluitingen bij pensioenfondsen en groepsverzekeringen is moeilijk met zekerheid vast te stellen. Algemeen wordt aangenomen dat iets meer dan 800.000 werknemers deelnemen aan een bedrijfsvoorziening voor aanvullende pensioenen.

Hiervan zou ¼ aangesloten zijn bij een pensioenfonds en ¾ bij een

groepsverzekering.


115

Pensioenplannen kunnen worden gefinancierd door toelagen van de werkgever, bijdragen van de werknemer of door een combinatie van toelagen en bijdragen. In 1997 werd 44 % van de pensioenplannen gefinancierd met werkgeverstoelagen en slechts 3 % door werknemersbijdragen. De meeste pensioenplannen (53 %) werden gefinancierd door een combinatie van beide.

Pensioenplannen worden onderverdeeld in vaste bijdrage-plannen ('defined contributions') en te bereiken doel-plannen ('defined benefits').

Bij dit eerste type liggen de bijdragen (die de

werkgevers en/of werknemers jaarlijks in het pensioenfonds moeten storten) vàst maar zijn de uitkomsten onzeker. Bij het tweede type regeling zijn de uitkomsten vastgelegd en moet de premie telkens opnieuw worden berekend. Van de Belgische bedrijfspensioenfondsen heeft 20 % pensioenplannen van het vaste bijdrage-type, 70 % kiest voor te bereiken doel-plannen en 10 % combineert de voordelen van beide financieringsmodellen via gemengde plannen (dit zijn de zogenaamde 'cash balance'-plannen).

Van de drie pensioenpijlers die België rijk is, blijkt de tweede pensioenpijler de minst ontwikkelde te zijn. De uitkeringen voor het aanvullend pensioen bedroegen in 1996 slechts één vijfde van de uitkeringen voor het wettelijk pensioen. Van de totale bijdragen voor pensioenen was 13 % bestemd voor de tweede pijler tegenover 70.8 % voor de eerste pijler. Bovendien heeft in België slechts één derde van de werknemers in de privé-sector toegang tot een aanvullende pensioenregeling, terwijl in Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië ruim 60 tot 80 % van de werknemers van een extralegaal pensioen geniet.

Vooral de participatie van de

arbeiders ligt in België beduidend laag.

Nochtans neemt de belangstelling voor de tweede pensioenpijler toe.

Als reden voor deze

toenemende belangstelling kan in de eerste plaats worden verwezen naar de verscheidene voordelen die aanvullende pensioenen kunnen bieden zowel voor de ondernemingen (voorbeeld: aanvullende pensioenen zijn aantrekkelijker dan een gewone loonsverhoging en worden steeds meer geïntegreerd in het loonpakket van de werknemers), kapitaalmarkten (voorbeeld: veel landen trachten door de uitbouw van hun tweede pensioenpijler hun kapitaalmarkten op te krikken) als de economische groei (voorbeeld: aanvullende pensioenen kunnen zorgen voor extra-besparingen, deze stimuleren de investeringen, de extra investeringen stuwen het bruto binnenlands product omhoog) in een land.


116

De belangrijkste reden voor de toegenomen belangstelling voor de aanvullende pensioenen houdt echter verband met de huidige pensioenproblematiek. - In de eerste plaats kunnen aanvullende pensioenen tegemoetkomen aan het financieringsprobleem binnen de eerste pijler. Door een aantal evoluties zijn de uitgaven voor de wettelijke pensioenen fors opgelopen terwijl het aantal bijdragebetalers in verhouding tot het aantal uitkeringsgerechtigden steeds afneemt; toegenomen levensverwachting, denataliteit, rijping van de pensioenen, kortere duurtijd van inschakeling in het arbeidsproces, toegenomen aandeel ambtenaren in de totale groep van gepensioneerden, …

Door deze evoluties dreigen de

wettelijke pensioenen in de toekomst onbetaalbaar te worden. Daarom werden in het verleden enkele hervormingen doorgevoerd die erop gericht zijn de uitkeringen te verlagen en de bijdragen te verhogen ('parametrische' hervormingen). Er wordt echter gevreesd dat op langere termijn dergelijke hervormingen alléén onvoldoende zullen blijken. Een geleidelijke aanvulling van de klassieke repartitiesystemen met kapitalisatiestelsel lijkt daarom noodzakelijk. - Ook al slagen parametrische hervormingen alléén erin het wettelijk pensioenstelsel betaalbaar te houden, dan nog is er een belangrijke rol weggelegd voor de tweede pensioenpijler: er toe bijdragen dat individuen bij pensionering niet te sterk aan levensstandaard moeten inboeten. Parametrische hervormingen impliceren immers ook dat de pensioenbreuk vergroot (dit betekent dat de verhouding tussen het pensioenbedrag en het laatst verdiende loon afneemt). Aanvullende pensioenen kunnen deze kloof tussen het wettelijk pensioen en laatst verdiende loon helpen dichten.

De uitbreiding van de tweede pensioenpijler heeft dus heel duidelijk enkele belangrijke voordelen en kan zeker een positieve bijdrage leveren binnen de huidige pensioenproblematiek. Hierbij kan men zich de vraag stellen in hoeverre de aanvullende pensioenen daarmee als alternatief kunnen worden gezien voor de wettelijke pensioenen. Of anders geformuleerd: Moet de uitbreiding van de tweede pensioenpijler gericht zijn op het volledig vervangen van de eerste pensioenpijler of is het eerder aangeraden de tweede pensioenpijler uit te breiden nààst en dus mits het behoud van het wettelijk pensioenstelsel?

Om op deze vraag te kunnen antwoorden, is het noodzakelijk het kapitalisatiestelsel (financieringstechniek

tweede

pijler)

te

vergelijken

met

een

repartitiesysteem

(financieringsmethode eerste pijler) op basis van meerdere criteria (niet enkel financiële maar ook sociale) die binnen dit onderzoekskader van belang kunnen zijn: het rendement, risico,


117

invloed op het macro-economisch spaargedrag, de verhouding verzekering-solidariteit, effect op de inkomensverdeling onder de ouderen en de politieke haalbaarheid.

Belangrijk hiervoor te weten is dat tussen de twee financieringswijzen enkele belangrijke verschilpunten bestaan; - Bij kapitalisatie spaart ieder individu voor zijn eigen pensioenuitkering terwijl bij repartitie de bijdragen geleverd door de actieven onmiddellijk worden aangewend om de pensioenen van de niet-actieven mee te financieren. Bij kapitalisatie is er dus sprake van fondsvorming terwijl dit bij repartitie niet het geval is. - Bij kapitalisatie wordt de hoogte van de uitkering bepaald door de som van de gestorte bijdragen en het gerealiseerde beleggingsrendement. Wanneer een repartitiestelsel in evenwicht is dan geldt dat de bijdragen van de werkende bevolking op tijdstip t precies gelijk zijn aan het totaal van de pensioenuitkeringen op hetzelfde moment. Bij repartitie wordt de hoogte van de uitkeringen dus enerzijds bepaald door de demografische ontwikkeling en anderzijds ook door de productiviteitsgroei.

Een aantal factoren doen vermoeden dat het bestaande repartitiestelsel best volledig kan worden vervangen door een kapitalisatiesysteem: - Ten eerste kent het kapitalisatiestelsel in België sinds 1976 een hoger rendement dan het repartitiestelsel. Dit betekent dat een premie binnen de tweede pensioenpijler méér opbrengt en een hogere pensioenuitkering mogelijk maakt dan een premie van dezelfde omvang binnen de eerste pijler. - Ten tweede blijkt theoretisch dat pensioensparen via fondsvorming een neutrale of positieve invloed uitoefent op het macro-economisch spaargedrag, terwijl bij een pensioenvoorziening gebaseerd op repartitie de globale besparingen (wegens de substitutie met het vrije sparen en het gebrek aan fondsvorming) zullen afnemen. - Ten derde is een repartitiestelsel per definitie volledig afhankelijk van de demografische structuur en evolutie; een verouderende bevolking (= huidige demografische ontwikkeling) zal het aantal bijdragebetalers in verhouding tot het aantal pensioentrekkers doen dalen.

Bij

ongewijzigd beleid zal de verhouding tussen het gemiddeld pensioen en het gemiddeld arbeidsinkomen hierdoor afnemen. Om deze ratio te stabiliseren zal ofwél de bijdragevoet ofwél de pensioenleeftijd (eventueel beide) moeten opgetrokken worden. Voor laatstgenoemde optie blijkt in de praktijk (onder de Vlaamse werknemers) geen politieke meerderheid gevonden te kunnen worden. De eerste optie, een verhoging in bijdragevoet, verzwaart de lasten voor de De tweede pensioenpijler

118

actieven. Het gevaar bestaat dan ook dat toekomstige generaties werkenden niet langer bereid of in staat zullen zijn de omslagpremie nog langer te betalen.

Bij kapitalisatie bestaat deze

afhankelijkheid niet; iedereen is verantwoordelijk voor zijn eígen pensioen. De betaling na pensionering lijkt hierdoor verzekerd te zijn.

Dit beeld dient echter genuanceerd te worden: - Ten eerste is het niet gegarandeerd dat de hoge beleggingsresultaten waarmee in het verleden kapitalisatie efficiënter is geworden dan repartitie in de toekomst zullen standhouden. Zo is het bijvoorbeeld goed mogelijk dat omwille van de afbouw van de staatsschuld, de financieringsbehoeften van de overheid afnemen, waardoor ook de opbrengst op beleggingen kleiner wordt. - Ten tweede blijkt het kapitalisatiestelsel toch niet zo ongevoelig te zijn voor de demografische veroudering als theoretisch wordt aangenomen.

Het massaal ontsparen van een steeds

omvangrijker groep gepensioneerden kan ervoor zorgen dat er in het binnenland te veel middelen beschikbaar komen in verhouding tot de vraag. Hierdoor bestaat het gevaar dat de opbrengst van het pensioenvermogen gedrukt wordt. Daarnaast kunnen de massale ontsparingen de nationale besparingen onder druk zetten. Gegeven de beschikbare productiecapaciteit en in combinatie met overbesteding kan de daling in nationale besparingen aanleiding geven tot oplopende inflatie. Deze laatste is ervoor verantwoordelijk dat de koopkracht van de pensioenen wordt uitgehold. Het bestaande wettelijke pensioenstelsel volledig vervangen door kapitalisatie zou dus achteraf een overhaaste beslissing kunnen blijken.

Daarnaast pleiten ook een aantal andere (meer sociale factoren) voor het behoud van (een zekere mate van) omslagfinanciering. - Ten eerste zijn kapitalisatiestelsels sterk gevoelig voor risico’s die bij een repartitiesysteem niet of in mindere mate voorkomen; het inflatierisico, marktrisico en rendementsrisico. Bovendien zijn de aanvullende pensioenen (gebaseerd op kapitalisatie) niet welvaartsvast en treffen de risico’s in verband met lagere premie-inlagen (tengevolge van ziekte, werkloosheid, zwakke economische groei, …) eenzelfde generatie binnen twee levensfazen door zowel lagere lonen als lagere pensioenuitkeringen. - Ten tweede is er bij de aanvullende pensioenen uit de tweede pijler veel minder sprake van solidariteit en inkomensherverdeling tussen generaties dan het geval is binnen de eerste pijler. Inkomensherverdeling binnen de tweede pijler kan in de praktijk wel degelijk voorkomen. Deze De tweede pensioenpijler

119

inkomensherverdeling is echter geen expliciete doelstelling van de tweede pensioenpijler. Het al dan niet voorkomen ervan zal afhangen van de praktische en reële omstandigheden waarin het pensioenfonds functioneert (voorbeeld onverwacht lagere reële rente). De aanwezigheid van inkomensherverdeling kan dus niet worden gegarandeerd.

Bij de eerste pijler werden

daarentegen heel duidelijk enkele solidariteitsmechanismen ingebouwd, die automatisch het inkomen herverdelen van zowel de jongere naar de oudere generaties als van de hoge naar de lage pensioenen. - Ten derde blijkt uit simulaties dat bij de volledige of gedeeltelijke privatisering van de pensioenen de inkomensongelijkheid toeneemt. Dit zou een terugkeer van de armoede bij de ouderen kunnen betekenen. - Ten vierde blijkt theoretisch (volgens de public choice opvattingen) zowel aan de kant van de kiezers als nog sterker aan de kant van de politici de politieke voorkeur uit te gaan naar het repartitiestelsel. Ook empirisch blijkt onder de Vlaamse werknemers veeleer een voorkeur te bestaan voor hogere pensioenbijdragen binnen de eerste pijler dan een overgang naar meer privatisering. Slechts 15 % van de Vlaamse actieve bevolking blijkt voorstander te zijn van een volledige privatisering in de pensioensector. - Ten vijfde is een volledige privatisering zonder overgangsregeling moreel niet verantwoord. Wanneer echter in een overgangsregel wordt voorzien, betekent dit dat de huidige generatie van actieven tweemaal zal moeten betalen: éénmaal voor zichzelf en éénmaal voor de huidige generatie gepensioneerden. Geen enkele generatie zal hier zomaar toe bereid zijn.

Hoewel louter financiële overwegingen dus per saldo de voorkeur geven aan de uitbreiding van de tweede pensioenpijler ter vervanging van het wettelijk pensioenstelsel, pleiten de meer sociale en politieke aspecten verbonden aan de uitbreiding van de tweede pensioenpijler voor het behoud van een zekere mate van omslagfinanciering in plaats van een volledige privatisering van de pensioenen. De uiteindelijke keuze (vervanging of aanvulling) zal dus afhankelijk zijn van het relatieve belang dat aan de verschillende aspecten (financiële versus sociale/politieke) wordt toegekend. Wanneer in even belangrijke mate rekening wordt gehouden met de economische, financiële, sociale en politieke aspecten, dan blijken de aanvullende pensioenen eerder als complementair in plaats van concurrentieel beschouwd te moeten worden. Dit betekent dat de uitbreiding van de tweede pensioenpijler bij voorkeur moet gebeuren nààst de eerste pensioenpijler (d.i. met behoud van het wettelijk pensioenstelsel).


120

Lijst van geraadpleegde werken Boeken

ALGOED K., 1995, Essays on Insurance: A View from a Dynamic Perspective, Leuven, 134 pag. BAUWELINCKX T. en GOOVAERTS M., 1998, Praktijkgids aanvullende bedrijfspensioenen, Ced.Samsom, Diegem. BRAAM M., 1998, Het aanvullend pensioen: Verzekering versus solidariteit, LBC-NVK, Antwerpen, 48 pag. BREUNESSE E. en DE KAM F., 1996, Markten voor de grijze golf. Oudedagsvoorzieningen en ouderenzorg in Nederland', Academic Service, Schoonhoven, 228 pag. De aanvullende pensioenen na de Wet-Colla, 1996, BVVO, Brussel, 106 pag. DE CLERCQ M., 1999, Economie Toegelicht, Garant, Leuven-Apeldoorn, 561 pag. DEKKERS G.J.M., 2000, Intergenerational Redistribution of Income through Capital Funding Pension Schemes, Shaker Publishing BV, Maastricht, 223 pag. DELEECK H., 2000, De betaalbaarheid van de pensioenen, Centrum voor Sociaal Beleid, Antwerpen, 22 pag. DEROOSE S. en VUCHELEN J., 1988, Economische effecten van pensioenstelsels, in BOUCKAERT B. (red.), Pensioenen tussen politiek en economie, Acco, Leuven, pag. 69-96. DETIEGE L., 1992, De pensioengids, Roelarta, Roeselare, 216 pag. GEVERS L. en DE WALQUE G., 2000, Het pensioenvraagstuk: een standpunt over intergenerationele rechtvaardigheid, in PESTIEAU P. e.a., De toekomst van onze pensioenen. Doelmatigheid, billijkheid en politieke haalbaarheid van de sociale bescherming voor bejaarden, Garant, Leuven, pag. 131-147. GILLIS M., PERKINS D.H., ROEMER M. en SNODGRASS D.R., 1996, Economics of Development, W.W. Norton & Company, Inc., New York, 604 pag. Maintaining Prosperity in an Ageing Society, 1998, OECD, Parijs, 142 pag.


I

MATTHIJS H., NAERT F. en VUCHELEN J., 1999, Handboek openbare financiën, Intersentia, Antwerpen-Groningen, 446 pag. NAERT F., 1988, Politieke economie van de Belgische pensioenen, in: BOUCKAERT B. (red.), Pensioenen tussen politiek en economie, Acco, Leuven, pag. 21-39. OMEY E., 2000-2001, cursus Sociale Economie I, Faculteit Economie en Bedrijfskunde, Universiteit Gent. PACOLET J. en BOUTEN R., 2000, Pensioenen en pensioenfondsen: complementair of concurrentieel?, KUL Hoger instituut voor de arbeid (HIVA), Leuven, 202 pag. PEPERMANS G., VERHUE M., OOGHE E. en ALGOED K., 2000, De Vlaamse werknemers en de extralegale pensioenen, in: PESTIEAU P. e.a., De toekomst van onze pensioenen. Doelmatigheid, billijkheid en politieke haalbaarheid van de sociale bescherming voor bejaarden, pag. 77-99. PESTIEAU P., SCHOKKAERT E. en SPINNEWYN F, 2000, Bismarck versus Beveridge: efficiëntie, rechtvaardigheid en politieke haalbaarheid van pensioensystemen, in: PESTIEAU P. e.a., De toekomst van onze pensioenen. Doelmatigheid, billijkheid en politieke haalbaarheid van de sociale bescherming voor bejaarden, Garant, Leuven, pag. 161-173. SCHOKKAERT E., VERHUE M. en PEPERMANS G., 2000, Vlamingen over het pensioensysteem, in: PESTIEAU P. e.a., De toekomst van onze pensioenen. Doelmatigheid, billijkheid en politieke haalbaarheid van de sociale bescherming voor bejaarden, Garant, Leuven, pag. 55-75. SPINNEWYN F., 1988, Kapitalisatie en repartitie in de pensioenstelsel: een vergelijking, in BOUCKAERT B. (red.), Pensioenen tussen politiek en economie, Acco, Leuven, pag. 41-44. VAN DER ELST R., 1997, Beleggen voor een beter pensioen: Van overleven naar goed leven, Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 224 pag. VANDER VENNET R., 2000-2001, cursus Financiële Economie I, Faculteit Economie en Bedrijfskunde, Universiteit Gent VAN DUN F., 1988, Privatisering en liberalisering van de pensioenvoorziening, in: BOUCKAERT B. (red.), Pensioenen tussen politiek en economie, Acco, Leuven, pag. 45-67. VAN WAL D., 1997, Fiscaliteit en een beter pensioen, Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 176 pag. VLEMINCKX A., 1988, Toekomst van de pensioenen. Een oefening in toegepaste demografie, in: BOUCKAERT B. (red.), Pensioenen tussen politiek en economie, Acco, Leuven, pag. 6-19.


II

Tijdschriften/papers

ALGOED K., 2001a, Aanvullend pensioen als alternatieve verloning, BBL Financiële Berichten, jg. 74, nr. 2364, april 2001, pag. 1-9. ALGOED K., 2001b, Aanvullend pensioen. Weiger uw loonsverhoging!, Trends, nr. 18, 3 mei 2001, pag. 70-74. BAILLIU J. en REISEN H., 1997, Do Funded Pensions Contribute to Higher Aggregate Savings? A Cross-Country Analysis, OECD Development Centre, Technical Paper, nr. 130, december 1997, 56 pag. URL: (15/02/2002) BOGAERT H., 1999, Zullen de wettelijke pensioenen in de 21ste eeuw financierbaar zijn?, in: Nieuw Tijdschrift voor Politiek, De pensioenen in de 21ste eeuw, nr. 1, pag. 5-19. BOLDRIN M., DOLADO J.J., JIMENO J.F. en PERACCHI F., 1999, The future of pensions in Europe, in: Economic Policy, oktober 1999, pag. 289-320. DAYKIN C., 1999, Privately managed old-age pension schemes: theory and reality, International Social Security Association (ISSA), paper gepresenteerd op de International Social Security Meeting for Directors of Social Security Institutions in Asia and the Pacific, Kuala Lumpur, Maleisië, 17 november 1999, 30 pag. URL: (09/02/2002) DE CALLATAY E., 1999, Vergrijzing en gerechtigheid tussen generaties, in: Nieuw Tijdschrift voor Politiek, De pensioenen in de 21 ste eeuw, nr. 1, pag. 41-54. DE GRAEVE V., 2000, Aanvullende pensioenen. Zoektocht naar een pensioenplan op maat, De Verzekeringswereld, nr. 518, 19 september 2000, pag. 41-45. DELHAUSSE B., PERELMAN S. en PESTIEAU P., 1993, Het herverdelend effect van de privatisering van de pensioenen, in: 'Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid', jg. 35, nr. 3, 3e trimester 1993, pag. 393-411. De vergrijzing van de bevolking en de noodzaak van pensioenhervormingen in het eurogebied, 2000, in: ECB Jaarverslag 2000, Europese Centrale Bank, pag. 53-54. URL: (07/11/2001) DOCQUIER F., 1993, Collectieve transfers en demografische evolutie in België. Een benadering aan de hand van het algemeen evenwicht, in: Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, jg. 35, nr. 3, 3e trimester 1993, pag. 371-391.


III

Economic Outlook, 1996, OECD, juni, nr. 59, Volume 1996, 248 pag. FESTJENS M.-J., 1999, Waarom vertraagt het gemiddelde pensioen t.o.v. het brutoloon?, in: Nieuw Tijdschrift voor Politiek, De pensioenen in de 21ste eeuw, nr. 1, pag. 21-40. GAVEL J., 2001, Jan Van Doren (VEV) Meer keuzemogelijkheden gewenst, in: HRMagazine, Dosier Pensioenen (deel 2), 6 januari 2001. Het pensioenprobleem en de tweede pijler, 1994, Kredietbank Weekberichten, jg. 49, nr. 32, 25 november 1994, 7 pag. Het Zilverfonds. Onvolledig antwoord op het pensioenprobleem, 2000, in: KBC Economisch Financiële Berichten, jg. 55, nr. 9, 27 oktober 2000, pag. 1-13. LABOUL A., 1999, Private pensions systems: regulatory policies', OECD, Maintaining Prosperity In An Ageing Society: the OECD study on the policy implications of ageing, Ageing working paper 2.2, 103 pag. (15/02/2002)

MILES D. en TIMMERMAN A., 1999, Risk sharing and transition costs in the reform op pension systems in Europe, in: Economic Policy, oktober 1999, pag. 253-285. Pensions. Time to grow up. A survey of pensions, 2002, in: The Economist, 16-22 februari 2002. VANDENBROUCKE F., 2001, De kwaliteit van onze pensioenstelsels: een Europees engagement, in: Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 4e trimester 2001, pag. 867-879. VERRETH K. en VAN BUGGENHOUT B., 2001, Aanvullende pensioenen: Waar blijft het sociale Europa? (1), in: Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 4e trimester 2001, pag. 881904.

Krantenartikels

Aanvullend pensioen in een nieuw kleedje, 2001, De Financieel-Economische Tijd, 27 oktober 2001, 29 oktober 2001. Aanvullende pensioenen vergen flexibel wettelijk kader, 2001, De Financieel-Economische Tijd, 20 november 2001. DE BOECK E., 2001, Solidariteit en pensioenen, De Financieel-Economische Tijd, 7 maart 2001.


IV

KBC pleit grotere aanwending van kapitalisatie. Zilverfonds is geen garantie voor pensioenen, 2000, De Financieel-Economische Tijd, 9 november 2000. Patronale bijdragen aan pensioenfonds dalen met 17%. Bedrijven plukken vruchten van hoge beleggingsopbrengsten pensioenfonds, 2001, De Financieel-Economische Tijd, 29 mei 2001. Pensioenfondsenvereniging zoekt nieuw concept. Tweede pensioenpijler in België komt moeilijk van de grond, 2000, De Financieel-Economische Tijd, 30 maart 2000. RASKING J., 2001a, Extra pensioenopbouw breekt solidariteit niet af, De Standaard, 17 januari 2001. RASKING J. en TEGENBOS G., 2001b, ANALYSE. België op nieuwe wegen met sectorale pensioenfondsen. Recht op tweede pensioen, De Standaard, 29 maart 2001. Sectorale pensioenplannen democratiseren tweede pijler, 2000, De Financieel-Economische Tijd, 23 november 2000. STROOBANTS K., 2000, Efficiënte weg naar aanvullend pensioen, De Standaard, 6 februari 2000. Uitbreiding tweede pijler wordt volgend dossier. Zilverfonds zet deur op kier voor ruimer debat, 2000, De Financieel-Economische Tijd, 12 mei 2000. Vergrijzing van de bevolking vraagt hervorming. Belgische banksector pleit voor uitbouw aanvullende pensioenen, 2000, De Financieel-Economische Tijd, 15 april 2000.

Internetsites


V

Bijlage 1

De waarden van een call- en put-optie, die de houder in staat stellen het onderliggende activa te kopen of verkopen tegen een gegarandeerde prijs X op tijdstip T zijn (Black-Scholes option pricing formula):

call = S0 . N(d1 ) - X . exp(-r.T ) . N(d2 ) put = X . exp(-r.T) . N(-d2 ) - S0 . N(-d1 ) d1 = { ln (S0 /X) + (r + σ²/2) . T } / { σ. T (1/2) } d2 = d1 - σ. T (1/2) Waarbij:

S0 :

huidige prijs aandeel

r:

risico-vrije 'rate of return' (rendementsvoet)

T:

resterende looptijd

X:

uitoefenprijs van de optie

σ:

volatiliteit in prijs van het onderliggende aandeel

N(.) : cumulatieve normale verdeling

Voor de berekening worden volgende waarden voor de parameters gekozen: σ = (√12) .(0.05) r = 0.03 T = 30 (jaar) X = S0 . exp(rmin .T) (Miles, 1999, p.272)


VI

Bijlage 2

Afleiding van de Gini-coëfficënt uit de Lorenz-curve

Bron: De Clercq, 1999, p.356

Op de horizontale as van de grafiek wordt het cumulatief percentage van de inkomenstrekkers weergegeven, gerangschikt van laag naar hoog. Op de verticale as het gecumuleerd percentage van hun inkomens. Hoe meer de Lorenz-curve van de diagonaal verwijderd is, hoe ongelijker de inkomensverdeling of hoe groter de inkomensongelijkheid.

De mate van inkomensongelijkheid kan ook worden weergegeven aan de hand van de Ginicoëfficiënt. Deze is gelijk aan de verhouding van de oppervlakte tussen de Lorenz-curve en de diagonaal op de oppervlake van de driehoek OTZ. Hoe groter het aandeel van de zone tussen de 45°-lijn en de Lorenz-curve, hoe hoger de waarde van de Gini-coëfficiënt, hoe groter de inkomensongelijkheid. De Gini-coëfficiënt ligt tussen de waarden 0 (perfecte inkomensgelijkheid) en 1 (perfecte inkomensongelijkheid).

(De Clercq, 1999, p.356-366) (Gillis, 1996, p.71-72) De tweede pensioenpijler

VII

Bijlage 3

Enquête uitgevoerd in opdracht van Erik Schokkaert, Guido Pepermans, Maureen Verhue, Erwin Ooghe en Koen Algoed waarbij de houding tegenover het pensioensysteem en de participatie van de Vlaamse werknemers in de extralegale pensioenen werden geanalyseerd. - De 'representatieve' steekproef werd toevallig, met inachtneming van de gebruikelijke quota inzake geslacht, opleidingsniveau, beroepsgroep en leeftijd, getrokken uit de Vlaamse bevolking, actief in loonverband in de privé-sector of werkloos. Gepensioneerden, niet-actieven, zelfstandigen en ambtenaren werden niet opgenomen. - Onderstaande tabel geeft de samenstelling van de steekproef weer in functie van de inkomensverdeling.

Netto-loon (BEF) - 30.000 30.000-42.499 42.500-54.999 55.000-67.499 67.500-80.000 80.000-109.999 110.000 + Totaal (%) N (absoluut)

Totaal (%) 8.9 30.4 33.1 15.4 6.0 4.6 1.6 100 700

Man (%) 1.4 20.3 37.5 21.9 9.1 7.2 2.6 100 429

Vrouw (%) 20.7 46.5 26.2 5.2 1.1 0.4 0.0 100 271

Bron: Pepermans, 2000, p.73 - Een vergelijking van de samenstelling van de steekproef met macrocijfers toonde aan dat de representativiteit van de steefproef bevredigend is. In de tabellen worden daarom ongewogen gemidddelden van de antwoorden weergegeven. - Nadeel van de gebruikte steekproef is wel dat men zeer waakzaam moet zijn wanneer men de resultaten uit de steekproef wenst te extrapoleren naar de hele Belgische bevolking. De steekproef is wellicht iets te klein om zeer nauwkeurige schattingen van de gemiddelden voor de bevolking te maken. Het was ongetwijfeld beter geweest om een gelijkaardige enquête te organiseren in het Franstalige landsgedeelte. De middelen hiervoor waren echter ontoereikend. - De antwoorden werden verkregen door mondelinge (face-to-face) interview (+/- 45 minuten). - De praktische uitvoering van dit onderzoek werd toevertrouwd aan DIMARSO. (Pepermans, 2000, p.55-57)


VIII

DE TWEEDE PENSIOENPIJLER

Recommend Documents