FonsvanWieringen
De onzekerheidvan het onderwijsl Er zijn verschillende redenen om na te denken over wat onderwijs eigenlijk is. Onderwijs wordt uitgedaagd door degenen die er allerlei taken naar toe schuiven.door de goed bedoelendemanagers met hun eigen begrippenapparaat en door degenen die van scholen vooral het omgaan met gedragsproblemen verwachten. Onderwijs wordt onzeker,ze is uitgedaagd aan te geven wat ze eigenlijk is. Een paar kandidaten die dezeonzekerheidmisschien kunnen wegnemen worden doorgenomen. Terug naar de kern, veel of weinig opvoeding op zich nemen, kijken naar de oude vorming/Bildungsopvattingen, kunst en cultuur inzelten, religies en levensbesdtouwingen op hun waarde schatten. Vervolgensworden er drie punten besproken waar feitelijk enige voortgang is bereikt dan wel binnen bereik ligt om enkele wezenlijke aspecten van onderwijs te helpen revitaliseren. Í.
Inleiding
Onderwiisheefthet niet makkelijk.Dat komt door een aantalontwikkelingen waarvaner vier nader worden bekeken.Vier ontwikkelingendie elk tot gevolg hebben dat onderwijs aan het twijfelen wordt gebracht,dat onderwiisonzekeris over zijn opdracht.Vervolgensworden een paar kand i d a t e nb e h a n d e l dd i e d e z eo n z e k e r h e i m d i s s c h i e nk u n n e nw e g n e m e n . Tenslottewordt op drie punten ingegaanwaar feiteliik voortgang is bereikt. 2. VierondeÍzekerheidsÍactoren 2.1 Kennis,is dat wel de moeite waard? Kennisis als vis, een paardagenhoudbaar.Eenopvattingdie nog steeds wordt gehoord en die fundamenteelontkent dat leÍen een inkadering vraagt,dat kennisvoortbouwt op kennis,dat kennisgewaardeerdmoet worden vanuit anderekennis.Natuurlijkkomt er dagelilksnieuwe kennis bij en zijn de kanalenwaarlangskenniswordt gegenereerden verspreid zich op een spectaculairemanier aan het verandeÍen,maar in essentie gaat het om toevoegingen soms herdeÍiniëringvan kennisen niet om
1
Bewerkte versie vaan een inleiding bij Project Onderwijs=Kunst op 21 oktober 2009 te Eindhoven,Stadhuis, Raadszaal.Over dit project zie http://www.onderwijsiskunst.nl/.
N T O R1 - m a a r t 2 0 1 0
29
d u m p i n gv a n k e n n i s .M a a r d e w e g r e l a t i v e r i nvga n k e n n i sw o r d t i n e n rond het onderwijs in verschillendetoonaardennog steedsvernomen. Houdenwe als onderwijsons nu bezigmet kennisof niet,die vraag hangt nog steedsboven het onderwils.Mogen de leerlingenleren rekenenmet alle soorten getallenoÍ gaat het êigenliikalleen om het verwervenvan Wat telt als onderwiis? metacognitievevaardigheden? 2.2 Stapeling van verwachtingen De tweede'onzekerheidsfactoris de aanhoudendestapeling van verwachtingennaar de schooltoe, overdrevengezegd:alles moet en alles moet vooral nu. Verwachtingenals veel meer jongeren opleiden, 50% hoger onderwijs, maar ook bestrijdenvan overgewichten alcoholmisfinanciëleaspectenvan het mobieltje bruik,ontbiit op school,fietslessen, en grote verlangensals integratie,burgerschap,besefvan waarden.Nu hoevenwe niet zonder meer neerslachtigte worden van een dergeliike stapeling,niet elkeschoolhoeftalleste doen en een schoolkan hierinook kiezenen bovendiende omgekeerdesituatiezou ook niet aantrekkeliik worden geformuleerd,want ziln,namelilkals er nauwelijksverwachtingen geloof geen meer in het onderwiis. is er blilkbaar dan Nietteminwordt de schoolaan het twiifelen gebrachtdoor aanhoudend nieuwevragente stellenen verwachtingente formuleren.Het is ook lastig dê problemente ontkennendie met een dergelijkevraag aan scholen samengaanen lerarenzijn in eersteinstantiegeneigd in te gaan op de vragen en problemenvan hun leerlingen.Het SCP(Turkenburg)heeftbii besturen de breedte van de taakopvattingnagegaan.Er is een groep schoolbesturendie hier een ruime opvatting heeften een groep die een beperKetaak ziet. Besturendie oordelendat ze gemandateerdzijn door ouders, staan gereserveerderten opzichtevan dergeliiketaken van de êigeschool,net als de besturendie zeggendat in feite het schoolbestuur naar is van de school.De besturendie vinden dat oudersde eigenaarzijn van de school,zijn mindergeneigdom allerleiuiteenlopendemaatschappelijketaken op zichte nemen.Daarnaastis er een groep van scholendie is in de waardenen normenvan de betrokkenen, niet erg geïnteresseerd noch in betrokkenheiden engagementverdergaanddan contractueel overeengekomenprestaties.Besturendie biivoorbeeldvan mening ziin d a t d e s a m e n l e v i n ge i g e n a a ri s v a n d e s c h o o l ,z i j n ,v o l g e n sh e t S C P onderzoek,vakervan mening dat ietstot de gewonetakenvan de school behoort dan andere besturen. Besturenvan scholen in het openbaar onderwijs,die vaker een of meer brede scholenhebben,en in mindere mate ook de besturenvan kátholiekescholenzijn positieverover de organisatievan het extraaanbodin een bredeschooldan de overigebesturen. De stapelingvan verwachtingenkan alleenmaar goed worden opgevangen als het onderwiis zich niet van de wijs laat brengenen een strikter besefheeftaan zijn eigen opdracht.
30
NTORl-maart2010
2.3 New Public Management als bedreiging? H e to n d e r w i j sh e e f ti n d e a Í g e l o p e n1 0 a 1 5j a a r e e n a a n z i e n l i j kvee r a n dering doorgemaakt,niet zozeerin het primaire procesmaar wel in de organisatie. Veelrandvoorwaardelijke zakenzijn veranderd:zoalsde wijze v a n b e k o s t i g i n g( l u m p s u m ) ,d e d e c e n t r a l i s a t vi ea n d e h u i s v e s t i n gd, e decentralisatie van de arbeidsvoorwaarden, de schaalvergroting,de voor dat allesbenodigdeprofessionalisering van bestuurdersen managers.De organisatorische-administratieve kant van het onderwijsheeftdaardoor veel aandachtnaarzichtoe getrokken.Datwerd nog bevorderddoor een begrippenapparaat vanuit wat ruwweg aan te duiden is als het New PublicManagement.Het sturen op prestaties,kritischesuccesfactoren, prestatie-indicatoren,prestatieafspraken,governance, outputsturing, moderniseringvan de financiëlebedrijfsvoering,sharedservicecentra, contractualisering, beheersovereenkomsten, benchmarking, beheersmatige autonomie,rendementsbekostiging enzovoortszijn begrippenwaar we in het onderwijsniet meer van opkijken. Volgenssommigenis dat de directeboosdoener.In het onderwijszo zeggen dezecritici regeertnu het beperktebedrljfsmodel,de kwaliteitvan een diplomahangtsamenmet hoe snel dit behaaldis, stapelingis uit den boze,doelmatigeleerwegendaar gaat het om, extra onderdelen,keuzevakkenzijn inefficiënt.De calculerendeleerlingen student en de calculerendeleraarstaanvoorop het toneel.ls dat een overdrevenvoorstelling van zakenof bevatdezeopvattingeen kernvan waarheiddie uitnodigttot correctie?Het is wel zo dat het NPM de taal van het onderwiismisschien verrijktheeft,aangenomendat we met enige humor naaral dezebegrippen kunnen blijven kijken,maar ook vereenzijdigdheeft.Een leraarwil het bestevoor zijn of haar leerlingenen let niet en zekerniet in de eerste plaatsop de middelendie voor het bestenodig zijn. Het NPM heeft de aandachtvoor de middelenkantversterkten ook wat t e v e e l ,m i d d e l e nz i i n n i e t o n b e l a n g r i i km a a r z e m o e t e ni n o n s g e s p r e k over onderwijs niet gaan overheersen.Dat vraagt veerkrachtvan het onderwijsen na 10-15jaren li.lktde cyclusvan veranderingweer terug bi.j het onderwijs zelf. Het een kwestievan maatvoering.Doelmatigheidis zeker niet verkeerd,doelmatige inzet loont, maar het moet niet alleen over doelmatigheidgaan,onderwijsheeft een eigen vocabulaireen zou dat moetenbehouden. 2.4 Onderwijs als ged ragsbeh eersing De vierdeonzekerheidsfactor is het aandringenop gedragsbehandelingen door scholen.Onderwiiswordt uitgedaagddoor aandachtvoor gedragsproblemenen gedragsstoornissen en vooralhet grijzegebieddaartussen. De opkomst van etikettendie een gedragsprobleemen gedragstoornis een naam geven en daarmeede leerlingin een bepaaldcategorlezetten
NTORl-maart2010
31
baartvelen zorg. Gaanwe niet te snel en te veel mee met dezeetikettering? van de leerlingzelfen Dreigenwe niet een bepaaldeverantwoordelijkheid van zijn of haaroudersweg te nemenof te verminderenwaar uiteindêliik de leerlingniet mee is gebaat? Stoornissenziín te bezienvanuii verschillendeoptiekenen belanghebb e n d e n .N e m e nw e a l s v o o r b e e l dd e g a n gv a n z a k e nr o n d M E ,e e n n o g weergavevan de verschillende aandoening.Eenkernachtige niet erker'rde positiesdoet zichvoor nadat het kenniscentrumop dit terreinzichtgeeft o p e e nm o g e l i j k eb e h a n d e l i n g . Vermoeidheid(NKCV))gaf Het Nijmee'gsKenniscentÍumvoor Chronische aan een doorbraakte hebbenbereiktin het behandelenvan de ziekÍemet Verenigingendie zichinzettenvoor ME-patiëneen groepsgedragtherapie. ziin niet te sprekenover de boodschapdie het NKCV ten zijn kwaad.Ze verkondigt.Volgenshet NKCVheeft70 procentvan de patiëntendie lijdt room, ook wel ME, baat bii de aan het chronischevermoeidheidssynd behandeling.Het NKCVrommelt maar wat aan,zegt Guido den Broeder van de ME/CVS'vereniging. ,,Zij gaan er vanuit dat ME een psychische stoornisis. Maar het is een neurologischprobleem,dat ie niet kunt oplossen met een praattherapie,of dat nu alleen is of in een groepl' Ook de vindt dat het NKCV'ernstigeschade'toebrengtaan de ME/CVS-stichting positie van patiëntendoor te verkondigendat er een behandelingis. Beideinstantiesvrezendat keuringsartsende bevindingenuit Niímegen zullenovernemen.Het verwiit dat je een neurologischeaandoeningniet kunt behandelenmet praattheÍapie,houdt geen stand, zegt prof. Gijs Bleilenbergvan het NKCV.,,Wijhebbenzelfaangetoonddat de grijzestof in de hersenenafneemtbii de ziekte,en dat die door cognitievetherapie ntie UWV laat bii monde van een woordweer hersteltí Uitkeringsinsta volgensprotocollenwerken" (Bijlsma, weten dat keuringsartsen voerder Soits 7-9-2009). Het voorbeeldlaat zien dat zich rond mogeliikestoornissendeskundigen en belanghebbendenorganiserenen dat niet eenvoudiguit te maken is wat in zo'n gevalwijsheidis. Ook in het onderwijszienwe een dergelijkdebat rond gedragsproblemen (iongens),emotioneleproblemen(meisies)en stoornissen.De officiëleoÍ officieuzediagnoseadhd wordt soms eerderals een opluchtingervarên dan als opgave.Een deel van de verantwoordeliikheidschuiftweg. De diagnose adhd stellen is in een aantal gevallen noodzakeliik,maar er treedt ook een vliegwieleffectop. Hebbenwe niet erg veel dyslectische kinderen(Leveringet al)? De neigingom meteeneen irofessional in te schakelenzorgt er niet zelden voor dat de problematiekverergert,stelt Hermanns.Kinderengaan zichzelÍzien als gestoorden ontwikkeleneen negatiefzelfbeeld.Bovendien maakt de tussenkomstvan êen hulpverlenerde ouders onzekeren afhankelijk.Het is Hermanns'overtuigingdat wanneerwe kinderenniet
32
NTORl-maart2010
a l l e e nm a a r z i e n a l s w a n d e l e n d ep r o b l e m e ne, n w e z e w e e r l e u k g a a n vinden,ze zichook beterzullengaangedragen.Kinderenmet een duidelilke stoornismoetenwe helpen.Dat is zonneklaar.Maar we moetenook oog hebbenvoor het vliegwielefÍect(niet iedereenis plotselingdyslectisch).En weet hebbenvan de klassiekepedagogische insteekdat we kinderen willen opvoedentot zelfverantwoordeliikheid. ook kinderenvoor w i e d a t e e ns t u km o e i l i i k eirs . , Onderwilsliikt soms vooral gerichtop het ontwikkelenvan positieÍzelfb e e l d .H o e b e l a n g r i . idka t o o k i s d a t i s n i e t h e t e n i g ed a t t e l t . O n d e r w i j s moet echtverder kijken.Het doel zou toch moetenzijn een vak leren,een ondeÍweÍp uitdiepen,een denkwijzeje eigen maken,een ingewikkelde vaardigheidoefenenen dat kost meertijd en aandachtvoor de jongeren van vandaag.Scholenzijn een flink stuk van hun tijd bezigmet gedragsp r o b l e m e nt e b e h a n d e l e nD . a t v e r s c h i l tn a t u u r l i j kw e l v a n s c h o o lt o t school.Het is voor lerarenook zeerlastig:als de gedragsproblemenniet o v e r w o n n e nk u n n e nw o r d e n i s e r n a u w e l i . j kosn d e r w i j sm o g e l i l k M . aar van de andere kant kan het doel niet ziin om scholenom te vormen tot gedragsbehandelaars. Dat is echt niet de opdrachtvan scholen.Het doel is niet een therapeutischegemeenschapte vormen (al suggereertde terminologievan bijvoorbeeldoverbelasten overspannendat biina automatisch),aangenomendat we het basisconceptvan een school willen handhaven.Ecclestone& Hayes(p. 156)stellenzelfs dat therapeutisch onderwijsstudentennaar eenvoudige,niet uitdagendpreoccupatievan de dagelijksezorgenen gevoelenstrekt en weghaalt uit de wens om te komentot het uitdagendevan het beheersenvan een moeilijkonderwerp oÍ het lerenvan ambachtelijke vaardigheden. Ook vanuitjeugdpsychiatrischehoekzijn eveneensdat soort bedenkingengeformuleerd.Er moeten niet te veel en zekerniet te snel etikettenworden uitgedeeld.Omzichtig m e t l a b e l i n go m g a a ni s n i e t z o e e n v o u d i gd: e W R R i n t r o d u c e e r de e n n i e u w a d h o c l a b e lv a n ' o v e r b e l a s t lee e r l i n g e n g ' ,o e d v o o r 6 0 m i l j o e n Euro,maarof het labelechtiets indiceerten of de betrokkenjongerenwijzer en zelfverantwoordeliiker worden van dit label is de vraag. Het snel opplakkenvan diagnostischeetikettenheeft iets gemakzuchtige:indien het een ziekteis, kan de schooler niets aan doen, stelt Derksen.Hi.iziet hier een taak voor scholen,universiteiten:bied iongeren in plaats van stoornisseneen identiteitaan. O m g a a nm e t l e e r l i n g e nm e t g e d r a g s p r o b l e m evnr a a g tv a n s c h o l e ne e n voortdurendzoekennaar de juiste balanstussenhet belangvan de leerl i n g e n m e t g e dr a g s p r o b l e m e n e n d e m e d e l e e r l i n g e nn,a a r d e j u i s t e b a l a n st u s s e nd e a a n d a c hdt i e e e n l e r a a rk a n g e v e na a n l e e r l i n g e nm e t 2
In plaatsvan de vaak al te gemakkelijkgeclassificeerde ziekteof stooÍniste bevestigen en te versterken.moeten kinderenworden geholpen zelf verantwoordelijkheid te nemen over hun kwetsbaarhedenen eraan te werken, indien nodig met hulp (DeÍksen2009).
NTORl-maart2010
JJ
gedragsproblemen en kan gevenaan andereleerlingen.Dezebalansvind e n d i e r e c h td o e t a a n d e v e r s c h e i d e n h eai da n l e e r l i n g e nd i e o n d e r w i . j s altijd eigen is, is voor scholengeen lichteopgave. 3. Klassiekeinkadering als antwoord hoeverschillend van aardze ook ziin hebben Al dezeonzekerheidsfactoren gemeendat ze het wezenlijkevan onderwiisraken,onderwijsaan zichzelf doet twijfelenen om een antwoordvragendat de kernvan het onderwi.is raakt. Wat is nu het reservoiraan antwoorden dat onderwijs kan geven daar waar het in ziin essentiewordt uitgedaagd? Kerntaak ondetwijzen . Het eerstantwoordis simpelweg:terug naarde bron. Waar ging onderwijsook weer over?Welkeis de eigen opdrachtvan onderwijs. De eersteprimairefunctieis simpelgezegdtaal en rekenen.Het kost enorm veel inspanningenzowelaan het beginals tiidensde langeonderhoudsperiodein voortgezeten beroepsonderwijsom dezebasalezaken bii te brengenen te behouden.Zonder deze basalezaken is nauwelijks verder onderwijsof vorming mogeliik.Dezebasaletaakvergt voor bepaalde leerlingen,diê eigenliikook een bredereinhoudeliiketoerustingvragen, veel meer tijd en inspanningdan voor andereleerlingen.Extraleertiídis beschikbaar,maar betekentwel een voortzettingen uitbreiding van onderdie we nog opvoedingen ontspanningnoemen. wijs in de levenssferen Na taal & Íekenen,Nederlands& wiskundekomt de introductiein wat met iargon aangeduidkan worden als sociaalgeorganiseerdekennisgebieden, het gaat dan niet alleên om de kennisvan een bepaaldvakgebied m a a r o o k o m d e i n t r o d u c t i ei n d e s o c i a l eo r g a n i s a t i e d a a r o m h e e nd i e zorgt dat de kennisleeften steedswordt aangevuldmet nieuwe kennis. s l s b i o l o g i ee n a a r d r i j k s k u n dm e a a ro o k v o o r D a t g e l d tv o o r d i s c i p l i n e a beroepsvakkenals installatietechniek en dierenverzorging. Verder,in de derde plaats.kunnenaan bod komende behandelingen van specialethema's,vraagstukkenen problemen.Dat kunnener vele ziin en er ziin ook vele opvattingenover welke voor welk doel het belangrijkste zijn. Terugnaar de bron dus als eersteantwoord. Maar dat is een onvolledig antwoord.De taken van de schoolhangensamenmet de taken die in de socialeomgevingvan de schoolworden vervuld. Uitdrukkeliik opvoeden Onderwijskan zich uitbreidenin de sfeer van de opvoeding,onderwijs kan ook in ziin eigentijd meerdoen aan opvoeding.Als de socialecontext van een school goed werkt kan een school zich meer concentrerenop
34
NTORl-maart2010
onderwijs,is dat niet het gevaldan moet een schoolook opvoeden.Soms tegen zijn zin en met protesterendeopvoeders.In mijn bureaula,zo zegt de rector Hugo Dirksmeijer,ligt wekelijkseen tiental telefoonsvan leerl i n g e nt e r i n k e l e ne n t e z o e m e nA . f g e p a k ti n d e l e s .I n b i j n ad e h e l f tv a n de gevallenkrijg ik oudersaan de lijn met de vraag oÍ ik wel besefwat ik d o e . ' 1 .l.k m o e t m i j n k i n d k u n n e nb e r e i k e n . . . ! " Er leven uiteenlopendeopvattingenover wat een schoolaan opvoeding op zich moet nemen.Ze lopen uiteenafhankelijkvan de mate waarin er v e r t r o u w e ni s i n d e o p v o e d i n gt h u i s e n d e m a t e w a a r i nd e s c h o o la a n opvoedingmoet doen. Dat leverteen viertalpositiesop. ScholenKunnen aan opvoedingdoen bij een gunstigeopvoedingssituatie thuis en bii een ongunstigethuissituatie, scholenkunnener echterook voor kiezenweinig aan opvoedingdoen bij een gunstigeopvoedingssituatie thuis en zelfsbii een ongunstigethuissituatie. Daarzit ook een schaalgrootteaspect aan.Zogehetenéénpittersin het bijzonderonderwijszijn vaker van mening dat een schoolzich mag beperken tot de kerntaken.De thuissituatieschuiftminder taken door naar de school.Dat het een goede zaakis dat hun schooleen brede maatschappelijkeopdrachtvervult, is de mening van vooral de meerpittersin het voortgezetonderwijs. Latenwe even stil staanbij de wiizewaarop we opvoedingin ons onderwijs gewoonlijk verankerdzagen. Neem een school in de vrijgemaakt gereformeerdeof antroposofischerichting,door de verankeringvan de school in een gemeenschapdie de richting draagt wordt explicieteen opvoedingsdoelgeformuleerd.In het EindhovenseproíectOnderwijs= Kunst wordt deze taak aangeduidmet woorden als de oude socialiserende functie, de socialeautoriteit, van de diepere lagen van een clangeweten, de verborgen mythen van een gemeenschap,de zwijgzame axiomab van de cultuur, in de bewoording van Kuypers(2008).We herkennen in dezede klassiekeinkaderingvan een deel van ons onderwijs,voorar het bijzonderconÍessioneelonderwijs. In dezetraditioneleautoriteitscontextenwordt sterkgehechtaan loyaliteitaan gedeeldewaarden,die h ê t e e n v o u d i g em r a k e no p s c h o o l n i v e aeue n g e m e e n s c h a p s ztien r e a l i serenen daardoorop te voeden.Waarde schoolaan de ouders is, is niet zoveelbehoefteaan allerleibiikomendetaken,de gemeenschapsverankering lost bepaaldeproblemenzelf op of voorkomt dat ze escalerenen bij de schoolworden gestald. Eendergelijkeverankeringmoetenwe vasthouden,maarwe weten dat ze nog maar voor een beperktdeel van onzescholengeldt. Een groter deel van ons ondenivijskiikt hier instrumentelertegenaan.Dezescholenmoeten zelf aan de slag en dat is een hele tour. Hoe ver komen scholen daarin?De oogst is niet altiid indrukwekkend, we zien nogalglobaleaansporingen:hier telt ieder kind, we respecterenelkaar,elk mens is waardevol,je mag een ander niet kwetsen,we blijvenwerken aan een goede
NTOBl-maart2010
sfeer,op school praatie Nederlandsenz.Daar is nog veel goed werk te doen. En er wordt ook veel bedachtvanuit allerlei hoek. En misschien moetenwe dat debat voorlopig ook maar niet willen afrondenmaar wel beter,grondigermet meer diepgangorganiseren. Dat is eigenliikde weg die veel scholenbewandelen,die van het bewust opbouwenvan een schoolcultuurwaarvanimplicieteen heleserieboodschappen.uitgaan en daarmee een binding aan de school bevorderen. Kunst is vaak een belangrijkbestanddeelvan de pogingenom een zodanige schoolcultuurtot standte brengen. Maar kijkenwe ook naar een wat ouderekandidaatdie misschiennog op te lappenis. 4, Bildungals oplossing? Beschaving van verstand en zeden 'Het Onzeoudstegrondwet,de Staatsregelingvan 1798,stelt in artikel 1 vereenigingis beveiligingvan persoon, oogmerk der maatschappelyke leven,eer en goederenen beschavingvan verstanden zeden'.Over het tweede deêl: de beschavingvan verstanden zeden,daar gaan wij over binnenhet onderwijs. Bildungis een begripdat wordt toegeschreven aan de Duitsegeleerdeen (1 835).Bildung wordt wel vertaald diplomaatWilhefm von Humboldt 767-1 'zelfontplooiing'. Bildung wordt onderscheidenvan Ausbildung, met zowel een vorming onderscheidenvan opleiding.Bildung representeert humanistischals een politiekideaal.De BildungwaarnaarVon Humboldt streeft,is een algemeneontplooiingvan alle menseliikekwaliteiten.Dus niet alleende verwervingvan algemenekennismaarook het ontwikkelen van vermogenstot moreel oordelenen kritischdenken.ls een dergeliik vormingsbegripnog actueelin ons onderwijs? Zijn er noties uit het humanistischevormingsideaalte halen die een hedendaagseinvulling kunnen krijgen (Lechner2003; Kronman 2007)? Ziin, zoalsKronman betoogt,de humanioratoe aan een herwaardering als oefeningin vragennaarde zin van het leven,vragendie andersvooral vanuit orthodoxehoekworden beantwoord? Een relevantenotie uit dit vormingsideaalis het belangvan een brede, algemenevorming, waarbii aandachtwordt besteêdaan een brede kenn i s b a s i s( w a a r o n d ekr u n s te n c u l t u u r )e n a a n m o r e l ev o r m i n g .V o r m i n g omvat enerzijdsde meer cognitieveelementenzoalsoefeningin analytisch denken,in abstraheren,in debatterenen anderzijdsmaatschappelijke en individuele morele elementenzoals burgerschap,respectvoor anderen,deemoed,meedogen.Eenzekereconsensusover dezêaspecten liikt te verwezenlijken. Als we het Bildungsbegripopnieuwwillen gebruikendan moetenwe wel enkeleproblemenoplossen:
JO
NTORl-maart2010
.
.
.
Bij vorming gaat het om de vriie ontwikkelingvanuit zichzelfen ter wille van zichzelf.Niet voor niets was de kritiek onder meer vanuit christeliikehoek op het vormingsideaaldat bilvoorbeeldhet gymnasium wel geleerdemensenvoortbracht,maardat het niet in staatwas 'eengeestvan deemoed'tekweken,zo zegtLechner(2003).De humanistischopgeleidegymnasiastin Nazi-uniform, is het beelddat hier bii hoort. Individuelezelfontplooiingals doel in zichzelfwerd als tegengesteldervarenaan ootmoed,de grond van een zedeliikehouding in het christendom.ls met een dergelijkcorrectiehet begrip zinvol en bruikbaarvoor onderwijs? Bildung is gerichtop het 'hogere',de cultuur ginds waaraanie deel z o u k u n n e nh e b b e n m , i t s . . . . I n e e ns a m e n l e v i n g m e t e e nd u i d e l i j k e 'hoge'cultuur i s d e r i c h t i n gv a n d i e v e r h e f f i n ge v i d e n t .I n e e n p l u r i forme samenlevingis dat lastigeren dat is nog lastigerals ook 'lage' c u l t u u ra l s ' h o g e ' c u l t u u gr e w a a r d e e rw d o r d t .D e w i s s e l w e r k i ntgu s sen lageen hoge cultuurzal in iedergevalondeÍdeelmoetenzijn van de koerswaarin een nieuw vormingsbegripzich beweegt.Kronman h o u d te e n b o e i e n dp l e i d o o iv o o r d e h u m a n i o r aa l s w a p e nt e g e nd e verkeerde'zinverschaffers' als fundamentalisme.De universiteiten hebbendezetaak schromeliikverwaarloosdis ziin punt. Een deel van het onderwi.iszou geen deel hebbenaan vorming?Wat is de plaatsvan het beroepsonderwijsten opzichtevan vorming. ls het beroepsonderwils wel vormend?In de Nederlandse traditieis ook het beroepsonderwijsvormend. Het algemeenvoortgezetonderwijs heet niet voor niets zo en heet niet algemeen vormend onderwi.js: immers ook het beroepsonderwijs is vormend. Bovendienrekenenwe onderhandook techniektot de algemenevorm i n g .T e c h n i e k o m t o p s c h o o lw e i n i g a a n b o d , h o e w e ld i e i n o n s dageliiksleven overal opduikt:e-book,gsm, mp3-speler,iPod.Voor a l l ek i n d e r e ne n i o n g e r e ni s t e c h n i s c hveo r m i n gc r u c i a a V l . o r m i n gi n techniekhoort bii de algemenevorming,zoalsnatuurwetenschappen e n l i c h a m e l i j koep v o e d i n g .
5. Bijdragenvan cultuur, kunst en religie 5.1 Kerndoelenen cultuureducatie Daarwaar onderwijsin zijn essentiewordt uitgedaagdkunnenwe ook te rade gaan bij de kunst en cultuur, zoals geschiedtin het Eindhovense pro.iectOnderwijs=Kunst. Kan onderwi.lsiets aan zekerheidontlenenaan kunst en cultuur. Komen daar Íacettennaar voren waar onderwils door gesterktkan worden?Het onderwijsspeelteen crucialerol bij de kennismaking met het omvangri.jke cultuuraanbodmet ziin zeeruiteenlopende betekenissen. Door kinderenop ionge leeftijdkenniste laten makenmet kunst,cultureelerfgoeden media,leren zij ontdekkenwat cultuur bete-
NTORl-maart2010
37
Kunstzinnigeoriëntatiein het kent voor henzelfen voor de maatschappii. basisonderwiisen de onderbouwvoortgezetonderwijsomvat drie kerndoelen: . De leerlingenlerenbeelden,muziêk,taal,spel en bewegingte gebruiken,om er gevoelensen ervaringenmee uit te drukkenen om er mee te communiceren. . De leerlingenlerenop eigenwerk en dat van anderente reflecteren' . De leerlingenverwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspectenvan cultureelerfgoed. dat leerlingen betekentdit bi.ivoorbeeld Op het geb)edvan kunsteducatie te ervaren,dat werking ervan door de leren kennen kunst van de functie leren commudat zij en te beoefenen kunstdisciplines zil de kans krijgen bii hen gedachten die deze en de emoties nicerenover kunstwerkenen reflectieve en receptieve oproepen.Eenzelfdedriedelingtussenactieve, en erfgoededucatie' activiteitenwordt gehanteerdbij media-educatie C u l t u u r e d u c a tg i ea a t n i e t a l l e e no v e r d e i n h o u d ,k u n s te n c u l t u u rw o r d t beterte doen functioneook op scholeningezetom de schoolorganisatie ren (Raadvoor de Cultuur).Cultuurkan leerlingenaan de schoolbinden zodat een hechtereschoolontstaat.Voor sommige scholenin instabiele b u u r t e ni s d a t h a r d n o d i g .E e nv e i l i g e rs c h o o l k l i m a aet ,e n d u u r z a m e r e s a m e n w e r k i ntgu s s e nl e e r l i n g e nk: u n s te n c u l t u u rk u n n e nd a a r a a n b i i doelstellingenals de dragen.Cultuureducatiehelpt bii maatschappeliike versterkingvan burgerschapof sociale cohesie.Dezeflankerendeen efíectenhangen overigensniet exclusiefsamen met maatschappeli.ike cultuureducatie.Activiteitenen lessenop het gebied van bijvoorbeeld effeckunnenvergelijkbare of maatschappijleer sport,levensbeschouwing ten bewerkstelligen. 5.2 De biidragen vanuit de kunstaan het onderwiis Dit ziin de eerstetwee biidragenvan kunst en cultuur aan onderwijs,te weten: . een bijdrageaan het curriculum,dezebijdragekent zoalsgezegdverschillendeoogmerkenzoalskennismakenmet kunst,enige oefening en benuttenvan kunstals middeltot reflectie(een in kunstdisciplines in die wereld).Dat raalddirectaan de positievan velen geliefddoel bij worden verwacht de leraaren docent.Kanvan lerarenredelijkerwilze Gevende curvezorgen? om zelfstandigeen breedcultuuraanbodte adequaataandachtaan kunst-en erfriculavan de lerarenopleidingen en leesbevordering? literatuureducatie media-educatie, goededucatie, . een bijdrage aan de schoolcultuurvergelijkbaarmet die van sport, aan leerlingenwordt vooral in scholenmet een groteverscheidenheid kunst is te beïnvloeden, van de school cultuur om de ingezet kunst te houden' leerzaam en herbergzaam de school dan instrumenteelom
38
N T O R1 - m a a r t 2 0 1 0
Maar kunst heeft misschiennog wel iets meer te bieden.Een proiectals Onderwijs=Kunstgraaft iets dieper.Het Eindhovenseprojectleverttwee aanvullendeelementenaan het onderwijs: . Het eerstegaat over de rolinterpretatievan leraren,de leraarals uitvoerendkunstenaar,de leraarals performer,als stand up comedian. E e na a n s p r e k e nvdo o r b e e l di s d e l e r a a ra l s d r a m a t u r ge n d e d r a m a turgischepoging een leerlingof student'in zijn tekstie krijgen'. . Het tweede element is ambitieuzer,het is een bijdrage aan de kern van het onderwijs.Kunstcorrigeerthet huidigeonderwijs.De bijdrage van kunstaan onderwijsis zo gaat de redeneringnu meer nodig dan ooit. Onderwijsis immers een slachtoffervan bureaucratie,marktdenken, rationalisering,doelmatigheidsbejag,kortom onderwijs is door al dezeontwikkelingenzichzelfkwijtgeraaKen kunstkan haarte hulp schietenom zichzelfweer te ontdekken.Door dergelijkebureaucratieen rationalisering die het gedragvan lerarenen leerlingenreguleren is er een tekort aan directe en authentiekerelaties.Hier kan onderwiisiets lerenvan kunsten van de kunstenaaren dan vooral de kunstenaardie werlc met een publiek.De kunstenaarzoektautonoom naar authenticiteitin ziin of haar relatie met het publiek. Dat zelfbewustedaar kan het onderwijseenvoorbeeldaan nemen.We kunnen aan kunsteen soms noodzakelijke tegendraadsehang naarauthenticiteit onderkennen.Dat is een facet dat voor onderwiisheilzaamkan werken.Naastauthenticiteitis er het aspectvan kunde,van ambacht e l i j k h e i dE. r z i t i n k u n s to o k e e n b e l a n g r i j ka s p e c vt a n a m b a c h t e l i j k heid.3Onderwijsgaat het om beide aspecten:de authenticiteiten de ambachtelijkheid. Op beideaspectenkanonderwijsietsvan kunstleren. 5.2 Religie als optie De moderniteit heeft ons niet alleen verbeteringengebracht maar ook zakenals herkenbaarheid, binding lastigergemaakten wellichtbiedt religie een reservoirwaarinwe iets kunnenhervindenvoor het onderwijs.Al zal niet iedereenzo instrumenteeltegen religiewillen aankijken.Religieis geen massief,dik en vast iets meer,niet meer iets dat alle aspectenvan het leven beoaalt.Althans voor de meestenvan ons. Maar daarmee is religie en levensbeschouwingniet verdwenen.Gelovenis, in de optiek van Taylor,steeds meer een optie, en geen automatismemeer is. Het fenomeenreligieverandertvan gedaante,wordt minder institutioneelen traditioneel,en meer individueelen dvnamischvan karakter.ldentiteiten,
3
Nu kunnen die wel gescheidenworden, de schilderingenvan Sol Lewit in het gemeentemuseum van Dên Haag zijn al een keêr overgêschilderden weêr opnieuw geschilderd.De kunstenaaÍlevert het concept,het ontwerp (de authenticiteitl en de uitvoerdervervaardigt(de ambachtelijkheid).
NTORl-maart2010
39
ziin in die opvattingsteedsminder eenduidigen stabiel,er ook religieuze, 'liquid religion' (van de Donk et al).Voor onderwiis blijft is sprakevan als onderreligievan belang,onderwijskan religieen levensbeschouwing deel van onzesamenlevingniet negerenen moet dus nadenkenover de vraag hoe er mee om te gaan. Het algemeenbelang vereist dat iedere zich een adeleerling,juist bij de groeiendereligieuzeverscheidenheid, quaaten volledig beeldkan vormen van de religieuzeen levensbeschouweliike tradities. Dat mag worden verwacht van het onderwiis op alle scholen,openbareen biizonderescholenen ook van traditionelebijzon. o m m i g es c h o l e nz u l l e nv e r d e rg a a ne n e e n a a n b o dh e b d e r es c h o l e nS ben dat de striktcognitievedimensiesvan onderwijsover godsdiensten godsdienstenoverstijgt. Op het gebied van religiezijn voor het primair en voortgezetonderwijs drie centraleopgaven(Wigmans2008,van de Donk2009).Allereerst:het verbeterenvan de kwaliteitvan onderwijsover religiesen levensbeschouwingen (en dat geldt zowel de status van dat onderwijs in scholen,de tweede is kwaliteitvan het aanboden de kwaliteitvan de docenten).Ten gemeenschappelijke het noodzakelijkeen basis te leggen in een meer algemenevorming in een pluriformesamenleving:omgaanmet verschill e n v r a a g to m t e n m i n s t eh e t k e n n e nv a n d i e v e r s c h i l l e nE. n t e n d e r d e aandachtvoor de vraag hoe we op een beschaafdewiize omgaan met belangrijkeverschillendie hun grondslagvinden in religieuzeen levensbeschouwelijkeovertuigingen.Juist in een samenlevingvan verschillen vraagt de inrichtingvan het onderwijsbestelvoor een actieveaandacht voor het vermogente verzoenenen te verbinden.In dit debat komenwe ook Habermastegen.Habermaszienwe wiizenop het reservoirdat godsdienstheet.Misschienbevatdat elementendie we gaandewegziin kwijtgeraald:het besefzelfgeengod te zijn, het besefvan proportie,het besef dat ook rationaliteitziin grenzenkent, het besefdat luisterenaltiid eerst komt. Ook religie en levensbeschouwingbieden mogeliikhedenom onderwijszichzelfte doen hervinden. 6. Voortgang is bercikt oÍ ligt binnen bereik Daarwaar onderwijsin zijn essentiewordt uitgedaagdkunnenwe te rade gaan bii de kunsten cultuur,bij ouderevormings-,Bildungsopvattingen, bij religieen levensbeschouwing. We kunnenons bezinnenop kerntaken van de schoolen op de aansluitingenbil opvoedendethuissituaties. Op drie terreinenhebbenwe vanuit de Onderwijsraadenige voortgang geboekt:hernieuwdeaandachtvoor de inhoud van het onderwiis,de rol van de leraaren de inbrengvan de maatschappiiin het onderwijs.
40
NTORl-maart2p10
6.1 Hernieuwde aandachtvoor de inhoud De raad vraagt al enkelejaren meer aandachtvoor de inhoud van het onderwils.De overdrevenaandachtvoor didactiekis niet gerechtvaardigd en blijft merkwaardig.Het vroegere nieuwe leren is geen inhoud maar vooral een didactiek.De werkgroepopdracht:bedenkeen nieuweschool, schetsje idealeonderwijs.mondt biina altijd uit in een tekeningvan de didactieken zeldenin een schetsvoor wat geleerdkanworden.We hebben als het ware de leerinhoudhelemaalverolaatstnaarde leeractiviteiten. De raad heeftadviezenuitgebrachtover verstevigingvan kennisom in te gaan tegen dit op het schild hijsen van de didactiek.Onderwijsis meer dan didactiek. De raad heeftwe een canonvoor het onderwiisvoorgesteld.Enthousiast onwangen.Scepticiwarenbangvoor eenwandadenafdekkenden opkloppend geheel.Maar de nuance,de mengelingkenmerktonzeidentiteit.De vele lokaleen regionalecanonsillustrerendat.aDe canonmethodeblijkt inhoueen passendemanierom geschiedenis en geschiedenisonderwi.is d e l i j kd i c h t e rb i j e l k a a rt e b r e n g e n .B l i j k b a azr i j n e r d a n m e n s e nd i e d e c a n o n m e t h o d e e n a a n t a s t i n gv a n h u n v a k g e b i e dv i n d e n . ' W ek u n n e n het verhaalvan Nederlandniet onderwijzen,simpelwegomdat zo'n verhaal niet bestaat',weet historicaVan Boxtelte vertellen. Dezedidactici van het geschiedenisonderwils stellendat'historischdenkenbegintmet snappen dat elke gebeurtenismeer kantenheeft ... Dat een koning er anders tegenaankijkt dan een arme boer'. Het is een algemenelevenswijsheid dat een zaakmeer kantenheeften dat ie tegen een gebeurtenisop meerdere manierenkan aankijken.Eendergelijkewijsheidkan een kind en een jongereop veel manierenen in veel situatiesleren,het lijkt me onzin om dezetot de kern van het geschiedenisonderwijs te bestempelen. Van Boxtel stelt zelfsdat de commissiedie de canonopsteldelijkt te werkenvanuit de idee van historischekennis als doel op zich (van Boxtel rede, pag. 11),alsof dat een verwerpelijkegedachteis. De vraag dringt zichop of dezemensenwel echtgeïnteresseerd zijn in geschiedenis? Wineburg& S c h n e i d e rs t e l l e nv o o r d e b e k e n d et a x o n o m i ev a n B e n j a m i nB l o o m g e w o o n o m t e k e r e n :k e n n i sn i e t a a n d e v o e t v a n d e p y r a m i d em a a r kennisin de top van de pyramide.'For studentsof history,the pyramid postershaveit wrong - or at leastupsidedown. Puttingknowledgeat the
4
De Gad heeft later ook gêpleit voor een soort canon voor studenten in het hoger onderwijs, dát is straks ongeveeÍ 50% van de jongeÍen, en voorgesteld dat de minister dat idee bespreekt met de 14 rectores magnifici en de 42 onderwijsportefeuillehouders(rectores)van de hogescholen.Vinden zij het ook van belang om hun studenten,de toekomstigecultuurdÍêgeÍsvan het land,eên brêder kennisfundament mêe te geven?Een dergelijkecanon kan dieper graven dan de cultuurhistorische canon voor acht- tot veertienjarigen.
N T O R1 - m a a r t 2 0 1 0
41
base imolies that the world of ideas is fullv known and that critical thinking involvesgatheringknown facts to cast iudgment. De piramide behandeltkennismet de glamourvan een bedomptebetonnenkelderdie n o d i g i s v o o r d e f u n d e r i n gv a n e e n h u i s , m a a r n i e t a l s d e p l a a t sv o o r geëerdegasten.Eendergelijkebenaderingkeerthet procesvan historisch denkenom en verstoortde redenwaarom we geschiedenisin de eerste plaatsbeoefenen.Nieuwe kennis,de prijs van de intellectueleactiviteit, wordt opgeslotenin de kelder'(pag.61). 6.2 De docent als cultuurdrager Verderheeftde Íaad aandachtgevraagdvoor de centralewiizigingenin een aantalvakgebiedenzoalsbiologie,economie,installatietechniek: wat voor soort veranderingenvinden daar plaatsen hoe gaat dat, wie zet dat in gang?We hebbenvoorgestelddat lerarenvanuit dezeveranderingenin h u n v a k a l s a m b a s s a d e u rvsa n h u n e i g e nv a k i n h o u d e na a n o u d e r se n andere geïnteresseerden over hun vak vertellen,wat is er aan de hand met moleculairebiologie,met domotica,met toerisme,wat doe ik daarmee in miín onderwijs:uitleggenen vertellenaan geïnteresseerden en ietsterug krijgenin een dergelijkgesprek. De rol van de leraaren docentals cultuurdrageren cultuuroverdragerkan aan betekeniswinnen. Het leraarsberoepkan op termijn langsdezeweg versterktworden.De hogescholen willen uitdrukkelijkin dezerichtingdenken.Burgerschapsvorming en Bildungzijn belangrijkeopdrachtenaan het hoger onderwi.js,zo zegtook de HBO-Raad. In een 'snelle'wereld waarin oppervlakkigheidsoms te dominant is en waarin het opdoen van kennis via audiovisuelemedia steedsbelangrijkerwordt ziin verbreding,verdieping, en het aanbiedenvan contexteen steedsbelangrijkertaak van het hoger onderwiis.Als cultuurdragervervult de docent een voorbeeldrol door voortdurendte investeren de eigenontwikkeling(HBORaad,pag.37). De lerarenkunnen,zo liikt het,een sterkerontwikkeldbesefhebbendat ze werken in een cultuÍeletraditie,ze zijn niet alleenvakspecialistof begeleider,ze makenonderdeeluit van het verhaaldat Nederlandover zichzelf wil vertellenaan nieuwegeneraties. Lerarenkunnenzichspiegelenaan de canon en bepalenwelke onderdelenze voor hun persoonlijkerekening willen nemen.Tegeliikertijdworden zij uitgenodigdom aan de verdere ontwikkelingvan de canonbij te dragen.De lerarengevenop een moderne wijze gestalteaan een cultureletaak waarin ook hun voorgangershun insoiratievonden.5
5
42
De raad maakt in 2010een advies voor de EersteKameroveÍ vorming. De adviesvraag,is eenvoudig:doet het onderwijs in alle lagen en sectorenvoldoende aan vorming?
NTORl-maart2010
6.3 Zeltuertrouwen van het onderwijs door maatschappelijkebijdragen Het zelfbeeld,het zelfvertrouwenvan het onderwijs, de onzekerheidsreductie kan ook worden bevorderddoor een betere maniÍestatievan smaakmakers in het onderwiis.De raadheeftin zijn adviesStandvan Educatief Nederland2009 eÍop gewezendat onderwijs wel wat meer gekoesterd kan worden.Onderwijsis een kostbaarietswaar we niet lichwaardig mee om moetengaan.In het publiekedebat moet het belangvan onderwijs door opinieleiderssterkerworden benadrukt.Door het ondeÍwijste koesterenen het positieveaandachtte geven kan het zelfvertrouwenvan het onderwijsveldtot hogerebloei komen.De inbrengvan maatschappelijke voorhoedesnaar het onderwijs toe kan sterker.Maatschappeliike voorhoedesomschrijftde raad als de bovenlagenvan de verschillende maatschappelijke sectoren.Daarbijgaathet dus vooralhet om de persoonlijke inzetvan mensenuit de verschillende voorhoedesop het gebiedvan economie,gezondheidszorg, sport,kunst,mediavoor scholen. Wat is de beste inbreng van welk soort voorhoede in welke vorm van o n d e r w i j s ?H o e k a n e e n s c h o o le e n d u i d e l i j kc o m m u n i c e e r b a rveo o r zieningin het leven roependie ledenvan dezevoorhoedesook echt uitnodigt om daadwerkelijkhun bijdragete leverenin een programmatisch verband?Wat is een goede interface,iets dat de schoolen de plaatselijke maatschappelijke bovenlagenmet elkaarverbindt.De raadstelteen MaatschappelijkProgrammavoor aan bij voorkeur elke school waarbinnen m e n s e nu i t d e v e r s c h i l l e n dveo o r h o e d e sh u n b i j d r a g ek u n n e nl e v e r e n . Het zou mooi zijn als een bedrijfsdirecteur of een gezaghebbendkunsten a a rz i c h b i j e e n s c h o o lk a n m e l d e ne n z e g g e n z: e t m i i m a a r v o o r d r i e zaterdagochtenden in jullie Maatschappelijk Programma.Het moet voor de buitenwereldzichtbaarzijn dat de directeur,de hoofdredacteur,het hoofd van de Rabobank,de burgemeesterzichpersoonlijkinzetvoor een geeft,een derschoolen daarmeedocentenen leerlingenzelfuertrouwen geliike manifestatievan voorhoedesin het onderwiisversterkthet zelfvertrouwenvan scholen.Zodat men denkt:die schoolmoet wel de moeite waard zijn. Het maatschappelijkdraagvlakvoor onderwiis en het zelfvertrouwenin het onderwijskan hierdoorvergroten. Literatuul Inater Avest,SiebrenMiedema& Cok Bakker(2009).Opvoeden:waarom en waartoe?Over de onmogeliikheidvan niet-normatiefopvoeden.Narthex.Tijdschrift voor Levensbeschouwingen Educatie,9, nr. 5, 5-10. Carlavan Boxtel(2009).Geschiedenis, erfgoeden didactiek.Inaugurele rede,ErasmusUniversiteitRotterdam. Carlavan Boxtel(2009).Hetverhaalvan Nederlandbestaatniet.ln: Didakt t e f i r g .3 9 ,n r . 9 , p p . 4 - 6 . E v e l i n eB i j l s m a( 2 0 0 9 )V. e r e n i g i n g eknw a a do v e r ' d o o r b r a a ki'n a a n p a k aandoening.Sptts7-9-2009.
NTORl-maart2010
43
Jan Derksen(20O91.Het narcistischideaal. Opvoedenin een tijd van zelfverheerlij king. Amsterdam: Bert Bakker. Hugo Dirksmeijer,rector HaagsMontessorilyceum (2009).Een strenge school maar alleenvoor anderekinderen.ln: Den Haag Centraal,11-9-2009, p a g .1 1 . W . B . H . Jv. a n d e D o n k ,A . P J o n k e r s G , . J .K r o n j e ee n R . J . J . MP . l u m ,r e d . (2O06).Geloven in het publieke domein. Verkenningenvan een dubbele transformatie.Den Haag:WRR. Wim van de Donk (2009).Beligieen onderwijs: over verhoudingenen verbindingedin het publiekedomern.ToespraakProtestantseTheologische UniversiteitKamoen. Kathryn Ecclestone& Dennis Hayes(2008).The Dangerous BiseOfTherapeutic Education:HowTeadting ls BecomingTherapy.London: Routledge. Jiirgen Habermas (20091.Geloven en weten, en andere politieke essays. VertalingFrankRebelen Hans de Vries; selectieen inleiding door René Gabriëlsen RuthSonderegger.Boom:Amsterdam. HBO Raad l20D9l.Naar een nieuwe verenigingsagenda.GreenPaper.Den Ha a g . Jo Hermanns(2OO9l.Het opvoeden verleerd.Inaugurelerede Universiteit van Amsterdam, AnthonyT. Kronman (2OO7l.Educationb End. Why our colleges and universities have given up on the meaning of life. New Haven and London: YaleUniversiwPress. Paul Kuypers (red). (2008).Ooghoogte, poftret van de leraar,essaysover de achtergrondenvan het project 'Onderwijs= Kunst'. Eindhoven:'Onderwijs = Kunst' project. DaniéfLechner(20031."Bilding macht frei!" Humanistischeen realistische vorming van Duitsland 16Q0-1860. Amsterdam: Aksant. Bas Levering,WillemKoopsen Micha deWinter (2O071. Het kind als spiegel van de beschaving. Een moderne antropologie van het kind. Amsterdaml SWP Claudy Oomen et al (2009). Cultuureducatiein het primair en voortgezet o nderwijs. Mon itor 2008-2009.Utrecht:Sardes/Oberon. Onderwijsraad 12009]..Stand van educatief Nederland 2009. Den Haag: Onderwijsraad. Raadvoor de Cultuur/Onderwilsraad( 2006).Onderwijsin Cultuur.Den Haag:Raadvoor de Cultuur/Onderwijsraad. (2007l.. CharfesTaylor A SecularAge. Cambridge(Mass),Londen:Belknap Pressof HarvardUniversity. MoniqueTurkenbu rg (2008).De schoolbestuurd Den Haag:SCP Bram Verschuere 120081.Vèrzelfstandiging:retoriek, praktijk en praktijkrelevante discussiepunten.Papervoor het ZBO-Congres"lt takes two to tango'jDen Haag:Rijksacademie voor Financiénen Economie.
44
N T O R1 - m a a r t 2 0 1 0
A,M.L.van Wieringen(2007).Naar sen nieuw onderliggendleerplan.In: NederlandsTijdscltrift voor Onderwijsrecht en Onderwijsbeleid, 19, nr. 2, pp. 63-82. Sam Wineburg and Jack Schneider(2009/2010). Was Bloom'sTaxonomy Pointêdin theWrong Direction?Placingjknowledgeat the bottom oÍ thê Bloom pyramid sends the wrong messageabout the importance oÍ knowfedge in learning. Phi Delta Kappan,Dec 2009/Jan2010pag, 56-61. Over de auteul A.M.L. (Fons)van Wieringenwas directsuÍVoorbereidingBeleidbij het ministerie van Onderwils & Wetenschappen(1977-1984), hoogleraar Onderwiiskundein het bitzonderbeleid, bestuur en beheer (1985-)aan de Universiteit van Amsterdam, vootzitter van de Onderwijsraad (200'l-).
rárt
NTORl-maart2010
45
