De resultaten van het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-Holland

1

De resultaten van het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-Holland


tim duyff Bas van lier

4

5

Waar ooit het gas was


Woord vooraf

Een boek over een project of een programma is meestal een markeringspunt. Dat is bij dit boek niet anders. Belangrijkste aanleiding ervoor is de afsluiting dit jaar van het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-Holland (2003-2012). Dat is een groot, complex en meerjarig programma waarin met groot succes oude gasfabrieklocaties in Drs. Tjeerd Talsma,

Noord-Holland onder handen werden genomen,

Gedeputeerde Milieu en Ruimtelijke Ordening

volgens de trits: slopen, saneren en bouwen. Dat

Provincie Noord-Holland

laatste was nadrukkelijk een van de doelstellingen van het Programma: voor er gesaneerd werd, moest er uitzicht zijn op herontwikkeling. Want de combinatie met herontwikkeling levert de juiste dynamiek op. En dan ging het als volgt: Oude gasfabrieken werden gesloopt, de vervuilde grond werd gesaneerd, waarbij een robuust saneringsresultaat geboekt werd, en op het gereinigde terrein verrees, of zal verrijzen: iets nieuws, nuttigs en – hopelijk – moois. De behaalde resultaten zijn vooral een gevolg van volharding, enthousiasme, en het vermogen van verschillende partijen om doelgericht samen te werken. In dit boek vindt u behalve informatie over de verschillende gasfabrieklocaties (Wat was er? Wat komt er, of: Wat is er al?), ook hoofdstukken over de historie, de techniek, de architectuur, en de bestuurlijke aan gelegenheden. Het boek is geïllustreerd met prachtige afbeeldingen, voor een deel speciaal voor deze uitgave gemaakt. Van harte beveel ik Waar ooit het gas was in uw aandacht aan.

6

7



Van de projectleiding Het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-

werkgroepen aan de gang. Daarin zaten, behalve de

‘Dat is een geweldig en leerzaam traject geweest,

Holland kent een rotsvaste leiding, al jaren lang.

Provincie, ook Nuon, VROM, en alle gemeenten met

waar het onmogelijke mogelijk is gebleken en waarbij

Caroline Vrauwdeunt (projectleider) en Leo Venus

nog te ontwikkelen gasfabrieklocaties. De vier werk-

je schouder aan schouder met de gemeente werkt aan

(procesmanager en onderhandelaar, door de

groepen waren:

een resultaat.’

Provincie ingehuurd van adviesbureau AT Osborne)

Saneren;

vertellen.

Juridische zaken;

‘Resultaat’ – het is een woord dat vaak terugkeert in

Stedelijke ontwikkeling;

het gesprek met Venus en Vrauwdeunt. Terwijl dat re-

‘We zijn begonnen in 2000. Rob Velt was toen de eerste

Financiën.

sultaat er als het ware op ligt te wachten om verzilverd

projectleider.’

Doel van de werkgroepen was om de zaken zo voor te

te worden, waren zij veel van hun tijd kwijt aan andere

Al snel dat jaar kwam Venus erbij, een jaar later ge-

bereiden dat het voeren van de onderhandelingen mo-

zaken. ‘Buiten haalde je resultaat, binnen speelden de

volgd door Vrauwdeunt. Ook de provinciale medewer-

gelijk was. En die onderhandelingen moesten leiden

randzaken. Veel van onze tijd waren we ook met die

kers Paul Bruin, saneringsdeskundige, en Frank de

tot programmatische afspraken.

randzaken bezig.’

Die onderhandelingen deden Vrauwdeunt en Venus,

Zonder andere projecten te kort te doen, zijn ze vooral

Graaf, bevoegd gezag vergunningverlening, waren van meet af aan bij het project betrokken.

lijn was met het rijksbeleid. Vandaar dat we gebruik konden maken van zijn diensten.’

samen met Ed Hut (overleden in 2006). In 2003 nam

trots op de ontwikkeling in Heemstede.

In de onderhandelingen met Nuon – dat waren er

‘Er zit heel veel bestendigheid en hechtheid in het

Vrauwdeunt als projectleider het stokje over van Rob

‘Als je daar langsrijdt, dan zie je de kwaliteit die ons

meer dan 25 – gingen Vrauwdeunt, Venus en Hut soms

team. Dat is heel bijzonder en dat is ook wel een van

Velt.

voor ogen staat. Het is top wat daar op een beheerste

door diepe dalen. Nuon was vanaf het begin terug-

de succesfactoren. Het toont de betrokkenheid van het

‘In 2003 waren alle saneringovereenkomsten gete-

manier tot stand gekomen is. Er is slim gesaneerd:

houdend. Dat kwam doordat het bedrijf door het rijk

team bij dit project aan. Je bent iets begonnen met een

kend en konden we met de uitvoering beginnen. Soms

een deel van het terrein werd vooruit gesaneerd en de

als hoofdschuldige aan de vervuiling werd gezien. Zij

horizon tot 2012 – voor de aanpak van de laatste loca-

waren er wel nieuwe onderhandelingen nodig, omdat

appartementen daar konden snel worden opgeleverd.

waren immers de rechtsopvolger van de gasfabrieken.

ties –, en dan wil je dat ook afmaken. Je wilt resultaat

zich nieuwe omstandigheden voordeden. En het geheel

Ouderen zijn er uit hun woningen geplaatst om de

‘Wij konden wel meegaan in dat gevoel van Nuon. De

halen. Voor de buitenwacht is het prettig dat ze weten

was toen ook al in Brussel geweest. Daarmee was

sanering in de volgende fase mogelijk te maken, maar

schuld werd te gemakkelijk bij hen gelegd. Tenslotte

met wie ze te doen hebben, en dat er mensen zitten

een belangrijke drempel genomen. Voor alle locaties

ze kwamen meteen in nieuwe appartementen terecht.

waren die oude gasfabrieken aanvankelijk eigendom

die weten waar ze het over hebben. We zijn loyaal aan

konden we afspraken maken, maar Hilversum bleek

Een dergelijk scenario betekent dat je de tijd moet

van de gemeente. Door dat te erkennen, ontstond er

dit project, je doet een dergelijk project van a tot z. Je

de hardste noot.’

nemen. Er zat dan ook een fasering in het project en

toch ruimte om afspraken te maken. Anders was het

stapt niet zo maar op. Terwijl de wereld om ons heen

In Hilversum zaten er functies op het terrein die het

het heeft een lange doorlooptijd – van acht jaar – maar

niet gelukt.’

voortdurend veranderde, bleven wij een constante

moeilijk maakten het te herontwikkelen. Door de veel-

dan heb je ook iets ontwikkeld met zo min mogelijk

factor. Niet alleen het management wijzigde steeds,

heid aan functies zou het een ‘postzegelsanering’ en

overlast voor de omwonenden en de gebruikers.’

ook de bestuurders wisselden, zowel bij gemeenten en

een ‘postzegelontwikkeling’ worden. De impasse werd

rijk, als bij de provincie. Denk alleen maar aan de vier

doorbroken toen de provincie zich opwierp als bemid-

De twee wijzen nog op de rol van de Landsadvocaat bij

gedeputeerden die we hebben meegemaakt: Ada Wil-

delaar en wist te bewerkstelligen dat er een paar func-

het opstellen van contracten. Pels Rijcken trad vaak op

dekamp, Albert Moens, Bart Heller en Tjeerd Talsma.’

ties werden uitgeplaatst naar andere locaties. Mede

als adviseur en is eigenlijk onmisbaar bij een complex

‘Je doet het samen. We willen onze externe project-

Helemaal aan het begin van de rit, werd er in 2000 een

dankzij UNA-ISV-middelen werd de gemeente over de

Programma als dit.

partners feliciteren met dit mooie gezamenlijke re-

aanvalsplan opgesteld. Onder leiding van de provincie

streep getrokken en werd het mogelijk toch te saneren

‘De Landsadvocaat is dé autoriteit op het gebied van

sultaat. Maar ook alle projectleden en al diegenen die

verenigden de bestuurders zich in een Stuurgroep

en te ontwikkelen.

bodemsanering. Hij was onze steun en toeverlaat, en

binnen de provinciale organisatie gestreden hebben

dat kon ook omdat het Programma Gasfabrieken in

voor deze uitkomst.’

om de vinger aan de pols te houden en gingen er vier

Terugkijkend rest bij de projectleiding de tevredenheid over wat er bereikt is. En het besef dat het zonder solide samenwerking met anderen niet gaat.

8

9



Inhoud Paul Bruin,

5

Woord vooraf

Leo Venus,

6

van de projectleiding

Caroline Vrauwdeunt, Frank de Graaf

10 De eeuw van het gaslicht 17

de lokaties

18

alkmaar, paardenmarkt

20 De gasfabriek: van steenkool naar gas 24

hoe werkt een gasfabriek?

26 Robuuste charme in baksteen 30 Gasfitter zoekt gaslek met lucifers 32 Heemstede, van den Eijndekade 34 ‘Mijn huis trilt, kunt u daar iets aan doen?’ 40 Zaanstad 47

financieel overzicht

48 10 jaar Programma Gasfabrieken: de resultaten 58

Colofon Tekst Tim Duyff, Bas van Lier Fotografie M artin van Welzen, Regionaal Archief Alkmaar, Stadsarchief Amsterdam, G.M. Schipperheijn Illustraties Fraaie Zaken Ontwerp en productie 124 Design bv Druk Kapsenberg van Waesberghe De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

© 2012, Provincie Noord-Holland en 124 Design

haarlem, raaks

10

De eeuw van het gaslicht

11


Een eeuw lang, grofweg van 1820 tot 1920, werden

afstand gedistribueerd zou kunnen worden en ‘vanzelf’

steden, fabrieken en woonhuizen verlicht met gas-

het huis binnen zou komen, beloofde een belangrijke

licht. Verlichting op steenkoolgas was een Neder-

vooruitgang. En omdat een verzameling lichtjes over

landse vinding die echter in Engeland tot wasdom

het algemeen een aangename aanblik biedt, zal men

werd gebracht. De eerste gasfabrieken in Nederland

daar in het oude mannen- en vrouwenhuis met opwin-

waren dan ook opgericht met Engels kapitaal.

ding naar het nieuwe fenomeen hebben gekeken.


Een Engelse natuurkundige, John Clayton (1657‘Amsterdam den 26 Mei. Eergisteren avond is in het

1725), had in de vroege achttiende eeuw al vastgesteld

Oude Mannen- en Vrouwen-Huis, op den Binnen-

dat verhitting van steenkool in een zuurstofarme

Amstel, alhier ter Stede, ten overstaan van den Heere

ruimte een brandbaar gas oplevert. Maar het was de

Commissaris-Generaal voor het Onderwijs en voor de

Nederlandse natuurkundige Johan Pieter Mincke-

Kunsten en Wetenschappen, Repelaer van Driel, den

lers (1748-1824), hoogleraar aan de universiteit van

Heere Staatsraad, Gouverneur van Noord-Holland,

Leuven, die bedacht dat dit gas bruikbaar kon zijn voor

van Tets van Goudriaan, den Heere Gouverneur der

verlichting. Vanaf 1785 maakte hij er een gewoonte van

Provincie van Antwerpen, Baron de Keverberg de Kes-

om één keer per jaar zijn collegezaal te verlichten met

sel, eene Commissie uit het Koninklijk Nederlandsch

gaslicht. Op de Markt in zijn geboortestad Maastricht

Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone

heeft zijn standbeeld nog altijd een eeuwig brandende

Kunsten, en andere aanzienlijke Personen, eene

gasvlam in de hand.

proef bewerkstelligd met het in Engeland gebruikelijk

Minckelers deed echter verder niets met zijn vinding

Clegg. Twee jaar later, in 1814, werd de omliggende

gaslicht, welke uitnemend en ten genoegen van alle de

en het duurde nog enkele jaren voordat de oorspron-

wijk in het Londense Westminster voor het eerst met

aanwezigen is geslaagd. Op de groote Zaal van dat Ge-

kelijk Schotse William Murdoch (1754-1839) samen

gas verlicht. Tien jaar later hadden meer dan vijftig

Well-informed

sticht hingen drie Kroonen, ieder met 12 a 14 lichten,

met zijn leerling Samuel Clegg (1781-1861) de aanzet

steden in Engeland openbare gasverlichting. Op het

gentleman

benevens eenige andere lichtbuizen aan den wand: de

gaf voor de commerciële exploitatie van steenkoolgas

vasteland was Parijs in 1815 de eerste stad met straat-

‘The Coals being

mr. A.W.N. van Tets van

helderheid, doch tevens zacht- en witheid van dit licht

voor verlichting. Murdoch ontwikkelde in de Engelse

verlichting op gas.

Goudriaan was in 1816

zettenden aan deze proef geene geringe waarde bij.’

machinefabriek waar hij werkte een installatie voor

Gouverneur van de provincie Noord-Holland

een van de aanwezigen bij een demonstratie van gaslicht in Amsterdam

Engelse karikatuur uit 1809:

steam’d produces tar or paint for the outside of Houses -- the

gasverlichting, waarvan een eerste exemplaar in 1806

Amsterdams pijp-gaz

Smoke passing thro’

Zo berichtte de Amsterdamsche Courant in de editie

in een katoenspinnerij werd geïnstalleerd.

In Nederland bleef deze technische vernieuwing niet

water is deprived of

van 27 mei 1816 over de demonstratie van verlichting

Uiteindelijk zag een naar Engeland uitgeweken

onopgemerkt. Er werd over geschreven en net als in

met gas in het gebouw dat nu het Hermitagemuseum

Duitser, Friedrich Albrecht Winzer (1763-1830), alias

Amsterdam organiseerden natuurkundige genoot-

in Amsterdam huisvest. Het moet voor de aanwezi-

Frederick Albert Winsor, een nog groter perspectief. In

schappen in verschillende andere steden demon-

Irishman

gen een bijzondere ervaring zijn geweest licht te zien

plaats van losstaande gaslichtinstallaties voor afzon-

straties van gaslicht. Grootste voorvechter hier was

‘Arragh honey, if this

branden op een onzichtbare brandstof die bovendien

derlijk fabrieken stelde hij zich voor hoe hele steden

Bernardus Koning (1778-1828), een predikant uit het

van een afstand werd aangevoerd. Tot dan toe waren

verlicht zouden kunnen worden met gaslicht. Dankzij

Noord-Hollandse Akersloot. Hij had zelf de Engelse

have the Thames

kaarsen en olielampen de gangbare kunstverlich-

zijn niet aflatende promotie van dit idee, werd in Lon-

methode van gasproductie aanmerkelijk verbeterd en

and the Liffey burnt

ting, waarvan de bron zichtbaar en tastbaar was. Het

den in 1812 de eerste gasfabriek opgericht, The Gas

wist de interesse van koning Willem I en diens rege-

vooruitzicht dat brandstof voor verlichting over lange

Light and Coke Company, onder leiding van Samuel

ring te wekken om ook in Nederland gasverlichting

substance and burns as you see.’

man bring fire thro water we shall soon

down -- and all the pretty little herrings and whales burnt to cinders.’

12

13



De gashouder van de Zuidergasfabriek aan de Amstel in Amsterdam, 1916

De Imperial Continental Gas Association (ICGA), die de

khuizen en Schagen (1866). Toen de concessie van de

Amsterdamse gasfabriek overnam, had in 1825 ook in

gasfabriek in Hilversum in 1885 afliep en de gemeente

Rotterdam de concessie verworven om een gasfabriek

besloot de exploitatie zelf ter hand te nemen, begon

te bouwen en pijpleidingen in de grond te leggen. Tien

eigenaar Christiaan Hafkenscheid in Bussum een

jaar later besloot de gemeente voor de straatverlich-

nieuwe fabriek.

ting over te stappen op gaslicht. Toen in 1836 de eerste honderd gaslantaarns brandden, was Rotterdam de

De toename van het aantal gasfabrieken en ook het

eerste stad in Nederland met openbare gasverlichting.

groeiend gemeentelijk aandeel daarin, laat zich in

Haarlem, waar de ICGA een derde fabriek had gesticht,

belangrijke mate verklaren uit economische motieven.

voerde op 1 januari 1837 als tweede stad openbare

Stijgende prijzen van lampolie, in de tweede helft van

gasverlichting in. Amsterdam besloot in 1840 eerst tot

de negentiende eeuw nog algemeen in gebruik, en da-

een proef met 150 gaslantaarns op de Prinsengracht,

lende steenkoolprijzen maakten steenkoolgas steeds

Amstel en Kloveniersburgwal. Toen dat een succes

gewilder als verlichtingsbron. Verbeterde zuivering-

bleek, stemde de gemeenteraad vijf jaar later in met

technieken maakten het gas ook steeds beter geschikt

gasverlichting voor de hele stad.

voor gebruik in woonhuizen. Bovendien werden voor

Verschillende andere steden in Nederland gaven vanaf

verschillende bijproducten van de gasproductie nieuwe

1840 vergunningen af voor de bouw van een gasfa-

toepassingen gevonden.

briek, waaronder Utrecht (1841), Arnhem, Den Haag en

Vanaf het begin verkochten de fabrieken de ontgaste

aan te leggen. Vanaf 1822 werd het Binnenhof verlicht

Leeuwarden (1844), Zwolle (1845) en Leiden (1846). De

steenkool, cokes geheten, als huisbrandstof. Het

met gas uit een installatie naar Konings ontwerp. Ko-

Leidse gasfabriek was de eerste die door de gemeente

productieproces leverde ook teer en ammoniakwa-

gashouders aan de

ning raakte niettemin op de achtergrond, nadat de re-

zelf werd geëxploiteerd. In de jaren vijftig besloten ook

ter op, dat men bij ontstentenis van verdere nuttige

Schans te Amster-

gering tegen zijn advies in had besloten de oprichting

andere steden tot de bouw van eigen gasfabrieken,

toepassingen maar al te vaak in naburige waterlopen

dam, 1847 (Collectie

van gasfabrieken over te laten aan particulier kapitaal.

zoals Groningen (1854), Delft (1855), Deventer (1858)

liet vloeien. Dat veranderde toen na 1850 voor deze

In 1825 was de Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie

en Breda (1858). Het idee dat gaslevering een nuts-

afvalstoffen verwerkingsmethoden in zwang kwamen.

in de Amstelstraat de eerste, zij het dat dit bedrijf

voorziening was in combinatie met de goede verdien-

Het ammoniakwater werd gebruikt voor de productie

alleen vergunning kreeg om olie als grondstof te

sten deed deze steden besluiten de gasproductie zelf

van kunstmest en koolteerdestilleerderijen verwerk-

gebruiken. Dit maakte het gas zó duur dat het uitein-

ter hand te nemen. Rond de eeuwwisseling werd de

ten de teer tot teerolie en creosoot. Daarmee werden

delijk economisch niet exploitabel bleek. De Engelse

gasproductie in vrijwel heel Nederland een gemeente-

onder meer de bielzen voor de in die tijd opkomende

aandeelhouder die in 1834 de fabriek overnam en zo

lijke aangelegenheid.

spoorwegen verduurzaamd. Uit de teerolie werden

van een faillissement redde, vroeg dan ook meteen

Buiten Amsterdam en Haarlem ontwikkelde de gas-

verder benzeen en tolueen verkregen, basisstoffen

vergunning aan voor het gebruik van steenkolen.

industrie zich in Noord-Holland pas goed vanaf 1860.

voor de productie van synthetische kleurstoffen en

Oliegas bleef daarna nog wel in gebruik voor levering

Alkmaar had in 1853 al een gasfabriek gekregen,

later ook geneesmiddelen.

aan bedrijven en particulieren met eigen gasinstalla-

Den Helder en Hoorn in 1857, en Purmerend in 1858.

Uit de jaarrekening over 1885 van de Gemeente-Gas-

ties, omdat oliegas zich goed in cilinders liet pompen,

Twee jaar later openden fabrieken in Edam-Volendam,

fabriek in Alkmaar blijkt bijvoorbeeld dat de opbrengst

zodat het met paard en wagen naar de klanten kon

Zaandam, Krommenie en Hilversum. Daarna volgden

uit die bijproducten ongeveer een kwart bedroeg van

worden gebracht.

Wormerveer (1863), Weesp (1864) en De Rijp, En-

de gasopbrengsten: 11.000 gulden bovenop de 45.000

Cornelis Springer, De Hollandsche Gazfabriek bouwt twee

Amsterdam Museum)

14


15


Rond 1845 verscheen bij een uitgever in Arnhem een ganzenbordachtig spel dat gaslicht als onderwerp had

gulden die met de gasleveranties werden verdiend. In de loop van de jaren zouden de inkomsten uit de bijproducten naar verhouding alleen maar toenemen. Op de gemeentebegrotingen waren de winsten uit de gasproductie uiteraard welkome aanvullingen. Elektrische concurrentie

Terwijl in steeds meer plaatsen gasfabrieken werden bijgebouwd, diende zich een nieuw alternatief voor het gaslicht aan. Al in de jaren veertig van de negentiende eeuw werd in de pers bericht over elektrisch licht. ‘Eigenaars van gas-fabrijken zijn als door eenen panischen schrik getroffen’, schreef De Nederlandsche Stoompost in december 1848 daarover. Sindsdien hadden de gasfabrikanten ervaren dat het met dat elektrisch licht zo’n vaart niet liep. Maar in 1881 werd de bedreiging serieuzer nadat Thomas Edison (1847-1931) op de Internationale Elektriciteitstentoonstelling zijn gloeilamp aan het Europese publiek demonstreerde. Een van de bezoekers was de Vergadering van

directeur van het prestigieuze Amstel Hotel in Am-

directeuren van

sterdam, die direct onder de indruk was. Vooral uit

Nederlandse gasfabrieken.

publicitaire overwegingen liet hij zijn hotel voorzien

Amsterdam, 1923

van ‘Edison Elektrisch Licht’, dat eind 1883 feestelijk werd geïntroduceerd. Verschillende theaters en andere instellingen volgden in de jaren daarna dit voorbeeld. Dat het toch nog veertig jaar zou duren voordat het elektrisch licht de gasverlichting definitief zou verdringen, had te maken met de uitvinding van het gasgloeikousje door de Oostenrijker Carl Auer von Welsbach (1858-1929). Deze leerling van de uitvinder van de Bunsenbrander ontdekte in 1885 dat een katoenen kousje gedrenkt in een mengsel van thoriumoxyde en ceriumoxyde in de vlam van een Bunsenbrander een Thomas Edison

helder licht uitstraalde. Het principe wordt nog steeds gebruikt in campinglampen.

16

17



STATUS SANERING PROVINCIE NOORD-HOLAND OMSTREEKS 2003

REEDS GESANEERD

FRIESLAND

TEXEL

NAZORGLOCATIES UITVOERINGSLOCATIES HERONTWIKKELINGSLOCATIES

Door het gloeikousje won gaslicht enorm aan popula-

van gloeilampen aanzienlijk. Elektrisch licht produ-

riteit. Lampen met zo’n kousje verbruikten veel minder

ceerde veel minder warmte dan gaslicht en verbruikte

gas. Het principe van de Bunsenbrander – ontwikkeld

geen zuurstof, waardoor het de atmosfeer binnens-

door Michael Faraday (1791-1867) en verbeterd door

huis veel minder beïnvloedde. Het leverde ook minder

R.W. Bunsen (1811-1899) – waarbij door bijmenging

brandgevaar op en kon ook nog eens eenvoudig met

van zuurstof een hete, kleurloze gasvlam ontstaat, had

één schakelaar worden aangestoken. Dat alles maakte

bovendien geleid tot de ontwikkeling van gasfornuizen

dat elektrische verlichting vanaf 1910 in rap tempo

COMPRESSORSTATION

en geisers voor warm water. Aansluiting op het gasnet

werd geïnstalleerd en dat rond 1920 de gasverlichting

MENGSTATION

werd daardoor voor steeds meer huishoudens interes-

nagenoeg was verdwenen.

ONDERGRONDSE OPSLAG

sant. Te meer omdat de gasprijzen door efficiëntere

Veel gasfabrieken konden desondanks blijven voort-

productie steeds verder waren gedaald. Tegen het ein-

bestaan, omdat er nog steeds vraag was naar gas voor

de van de eeuw was elektrisch licht daardoor nog ruim

verwarming en om op te koken. Maar toen in 1959 het

50 procent duurder dan gaslicht. Om die reden liet een

aardgasveld bij Slochteren werd ontdekt, schakelde

stad als Amsterdam in de jaren rond de eeuwwisseling

Nederland in korte tijd over op dit schonere, natuurlijk

de straatverlichting uitvoeren met het gasgloeikousje.

geproduceerde gas. De overbodig geworden gasfa-

De opmars van het elektrisch licht viel echter niet

brieken werden verlaten en in veel gevallen gesloopt,

meer tegen te houden, nadat in de eerste jaren van de

waarna in de regel de gemeenten bleven zitten met

twintigste eeuw de gloeilamp sterk werd verbeterd.

zwaar vervuilde terreinen. Hoge saneringskosten

Toepassing van een metaaldraad in plaats van een

zaten daarna een geschikte herbestemming vaak

kooldraad als gloeidraad, vergrootte de lichtopbrengst

jarenlang in de weg.

GASLOCATIES ANNO 2012 DEN HELDER VOEDINGSSTATION(S) COMPRESSOR- EN MENGSTATION

SCHAGEN SCHAGEN

NIEDORP

MEDEMBLIK

HARENKARSPEL

ENKHUIZEN

LANGEDIJK

STEDEBROEC ALKMAAR

HOORN

EGMOND

GRAFT-DE RIJP

FLEVOLAND

PURMEREND BEVERWIJK

HAARLEM

WORMERLAND

EDAM-VOLENDAM

OOSTZAAN ZAANSTAD ZAANSTAD WATERLAND

HAARLEM HAARLEM ZANDVOORT HEEMSTEDE

WEESP WEESP

HUIZEN BUSSUM

HILVERSUM HILVERSUM

ZUIDHOLLAND

UTRECHT

GE

18

Alkmaar Paardenmarkt Nieuwbouw op het

oude gasfabriekterrein, gezien vanaf de Paardenmarkt bij de Kanaalkade

Het kaaspakhuis van de firma J.H. Eyssen werd gebouwd op het terrein van de gasfabriek die na sluiting in 1916 was gesloopt. Het pakhuis is behouden en omgebouwd tot appartementencomplex

Schone toekomst voor oude gasterreinen

19


20 Waar ooit het gas was

De gasfabriek: van steenkool naar gas

21


In negentiende-eeuwse gasfabrieken werd gas ont-

ringskisten geleid die aanvankelijk waren gevuld met

levering te kunnen waarborgen. Vanuit de gashouder

trokken aan steenkolen. In een aantal stappen werd

kalk. Halverwege de negentiende eeuw stapte men

werd het gas via een gasdrukregelaar aan het gasnet

het gas daarna gezuiverd van onbruikbare en giftige

over op ijzeraarde, dat een effectievere zuiverings-

geleverd.

stoffen.

stof bleek. Het ijzer daarin bond de zwavel, stikstof en

De gasfabrieken verdienden ook aan de bijproducten

de cyaan aan zich. Het zo gezuiverde gas bestond uit

van de gasproductie. De cokes waren een gewilde

De productie van steenkoolgas uit steenkool was

methaan en andere koolwaterstoffen, koolmonoxide

brandstof voor verwarming, omdat de van hun gas

gebaseerd op het principe van de pyrolyse of droge

en kooldioxide. Via een gasmeter die de hoeveelheid

ontdane steenkolen langdurig bleven smeulen en veel

destillatie. Daarbij wordt een stof verhit zonder dat

geproduceerd gas bijhield, stroomde het gas uiteinde-

warmte produceerden. Aanvankelijk werden de afge-

er zuurstof bij komt, waardoor bestanddelen van die

lijk in een gashouder. Zo’n gashouder bestond uit een

vangen teer en ammoniak grotendeels weggegooid,

stof in gasvorm uitdampen. In de negentiende-eeuwse

grote ronde gemetselde kuip gevuld met water. Aan

niet zelden in een naburige sloot. Maar halverwege de

gasfabrieken werden steenkolen daarvoor in horizon-

de bovenkant was de gashouder afgesloten met een

negentiende eeuw werden ook hiervoor toepassingen

tale gietijzeren of keramische buizen gestort, retorten

gietijzeren klok die op en neer kon bewegen. Het gas

gevonden: teerolie werd gebruikt voor de verduur-

genoemd. Grote gasfabrieken hadden twee of meer

verzamelde zich onder die klok boven het water dat

zaming van hout en met ammoniak werd kunstmest

ovens met elk twaalf retorten op rij. De ovens werden

ook hier weer voorkwam dat het gas kon ontsnappen.

gemaakt.

doorgaans gestookt met de ontgaste steenkolen of

De gashouder diende als buffer om een constante gas-

cokes, vaak vermengd met eveneens uit het fabricageproces vrijgekomen teer. Nadat een retort was gevuld met steenkolen, werd hij Schoolplaat van een

aan de voorzijde afgesloten. Verhitting tot 1200 graden

gasfabriek, 1918

zette het proces in gang waarbij steenkoolgas vrijkwam vermengd met onder meer teer, ammoniak en zwavel- en cyaanverbindingen. Dat gas kon vervolgens via een verticale pijp boven het mondstuk van de retort opstijgen naar een afgesloten, voor een deel met water gevulde bak, de hydraulic main. Het onder water uitgestoten gas verzamelde zich boven het water dat voorkwam dat het gas zou terugstromen. Uit de hydraulic main werd het gas door een condensor geleid, een reeks pijpen waarin het gas zover werd afgekoeld dat de daarin aanwezige teer condenseerde en kon worden opgevangen. Daarna werd het gas ‘gewassen’ in een toren met scrubbers, plateaus die voortdurend werden besproeid met water waar de ammoniak uit het gas in oploste. Om het gas ten slotte te zuiveren van stikstof-, zwavel- en cyaanverbindingen, werd het door zuive-

Plattegrond van gasfabriek met uitbreidingen aan de Paardenmarkt in Alkmaar, 1893


23 De resultaten van het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-Holland Dankzij een groot baggerproject van de provincie NoordHolland kon ook de vervuilde waterbodem ter hoogte van de Helderseweg in Alkmaar worden gesaneerd

Giftige erfenis

in de meeste gevallen pas tientallen jaren later vast-

De mores en de werkomstandigheden in de negen-

gesteld. Bodem en grondwater bleken daarbij vooral

tiende-eeuwse gasfabrieken werkten grootschalige

vervuild met teer, olie, polycyclische aromatische

bodemvervuiling in de hand, een giftige erfenis voor

koolwaterstoffen (PAK’s) en cyanide. De kosten van het

latere generaties.

opruimen van die vervuilingen stonden in veel gevallen een duurzame herontwikkeling van de terreinen

Hitte, steenkoolgruis en giftige dampen maakten het

jarenlang in de weg.

werk in de gasfabrieken er niet gezonder op. Dat werk was bovendien zwaar door het gesjouw met kolen en cokes, met tonnen met teer, en met bakken ijzeraarde. Werknemers van gasfabrieken werden doorgaans niet oud en hadden tot de opkomst van vakbonden tegen het einde van de negentiende eeuw weinig in te brengen tegen de werkgevers. Daarnaast zorgden de fabrieken voor vervuiling van lucht, bodem en water. Teer, ammoniak en andere overtollige bijproducten werden geloosd in opper-

Een deel van het

vlaktewater, er werden teer, ammoniak en benzeen

gesaneerde terrein in

gemorst, en leidingen vertoonden nogal eens lekkages

Bussum wacht nog op

Blauwe verkleuring

waarlangs ook giftige stoffen in de bodem terecht

van de grond duidt op

kwamen.

cyanidevervuiling

In regeneratieloodsen werd bovendien verzadigde ijzeraarde uit de zuiveringskisten over de grond uitgespreid, zodat de daarin aanwezige stikstof en zwavel door contact met zuurstof kon oxideren. De ijzeraarde kon daarna opnieuw worden gebruikt. De ijzercyanide in de ijzeraarde bleef echter ongewijzigd en hoopte zich in steeds sterkere concentraties op in de bodem van die loodsen en rond de zuiveringskisten, die daardoor blauw verkleurde. Uitgewerkte ijzeraarde, verzadigd met cyanides, werd nogal eens gebruikt om sloten te dempen en andere gaten in de bodem te dichten. Na de sluiting van de gasfabrieken in de loop van de twintigste eeuw, bleven gemeenten achter met zwaar vervuilde fabrieksterreinen. De omvang daarvan werd

bebouwing

Hoe werkt een gasfabriek? STEENKOLEN

OVEN 1200°

Uit steenkool dampt door verhitting gas dat naar hydraulic main wordt geleid. Met een deel van de resterende cokes wordt de oven gestookt.

COKES


HYDRAULIC MAIN

Steenkoolgas wordt onder water gelost en vindt weg naar boven. Water weerhoudt het gas ervan terug te stromen naar de oven.

CONDENSOR

Het gas wordt afgekoeld waardoor teer condenseert die wordt opgevangen in een reservoir.

25 De resultaten van het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-Holland

EXHAUSTER

In de exhauster heeft de eerste filtering van het gas plaats.

TEER

EXTRACTIEVE REINIGING 43.300 TON

THERMISCHE REINIGING 24.600 TON

In de scrubbers wordt met veel water ammoniak uit het gas gewassen die in een reservoir wordt verzameld.

PURIFIER/IRON SPONGE

Steenkoolgas wordt gezuiverd van stikstof-, zwavel- en cyaanverbindingen door het door zuiveringskisten te laten lopen met kalk (later ijzeraarde).

AMONIAK

BODEMVERONTREINIGING BIJ EEN GASFABRIEK. VOORBEELD: ALKMAAR - HELDERSEWEG 27.330 M 2 TOTAAL 73.000 TON

PUIN 4.500 TON

SCRUBBERS

PUUR PRODUCT 550 TON

BENODIGDE AANVULGROND ALKMAAR

AANVULGROND TOTAAL 2.420 VRACHTWAGENS

METER

Met de meter werd de productie gemeten.

GASHOUDER/OPSLAG

Opslag van het gas. Onderin water om terugstromen van gas tegen te gaan.



In de voormalige bazenwoningen op het terrein van de Westergasfabriek in Amsterdam zit nu een

Robuuste charme in baksteen

kinderdagverblijf

In de industriële ontwikkeling van de negentiende eeuw vergrootten fabriekseigenaren graag hun aanzien met aansprekende fabrieksgebouwen in moderne Hollandse renaissancestijl. Een typische negentiende-eeuwse gasfabriek bestond uit een aantal gebouwen verspreid over een fabrieksterrein. De stokerij en het zuiveringshuis waren doorgaans de grootste gebouwen, die samen met de gashouders het terrein domineerden. Daartussen en omheen was een aantal kleinere gebouwen gegroepeerd met verschillende functies. In het machinegebouw stonden de pompen die het gas over het terrein vervoerden. De gasdrukregelaars om de druk van het gas in het gasnet op peil te houden stonden in het regulateurshuis. Meterhuisjes boden onderdak aan gasmeters waarmee de hoeveelheid geproduceerd en geleverd gas werd bijgehouden. Andere gebouwen huisvestten magazijnen, werkplaatsen en kantoren. Ook stonden er verschillende woningen op het terrein: voor de directeur, de ingeni-

Blik op de Westergasfabriek in Amsterdam

eur en de fabrieksopzichter of fittersbaas. In het geval er iets mis zou gaan in de fabriek, waren zij tenminste

met de watertoren

snel ter plaatse.

en daarachter de

Soms werden gasfabrieken uitgebreid met fabrieken

gashouder

voor de verwerking van bijproducten, zoals een ammoniak- of een zwavelfabriek. Tegen het einde van de eeuw werden ook wel ketelhuizen toegevoegd, waar cokes werden gebruikt om stoom en daarmee elektriciteit te produceren. Verspreid over het terrein waren verder loodsen voor kolen en cokes, een teerput, en een regeneratieloods voor het herstel van de ijzeraarde te vinden.



Gasfabrieken waren van ver herkenbaar aan de gas-

met een zekere allure.

gen ontwierp. Het werk van de eclecticus Gosschalk is

houders of gazometers waarin het geproduceerde gas

De fabrieksbouw volgde daardoor de heersende archi-

exemplarisch voor de Hollandse neorenaissance. De

werd opgeslagen. De grote ronde tanks hadden een

tectonische stijlen uit de negentiende eeuw die terug-

robuuste gebouwen voor de Westergasfabriek ont-

karakteristieke aanblik door de ijzerconstructie van de

grepen op vroegere periodes. Neoclassicistische en

leenden hun sierlijkheid aan de horizontale lijnen in

opbouw. Staande leizuilen waarlangs de ijzeren klok

neogothische bouwstijlen culmineerden in Nederland

contrasterende gele baksteen en allerlei details in de

Station Groningen,

van de gashouder omhoog en omlaag kon bewegen,

in de Hollandse neorenaissance, waarin werd terug-

afwerking langs daklijsten, raamkozijnen en hoeken

een ontwerp van Isaac

waren in kruisverband met elkaar verbonden. Dat

gegrepen op de zestiende- en zeventiende-eeuwse

en geveldelen. Het geeft de gebouwen ook nu nog een

Gosschalk

vlechtwerk van ijzer gaf de gashouders een sterk

Nederlandse renaissancearchitectuur. Veel stations-

aangename grandeur die verwijst naar een industrieel

industrieel uiterlijk. In sommige gashouders die na

gebouwen, die juist in deze tijd werden gebouwd, maar

verleden, maar die ook heel goed past bij de culturele

restauratie en herbestemming ook van binnen zijn te

ook overheidsgebouwen en bijvoorbeeld het Rijks-

bedrijvigheid van de huidige bewoners.

bekijken, is het gietijzeren interieur nog indrukwek-

museum van Cuypers worden tot deze stijl gerekend.

Oude foto’s en tekeningen van andere gasfabrieksge-

kender. De gashouder op het terrein van de voormalige

Kenmerkend voor de Hollandse neorenaissance zijn

bouwen die inmiddels allang zijn afgebroken, laten

Westergasfabriek in Amsterdam is daar een sterk

de trapgevels, de horizontale lijnen of speklagen in

eenzelfde beeld zien: kloeke bedrijfsgebouwen met

voorbeeld van.

het metselwerk, kruiskozijnen, rondbogen en impo-

goed gedoseerde versieringen voor een represen-

Gietijzeren constructies raakten in de tweede helft van

sante dakpartijen. In veel gebouwen en zeker in de

tatieve uitstraling. Op de meeste plaatsen hebben

de negentiende eeuw in zwang in de fabrieksbouw.

utiliteitsbouw werden naar believen elementen uit de

deze gebouwen, nadat ze hun oorspronkelijke functie

Voor die tijd werd vooral met hout gewerkt voor draag-

verschillende stijlen door elkaar gebruikt, een vorm

verloren, niettemin plaats moeten maken voor andere

en dakconstructies. De verminderde brandgevaarlijk-

van eclecticisme die wel als afzonderlijke bouwstijl

bouwwerken.

heid was een van de belangrijkste argumenten om op

wordt benoemd.

gietijzer over te stappen. Het nieuwe materiaal maakte

Typische fabrieksgebouwen uit de tweede helft van de

bovendien grote overspanningen mogelijk. Naarmate

negentiende eeuw waren lange rechthoekige gebou-

de typische detaille-

de eeuw vorderde, raakte men meer en meer bedre-

wen met over de hele lengte gelijkvormige raampar-

ring van de Hollandse

ven in de toepassing van het gietijzer in vernieuwende

tijen. Uitstekende of juist terugvallende delen in het

constructies, zoals de Polonceauspant. Die constructie

metselwerk gaven de gebouwen hun karakter, net

terende kleuren, trap-

bood een hogere vrije ruimte onder het dak en be-

als gebruik van bakstenen in contrasterende kleuren.

gevels en sierkragen

perkte tegelijk het materiaalgebruik.

Langs de dakranden en in de kopse gevels veroorloof-

Negentiende-eeuwse fabrieksgebouwen werden voor

den architecten zich veelal eenvoudige repeterende

het overige onveranderd opgetrokken uit baksteen en

versieringen. Karakteristiek zijn bijvoorbeeld de trap-

bedekt met een pannendak. Het aardige –zeker vanuit

vormen die met terugvallend metselwerk zijn aange-

onze tijd bezien – is dat de bouwmeesters met relatief

bracht in de kopgevels.

eenvoudige middelen van die fabrieken vaak toch iets

Een toonbeeld van deze neorenaissancistische fa-

aantrekkelijks wisten te maken. Fabrieken waren in

brieksbouw zijn de bewaard gebleven gebouwen van

deze periode van industriële ontwikkeling de bakens

de Westergasfabriek in Amsterdam. Ze werden in 1883

van de vooruitgang. Fabrieksdirecteuren wilden dat

in opdracht van de Imperial Continental Gas Associ-

maar al te graag bevestigen om hun eigen aanzien te

ation (ICGA) ontworpen door Isaac Gosschalk (1838-

vergroten en waren bereid te investeren in gebouwen

1907), die in dezelfde periode het station van Gronin-

Gebouwen van de Westgasfabriek in Amsterdam vertonen

neorenaissance met speklagen in contras-

langs de daklijsten


Gasfitter zoekt gaslek met lucifers

31


Vanaf de eerste proeven met gaslicht is kolengas en

Twaalf miljoen oliebollen op aardgas

Aardgas bij toeval ontdekt

later aardgas in het nieuws geweest.

In zijn oudejaarsconference van 1963 bezong Wim Kan

Een fragment uit het Polygoonjournaal uit 1948 maakt

Een bloemlezing van berichten uit de media.

de in 1959 ontdekte gasbel bij Slochteren.

duidelijk dat de vondst van aardgas bij Coevorden niet gepland was.

Twaalf miljoen oliebollen op aardgas Geen mens die niet een wonder van de toverbel ver-

http://www.youtube.com/watch?v=Xiq7c7senBE&

langt

feature=related

We hebben nu het hele jaar de gasbel horen luiden Maar niemand weet precies waar de klepel hangt De buizen liggen bijna in de straat Maar niemand weet wat het kosten gaat Wat een land, wat een land Waar dat allemaal maar kan 12 miljoen oliebollen

Aardgas in Warga

Dansen in de pan

‘We hoeven tegenwoordig maar een wandelstok in de grond te prikken en we hebben gas.’ Filmfragment over gasboringen in Friesland, 1965. http://www.youtube.com/watch?v=5xA9COVMmsM

http://www.youtube.com/watch?v=kPYUpHCnjl4

Het verschil tussen stadsgas en aardgas

Animatiefilm uit 1964 laat zien dat aardgas twee keer zo veel energie bevat als stadsgas. http://www.hetutrechtsarchief.nl/collectie/ beeldmateriaal/bewegend_beeld/1960-1970/140071


Heemstede van den Eijndekade

Een van de appartementencomplexen in het plan Privilege in Heemstede De karakteristieke achthoekige watertoren van ir. jhr. A. Holmberg de Beckfelt markeert het gebied met de nieuwe woonwijken Waterhof, Waterspiegel en Waterpark



‘Mijn huis trilt, kunt u daar iets aan doen?’


Tjeerd Talsma viel medio 2011 als gedeputeerde

wing eromheen. ‘Geen prettig gezicht, en dan had je

in een gespreid bedje. Althans, waar het ging om

ook nog eens die vervuilde grond.’

het Programma Gasfabrieken. Begonnen in 2003, stond bij dat Programma inmiddels alles goed op de

Jaren later zou hij mede verantwoordelijk zijn voor

rails, liep het op volle toeren, en ging het richting

het opruimen van de vervuiling. Hij roemt de goede

afronding. In principe was het slechts een kwestie

samenwerking met gemeenten en andere partijen.

van goed naar het einde hobbelen en de zegeningen

Klachten kreeg hij alleen van individuele burgers,

tellen.

bijvoorbeeld uit Alkmaar, toen daar een damwand de grond in ging. Na afloop zijn de bewoners blij met ge-

En die zegeningen zijn er volop. Het gaat bij de aanpak

reinigde grond en de verbeterde aanblik. Maar Talsma

van oude gasfabrieklocaties immers om slopen, sane-

heeft het meegemaakt dat op het moment zelf een

ren en bouwen. Ofwel: oude gasfabrieklocaties worden

bewoner opbelde en zei: ‘Ze zijn weer begonnen, het

gesloopt, de vervuilde gronden worden gesaneerd, en

huis staat te trillen, kunt u daar iets aan doen?’

er verrijst wat moois (als het goed is) en nieuws op de

Het succes van het Programma zit ‘m volgens Talsma

plek van de oude gasfabriek. En dat allemaal binnen-

ook in het feit dat iedere deelnemer de urgentie voelt.

stedelijk.

Dat de leefomgeving zo sterk verbetert, leidt ertoe dat de sanering bij het publiek op sympathie kan rekenen.

Het Programma Gasfabrieken is dus bij uitstek re-

Het Programma Gasfabrieken valt op het snijvlak van

sultaat- en oplossingsgericht. Dat spreekt een realist

twee onderdelen uit zijn portefeuille als gedeputeerde:

als Talsma aan, net als het feit dat er heel concrete

Ruimtelijke Ordening en Milieu. ‘Het gaat om verbete-

problemen worden aangepakt op regionaal niveau.

ring van de leefomgeving en om een milieumaatregel

Talsma bezocht locaties van voormalige gasfabrieken

die van grote waarde is.

in Haarlem, Alkmaar en Hilversum. De resultaten van

Het is van belang dat we deze problematiek niet laten

de sanering en soms ook al van de herontwikkeling

liggen voor volgende generaties.’

Bolgashouder en oude gashouder van de gasfabriek aan de Helderseweg in Alkmaar, enkele jaren voor de sloop in 1968

vindt hij indrukwekkend. In Hilversum zag hij hoe diep er in de grond gegraven moest worden om de rotzooi echt op te kunnen ruimen. Als kind woonde hij dicht bij de gasfabriek van Alkmaar, die toen al stevig op haar retour was. Het was eind jaren zestig, begin jaren zeventig. Hij speelde er met vriendjes op het vervallen terrein, dat weliswaar afgesloten was, maar die afsluiting omzeilen, is voor een kind nu juist de uitdaging. Voor zijn geestesoog doemt het beeld op van een massieve, zwarte klomp, de gashouder waarschijnlijk, met troosteloze bebou-

Sanering van het terrein Helderseweg



Bestuurlijke mijlpalen

waard gerekend. Staatssteun – of daarvan sprake was,

Nieuwbouwwoningen

1999: ondertekening Intentieverklaring op landelijk

moest eerst worden onderzocht, en dat betekende dus

in Alkmaar,

niveau Programma Gasfabrieksterreinen, door rijk,

zo maar ruim een jaar uitstel. Bovendien bleken de

IPO en gemeente Amsterdam;

onderhandelingen tussen de Provincie en Nuon voor

Mei 2000: gedeputeerde Ada Wildekamp om de tafel

al haar locaties in Noord-Holland van de taaiste soort.

met alle wethouders van de betrokken steden: er wor-

Dat leidde tot meer dan 25 keer overleg, en nog was

den afspraken gemaakt in een intentieverklaring. Er

er één maand voor de ondertekening sprake van twee

werd toen, afgezien van Amsterdam, uitgegaan van 22

scenario’s: één met, en één zonder Nuon;

te saneren gasfabrieklocaties in Noord-Holland. Het

05 februari 2003: het is zo ver: ondertekening van

was kennelijk aantrekkelijk om een vervuilde gasfa-

het Convenant: saneringsovereenkomsten met Nuon,

brieklocatie te zijn, want in het najaar van 2002 telde

VROM alle gemeenten en PNH in Purmerend. Vanaf

Noord-Holland er opeens 41. Herontwikkeling was

dat moment begint de uitvoering van het Programma

overigens niet overal mogelijk, omdat er op enkele

Gasfabrieken;

locaties inmiddels gebouwd was. Een paar gemeenten

2012: afronding Programma Gasfabrieken.

onderzochten zelf de mogelijkheden van herontwikkeling. Reden voor Wildekamp om in een speech te wij-

Bijkomend probleem gedurende dit proces: VROM kon

zen op de voordelen van meedoen aan het Programma

maar voor vijf jaar afspraken maken. Dit probleem

Gasfabrieken:

speelde op twee momenten. Bij de ondertekening van

Betere concurrentiepositie richting markt, van waaruit

het Convenant, en bij de toekenning van de volgende

grote belangstelling bestaat voor de gasfabriekloca-

programmafase (2005-2009). Keek VROM noodge-

ties.

dwongen niet zo ver vooruit, ondertussen had de

Meedoen leidt tot medefinanciering door de rijksover-

Provincie Noord-Holland ook voor de langere termijn

heid;

afspraken gemaakt. De discussie hierover werden

Alle locaties, dus ook de slecht ontwikkelbare, worden

semantische spelen, waarin het ministerie het woord

functioneel en met minimale kosten gesaneerd.

‘reservering’ niet kon gebruiken, maar de woorden

Er wordt op een praktische manier met het juridisch

‘bestuurlijk gebonden bijdrage’ en ‘toezegging’ min-

instrumentarium omgegaan;

der gevoelig bleken te liggen. Later, periode 2005-

December 2000: go, no-go moment voor GS en alle

2009, wilde VROM met de kaasschaaf alle provincies

colleges;

gelijkelijk korten, maar de Provincie Noord-Holland

22 maart 2001: advies Stuurgroep aan ondertekenaars

betoogde succesvol dat dit onredelijk was, gezien de

van de Intentieverklaring: doorgaan met het huidige

verplichtingen die zij al was aangegaan. Het kon toch

proces.

niet zo zijn dat zij gestraft zou worden voor het feit dat

Voor december 2001 was de ondertekening voorzien

zij van meet af aan op basis van contractuele verplich-

van het Convenant tussen PNH, VROM, Nuon, en 14

tingen een veel concreter saneringskostenplaatje had

gemeenten. Maar dat had meer voeten in de aarde,

geschetst dan andere provincies?

want er was buiten de toen ook al uitdijende Europese

Paardenmarkt



Paul Wentink Manager Vastgoed bij Alliander. Betrokken bij het Programma vanuit verantwoordelijkheid voor gebouwen en terreinen die Alliander beheert. Jan Mensink Beleidsadviseur Milieu bij Alliander. Het netwerk bedrijf dat voortkomt uit Nuon was als eigenaar betrokken bij bij zes van de gesaneerde gasfabrieks locaties in Noord-Holland (Alkmaar, Haarlem, Hilversum, Krommenie, Purmerend, Zaandam). Simon Binnendijk Was van 2000 tot 2010 wethouder in Alkmaar. Enkele bestuurlijk betrokkenen…..

Was in die hoedanigheid vrijwel vanaf het begin

Vóór Talsma, was Bart Heller als gedeputeerde van de

betrokken bij het Programma.

Provincie Noord-Holland (augustus 2008 – april 2011) bestuurlijk verantwoordelijk voor het Programma

Ben Hammer

Gasfabrieken.

Was in Hilversum wethouder grondzaken en stedelijke vernieuwing in de periode 2004-2008. In die hoedanig-

Hoewel het Programma liep als een trein, leek zich

heid was hij ook verantwoordelijk voor de sanering en

toch af en toe een beer op het spoor te nestelen. Maar

herontwikkeling van het voormalige REGEV-terrein.

zo snel als het probleem opdook, zo vlug was het ook

altijd weer opgelost. Heller herinnert het zich nog

André Mettes

goed: ‘Bij vrijwel elke locatie waren er op zeker mo-

Adjunct-secretaris van de gemeente Heemstede tot

ment nieuwe problemen of ontstond er gesodemieter

1 februari 2008.

tussen betrokken partijen. Dat betekende doorgaans

Betrokken bij het Programma als coördinator van

dat het geld kostte… Maar het mooie van Leo [Venus]

complexe projecten.

en Caroline [Vrauwdeunt] en de andere betrokkenen was, dat ze behalve het probleem ook meteen een mogelijke oplossing aandroegen, inclusief de dekking Sinds de sanering in

daarvoor.

2005 wacht het terrein van de gasfabriek in Wormerveer op nieuwe bebouwing

Behalve met Heller, spraken we nog met een aantal andere betrokkenen.

40 Schone toekomst voor oude gasterreinen

Zaanstad Het terrein van de voormalige gas fabriek aan de Zaan in Zaandam is klaar om bebouwd te worden

De Zaanse gasfabriek is tot 1952 in bedrijf geweest. Nadat de gasproductie was gestopt zijn alle gebouwen gesloopt behalve de directeurswoning. Het terrein is nog lange tijd in gebruik geweest voor gasopslag en distributie door het gemeentelijk energiebedrijf, later Nuon.

41




Het belang van het Programma

Hobbels

tuur van de terreinen bleek in de meeste gevallen

‘Het belang van het Programma is groot!’, zegt Bart

Van vervuild voormalig gasfabriekterrein naar nieuwe

onvoldoende vastgelegd.

Heller vol overtuiging. ‘Het gaat om een grote maat-

locatie, is een lange, complexe weg die niet altijd zon-

schappelijke opgave. Niet alleen vervuiling opruimen,

der hobbels is.

maar ook het invulling geven aan binnenstedelijke locaties die op die manier van grote waarde kunnen zijn.’

In de voorbereiding van het programma was er heel veel onduidelijkheid over de totale kosten en opbreng-

André Mettes over Heemstede: ‘De grond bleek veel

sten, aldus Mensink. Daarnaast ontstond er discussie

meer verontreinigd dan in het onderzoeksrapport was

over de vragen wie elk deel moest gaan betalen, en

Ben Hammer was als wethouder verantwoordelijk

vermeld. In de samenwerkingsovereenkomst tussen

waarom. Een bijna niet te ontwarren financiële Gordi-

voor zo’n binnenstedelijke locatie: ‘Het voormalige

de gemeente en de ontwikkelaar was een escape voor-

aanse knoop diende zich aan. ‘Bijna is de samenwer-

gasfabrieksterrein in Hilversum is een grote binnen-

zien van 25 % meer of mindere kosten.’

king met Nuon/Alliander daardoor niet van de grond

stedelijke locatie, met redelijk vervuilde grond. En

gekomen. Dat het toch gelukt is, is vooral dankzij een

dus is het van groot belang om de grond te saneren,

In Hilversum werd de sanering uitgevoerd door middel

tweetal pragmatische techneuten, Leo Venus van de

waarna er een prachtige kans ontstaat om aan de

van een behoorlijk nieuwe technologie, vertelt Ham-

Provincie en Siep Admiraal van Alliander, die gewoon

Hilversumse woningvoorraad het nodige toe te voegen.

mer. ‘Door bepaalde stoffen in de grond te spuiten,

aan de slag wilden gaan en de achterkant van een

Een complexe en majeure operatie.’

wordt de vervuiling als het ware ondergronds afge-

sigarendoosje gebruikten om samen het totaalbedrag

broken. Er is dan ook geen sprake van grootscha-

te ramen.’

Wat Simon Binnendijk wel aansprak, was de geïn-

lig afgraven en met honderden, zo niet duizenden,

Sanering van het

tegreerde aanpak. Die gaf ook de mogelijkheid om

vrachtwagens vervuilde grond door Hilversum rijden.

terrein Kleine Drift

benodigde kennis te bundelen en een goede fasering

De sanering vindt geheel ter plekke plaats. Tijdens het

in Hilversum in uit-

in de sanering aan te brengen..

saneren bleek de grond op enkele plekken aanzienlijk meer vervuild dan voorheen. Dat leidde tot vertraging.

Bij de zwaar verontreinigde gasfabrieksterreinen gaat

Daarnaast was het zo dat het project turnkey was

het om een lastige milieu-erfenis uit het verleden,

aanbesteed aan een consortium van partijen, saneer-

aldus Jan Mensink. ‘Een milieu-erfenis die voortkwam

ders en bouwers. Er ontstond discussie over de vraag

uit de gemeentelijke gasvoorziening aan het eind van

wie nu welke verantwoordelijkheid had waarvoor en

de vorige, en aan het begin van deze eeuw. Alliander

hoe met onderweg ontstane tegenvallers om te gaan.

heeft samen met Provincie, gemeenten en rijk bij kun-

Bij mijn weten is die discussie inmiddels wel succesvol

nen dragen aan het oplossen van deze problematiek.’

afgerond.’

Volgens Paul Wentink ligt het zwaartepunt in de

In Alkmaar merkte Binnendijk dat er vooral een pro-

combinatie tussen het uitvoeren van de sanering – die

bleem zat in het hanteren van het zogenaamde vereve-

te lang onvoldoende aandacht heeft gehad - en de

ningsprincipe, ofwel: de plus bij de ene locatie inzetten

ontwikkeling van terreinen in de (binnen)stad. ‘De

bij de min van een ander locatie. Ook herinnert hij zich

transformatie die bijna overal verwezenlijkt is, bleek

langdurige en lastige onderhandelingen met Nuon, de

uiteindelijk goed uit te pakken voor terreinen en omge-

grondeigenaar van een aantal vervuilde locaties.

ving.’

Wentink stuitte op een ander probleem: De infrastruc-

voering


Bij de sanering van het terrein Helderseweg in Alkmaar zijn


Succesfactor

Dat is ook iets wat Mensink herkent: de sterke wil om

samenwerking was uitstekend; zowel in het voortra-

Wat kunnen we leren van het succes van het Program-

er samen uit te komen. ‘Als het om bodemverontrei-

ject, als later tijdens de uitvoering. Obstakels die we

ma gasfabrieken? Met andere woorden: wat waren

niging gaat ontbrandt in de meeste gevallen een felle

tegenkwamen, werden in goed overleg besproken en

de succesfactoren? Volgens Heller zit het ’m in een

juridische strijd tussen bedrijven en de overheid over

opgelost. Het bestuurlijk commitment vanuit de pro-

goede personele invulling en een goede leiding van het

aansprakelijkheid. Hierdoor kan de aanpak van de te

vincie voor dit project was groot, maar de ambtelijke

programma.

saneren terreinen soms wel tientallen jaren vertraging

betrokkenheid en het persoonlijk enthousiasme van

oplopen. De Provincie, het ministerie, Alliander, en de

enkele “Haarlemse lieden” maakte de samenwerking

Hammer denkt dat het grote draagvlak waarop het

gemeenten hebben echter bewust gekozen voor een

ook heel erg leuk. In prima sfeer werden ingewikkelde

project in Hilversum kan rekenen van doorslaggevend

oplossingsgerichte aanpak waarbij we mét elkaar de

vraagstukken opgepakt, met maar één gemeenschap-

belang is. ‘De variant die ontworpen was die door de

schouders eronder gezet hebben om ervoor te zorgen

pelijk doel: hoe vinden we een oplossing, hoe komen

omwonenden als voorkeur werd gezien, werd uitein-

dat deze milieuerfenis zo snel mogelijk en op de meest

we verder?!’

delijk ook de variant die verwezenlijkt gaat worden.

milieuverantwoorde en kosteneffectieve manier werd

Mensink: ‘De keuze voor de programmatische aanpak

Ondanks het feit dat het een enorm project is, is de

opgeruimd. Het juridische instrumentarium bleef

van de provincie Noord-Holland en de effectieve trek-

buurt over het algemeen enthousiast geweest over wat

daarbij nadrukkelijk in de kast. We zochten juist naar

kersrol van het provinciale team heeft zeker in grote

gaat gebeuren. De integrale aanpak van saneren en

een optimale samenwerking om de oude gasfabriek-

mate bijgedragen aan het succes. Het zeer intensieve

bouwen in één project in combinatie met de uitsteken-

sterreinen waar mogelijk na de bodemsanering weer

overleg tussen de Provincie en Alliander bij de voor-

de samenwerking tussen de overheden gemeente en

een nieuwe goede bestemming te geven.’

bereiding van het programma was ook de basis voor

grote hoeveelheden

provincie, maken de herontwikkeling van het REGEV-

grond schoongemaakt

terrein tot een kansrijke ontwikkeling.’

het wederzijds vertrouwen en de goede samenwerking Samenwerking met de Provincie Noord-Hol-

tussen de partijen bij de uitvoering. Ook het financi-

Het gat aan de Paar-

land

ële kader was helder en duidelijk vastgelegd in een

denmarkt in Alkmaar

Mettes zoekt het succes in de concrete uitkomst. ‘Het

Het succes van een complex, grootschalig en meer-

overeenkomst.’

is eindelijk gevuld

belangrijkste succes is het verwezenlijken van zo’n 200

jarig programma als Programma Gasfabrieken staat

appartementen in de huur-en koopsector en de geheel

of valt met een goede samenwerking tussen de

gereinigde grond.’

verschillende partijen. De Provincie Noord-Holland

Voor Wentink zit het succes in de samenwerking tus-

heeft die goede samenwerking altijd nagestreefd. En

sen de eigenaar van het terrein, Alliander, de provincie

met succes. Mettes beaamt dat de samenwerking

als initiator, en de marktpartijen als aanbieder van

met de Provincie Noord-Holland steeds uitstekend

oplossingen.

is verlopen. Volgens Binnendijk heeft de Provincie

Creatieve oplossingen voor problemen, en de inzet om

haar regierol goed vervuld. Wentink vond het overleg

er iets goeds van te maken, dat zijn volgens Binnendijk

met de provincie altijd zeer constructief en gericht op

de succesfactoren geweest. Hij prijst in dat verband

het scheppen van ruimte voor de optimale oplossing

het goede en constante team van de Provincie, de

voor het betreffende terrein met inachtneming van de

goede externe krachten, en de goede samenwerking

financiële randvoorwaarden. ‘Dit is naar mijn mening

met de ambtenaren in Alkmaar. ‘Men was sterk oplos-

mede een van de succesfactoren.’ De samenwerking

singsgericht.’

tussen partijen vindt hij een compliment waard. Hammer preciseert de goede betrekkingen. ‘De


Tot slot

Over de toekomst zegt Mensink dat Alliander als

Heller kijkt met plezier terug op de drie jaren dat hij

regionaal beheerder van de gas- en elektriciteitsnet-

bestuurlijk verantwoordelijk was. Hij zegt zelf dat hij

ten de samenwerking blijft zoeken met rijk, provincies

op dit dossier niet al te veel inzet aan de dag hoefde te

en gemeenten. Ook bij de oplossing van de energie-

leggen. Bestuurlijke hobbels deden zich niet voor. Wel

vraagstukken van de toekomst! Over het Programma

liet men hem af en toe opdraven om fijne handelingen

Gasfabrieken: ‘De gesaneerde terreinen zijn weer

te verrichten: met een enorme boor aan een grijper

in hun oorspronkelijke economische en maatschap-

betonnen platen kapot hakken, of saneringsputten van

pelijke waarde hersteld. Door het herstel kon op de

17 meter diep graven. Ook werd hij een keer met de

meeste locaties ook een geschikte nieuwe bestem-

het hele team uitgenodigd voor een duel van zijn club,

ming worden gevonden.’

AZ, maar dat werd geen succes, want die wedstrijd

Wentink is vooral benieuwd naar een volgend puzzel-

werd prompt kansloos verloren….

stukje: de invulling van het laatste te saneren terrein

Financieel overzicht


HAARLEM; GEB TERREIN OPPERVLAK: 90.551M 2 KOSTEN: €4.551.083,PRIJS PER M 2 : €50,-

HILVERSUM; KLEINE DRIFT OPPERVLAK: 45.316M 2 KOSTEN: €20.253.055,PRIJS PER M 2 : €447,-

HEEMSTEDE; VD EIJNDEKADE OPPERVLAK: 28.794M 2 KOSTEN: €1.709.921,PRIJS PER M 2 : €59,-

ALKMAAR; HELDERSEWEG OPPERVLAK: 27.330M 2 KOSTEN: €11.869.462,PRIJS PER M 2 : €434,-

BUSSUM; SLOCHTERENLAAN OPPERVLAK: 26.486M 2 KOSTEN: €2.346.027,PRIJS PER M 2 : €89,-

HAARLEM; RAAKS OPPERVLAK: 25.000M 2 KOSTEN: €4.991.582,PRIJS PER M 2 : €200,-

ZAANSTAD; ZAANDAM OPPERVLAK: 22.360M 2 KOSTEN: €2.555.832,PRIJS PER M 2 : €114,-

HAARLEM; DELISTRAAT OPPERVLAK: 21.405M 2 KOSTEN: €4.459.359,PRIJS PER M 2 : €208,-

ZAANSTAD; KROMMENIE OPPERVLAK: 16.837M 2 KOSTEN: €3.799.394,PRIJS PER M 2 : €226,-

ZAANSTAD; WORMERVEER OPPERVLAK: 13.735M 2 KOSTEN: €1.450.000,PRIJS PER M 2 : €106,-

ALKMAAR; PAARDENMARKT OPPERVLAK: 8.328M 2 KOSTEN: €1.602.843,PRIJS PER M 2 : €192,-

PURMEREND; KOOIMANWEG OPPERVLAK: 5.578M 2 KOSTEN: €3.648.213,PRIJS PER M 2 : €654,-

in Alkmaar, aan de Helderseweg. Hij complimenteert de Provincie met de voortvarendheid waarmee zij de processen heeft ondersteund. In Heemstede is volgens Mettes het bouwprogramma grotendeels uitgevoerd. De toren van circa 16 woningen is nog onzeker. Hij zegt dat de financiële bijdrage van de Provincie zeker heeft bijgedragen aan het welslagen van het bouwproject. Hij roemt de positieve instelling van de projectteamleden Caroline Vrauwdeunt en Leo Venus. ‘Die heb ik ontzettend gewaardeerd.’ Mensink laat zich in vergelijkbare zin uit: ‘Zonder Leo, Caroline, Siep en Paul was het niet gelukt. En ikzelf had het zeker niet willen missen!’ Binnendijk wijst erop dat wat Alkmaar betreft het werk bijna geklaard is. Over het Programma als geheel merkt hij op dat hij vindt dat het belangrijk is dat verworvenheden niet verloren gaan. ‘Het programma zelf loopt af, maar de werkwijze bij vergelijkbare projecten in de toekomst kan zeker toegepast worden.’ De watertoren tussen de nieuwbouw in Heemstede

WEESP; BLOMSTRAAT OPPERVLAK: 2.391M 2 KOSTEN: €541.021,PRIJS PER M 2 : €226,-


10 jaar Programma Gasfabrieken: de resultaten


Meer dan veertig voormalige gasfabriekterreinen

Alkmaar

de fabriek grotendeels overbodig nadat een pijpleiding

verspreid over de provincie Noord-Holland zijn tus-

Paardenmarkt

voor de aanvoer van Hoogovengas was aangelegd

sen 2003 en 2012 in het kader van het provinciaal

Ooit stond er een Minderbroederklooster, later was er

vanaf de Hoogovens in IJmuiden. Alleen bij piekbelas-

Programma Gasfabrieken nader onderzocht en zo

de paardenmarkt. Nadat het Noord-Hollands Kanaal

ting werd de fabriek nog ingezet voor watergas, waar-

nodig gesaneerd. Onderstaande beschrijvingen van

in 1824 was aangelegd, veranderde het gebied in het

voor stoom over gloeiende cokes wordt geleid, zodat

een aantal voorbeeldlocaties geven een indruk van

noordwesten van het oude centrum van Alkmaar in

waterstofgas ontstaat. De vondst van aardgas luidde

de resultaten van het programma.

een industrieterrein. In 1853 bouwde de Alkmaarsche

het definitieve einde in van de fabriek, die in 1968 werd

Pijpgaz Compagnie hier een gasfabriek. De fabriek

gesloopt.

tussen Kanaalkade, Paardenmarkt en Paternoster-

Het terrein is daarna voornamelijk voor opslag in

straat werd in de jaren daarna verschillende malen

gebruik geweest van het gemeentelijk energiebedrijf,

uitgebreid. Na overname door de gemeente in 1882

later Nuon. Bij de sanering van het gebied in het kader

ging het bedrijf verder onder de naam Gemeente Gas-

van het provinciale gasfabriekenprogramma, bleek ook

fabriek. In 1893 werd het complex fors uitgebreid.

de kanaalbodem ter hoogte van het terrein ernstig ver-

In 1916 werd de gasproductie geheel verplaatst naar

vuild. Dankzij een groot baggerproject van de Provincie

de Helderseweg. De oude gasfabriek werd afgebro-

kon ook deze vervuiling worden opgeruimd. Medio

ken en op het terrein verrees een kaaspakhuis dat in

2012 is de sanering afgerond en kan de bouw begin-

1929 werd overgenomen door J.H. Eyssen, fabrikant

nen van een aantal kantoorgebouwen voor regionale

van verduurzaamde kaas, waaronder smeerkaas en

diensten van de gemeente.

rookkaas. Het bedrijf breidde op deze locatie verschillende malen uit tot het in 1988 de deuren sloot. Op het

Bussum

terrein huisden ook de chocoladefabriek Ero en Rem.

Slochterenlaan

Alle bebouwing, behalve het monumentale kaaspak-

In februari 1884 moest Christiaan Hafkenscheid (1822-

huis uit 1919, is in 2009 afgebroken. Na de sanering

1899), directeur-eigenaar van de gasfabriek in Hil-

van het terrein zijn hier twee grote appartementen-

versum, uit de krant vernemen dat de gemeente had

complexen verrezen, waar het oude kaaspakhuis

besloten tot de bouw van een eigen gasfabriek. Sinds

onderdeel van is.

1860 had de voormalige huisarts met zijn gasfabriek het dorp van kolengas voorzien, maar daar had de

Helderseweg

gemeente geen boodschap aan. Hafkenscheid had het

Aan de westkant van Alkmaar verrees aan de overkant

nakijken. Gedesillusioneerd besloot hij uit te wijken

van het Noord-Hollands Kanaal in 1911 een nieuwe

naar Bussum, waar hij in 1885 een concessie voor de

gasfabriek, die in juli 1912 in bedrijf kwam. Twee

bouw van een gasfabriek had verkregen. Aan de Zwar-

De Paardenmarkt,

jaar later werd de particuliere fabriek overgenomen

teweg, tegenwoordig Slochterenlaan, bouwde Hafken-

Alkmaar

door de gemeente, die in 1916 alle gasproductie naar

scheid met onderdelen van zijn Hilversumse fabriek

deze locatie verplaatste. De gemeentelijke gasfabriek

een nieuwe gasfabriek. In 1886 begon de gasleveran-

voorzag ook omliggende gemeenten, waaronder Oost-

tie, die zes jaar later ook hier door de gemeente werd

Knollendam, Jisp en Wormer van gas. In 1947 raakte

overgenomen. Dat Hafkenscheid nog een


51


jaar aanbleef als directeur laat echter zien dat deze

Inmiddels is het hele project, ontworpen naar een

overname vriendschappelijker van aard was.

masterplan van architect Donald Lambert (Kraaijvan-

De gemeentelijke gasfabriek, gelegen ten westen van

ger Urbis) afgerond. Blikvanger en toegang tot het

het NS-station Naarden-Bussum, bleef tot 1962 in

nieuwe gebied is het gebouw Raakspoort, een ontwerp

bedrijf en is in 1966 gesloopt. Het terrein werd daarna

van Bolles + Wilson, waarin het stadskantoor en een

bebouwd met kantoren van het energiedistributiebe-

bioscoop zijn gevestigd. De rest van het gebied bestaat

drijf, flats, bejaardenwoningen en garages. Een deel

uit woningen en winkels ontworpen door architecten-

van die bebouwing is inmiddels ook weer weg en na

bureau Claus en Kaan, Jo Crepain en Kraaijvanger

een grondige sanering in 2009 werd de vrijgekomen

Urbis. Van de oude bebouwing is alleen de Jacobskerk

ruimte bestemd voor de bouw van zestig woningen.

blijven staan, die tegenwoordig een brouwerij en een grand café huisvest.

Haarlem

Voormalig gasterrein aan de Slochterenlaan in Bussum

Raaks

GEB-terrein

De gasvoorziening in Haarlem, de tweede stad van Ne-

In 1903 nam de gemeente Haarlem de gasproductie

derland met openbare gasverlichting, was tussen 1837

van de Imperial Continental Gas Association over van-

en 1903 in handen van de Imperial Continental Gas As-

uit een nieuw complex aan de oostkant van de stad, in

sociation. Op een terrein bij de Zijlvest aan de Leidse-

het industriegebied Waarder- en Veerpolder. Naast de

vaart, tussen de huidige Keizerstraat en de Raaks,

gasfabriek werd hier in 1912 ook een turbinehal voor

bouwde de ICGA in 1836 een gasfabriek vanwaar

elektriciteitsproductie gebouwd naar een ontwerp van

uiteindelijk de hele stad van lichtgas werd voorzien.

de Haarlemse architect J.J. Noppen. Het energiebe-

Het contract van ICGA met de stad liep in 1903 af,

drijf is tot de jaren zeventig van de vorige eeuw op het

waardoor de gemeente de gasproductie kon over-

terrein gevestigd gebleven.

nemen in een nieuwe fabriek. De oude fabriek werd

Terwijl de oude fabrieksgebouwen in verval raakten,

gesloopt en op het vrijgekomen terrein werden drie

werden vanaf 1985 plannen gemaakt voor de sane-

scholen gebouwd: een HBS-A, een HBS-B, en een

ring en herbestemming van het gebied. In de jaren

MULO. Ook werden hier twee kerken opgericht, de

negentig viel het besluit van het gebied een creatief

Jacobskerk en De Hoeksteen.

bedrijventerrein te maken, waarbij de oude gebouwen

In 1998 viel in de gemeenteraad het besluit om het

gedeeltelijk behouden konden blijven. De sanering

gebied aan de westkant van het centrum helemaal

van het gebied was een proces van lange adem dat

opnieuw te ontwikkelen tot een woon-, winkel- en

uiteindelijk met vereende krachten tot een goed einde

uitgaansgebied. Daarvoor werd een competitie onder

is gebracht.

projectontwikkelaars uitgeschreven voor de ontwik-

De oude fabrieksgebouwen, waaronder de in 2009

keling van het hele gebied inclusief de sanering,

tot ‘Mooiste monument van Haarlem’ uitgeroepen

die deels is gefinancierd met een bijdrage uit het

Turbinehal, huisvesten nu de Lichtfabriek, een podium

Programma Gasfabrieken van de Provincie Noord-

voor onder meer dansfeesten, televisieopnames en

Holland.

evenementen. Rondom die gebouwen zijn inmiddels



particuliere handen. Mede door bemiddeling van de

Hilversum

Provincie Noord-Holland konden die percelen in 2009

Kleine Drift

door de gemeente worden verworven, waarna ook die

Op de avond van 16 mei 1885 kwam de gemeente-

delen zijn gesaneerd. Het terrein was daarna rijp voor

raad van Hilversum in speciale zitting bijeen om het

de bouw van 34 eengezinswoningen en 104 apparte-

ontsteken van de gaslantaarn op de Kerkbrink voor

menten, waarvan 75 procent zal bestaan uit sociale

het raadhuis bij te wonen. Voor het eerst brandde de

huur- en koopwoningen. Ook is 800 vierkante meter

lantaarn op gemeentelijk geproduceerd gas.

bedrijfsruimte in de plannen opgenomen.

Omdat de concessie van de gasfabriek van Christiaan Hafkenscheid na 25 jaar in 1885 af zou lopen, had de

Blik op Haarlem

Heemstede

gemeente besloten de gasproductie over te nemen

Van den Eijndekade

en te verplaatsen naar een terrein aan de rand van de

‘Als je thuiskomt van vakantie en je ziet de watertoren,

stad, midden op de hei. De gemeentelijke gasfabriek

dan weet je dat je weer in Heemstede bent!’ Met die

werd in de jaren daarna herhaalde malen uitgebreid.

woorden wist een ambtenaar van de technische dienst

Tussen 1899 en 1933 werden drie gashouders bijge-

in Heemstede in 1978 de beleidsmakers te overtuigen

bouwd met een steeds grotere inhoud. De telescopi-

dat de 41 meter hoge watertoren op het voormalige

sche gashouder die in 1933 werd neergezet, was 40

Droste chocola en

ook nieuwe complexen verrezen die in vorm de dialoog

terrein van de gasfabriek ongemoeid moest blijven.

meter hoog en kon 30.000 m3 gas opslaan.

van dit gebied. Het oude zwembad is geheel geïnte-

herontwikkeling in

met de oude monumenten aangaan.

De achthoekige toren, een ontwerp van ir. jhr. A. Holm-

Na de vondst van het aardgas bij Slochteren verander-

greerd met een nieuwe sporthal erbovenop.

berg de Beckfelt, is nog steeds in functie en markeert

de de gasfabriek in een distributiestation en de gas-

Delistraat

nu een gebied waar drie nieuwe woonwijken met de

houders en andere gebouwen werden gesloopt. Een

Purmerend

De voormalige gemeente Schoten ten noorden van

namen Waterhof, Waterspiegel en Waterpark bijna

deel van het terrein bleef in gebruik door de Regionale

Burgemeester Kooimanweg

Haarlem verleende in 1908 vergunning voor de op-

voltooid zijn. Bij elkaar gaat het om 570 woningen.

Energievoorziening (REGEV), later Nuon. Verder werd

Bijna 100 jaar stond de gasfabriek van Purmerend op

richting van een gemeentelijke gasfabriek. Zestien

De gemeente Heemstede kocht de grond aan de haven

het bebouwd met een zwembad, sporthal, bibliotheek,

het terrein aan de Where dat nu is ingeklemd tussen

jaar later werd de fabriek al weer gesloten. Nog weer

in 1906 om er een gasfabriek en de watertoren te

brandweerkazerne, het Gewestelijk Arbeidsbureau en

de Burgemeester D. Kooimanweg en de spoorlijn. De

een paar jaar later werd Schoten het slachtoffer van

kunnen bouwen. De gasfabriek, een groot kruisvormig

een PTT-gebouw.

fabriek werd in 1858 opgericht en in de loop van haar

de uitbreidingsdrang van Haarlem. In 1927 werd de

gebouw, was in 1909 operationeel en bleef tot 1945 in

Als onderdeel van het Programma Gasfabrieken is

bestaan verschillende malen uitgebreid. In 1952 werd

gemeente opgeheven en bij Haarlem gevoegd.

bedrijf. Het gebouw en de gashouders werden gesloopt

op het zwembad na alle bebouwing in het gebied aan

de fabriek gesloten. Toen het terrein in de jaren zeven-

In het gebouw van de oude Schotergasfabriek, nog

en de haven van de gasfabriek gedempt om er een

de Kleine Drift nu gesloopt en de grond ter plaatse

tig van de vorige eeuw vrij kwam, is jarenlang ondui-

helemaal in Hollandse- renaissancestijl opgetrokken,

gemeentekantoor en -werf en gebouwen voor brand-

schoongemaakt. Nu die sanering is afgerond, zal het

delijk gebleven wat ermee zou gebeuren. Sanering van

vestigde zich in 1928 de Haarlemsche Stoomverf-

weer en politie neer te kunnen zetten. De destijds

gebied worden bebouwd met een variatie aan wonin-

het vervuilde gebied stond meer dan twintig jaar op de

fabriek, die tot 1947 bleef bestaan. Op het terrein aan

achterwege gelaten sanering is nu wel uitgevoerd door

gen naar ontwerp van Mecanoo architecten uit Delft.

agenda en werd steeds noodzakelijker, doordat werd

het Spaarne zijn later een stortplaats, een houthandel,

de ontwikkelaar van het plan Privilege, zoals de her-

Onderdeel van het plan, dat Villa Industria heet, zijn

vastgesteld dat de vervuiling naar de omgeving begon

een handelmaatschappij en een Shell verlaaddepot

bestemming is gedoopt. Dat plan voorziet in het weer

drie ronde woontorens ingepakt in een stalen frame;

weg te lekken.

gevestigd geweest.

uitgraven van de haven, de aanleg van een park, en de

de torens en het frame verwijzen naar de voormalige

In 2006 is het deel van het terrein dat in gemeentelijke

bouw van appartementencomplexen.

gashouders. Ook de andere gebouwen verwijzen in

directe omgeving, gelegen nabij het GEB terrein.

handen was gesaneerd. Andere delen waren nog in

vorm en materiaalkeuze naar het industriële verleden

Het zwembad- en sporthalcomplex in Hilversum



Het provinciale Programma Gasfabrieken maakte

maakte van daaruit het merk internationaal bekend.

het ten slotte mogelijk het terrein schoon te maken.

Van Houten was niet alleen in eigen land, maar ook in

Bebouwing met een regionaal hoofdkantoor van een

Duitsland, Frankrijk en Engeland een begrip.

bank ging uiteindelijk niet door, waardoor een nieuwe

In 1885 liet Van Houten een eigen gasfabriek bouwen

bestemming moest worden gevonden. Dat werd het

op de hoek van de Groeneweg en de Singel die tot 1934

Pop- en Cultuurpodium P3, een fors, drieledig gebouw

in bedrijf is geweest. De Van Houten fabrieken verdwe-

dat op 31 maart 2006 de deuren opende. Het centrum

nen begin jaren zeventig uit de gemeente.

beschikt over twee popzalen (capaciteit 850 en 300

Het terrein van de voormalige gasfabriek is later

bezoekers), een vlakke vloer theaterzaal (130 zitplaat-

bebouwd met woningen, een parkeerplaats, en een

sen), en vijf oefenruimtes voor muzikanten. De nieuwe

supermarkt. Onderzoek wees uit dat bij het huidige

blikvanger op de plaats waar eens gashouders ston-

gebruik geen noodzaak tot saneren is.

den was een van de eerste voorbeelden van succesvolle herontwikkeling van een oud gasfabriekterrein.

Zaanstad

Krommenie Weesp

Twintig jaar was de voormalige gasfabriek van Krom-

Blomstraat/het Binnenhof

menie, die in 1860 werd gebouwd, door krakers bezet.

Purmerend,

Het terrein waar de eerste gasfabriek van Weesp

Zij werd omgevormd tot een cultureel centrum, waar

Pop- en Cultuur

stond, ligt in het noordelijk deel van de historische bin-

vooral jongeren zich konden ontplooien. In De Groote

nenstad, op de hoek van de Blomstraat en het Binnen-

Weiver, zoals het gekraakte pand was gedoopt, kon

hof. Van 1864 tot 1913 is deze gasfabriek operationeel

alles. Er was een zaal voor optredens van bandjes,

geweest. Later, in 1933, is op dit terrein een lagere

theatervoorstellingen, andere culturele evenementen

school gebouwd. In 1938 vestigde zich hier ook Hout-

en politieke discussies. Het pand huisvestte verder een

handel De Vechtstreek, die er tot 2005 actief bleef.

bar en eetcafé, een drukkerij, een werkplaats en een

Het terrein is na de ontruiming door de houthandel ar-

kringloopwinkel.

cheologisch onderzocht en vervolgens gesaneerd. Op

De krakers hebben lang geprobeerd om sloop van de

deze locatie worden nu 42 woningen en appartemen-

oude fabriek te voorkomen, maar om het terrein te

ten gebouwd onder de naam Weespergilde. Braaksma

kunnen saneren, was dat onvermijdelijk. Gezien de

& Roos Architecten uit Den Haag ontwierp daarvoor

belangrijke functie die het jongerencentrum vervulde,

zeven woonblokken, Gilden genoemd, die passen in

bood de gemeente het centrum een andere locatie

de sfeer van het historische Weesp. Het begin van de

aan.

bouw is voor medio 2012 voorzien.

Vanwege de omliggende bebouwing met woonhuizen

podium P3

is de emissie van schadelijke dampen tijdens het Van Houten

saneringswerk voortdurend gemeten. Gebruik van

Cacao- en chocoladefabriek Van Houten vestigde

papierpulp om uitdamping te beperken, was een van

zich in 1850 in een stoomfabriek in Weesp. Coen-

de succesverhalen bij deze sanering. Het terrein wacht

raad Johannes van Houten, de zoon van de oprichter,

sinds de sanering op herontwikkeling.



Sanering van de waterbodem in Edam moest wachten tot na het paaiseizoen van de bittervoorn

Zaandam

gelegen terrein is nu tijdelijk verhuurd aan ProRail om

De gasfabriek in Zaandam aan de Westzijde is van

te gebruiken als parkeerplaats voor 450 fietsen en 100

1860 tot 1952 in bedrijf geweest.

auto’s.

Na beëindiging van de gasproductie zijn de bedrijfsgebouwen gesloopt. Alleen de directeurswoning is

Edam-Volendam

behouden gebleven. Daarna bleef het terrein gebruikt

Het Oorgat

worden door het gemeentelijk energiebedrijf, later

Edam en Volendam kregen in 1860 een gasfabriek die

Nuon, voor opslag, gasdistributie en kantoren.

gelegen was aan de noordoostkant van Edam aan het

Het terrein is onder regie van de Provincie Noord-

Oorgat, de verbinding tussen de Edamse haven en de

Holland gesaneerd. Plannen voor de bouw van enkele

Zuiderzee. De fabriek heeft daar tot 1952 gefunctio-

woontorens op deze toplocatie in de Stadse Zaan zijn

neerd.

tot nader order uitgesteld. De bouw van de nieuwe

Daarbij is men weinig scrupuleus met de omgeving

Bernardbrug ter hoogte van deze locatie is inmiddels

omgegaan. De fabriek loosde haar afvalstoffen direct

voltooid.

in het water. Het Oorgat raakte daardoor ernstig vervuild. Uit onderzoek bleek dat er enkele diepe

Wormerveer

teerputten op de bodem van de waterloop lagen.

In 1863 bouwde Dominicus Schretlen (1811-1883)

Schepen mochten op dit stuk niet te hard varen om de

met vergunning van de gemeente Wormerveer een

zwaar verontreinigde bagger niet te veel om te woelen.

gasfabriek aan de Wandelweg in die gemeente en

Desondanks klaagden bewoners van het Oorgat in de

begon hij gas te leveren aan de gemeenten Zaandijk en

zomer, als er veel bootjes voorbij voeren, over een

Wormerveer. De exploitatie van de particuliere fabriek

penetrante olielucht die uit het water opsteeg.

was van het begin af succesvol. Waarschijnlijk daarom

De waterbodem is uiteindelijk eind 2009 gesaneerd, na

besloot de gemeenteraad al in 1866 de concessie niet

vertraging, omdat gewacht moest worden tot na het

te verlengen en de exploitatie over te nemen. In 1930

paaiseizoen van de beschermde bittervoorn die hier

werd de gasfabriek gesloten.

leeft.

Het terrein heeft daarna verschillende functies gehad.

De bodemsanering van het voormalig gasfabriekter-

Er waren onder meer een brandweerkazerne, bedrij-

rein, dat door een projectontwikkelaar is overgeno-

ven, en enkele woningen te vinden. Grote delen hebben

men, is uitgevoerd als onderdeel van de herontwikke-

lange tijd braak gelegen. Uiteindelijk kon in 2005 met

ling van het gebied.

een bijdrage uit het Programma Gasfabrieken het terrein worden gesaneerd, zodat het opnieuw kon worden bebouwd. De plannen waren dat woningcorporatie Parteon hier veertien woningen, bedrijfs- en kantoorruimtes en een huisartsenpraktijk zou bouwen. Parteon trok zich echter terug, waardoor nieuwe plannen moeten worden gemaakt. Het vlakbij het station


Haarlem Raaks

Enkele oude elementen zijn bewaard gebleven in Haarlem Raaks

Op de fundamenten van de oude gasfabriek aan het Raaks heeft Haarlem er een compleet nieuw stuk stad bij gekregen, gedomineerd door een groot bioscoopcomplex. In de voormalige Jacobuskerk, nu Jopenkerk, huist een bierbrouwerij.



De resultaten van het Programma Gasfabrieken Provincie Noord-Holland

Recommend Documents