De Oude Toren. concept schetsontwerp. 20 april 2016

De Oude Toren concept schetsontwerp 20 april 2016

monument in het groen

“Vanuit de gedachte dat we zorg hebben voor onze gemeentelijke- en rijksmonumenten, zijn we op zoek naar een nieuwe functie voor de Oude Toren”. “Dit project doet onze slogan ‘Oirschot, Monument in het groen’ eer aan. We willen graag onze rijksmonumenten behouden en waar mogelijk een functie geven in de samenleving, om deze reden pakken we de restauratie en renovatie van het binnenwerk gelijktijdig aan”.



Gemeente Oirschot

nieuwe functie oude toren opdracht

Opdracht: - Het maken van een schetsontwerp voor de restauratie van Oude Toren. - Een aantal vrije ideeën waarbij de beleving van de toren centraal staat. - Ideeën over de vormgeving; op welke manier het verhaal van de Oude Toren te vertellen. - Expo-mogelijkheden voorzien (geschiedenis in beeld kunnen brengen waarom die toren daar staat). - Rekening houden met flora-fauna.

nieuwe functie oude toren proces

Proces: - Gezamenlijk met gemeente de betreffende schetsen met belanghebbende organisaties bespreken. - Daarnaast zullen de voorstellen ook met welstand, monumentencommissie en de rijksdienst cultureel erfgoed besproken worden. - Doel is om belanghebbende organisaties hun voorkeur uit laten spreken voor één van de schetsontwerpen. Daarnaast discussie voeren over hoe partijen het toekomstig gebruik van de Oude Toren zien. - De schets die hieruit naar voren komt kan vervolgens door architecten|en|en verder uitgewerkt worden. - Eindstation is om een integraal advies voor restauratie/ renovatie aan het college van B&W voorleggen.

nieuwe functie oude toren uitgangspunten

Uitgangspunten: - De Toren heeft een extensief (in geringe mate) recreatieve functie dus het aantal dagen/perioden dat er activiteiten kunnen worden ontplooid moet beperkt blijven (ook gezien aanwezigheid fauna). - Herstel en aanpassing binnenwerk gelijktijdig meenemen. - Integraal plan om de buitenruimte te herstellen (hierbij in acht nemend wat de monumentencommissie hierover heeft gezegd - deels al gebeurd door herstel van de zichtlijnen en het snoeien. In overleg met betrokken partijen bekijken wat nog meer haalbaar is). - Geen verlichting van de toren, geen bestrating, geen hekwerk of anderszins rondom het bestaande perceel.

Verleden Heden Toekomst

verleden - heden - toekomst

Het verhaal van de kerktorens geeft zicht op de beleveniswereld van de Brabanders die de kerken hebben gebouwd, en geeft daarmee ook zicht op de vorming van de regionale identiteit. Noord-Brabant telt 16 vrijstaande kerktorens in dorpen of aan randen van dorpen met en zonder kerkhof en slechts drie vrijstaande in de akker. De Oude Toren van Oostelbeers is de enige die geen belendende (moderne) bebouwing heeft. De functie van erfgoed, als betekenisgever en identiteitsvormer, is dan ook bij uitstek van toepassing op de monumentale alleenstaande Oude Toren van Oostelbeers.

300 jaar kerkfunctie 150 jaar kerkverbod, gebruik door dorpsbestuur 200 jaar alleenstaand

verleden mytisch wereldbeeld

In de Prehistorie en de Vroege Middeleeuwen hadden de bewoners van deze streek een ‘heidens’ en mythisch wereldbeeld. Bossen waren bijvoorbeeld bezield en heilig en bepaalde watergebieden (vennen) hadden een bijzondere rituele en mythische betekenis. Plaatsen in de natuurlijke buitenwereld (moerassen, beekdalen, bossen) werden positief gewaardeerd en verbonden met godheden, geesten en voorouders. grafheuvels prehistorie

verleden christelijke binnenwereld

De katholieke kerk was niet bepaald gecharmeerd van het mythische landschap. De groei van de christelijke kerk in de loop van de Middeleeuwen ging dan ook gepaard met een nieuwe kosmologie, waarin onder andere een rigoureuze scheiding werd aangebracht tussen Goed en Kwaad. Tussen een christelijke binnenwereld (binnencirkel), het domein van de kerk, de mens en het vee (het Goede) en een heidense buitenwereld (buitencirkel), gedomineerd door heidense begraafplaatsen en mythische wezens (het Kwade). Het middelpunt werd uiteraard gemarkeerd door de statusgevoelige architectuur van de kerk en de kerktoren. Het waren bakens in het (ideële) landschap die letterlijk en figuurlijk richting gaven aan het leven van de middeleeuwer.

verleden oprichting kerkgemeenschap

circa 1207 Het eerste bescheiden katholiek, vermoedelijk houten, kerkje gesticht in Oostelbeers. Het was gewijd aan de heilige apostel Andreas die, samen met de Heilige Antonius van Padua, nog steeds parochiepatroon van Oostelbeers is. Het patronaatsrecht is in handen van de abdij Tongerlo. begin 14e eeuw Het kerkje werd in steen herbouwd. Het was een éénbeukige kerk. circa 1350 (helft 14e eeuw) Tegen het kerkje wordt een toren van drie geledingen gebouwd, waarvan de derde geleding met de galmgaten juist boven het dak uit kwam. De onderste geleding is, met uitzondering van de daarin aangebrachte Westingang en een uitgebouwde plint, geheel vlak. De tweede geleding vertoont drie spaarvelden, afgedekt met een fries van drie rondboogjes. In de derde geleding zitten de later dichtgemetselde galmgaten. De toren heeft geen steunberen en ook geen traptoren. In de toren moeten er alleen houten vloeren geweest zijn, geen gewelven. Aan de oostgevel van de toren wijken er stenen af van de rest van de toren: de oude westgevel van het kerkje lijkt in de toren te zitten. Dat duid dus aan dat de kerk al gereed was, voordat de toren gebouwd werd.

verleden 300 jaar kerkfunctie

Het kerkgebouw had een immense betekenis voor de middeleeuwer. Het religieuze leven van de middeleeuwer was georganiseerd rond de kerk, de kerktoren, de kerkklok en de patroonheilige.

De feestdagen waarop de middeleeuwers niet hoefden te werken (zo’n 100 dagen per jaar) waren heiligenfeesten met als hoogtepunten een kerkdienst en een processie waarin alle maatschappelijke groepen zich manifesteerden (vaak met de schoolkinderen voorop).

De kerk was ook het middelpunt van het sociale en openbare leven. De kerk was in tegenstelling tot nu een gebruiksgebouw: je kon er mensen ontmoeten, voor kinderen was het een speelplaats, honden en kippen liepen in en uit.

De jaarlijkse en wekelijkse kerkkalender begonnen het leven van de plaatselijke bevolking te structureren. De kerk werd de centrale locatie voor de belangrijke sleutelmomenten in een menselijk leven, in het bijzonder doop, huwelijk en de dood.

Afkondigingen over koop en verkoop werden afgelezen van de preekstoel, en ieder die wat bijzonders mee te delen had, kon dat melden bij de pastoor. De belangrijkste dorpspapieren werden er bewaard.

In de Middeleeuwen functioneerden de kerktorens met hun klokken als boodschappers, niet alleen om kerkdiensten aan te kondigen, of voor het roepen voor het afdragen van de tienden, de belasting, maar ook voor het afkondigen van oorlog en vrede en het oproepen van schuttersgilde of dienstplichtige soldaten.

verleden 300 jaar kerkfunctie

periode 1450 – 1550 De economie bloeide ook in oostelijk Noord-Brabant op en nam daar de bevolking wat toe. In de Brabantse dorpen uitte de toegenomen welvaart zich in de bouw van vele kerken die zijn uitgevoerd in de stijl van de Kempense gotiek.

1968 heeft de toren een zeer platte spits als dak. In de tweede geleding zijn aan iedere z langwerpige met een rondboogfries afgezette spaarvelden. In de derde geleding zijn aan dichtgemetselde spitsbogige galmgaten, in de vierde geleding aan elke zijde twee spitsb spaarnissen waarin gekoppelde spitsbogige galmgaten.

De toren is het laatste goed zichtbare restant van de middeleeuwse parochiekerk van Oo kerk was gewijd aan Sint Andreas. Het zou een dochterkerk van Oirschot zijn, maar al bi berichten over deze kerk (in 1207) blijkt het patronaatsrecht in handen van de abdij Tong abdij werd gesticht rond 1130. Ze heeft deze rechten dus tussen 1130 en 1207 verworve van een lokale adellijke eerdere bezitter. Het tiendrecht van Tongerlo is in 2e helft van de overgegaan op het bisdom en in 1629 op de Raad van State. Vandaar het 'gemeene lan

Het moet een groot offer van de bevolking zijn geweest, om dergelijke kerken te bouwen. Dat offer bestond niet alleen uit geld, de bevolking droeg daadwerkelijk meer dan een steentje bij. De kerken met hun imposante kerktorens waren een uitdrukking van een zelfbewuste gemeenschap, communitas, die binnen de grenzen van een afgebakend territoir de handen inéén sloegen. 15e eeuw Tegen de toren wordt een grotere kerk gebouwd. Het was een driebeukige pseudo-basiliek met aangebouwd koor. Het schip had drie traveeën, het driezijdig gesloten koor had er twee. Gezien de sporen in de torenmuur, had de kerk een spitsboogvormig houten tongewelf. De druiplijst tussen de tweede en derde torengeleding is deels weggehakt om ruimte te maken voor de schoren onder de trekbalk van de houten kap. De oude galmgaten werden door het nieuwe dak afgedekt. Daarom werd de toren met een vierde geleding verhoogd. Daarin werden onder een boog gekoppelde dubbele galmgaten ingemetseld, per gevel twee. Afbeelding: De oude kerk nog in volle glorie, getekend door Verhees in 1787.

Dit is de kerk zoals hij er uitzag toen Hendrik Verhees deze in 1787 tekende. Verhees tekent de toren met spits, bol, kruis en Torenkenner Strijbos wijdde een uitvoerige beschrijving aan de toren. 32 Hij leest aan de t windhaan.van Hethet verschil in dakhelling tussen schip en koor ishouten, kerkje dat er geschiedenis kerkgebouw af. Van het eerste, vermoedelijk door Verhees overdreven getekend. 29 Bijdrage van dr. K.A.H.W. Leenders 30 Monumentnummer 31599, bij Hillestraat 2 5091 JZ te Oostelbeers, gemeente Oirschot. 31 Camps, 1979, nr. 103.

verleden 300 jaar kerkfunctie

De kerk slaagde er overigens niet in de heidense elementen in de religieuze beleving geheel uit te roeien. Er ontstond een soort mengeling, een katholicisme met heidense elementen. De bekende volksverhalen, in het bijzonder mythen en sagen, waarin heksen, demonen, kabouters en wat al niet meer figureerden, maakten tot voor kort nog deel uit van het collectieve Brabantse geheugen. Noord-Brabant verkeert in de unieke positie dat veel van dit intrigerende immateriële erfgoed is overgeleverd. 1614 Er wordt volgens geschriften door een schoolmeester les gegeven in de kerk. Toen kwamen er al klachten over slecht onderhoud van de kerk door Tongerlo.

verleden 150 jaar kerkverbod, gebruik dorpsbestuur

1648 De Tachtigjarige Oorlog werd ondermeer gevochten om godsdienstvrijheid te verkrijgen voor de calvinisten. Maar toen die strijd gestreden was, bleken de calvinisten geen godsdienstvrijdom te gunnen aan andersdenkenden, waaronder de katholieken. Die moesten hun kerken inleveren aan de op het platteland amper bestaande protestantse gemeenten. Zo ook in Oostelbeers. De oude kerk werd niet meer gebruikt want hervormden waren er niet of amper in Oostelbeers en één predikant bediende zowel Oost- als Middelbeers. 1672 De katholieken moesten tussen 1648 en 1672 kerken in schuilkerken. Na 1672 werd het wat vrijer en konden er schuurkerken gebouwd worden. De schuurkerk van Oostelbeers werd 700 m ten noordnoordoosten van de oude kerk gebouwd, in een lint van boerderijen. De begraafplaats rond de kerk bleef overigens wel nog gewoon in gebruik. 1731 De dato 24 augustus 1731 is sprake van een aanbesteding volgens welke “de heeren Regenten van Oostelbeers publiek en de voor alleman ten laagste willen aanbesteden het maken van de Belfort aen de Suyd-sijde in den toorn te Oostelbeers”. In artikel 4 van de bepalingen staat te lezen, dat de aannemer een as in de kleine klok moet maken en een band leggen aan de as van de grote klok.

In de toren hingen minstens twee klokken, een grote en een kleine. Ze werden genoemd in verband met herstellingen in 1731. De grote klok was er nog in 1802, maar wat er daarna mee gebeurde is duister. Het lijkt dat de klok er in 1874 nog was. De kleine klok werd in 1802 opgeofferd om een nieuwe klok van te gieten. Die klok hangt sinds 1893 in de nieuwe toren in Oostelbeers. De grote klok was de tiendklok die voor rekening van de Raad van State kwam. De kleine klok werd door het dorp onderhouden.

verleden 150 jaar kerkverbod, gebruik dorpsbestuur

tweede helft 18e eeuw Het koor van de kerk was in gebruikt door de schepenbank (voornamelijk rechterlijke taak, daarnaast ook bestuurlijke taak) van Oost- en Middelbeers, en als raadskamer door het bestuur van Oostelbeers. In de winter brandde er een kachel, waarvan de schoorsteen ook te zien is op de tekening van Hendrik Verhees uit 1787.

1968 heeft de toren een zeer platte spits als dak. In de tweede geleding zijn aan iedere z langwerpige met een rondboogfries afgezette spaarvelden. In de derde geleding zijn aan dichtgemetselde spitsbogige galmgaten, in de vierde geleding aan elke zijde twee spitsb spaarnissen waarin gekoppelde spitsbogige galmgaten.

De toren is het laatste goed zichtbare restant van de middeleeuwse parochiekerk van Oo kerk was gewijd aan Sint Andreas. Het zou een dochterkerk van Oirschot zijn, maar al bi berichten over deze kerk (in 1207) blijkt het patronaatsrecht in handen van de abdij Tong abdij werd gesticht rond 1130. Ze heeft deze rechten dus tussen 1130 en 1207 verworve van een lokale adellijke eerdere bezitter. Het tiendrecht van Tongerlo is in 2e helft van de overgegaan op het bisdom en in 1629 op de Raad van State. Vandaar het 'gemeene lan

Uit de dorpsrekeningen blijkt dat kerk en toren in de 18e eeuw op kosten van het dorp onderhouden werd. Na 1795 werden de beperkingen voor de katholieken opgeheven en na 1798 gold de regel dat de kerkeigendommen opnieuw verdeeld konden worden over de geloofsgemeenschappen ter plaatse. Het kerkgebouw was inmiddels wel al behoorlijk vervallen.

Afbeelding: De oude kerk nog in volle glorie, getekend door Verhees in 1787.

Torenkenner Strijbos wijdde een uitvoerige beschrijving aan de toren. 32 Hij leest aan de t geschiedenis van het kerkgebouw af. Van het eerste, vermoedelijk houten, kerkje dat er 29 Bijdrage van dr. K.A.H.W. Leenders 30 Monumentnummer 31599, bij Hillestraat 2 5091 JZ te Oostelbeers, gemeente Oirschot. 31 Camps, 1979, nr. 103.

verleden 200 jaar alleenstaand

1825-1830 De katholieken waren kennelijk tevreden met hun schuurkerk in het dorp en het dorpsbestuur heeft tussen 1825 en 1830 de kerk tot op het fundament laten afbreken. Het kerkterrein en kerkhof, net als de toren, werden eigendom van de burgerlijke gemeente. 1832 De optische telegraaflijn, ontwikkeld door A. Lipkens sierde van mei 1832 tot en met januari 1839, tijdelijk de Oude Toren van Oostelbeers. Deze locatie zal zijn gekozen vanwege het militaire kamp dat voorafgaand aan de tiendaagse veldtocht op de grens van Oostelbeers en Oirschot op de Oirschotse heide werd ingericht. 1848 De begraafplaats (met middeleeuwse aarden wal eromheen) is nog in gebruik gebleven, vermoedelijk zelfs totdat halverwege de 19e eeuw. In 1848 werd hier nog jonkheer Paulus Emanuel de la Court begraven, onder een mooie zerk. Dit was rond 1810 een héél belangrijk man (Hoogwelgeboren heer, oud landdrost, lid van de ridderschap van Noord-Brabant en ridder van den Nederlandschen Leeuw).

verandering van straatnaam. De Drossard De

en Landdrost van Brabant (1807-1810). Dus

la Courtstraat moet de Drossard de la Court-

dat 'drossard' klopt ook! Vervolgens werd hij lid

straat worden! U fronst de wenkbrauwen? U

van de Provinciale staten van Noord-Brabant en

ziet geen verschil? Wij wel. en u ook, als u naar

tenslotte tien jaar lang lid van de tweede Kamer.

de plaatjes kijkt. Drossard Peter Adriaan de la

U bent het dus met ons eens. We vervangen de

Court had een zoon, Paulus emanuel Anthony,

straatnaambordjes en hoeven daar niets voor

minder omstreden dan zijn vader, prettiger van

te doen. Zonder schroevendraaier en budgetair-

karakter en met een schitterende carrière. een

neutraal brengen wij deze ingreep tot stand. Als

geboren Gemertenaar nota bene (24 december

u binnenkort door de Drossard De la Courtstraat

1760), die in de Franse tijd lid werd van de

wandelt, moet u maar eens goed kijken! Als u

eerste Nationale Vergadering en meteen ook

het verschil niet ziet, dan moet u het in ieder

maar van de tweede. Hij was in 1798 lid van het

geval voelen! Actiecomité "Junior De la Court,

Intermediair Wetgevend Lichaam, lid staatsraad

die was pas stoer"

Portret van Jonkheer Paulus E.A. de la Court (1760-1848). Hij was de eerste katholieke bestuurder van de provincie. Het olieverfschilderij is van F.X.J. Jacquin, 1822. (foto GAG 1_078; origineel in Noordbrabants Museum) Gemerts Heem

17

2012/3

heden restauratie / zoeken naar nieuwe functie

1968 restauratie van de toren, oa: - een zeer platte spits als dak als nieuwe toevoeging - herstel metselwerk - dichtmetselen opening voormalige doorgang naar kerkdeel - nieuwe houten vloeren / vloerconstructie circa 1980 Begane grond toren in gebruik door gilde als opslagruimte. 2011 - 2016 Ontwikkeling planvorming toekomstig gebruik Oude Toren.

Veel inwoners van de gemeente Oirschot hebben geen weet van de historie rond de Oude Toren. Dit wordt vooral veroorzaakt doordat de Oude Toren niet toegankelijk is voor publiek, de toren beperkt zichtbaar is geweest vanwege het omliggende bosje en doordat het terrein niet gemakkelijk te bereiken is vanuit de omliggende dorpen (niet aangesloten op wandel-/fietsroutes). De bouwhistorische waarden van de Oude Toren kunnen versterkt worden, door de toren toegankelijk te maken voor publiek en door de historie ter plekke te vertellen.

toren van renovatie voor 1968

toekomst nieuwe functie

De toren als inspiratiepunt. De toren als decor voor toneelvoorstellingen. In de toren kan informatie van het gebied verstrekt worden op creatieve wijze. De toren als bijeenkomstplek voor – verhalen en sprookjes / natuurclub. Door beklimming van de toren kan ze tevens als uitkijkpunt voor het gebied dienen. Gelet op de historie van het gebouw kan worden bekeken of er een vorm van een museum kan worden ingericht. In dit museum zou de geschiedenis van de toren centraal kunnen staan, maar ook de geschiedenis van Oostelbeers en de regio hieraan toegevoegd kunnen worden. Voorbeeld van openstelling van een alleenstaande toren is de Plompe Toren op Schouwen–Duivenland

Stichting Vrienden van de Oude Toren . Secretariaat: Siem van Veen Antoniusstraat 16 5091 BB Oostelbeers. Tel: 013 5142154 Email: [email protected]

Secretariaat: Spoordonkseweg 36 5688 KD Oirschot Tel.: 0499 571456 E-mail: [email protected] Website: www.sbeo.nl KvK: 8168.89.557 IBAN nr.: NL67RABO0127282734 ANBI als culturele instelling Oostelbeers, 14erkend november 2013

Stichting Vrienden van de Oude Toren .

Aan: Sint Jorisgilde Oostelbeers

Secretariaat: Siem van Veen Antoniusstraat 16 Ons kenmerk: Oude Toren Oostelbeers 5091 BB Oostelbeers. ondertekening intentieovereenkomst tussen Uw kenmerk: Tel: 013 5142154 Betreft: Uitnodiging feestelijke Email: [email protected] Onderwerp: feestelijke ondertekening intentieovereenkomst Stichting Vrienden van de Oude Toren.

gemeente Oirschot en

Datum: 22 november 2013 Oostelbeers, 14 november 2013

Voorbeeld van openstelling van een alleenstaande toren als museum is het Museum Ceuclum in Cuijk.

College van B&W gemeente Oirschot Aan: Sint Jorisgilde Oostelbeers Beste gildebroeders en -zusters, Deken Frankenstraat 3 5688 AK Oirschot

De gezamenlijke gebruikers van de Oude Toren en het omliggende terrein hebben zich verenigd in een

Betreft: Uitnodiging feestelijke ondertekening intentieovereenkomst Geacht tussen College,gemeente Oirschot en Stichting Vrienden van de Oudestichting. Toren. Deze stichting heeft als doel om tijdens de reconstructie en realisatie een goede sturing en

invulling te kunnen geven aangaande de gebruiksmogelijkheden en het gebruik van de Oude Toren en Bedankt voor de uitnodiging “feestelijke ondertekening intentieovereenkomst tussen bijbehorende gebouwen en gronden.

gemeente Oirschot en Stichting Vrienden van de Oude Toren” en het sturen van het rapport “Cultuurhistorische Analyse Oude Toren Oostelbeers”. Namens de stichting i.o. “Vrienden van de Oude Toren”iniseen het ons een eer U uit te nodigen voor het De SBEO zal niet aanwezig zijn op deze bijeenkomst op 30 november a.s. De gezamenlijke gebruikers van de Oude Toren en het omliggende terrein hebben zich verenigd bijwonen van deze belangrijke gebeurtenis. stichting. Deze stichting heeft als doel om tijdens de reconstructie en realisatie eenjanuari goede2012 sturing en 06-09-2013 reeds via brieven onze zienswijze Wij hebben u op 15 en op invulling te kunnen geven aangaande de gebruiksmogelijkheden en het gebruik van de Oude Toren medegedeeld over het rijksmonumenten “de Oude Toren Oostelbeers”. bijbehorende gebouwen en gronden. De stichting dient tevens als aanspreekpunt voor alle betrokken partijen. Verder willen wij u attenderen op een foutief citaat op blz. 3 van de Cultuurhistorische Analyse : Namens de stichting i.o. “Vrienden van de Oude Toren” is het ons een eer U uit te nodigen voor het De stichting als doelstelling: 1.1. Vele gedachten en veleheeft partijen: bijwonen van deze belangrijke gebeurtenis. Onder de omschrijving SBEO staat dat deze akkoord gaat met een bescheiden schuilhut bij de Oude Toren. In onze van brief "de van 15 januari 2012"aan staat dat wij een De stichting dient tevens als aanspreekpunt voor alle betrokken partijen. Het in stand houden OudeToren en het zijnCollege omgeving. evenemententerrein kunnen voorstellen in de omgeving van de Klep aan de Andreasstraat, De stichting heeft als doelstelling: nabij Andreasstraat met daarbij een beperkt gebouwtje ingeplant met bomen. Als cultuurhistorisch monumentnr.2, rotsvast gefundeerd in onze Beerse gemeenschap.

Beste gildebroeders en -zusters,

Een voor cultuur, educatie en verbroedering van jong tot oud. Het in stand houden van "deontmoetingsplaats OudeTorenReactie " en zijn opomgeving. rapport” Cultuurhistorische Analyse Oude Toren Oostelbeers: Dit waarborgen voor ons nageslacht.

Het rapport ondersteunt de zienswijze van de SBEO: De locatie met de eenzame Oud Toren Als cultuurhistorisch monument rotsvast gefundeerd in onze Beerse gemeenschap. te Oostelbeers is uniek voor Noord Brabant.

plompe toren, schouwen-duiveland

museum ceuclum, cuijck

heilige lucia toren, mierlo

rekening houden met flora en fauna

flora en fauna nieuwe functie

Voor het uitvoeren van ruimtelijke ingrepen, verplicht de Flora- en faunawet de bestaande natuurwaarden in kaart te brengen en indien nodig passende maatregelen te treffen voor het beschermen en in stand houden van bij wet beschermde soorten. Uit onderzoek door BTL Advies in 2013 is voortgekomen dat het plangebied door vleermuizen in gebruik is.

gewone grootoorvleermuis

gewone dwergvleermuis.

flora en fauna binnenzijde toren

De toren is afgesloten en slechts toegankelijk voor een beperkt aantal mensen. Hierdoor is er rust binnen de toren voor fauna. De toren bestaat uit vier geledingen. 4e geleding In de vierde geleding bevinden zich aan elke zijden twee spitsbogige spaarnissen met daarin spitsbogige galmgaten. Deze galmgaten zijn afgedekt met grofmazig gaas tegen binnenvliegen van vogels. Deze geleding wordt gekenmerkt door relatief veel lichtinval en is relatief tochtig vanwege de luchtstromen die door de open ruimten worden veroorzaakt. Hierdoor is deze geleding in principe minder geschikt voor vleermuizen, hoewel de dieren (dwergvleermuizen) gebruik kunnen maken van de ruimte tussen de dwarsbalken aan het plafond. Ondanks het gaas is deze geleding desondanks toegankelijk voor kauwen, getuige ook de waarneming van een dode kauw (adulte vogel) op de vloer van deze geleding.

flora en fauna binnenzijde toren

3e geleding Oorspronkelijk was de derde geleding ook de bovenste. Naderhand is de toren verhoogd en zijn de aanwezige galmgaten op deze geleding dichtgemetseld. In het dichtgemetselde gedeelte is per galmgat een smalle opening behouden. Dit zorgt voor (beperkte) lichtinval op deze geleding. In de huidige situatie zijn ook deze gaten gedicht met grofmazig gaas. Deze gaten zijn wel nog toegankelijk voor vleermuizen en aan tenminste één zijde is gezien dat door beschadiging een gat is ontstaan in het gaas. In deze geleding bevinden zich verspreid over de gehele vloer uitwerpselen van vleermuizen. Aan de binnenzijde van de muren bevinden zich meerdere gaten en ook ter hoogte van de dwarsbalken zijn tussenruimten in de muur aanwezig. Gezien de grootte van de uitwerpselen zeer waarschijnlijk van een grootoorvleermuis. In deze geleding bevindt zich ook de geplaatste nestkast van de kerkuil. Van buitenaf is waargenomen dat een kauw via een openruimte de kast invloog. Buiten de kast werden ook niet uitgekomen eieren waargenomen en een dood jong van de kauw ter hoogte van deze geleding. Tevens is hier een dood exemplaar van de bruine rat aangetroffen.

flora en fauna binnenzijde toren

2e geleding De tweede geleding is de donkerste. Hier bevindt zich in de gevel één smalle opening, die is afgedekt met grofmazig gaas om de toegang te blokkeren voor duiven en kauwen. Wel is het mogelijk voor vleermuizen en insecten deze geleding te bereiken door voorbij de vloeren van de verschillende geledingen te kruipen door kieren aan de muurzijden. In verhouding met de derde geleding bevinden zich hier relatief weinig sporen van vleermuizen, alleen in de hoeken van de vloer zijn hier enkele vleermuisuitwerpselen gevonden. 1e geleding De eerste geleding (begane grond) met de entree is door de mens in gebruik. Middels houten ladders/trappen is het mogelijk om naar de bovengelegen geledingen te gaan, echter niets in de overige geledingen wijst op menselijk gebruik. Om vanaf de eerste geleding de tweede geleding te betreden dient een toegangsluik te worden geopend.

flora en fauna mitigatie en compensatie

Door BTL advies worden voor een aantal renovatiescenario’s van de toren beschreven welke mitigerende (schade voorkomen) en compenserende maatregelen benodigd zijn en op welke wijze deze uitgevoerd moeten worden, om zo de gunstige staat van instandhouding van de voorkomende beschermde soorten niet aan te tasten. Randvoorwaarden renovatiewerkzaamheden toren: • De momenteel aanwezige invlieggaten moeten ook in de toekomstige situatie toegankelijk blijven voor vleermuizen. • De mogelijkheden voor verblijfplaatsen in de toren (kieren, gaten in de muur, kruipruimten achter balken, etc.) moeten ook in de toekomstige situatie aanwezig blijven. Indien dit niet mogelijk is, moeten deze gecreëerd worden. • De benodigde werkzaamheden ten behoeve van de realisering moet plaatsvinden in de periode dat de vleermuizen geen gebruik maken van de toren, ofwel de winterslaapperiode (eind november- begin maart). De toren functioneert namelijk niet als een winterverblijf.

flora en fauna scenario toren ingrijpende aanpassing

In het geval de toren volledig ongeschikt wordt gemaakt voor vleermuizen: • is het nodig een alternatieve verblijfplaats aan te bieden met vergelijkbare omstandigheden als de huidige verblijfplaats. In het plangebied kan dit in de vorm van een alternatieve vleermuistoren. Deze toren moet minimaal 4-5 meter hoog zijn en 2-3 meter breed. De toren moet worden opgedeeld in verschillende compartimenten (nabootsen geledingen) en vergelijkbare toegangsmogelijkheden hebben, zoals deze momenteel aanwezig zijn in de galmgaten. De toegangsopeningen bestaan uit verticale gaten (vergelijkbaar met een brievenbusopening). • Aan de binnenzijde van de toren heerst een stabiel microklimaat, zoals deze momenteel ook aanwezig is in de Oude Toren zelf. Daarnaast moeten vergelijkbare verblijfplaatsen aanwezig zijn als in de Oude Toren. Deze bestaan uit houten balken, gaten in de muur en gaten die zijn ontstaan door het plaatsen van de balken. Een aanvullende mogelijkheid is om spouwruimten te creëren, die aan de binnenzijde van de toren open en toegankelijk is voor de dieren. Dit is met name interessant voor de gewone dwergvleermuis. • Voorwaarden is dat de vleermuizen de nieuwe toren hebben gevonden en geaccepteerd, voordat de Oude Toren ongeschikt gemaakt wordt. Op deze wijze worden overtredingen van de verbodsbepalingen van de Flora- en faunawet voorkomen. Dit betekent naar verwachting circa twee jaar na realisatie van de vleermuistoren.

flora en fauna scenario educatieruimte

In het geval de toren in gebruik wordt genomen als educatieruimte geldt het volgende: • Het gebruik dient zich te beperken tot de eerste geleding. Op de tweede geleding kan dit extensief plaatsvinden, bijvoorbeeld eens in de maand door een selecte groep personen. Een te frequente aanwezigheid van mensen kan tot verstoring leiden van de aanwezige vleermuizen op de tweede en derde geleding. • Verwarming van de ruimten mag niet plaatsvinden, omdat dit de aanwezige verblijfplaatsen verstoord door verandering van het microklimaat. • Verlichting van de ruimte kan plaatsvinden op de eerste en extensief ook op de tweede geleding, mits de lichtstralen niet doorschijnen daar de overige geldingen. • Geluid moet zoveel mogelijk naar boven toe worden gedempt. • De Oude Toren mag van buiten af niet worden verlicht gedurende de avond, nacht en ochtend. Dit geldt ook voor het overige gedeelte van het plangebied. • Voor het gebruik van de ruimte in de winter (midden november tot medio maart) is het bovenstaande dus niet van toepassing Indien aan het bovenstaande wordt voldaan, blijven de derde en vierde geleding geschikt voor vleermuizen en in enigszins beperktere mate ook de tweede geleding. De derde geleding is het belangrijkst voor de gewone grootoorvleermuis, de vierde voor de gewone dwergvleermuis.

flora en fauna scenario uitkijktoren

In het scenario dat het monument als uitkijktoren gebruikt wordt, gelden de volgende randvoorwaarden: • De uitkijktoren wordt alleen in de wintermaanden gebruik op een extensieve manier, bijvoorbeeld uitjes van scholen. • De gewone grootoorvleermuis is een soort die ook gebruik maakt van binnenruimten om te foerageren. In de toren overnachten dag- en nachtvlinders en andere insecten en binnen de toren is voldoende ruimte aanwezig om te jagen. Deze functie dient in de toekomstige situatie gewaarborgd te blijven. De trappen naar de bovenste geleding moeten daarom aan de zijkant worden geplaatst, bij voorkeur op dezelfde locatie als de huidige (verouderde) trappen/ladders. Daarnaast moet rekening worden gehouden dat door de nieuwe trappen niet te veel kruipruimten verloren gaan.

flora en fauna gedeeld gebruik met de vleermuis

4e geleding

3e geleding

2e geleding

1e geleding

Lente - Zomer - Herfst

Winter

half maart - half november 8 maanden

half november - half maart 4 maanden

schetsvoorstellen

schetsvoorstellen visie en|en architectenselectie

schetsvoorstellen scenario’s gebruik

Educatieruimte en Uitkijktoren

Educatieruimte

combinatie tussen het hele jaar door verblijven, enkel in de winter stijgen.

1e en 2e geleding als expo- en verblijfsplek, het hele jaar toegankelijk.

1e en 2e geleding als expo- en verblijfsplek.

3e en 4e geleding niet toegankelijk.

3e geleding (en dakconstructie) de vleermuis. 4e geleding het uitzicht.

• voorstel trap gebruiken als expo- en verblijfsplek > ruimtevullende trap • voorstel tussenvloer als expo- en verblijfsplek > compacte trap Uitkijktoren enkel in de winter toegankelijk. 1e, 2e, 3e geleding enkel gebruiken om te stijgen (uitstraling toren zelf is de expo). 4e geleding het uitzicht.

schetsvoorstellen type trap

‘De trap als ladder of de trap waar opa makkelijk op naar boven kan (of iets daartussen)?’

tussenvloer als expo- & verblijfsplek > compacte trap

tussenvloer als expo- en verblijsplek rechte spil

4e geleding

3e geleding

4e geleding

tussenvloer als expo- en verblijsplek rechte spil

tussenvloer als expo- en verblijsplek spil

tussenvloer als expo- en verblijsplek steken

tussenvloer als expo- en verblijsplek steken

Trap als expo- & verblijfsplek > ruimtevullende trap

trap als expo- en verblijfsplek vierkant

trap als expo- en verblijfsplek vierkant

trap als expo- en verblijfsplek vierkant

trap als expo- en verblijfsplek vierkant

trap als expo- en verblijfsplek vierkant

galmgaten uitzicht vanuit 4e geleding

1e geleding als verblijfsruimte

anatomisch theater, leiden

anatomisch theater, leiden

1e geleding verblijfsruimte voor ontmoeting

1e geleding verblijfsruimte voor ontmoeting

1e geleding openen oude kerkdoorgang

1e geleding openen oude kerkdoorgang

1e geleding openen oude kerkdoorgang

1e geleding openen oude kerkdoorgang

1e geleding doorzicht

1e en 2e geleding beleving toren

conclusie keuze verdere uitwerking

of

RV

C1

C3

C2

T

conclusie keuze verdere uitwerking

GO

uitzicht (beter) mogelijk maken ?

K2

of

K1

of dicht laten ?

K0

conclusie keuze en|en

buitenlokaal educatie