Inleiding
Over de invloed van de plek in het gezin op je leven zijn wel boeken geschreven, maar specifiek over de rol van de oudste dochter niet. Althans wij, Lisette Schuitemaker en Wies Enthoven, hebben zo’n boek nog niet kunnen vinden. Wij zijn, dat zal je niet verbazen, allebei de oudste thuis. Al dertig jaar zijn we bevriend en delen we wel en wee met elkaar. We hebben in die jaren ontdekt hoe verschillend we denken en leven en hoe we tegelijkertijd ook opvallend veel op elkaar lijken. Dat die gelijkenis gerelateerd is aan het feit dat we allebei oudste dochters zijn, hadden we aanvankelijk niet in de gaten. Vanaf het moment dat we onze overeenkomsten door de oudste-dochterbril gingen bekijken, vielen als bij een puzzel de stukjes in elkaar. Zo rees het idee om samen een boek te schrijven over het effect die deze bijzondere positie in het gezin op onszelf en andere oudste dochters heeft gehad en nog altijd heeft. Een boek van oudste dochters voor oudste dochters. Alle oudste dochters lijken op elkaar. Dat is een boude bewering en ja, er zijn natuurlijk ook veel verschillen, maar toch durven wij dit onomwonden te zeggen. Oudste dochters ontwikkelen zich langs dezelfde lijnen. Met dit boek willen we laten zien hoe verwant we
12
INLEIDING
met elkaar zijn. We belichten de diepgewortelde patronen die we als oudste dochters delen in ons denken, voelen en doen. Het zijn patronen die we al heel vroeg hebben aangelegd, in de tijd dat we als een kleine koningin nog met onze ouders alleen waren en vanaf het kritieke moment dat er een tweede kwam en wij van enig kind ineens de oudste dochter werden.
De Oudste Dochter Dag Voor ons eigen onderzoek organiseerden we een dag waarop oudste dochters elkaar konden ontmoeten. De Oudste Dochter Dag werd door ruim honderd vrouwen van alle leeftijden bezocht.Van tevoren hoopten we dat oudste dochters elkaar zouden herkennen alsof ze op een reünie waren en zo was het ook. Toen ze al bij de jassen volop met elkaar in gesprek raakten, wisten we dat er iets bijzonders aan het gebeuren was. In de workshops die we hadden ontworpen om de benodigde verhalen boven water te krijgen, praatten ze alsof hun leven ervan afhing. Met grote vertrouwelijkheid vertelden ze elkaar en ons als onderzoekers openhartig wat het effect op hun leven was van de rol die zij als oudste thuis vervulden. In de weken en maanden die erop volgden werkten wij alle input uit volgens de gefundeerde theoriebenadering die bijvoorbeeld ook gebruikt wordt door de Amerikaanse hoogleraar en bestsellerauteur Brené Brown. Bij deze benadering ga je niet uit van een eigen idee dat je in de praktijk gaat toetsen. Je doet precies het omgekeerde: je begint zo onbevangen mogelijk. Hoe minder aannames en vooropgezette theorieën je erop nahoudt, hoe meer je openstaat voor wat
HET OUDSTE DOCHTER EFFECT
13
mensen je over je onderwerp gaan vertellen. Wanneer je de gesprekken inventariseert en de verzamelde gegevens ordent, zullen zich als vanzelf patronen aftekenen. Je zult verhaallijnen ontwaren die steeds opnieuw voorbijkomen. Die lijnen en patronen vormen de basis van je theorie die als het ware oprijst uit de praktijk. De theorie die je zo van de grond af opbouwt ga je vervolgens aanvullen met informatie uit de beschikbare vakliteratuur. Dus tuurden wij telkens opnieuw naar de lange lijsten met onderwerpen uit het oudste-dochterbestaan zoals we die uit de verhalen hadden gedistilleerd – welke patronen konden we erin ontdekken? We schikten en herschikten onze gegevens. Tot op een dag een coherent beeld begon op te doemen. Steeds weer kwamen we in de verhalen immers vijf grote eigenschappen tegen die oudste dochters allemaal in meer of mindere mate hebben en die ook anderen vaak benoemen wanneer ze denken aan hun oudste zus. Toen we die eenmaal in de peiling hadden was het zonneklaar. Die vijf grote eigenschappen vormen de kern van ons boek. Ons eigen onderzoek hebben we natuurlijk aangevuld met wat we vonden in de literatuur. Gretig spitten we de boeken door van het schaarse aantal psychologen dat de invloed van je plaats in de kinderrij onderkent. We diepten research op van academici die soms met enige tegenzin uit hun gegevens moeten concluderen dat je plek in het gezin bijvoorbeeld van invloed is op hoe intelligent je bent. We lazen biografieën en autobiografieën van oudste dochters die het met de herkenbare eigenschappen ver hebben geschopt.
14
INLEIDING
Grote lijnen Natuurlijk zijn ook andere factoren van invloed op het leven van een mens. Waar je bent geboren, in welke tijd, wie je ouders zijn, je karakter – dat speelt allemaal een rol, maar in de psychologie wordt niet veel belang gehecht aan je plek in het gezin. Onze ervaring is anders.Telkens weer hebben wij in gesprekken met elkaar en met andere oudste dochters gemerkt wat een eyeopener het is als je erachter komt dat bepaalde eigenschappen helemaal niet zo persoonlijk zijn als velen van ons vaak denken. Je hebt die eigenschappen puur omdat ze voortkomen uit je plaats in het gezin. Je verantwoordelijk voelen, plichtsgetrouw zijn, geen fouten willen maken, moeilijk met kritiek om kunnen gaan, zorgzaam zijn tot je erbij neervalt. Dat zijn typisch eigenschappen van een oudste dochter. Wanneer je de patronen eenmaal ziet, de grote lijnen van de eigenschappen die wij als oudste dochters delen, kan dat bevrijdend werken. Net als met andere vormen van zelfkennis zul je merken dat het bewustzijn van deze patronen je een keuze geeft. Je begrijpt opeens hoe het zo gekomen is dat jij altijd alles goed wilt doen en dat geeft je bijvoorbeeld de vrijheid om te kiezen wanneer je deze kwaliteit wél en niet wilt inzetten. Wanneer je door hebt hoe het komt dat jij je zo verantwoordelijk voelt voor alles en iedereen, dan kun je jezelf ook inhouden zodat jij niet per definitie degene hoeft te zijn die de tafel in het restaurant reserveert voor het familiediner. Jij mag echt wel eens een afspraak afzeggen en de wereld vergaat ook niet als je een keer iets doet zonder vooraf toestemming te vragen aan iedereen die er ook maar zijdelings mee te maken heeft. En als je wat dieper graaft, hoef jij niet net als Lisette bang te zijn dat je nu eenmaal
HET OUDSTE DOCHTER EFFECT
15
tegenvalt in het gebruik omdat mensen meer van je verwachten dan je waar kunt maken en dat ze dan niet weten hoe ze van je af moeten komen. Ook hoef je niet net zoals Wies te denken dat wat je tot nu toe hebt gedaan niets voorstelt, dat je vooral nog harder en beter je best moet doen om te zorgen dat mensen je zien staan.
Iedereen kent ons Met jan en alleman hebben we het afgelopen jaar over het oudstedochtereffect gesproken en iedereen, mannen en vrouwen, blijkt een vrij helder beeld van ons te hebben. Die plichtsgetrouwe oudste die zich altijd over iedereen wil ontfermen, is zo’n cliché. Zij die zich voor alles en iedereen verantwoordelijk voelt, is er nog zo eentje. Mensen hebben ons frappant goed in de peiling, ook wanneer we zelf denken dat we eigenlijk uniek zijn. Wat we zijn en tegelijkertijd niet zijn, want in films en boeken hoeft een vrouw maar enigszins serieus en voortvarend te worden neergezet en de boodschap is helder: je hebt met een oudste dochter te maken. We hebben dit boek primair voor oudste dochters zelf geschreven.Veel van de oudste dochters die wij in de loop van ons onderzoek hebben gesproken, lieten ons weten hoe behulpzaam het inzicht in de gedeelde patronen voor hen was. ‘O, komt het daardoor dat ik steeds de verantwoordelijkheid voor van alles en nog wat op me neem,’ is een verzuchting die we veel hebben gehoord. Anderen zeiden: ‘Mensen zeggen vaak tegen me dat ik de lat altijd zo hoog leg maar ik ben me daar zelf niet van bewust. Ik weet niet beter dan dat ik gewoon probeer om alles zo goed mogelijk te doen.’ Ook zeiden ze: ‘Wat kan
16
INLEIDING
ik soms jaloers zijn op mijn jongste zus die het leven zo veel makkelijker neemt dan ik. Ook nu we allebei al lang volwassen zijn, kan ik me nog verwonderen over de losse manier waarop zij mensen aanspreekt, vrienden maakt en het leven benadert. Ik zou wel willen dat ik iets meer van haar flair had.’ Dit boek is niet alleen voor oudste dochters. Misschien ben jij niet als eerste geboren maar ben je wel de eerste dochter in het gezin. Zeker vrouwen met een broer boven zich zeiden vaak veelbetekenend tegen ons: ‘Hij doet het niet.’ Wat ze bedoelden is dat hij weliswaar als eerste naar school was gegaan en de weg voor hen had gebaand als het ging om meer zakgeld en later thuis mogen komen. Ook was het vroeger fijn geweest om door hem al oudere jongens te leren kennen, maar nu het aankomt op de zorg voor de oude moeder, geeft de zoon niet thuis. In de literatuur heet de jongere zus, vaak de eerstgeboren dochter, die in het gat springt en de verantwoording op zich neemt een ‘functionele oudste dochter’. Deze vrouwen hebben niet zoals echte oudste dochters in vrijwel alles de eerste stap hoeven te zetten maar velen van hen nemen uiteindelijk wel met verve de rol op zich van de spil die zich verantwoordelijk voelt voor hoe het met de familie gaat. Het kan ook zijn dat je moeder bent van een oudste dochter en dat je meer inzicht wil krijgen in wat er allemaal in haar omgaat. Hoe komt het toch dat zij zich al jong zo verantwoordelijk opstelt? Waarom is zij zo serieus en waarom probeert ze haar jongere broertje of zusje te drillen in hoe zij denkt dat het hoort? Of je hebt een oudste zus, een collega, een baas, een partner of een vriendin die je misschien nooit helemaal hebt kunnen doorgronden en die je door de beschrijvingen uit dit boek beter zult begrijpen.
HET OUDSTE DOCHTER EFFECT
17
Hoe dit boek in elkaar zit We beginnen bij het begin. De eerste vier hoofdstukken gaan voornamelijk over vroeger. We schetsen de tijd dat je enig kind was en de langdurige invloed van die eerste jaren met je ouders alleen. Dan komt nummer twee en word jij pardoes de oudste dochter met alle gevolgen van dien. De conclusies die we als kleine meisjes uit die ingrijpende gebeurtenis trekken vormen ons voor het leven. Gaandeweg zul je zien wat de valkuilen voor de oudste dochter zijn en welke krachten we op grond van de situatie thuis ontwikkelen. In hoofdstuk 5 vind je de vijf grote eigenschappen die wij bij oudste dochters ontwaren. Ieder maakt een unieke eigen combinatie maar als je goed kijkt, zie je telkens dezelfde onderliggende patronen opduiken. Het gevaar perfect te willen zijn in alles wat we doen, ligt levensgroot op de loer en daarom besteden we daar een apart hoofdstuk aan. In de hoofdstukken 7 tot en met 11 trekken we de lijn door naar nu. We beschrijven hoe oudste dochters met de capaciteiten die zij in hun jeugd hebben ontwikkeld vorm aan hun leven geven. Daarbij laten we vijf grote gebieden van het leven de revue passeren: vriendschap, werk, de liefde, je eigen oudste dochter en de voortdurende relatie met de anderen uit het gezin waarin je opgroeide. In de appendix vind je vier werkvormen zoals we die gebruikt hebben voor ons onderzoek op de Oudste Dochter Dag. De daar beschreven oefeningen kun je zelf ook doen, in je eentje of met anderen.Voor wie meer over dit onderwerp wil weten hebben we een literatuurlijst gemaakt met korte beschrijvingen van wat je van elk boek kunt verwachten. Helemaal achterin vind je een test waarmee
18
INLEIDING
je kunt zien hoeveel kijk jij hebt op de geboortepositie van mensen en de kenmerkende eigenschappen die ze vaak hebben ontwikkeld. Het schrijven van dit boek heeft ons veel gebracht en we laten onszelf daarom ook niet buiten beeld. Elk hoofdstuk begint met een blik in het leven van een van ons twee. Soms is het confronterend geweest om te zien hoe voorspelbaar onze gevoelens en gedachten eigenlijk waren. Alle oudste dochters maken mee wat wij hebben meegemaakt, dachten in hun jeugd wat wij hebben gedacht: ‘als ik maar goed en lief genoeg ben, mag ik blijven’ of iets van die strekking. Wij laten zien dat het helpt om je te realiseren waar deze gedachten vandaan komen en hoe je ze kunt laten voor wat ze zijn. Met dit boek willen we oudste dochters groot en klein een hart onder de riem steken. Ja, we zijn soms pinnig en serieus, we werken te hard of twijfelen te veel aan ons eigen kunnen, maar we zijn ook steunpilaren, trouwe vriendinnen, voortvarende organisatoren en zorgzame collega’s, bazen, dochters en partners. Al hebben we soms moeite om dat zelf te geloven, we zijn vrouwen op wie je kunt bouwen.
