De Tijd Docenten: hoogleraren Hans Achterhuis en Petran Kockelkoren Duur: 6 dagen Aantal deelnemers: minimaal 8, maximaal circa 16 Datum: zondag 3 tot en met zaterdag 9 juli 2016 TIJD VAN LEVEN. HET ONBEREIKBARE HEDEN. Welke waarheid kan in een mensenleven aan het licht worden gebracht? Dat alles vergankelijk en betrekkelijk is, dat is zeker, maar stijgt er nog iets boven uit dat blijvend is? Een leven speelt zich af in de tijd. Je maakt vrienden van jongs af aan. Je gaat met geliefden verbintenissen aan voor lange duur. Je levert prestaties die hopelijk de moeite waard zijn om door te geven aan een volgende generatie. Of je kinderen vormen zelf je bijdrage aan de gemeenschap van de toekomst. Je neemt je plaats in de rij van geslachten. Al dergelijke lotgevallen en wederwaardigheden krijgen een plaats toegewezen in een min of meer sluitend levensverhaal. Wanneer zeg je van zo’n verhaal dat het is voltooid? Is een geboorte een belofte waaraan ook niet kan worden voldaan? Wanneer spreekt men van een te vroeg afgebroken leven? Vanaf de prehistorie heeft de mensheid door verschillende opvattingen van tijd heen geleefd. We veronderstellen dat het bestaan zich aanvankelijk afspeelde in een mythische tijd, een gesloten kringloop die zich cyclisch herhaalde. De tijd voltrok zich niet zozeer van buitenaf aan de mensen, maar de gemeenschap had van haar goden op straffe van ondergang de taak gekregen om de tijd actief draaiende te houden. Dat moest gebeuren door middel van rituele ensceneringen van geboorte, dood en wederopstanding. De lineaire klokketijd deed pas later zijn intrede. De lineaire tijd kent een begin en een einde. Die zienswijze voedt speculaties over het einde der tijden. Zo’n eindtijd-projectie heet een ‘eschatologie’. Die kan religieus worden ingevuld, zoals een laatste oordeel en herstel van het paradijs van de aanvang, of werelds, zoals de ultieme opheffing van de klassenmaatschappij bij Marx. Ten derde denken we tegenwoordig in termen van een ruimte/tijd continuüm. In die voorstelling van zaken kent de tijd knooppunten in netwerken. Men spreekt van trage tijd en intensieve tijd, van parallelle tijden en tijdlussen. Science Fiction films maken ons vertrouwd met mogelijke doorsteekjes in de tijd, door zogenaamde wormgaten. Dat brengt het eeuwenoude verlangen naar tijdreizen dichterbij. Maar is die natuurwetenschappelijk verkende tijd ook beleefbaar?
Het besef van geschiedenis ontwikkelde zich pas in de 19e eeuw. Toen pas werd het idee van een schepping vierduizend jaar geleden vervangen door het perspectief van een aeonenlange evolutie. Daardoor verloor de natuurkundige tijdrekening het primaat aan de biologische en neurofysiologisch verankerde tijd. Tijd is in die optiek niet langer een uitwendig noodlot maar elk leven vertijdelijkt zichzelf actief. Het menselijke leven loopt op zichzelf vooruit of blijft bij zichzelf achter. Dat stelt nieuwe opgaven aan de menselijke existentie. Hoe kunnen we in het moment aanwezig zijn als we tegelijkertijd uit het raam hangen met de blik op vroeger of later gericht? Hoe kunnen we de wegtikkende tijd verzoenen met het opgaan in het ogenblik? Kunnen we wel helemaal in het heden leven? De geschetste overwegingen vormen de leidraad voor de inrichting van de cursus. We gaan op zoek naar de droomtijd, naar de diepe tijd van de archeologie en evolutie, naar de volheid des tijds in het nu, de eschatologische tijd, de messiaanse tijd, de utopische tijd. Centraal staat daarbij steeds de vraag: Kunnen we thuiskomen in de eigen tijd? En hoe geven we onze vaak vergeefse pogingen daartoe een plek in ons levensverhaal Uw docenten Hans Achterhuis was in 2013 voor een cursusweek op Academie op Kreta over (onder andere) Hannah Arendt en Hans Achterhuis heeft in 2014 samen met Petran Kockelkoren een cursusweek verzorgd over het thema ‘de Filosofie van de mythe’. In 2015 verzorgden zij samen de cursusweek ‘Filosofie van de gevoelens’. Hans Achterhuis Hans Achterhuis is emeritus hoogleraar Wijsbegeerte aan de Universiteit Twente. Hij is bekend als publieke intellectueel die zich regelmatig mengt in maatschappelijke discussies. De nadruk in zijn werk ligt op de sociale filosofie, waarbij hij zich heeft gericht op thema’s als arbeid, welzijnswerk, schaarste, geweld en technologie. Eind 2008 verscheen zijn magnum opus ‘Met alle geweld’. In 2010 verscheen zijn boek ‘De utopie van de vrije markt’ en onlangs ‘De kunst van het vreedzaam vechten’(samen met Nico Koning). Petran Kockelkoren Petran Kockelkoren heeft filosofie en culturele antropologie gestudeerd in Groningen. Van 2001 tot 2011 was hij met de bijzondere leerstoel Kunst & Technologie verbonden aan de Afdeling Wijsbegeerte van de UT. In dezelfde periode was hij lector Kunst & Technologie aan de kunstacademie AKI/ArtEZ, die toen was gevestigd op de campus van de UT. Daarmee sloeg hij een brug tussen opleidingen in kunst en wetenschap. Publicaties: 'Techniek: Kunst, Kermis en Theater' (NAi Publ. Rotterdam 2003) en 'Mediated Vision' (ArtEZ Press, Arnhem 2007). Van meet af aan heeft hij een verrijking van de filosofie gezocht in de mythische beeldtaal waarmee hij kennis maakte via culturele antropologie en archeologie.
Cursuslocatie
Villa Dio Petres De theoretische cursusonderdelen vinden voornamelijk plaats op de cursuslocatie Villa Dio Petres. De villa is prachtig gelegen in de stille heuvels tussen Kritsa en Kroustas. Daarnaast bezoekt u ook vele anderen plekken op Kreta die aansluiten op de inhoud van de cursus. Het programma is hierdoor zeer afwisselend en er zijn voldoende momenten van rust.
WEEKPROGRAMMA Zondag Vanaf 16.00 uur maakt u op Villa Dio Petres kennis met elkaar en met Hans Achterhuis en Petran Kockelkoren. Er volgt een korte presentatie over het wezen van Kreta waarna u de gezamenlijke maaltijd gebruikt in uw pension Argyro. Maandag Introductie met Whorf, Safranski/Nietzsche en Bruce Chatwin, Hannah Arendt Locatie: Villa Dio Petres, van 9.00 – 13.00 uur Als introductielezing is gekozen voor een passage uit De Gezongen Aarde van Bruce Chatwin, een artikel van Benjamin Whorf over de Hopi-indianen en een tekst van Rüdiger Safranski over Nietzsche. De hoofdstukken III, IV en V uit ‘De menselijke conditie’ van Hannah Arendt, die als achtergrondmateriaal voor de bijdragen van Hans Achterhuis gelden, worden daarna geïntroduceerd.
De Australische Aboriginals kennen buiten de klokketijd de droomtijd. Als ze in de staat van droomtijd verkeren zijn ze gelijktijdig met de totemdieren die in de oertijd de aarde tot aanzijn brachten. De oerslang bijvoorbeeld kroop van onder de grond naar boven en trok haar spoor over de aarde. Dat traject wordt tegenwoordig nog steeds tevoorschijn gezongen door de inboorlingenin die daarvoor de droomtijd betreden. Hun gezang heeft de dubbele betekenis van oriëntatie in het landschap en van herschepping en onderhoud van de wereld in navolging van de verre voorouders. De mythische tijd heeft niet afgedaan maar blijft springlevend aanwezig, ook onder ons verwetenschappelijkte wereldbeeld. Hoe vinden we aansluiting bij de mythische onderlaag? Hoe kunnen we de mythen actualiseren? Nietzsche wilde in navolging van Wagner een poging wagen, maar raakte gedesillusioneerd. Hoe kun je geloven in goden die je zelf hebt gefantaseerd? We nemen een voorbeeld aan de mythische tijdsbeleving van Aboriginals (Chatwin) en Hopi-indianen (Whorf). De mythe moet worden uitgevoerd in ritueel herhaalde socio-drama’s. Je moet er niet in geloven, maar mythen moeten worden gedaan. Dat is de enige manier om te kunnen doorbreken naar de mythische tijd. In onze huidige tijd is het onderhoud van de wereld een kwestie van arbeiden. Het begrip arbeiden werd door Hannah Arendt gebruikt voor zorgtaken die nooit af zijn maar dagelijks herhaling behoeven, zoals koken en afwassen. Werken daarentegen betekent het bouwen en maken van dingen die daarna uit zichzelf voortbestaan, zoals een gemetselde muur. Handelen tenslotte is gericht op het beginnen van iets nieuws, het creëert breuken in de tijd. Onze samenleving stelt een premie op werk en handelen en onderschat stelselmatig het arbeiden. Het onderhouden van en zorgen voor de omgeving voltrekt zich echter nog steeds in de verwaarloosde mythische onderlaag waar de wereld haar herbergzaamheid ontvangt. Lunch op eigen gelegenheid en vrij van 13.00 tot 17.00 uur. 17.00 uur op Villa Dio Petres: gezamenlijke terugblik en op de ochtend. Aansluitend diner. Dinsdag Bataille en de utopische tijd Locatie: Villa Dio Petres van 9.00 – 13.00 uur George Bataille nam het estafette-stokje over van de gedesillusioneerde Nietzsche. Hij ging voor in eigentijds mythisch dramaspel. Volgens Bataille is leven volgens plan uitstel van het bestaan tot later. Hoe kunnen we de dictatuur van het planmatige bestaan breken? Hoe geraken we buiten de tijd van agenda en horloge? George Bataille beveelt de Oefeningen van Ignatius van Loyola aan, op een nieuwe manier. Hij beschrijft namelijk zijn meditaties op de marteling van een Chinees die werd terechtgesteld aan het begin van de 20e eeuw. In wat voor wereld belanden we immers bij opheffing van het levensverhaal waar we ons doorgaans aan
vastklampen? Volgens Bataille wacht ons niet een onderdompeling in een natuur vol pais en vree, maar eerder een wereld van grensoverschrijding en exces. Daarmee om leren gaan is wel zo eerlijk als je terugtrekken in een beschermende fictie omtrent jezelf. Er is geen terugkeer naar het aangenomen paradijs van de aanvang mogelijk. We verzinnen we tot onze eigen geruststelling allerlei holistische herkomstmythen, maar het verdient aanbeveling om die kritisch tegen het licht te houden. De verzonnen herkomst is de tegenhanger van de utopie aan het andere einde van het tijdspectrum. Er bestaan allerlei historische voorstellingen van de toekomstige utopische tijd. Hans onderneemt een eerste verkenning en legt een relatie met het handelingsbegrip van Arendt. 13.00 uur vertrek naar de paradijselijke ‘Oropedio Katharou’. De bewoners van Kritsa gaan naar ‘boven’ om tot zichzelf te komen. Naar de hoogvlakte van Katharo. Katharo betekent ‘zuiver’. De mensen van Kritsa zoeken de hoogvlakte op om appels te plukken, druiven te verbouwen, op konijnen te jagen of zo maar te ‘zijn’. Men hervindt zich er telkens weer en vertelt daarover op euforische toon. Het is hún paradijs. De middag brengt ook u door op deze hoogvlakte van Katharo en u geniet van een oer-Kretenzische maaltijd. Samenspraak na een voorzet van Hans Achterhuis: Katharo; een historisch of utopisch paradijs? U bent om 17.00 uur weer in uw pension. Woensdag Het einde de tijden, Kierkegaard Locatie Villa Dio Petres: van 9.00 – 13.00 uur De eschatologische tijd, de eindtijd, het einde der tijden, de laatste dagen,de messiaanse tijd, armageddon, apokalyps en eschaton geven ons een voorstelling van de laatste tijdsperiode, (het einde) van alle menselijke geschiedenis die in de meeste religies, maar ook binnen nieuwe spirituele stromingen, voorkomt. De relatie tot de seculiere utopie wordt door Hans Achterhuis uitgediept. Kierkegaard vroeg zich af hoe een mens een ‘enkeling’ kan worden in plaats van een door derden geleefd massamens. Hij zocht de remedie in de religieuze opgave van eenwording met Christus. Maar hoe kan dat? Het moment nu moet in verbinding worden gesteld met de inbraak van de eeuwigheid in de tijd toen. Om een methode te vinden, onderzoekt Kierkegaard het Socratische begrip van de ‘herinnering’. Dat begrip wordt verworpen, want eeuwigheid en tijd zijn niet met gelijke maat te meten en er kan geen continuüm tussen beide worden vastgesteld. De herinnering kan de vereiste sprong niet maken. Er is een verlosser nodig. Maar waren de apostelen dan bevoorrecht omdat ze naast Christus in het nu leefden?
Nee, want voor hen was de paradox van de indaling van de eeuwigheid in de tijd in de persoon van Jezus net zo stuitend en onoverbrugbaar als voor ons. Kierkegaard spreekt van een ‘belediging van het denken’, maar hij probeert toch een weg uit te stippelen naar de beoogde verzoening van eeuwigheid en tijd binnen het ene mensenleven. Hij werd de vader van het religieuze existentialisme en zijn filosofie van de tijd beïnvloedde Heidegger en Sartre. Na de lunch vrij vanaf 14.30 . Diner op eigen gelegenheid. Donderdag Oriëntaliserende periode, Else Bart en Walter Burkert Locatie: Vila Dio Petres, 9.00 tot 10.30 uur Wij mensen hebben behoefte aan verbintenis met de diepe tijd van de archeologische geschiedenis en met de keten van voorouders. We verlangen terug naar een sereen voorgestelde oertijd en naar het opnieuw intreden van een paradijselijke begin. Sinds in de 19e eeuw het besef van geschiedenis opdook, hebben we de oorspronkelijke moedergodin verzonnen. Het is een ‘invented tradition’. De Minoïsche beschaving van opgraver Arthur Evans is grotendeels zo’n gedroomd neo-verleden. Wat hebben we te bieden als alternatief? We draaien het beeld binnenste buiten en stellen de tussentijden centraal. Wat gebeurt er in tussentijden? Homerus kan worden beschouwd als een bronstijdbard, maar zijn epos werd pas opgetekend in de 8e eeuw B.C., een tijdvak dat wordt gekenschetst als de oriëntaliserende tussenperiode. Om zulke periodes te begrijpen moeten we niet kijken naar de klassieke episodes van hoogculturen met hun relatieve evenwicht, maar naar nomaden, volkerentrek en hybridisering van culturen. Als in het oog springend voorbeeld van zulke tussentijden bekijken we de oriëntaliserende periode in Griekenland en met name op Kreta (8 e eeuw B.C.). We lezen samen uit het boek van Walter Burkert ‘The Orientalizing Revolution’ de eerste helft van hoofdstuk 1. 10.30 uur: vertrek voor een omzwerving over Kreta 11.30 uur: één van de oudste bomen van Kreta Odysseus, Exodus, de Wandelende Jood, De Vliegende Hollander, Moby Dick, de huifkartrek naar het Wilde Westen: het gaat telkens om een eindeloos uitgestelde thuiskomst of vervulling. We zijn generaties lang onderweg, maar waarheen? Kan de listige Odysseus de gids zijn voor een juiste houding in de tussentijd? Kan hij thuis blijven bij zijn hervonden vrouw Penelope? Lunch in de vorm van een picknick 15.30 uur: aankomst in Mochlos, gelegenheid om te zwemmen
17.00 uur: gezamenlijke nabeschouwing: kan de listige Odysseus de gids zijn voor een juiste houding in de tussentijd? 18.30 uur: diner aan zee. Om 21.30 uur bent u weer in uw pension. Vrijdag Darwin’s Ghosts over Aristoteles, de prieelvogel en The Survival of the Beautiful Locatie Villa Dio Petres: van 9.00 – 13.00 uur Slotbijeenkomst met Hans Achterhuis en Petran Kockelkoren. De verschillende vormen van tijd die we onderzocht hebben botsen en schuren met elkaar. Soms is er zelfs sprake van ‘Tijdoorlogen’. Hoe moeten we daar mee omgaan? De tijd van de evolutie is eindeloos lang en heeft een open toekomst. Wat zijn de drijfveren van de evolutie? Waar leidt de biologische ontwikkeling heen? Over doel en richting van de natuurlijke ontwikkeling hebben filosofen zich sinds de oude Grieken het hoofd gebroken. Aristoteles veronderstelde een inherente doelgerichtheid in de natuur. Die idee inspireerde nog Kant en Hegel. Maar Darwin brak ermee. Volgens Darwin staat de evolutie in het teken van aanpassing, selectie en het overleven van de sterksten. Maar hij twijfelde zelf ook en poneerde voorzichtig ook nog een esthetische drijfveer: de sexuele selectie op pracht en praal. Wij gaan kijken of we de geschiedenis naar de toekomst kunnen open houden voor het mythische spel in de kunsten. We komen te spreken over ‘de tijd van de evolutie’ en de toekomstige tijd, over Sisyfus en Orpheus, over de prieelvogel van Rothenberg en de ‘survival of the beautiful’! Er wordt teruggekomen op de Hopi-indianen en de visie van Arendt. De cirkel is rond. Na de lunch vrij van 14.00 – 17.00 uur 17.00 uur Film: Solaris van Andrej Tarkovsky en de remake van Soderberg met Nicholas Cage. Aansluitend vindt het afscheidsdiner plaats in een traditioneel restaurant in Kroustas.
Reader Er zal voor de gasten een reader worden samengesteld met fragmenten van de filosofen die in de cursus behandeld zullen worden. De reader wordt enige weken voor aanvang van de cursus toegestuurd. Niet als verplichte leeskost, maar als vrijblijvende inhoudelijke opwarmer.
