THEMA | ONDERZOEK DOEN, HOEZO?!
MIX
NOVEMBER 2014
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
‘De onderzoekende school is de toekomst’ Kinderen op de basisschool worden al ‘onderzoeksmatig opgevoed’. Maar ook studenten en professionals in het onderwijs leren dat een onderzoekende houding zo belangrijk is. Het hoort bij het leren in de 21e eeuw. Maar waarom is het eigenlijk zo belangrijk?
Onderzoek doen. De tijdsinvestering waard?
3
“We kunnen niet meer onder onderzoek uit”, vertelt dr. Meta Krüger. Ze is lector binnen het lectoraat ‘Leiderschap in het Onderwijs’ van Penta Nova, Academie voor Schoolleiderschap en doet onderzoek naar de effecten van onderzoeksmatig leiderschap in scholen. “Alles is tegenwoordig gedigitaliseerd. Scholen barsten dus van de data. Daar moeten we iets mee, want daar kun je van leren. Bovendien verandert de wereld in sneltreinvaart. Kennis en informatie verouderen heel snel, dus je moet steeds blijven leren en alsmaar vragen blijven stellen.” Dat is de onderzoekende houding die volgens Meta Krüger zo belangrijk is voor scholen. “Als leraren niet meer leren, staat de school stil en gaan de onderwijsresultaten van kinderen achteruit.”
Tips en tricks voor je onderzoek
Gek van ad hoc-beslissingen Dus wat is je winst als onderzoekende school? “Dat er geleerd wordt op alle niveaus en dat je je daardoor kunt ontwikkelen en je onderwijs kunt verbeteren. Je kunt beslissingen nemen op basis van gedegen onderzoek.” En dat is precies de reden waarom de lector zich hier mee bezig houdt. “Ik kwam veel in scholen en werd helemaal gek van het feit dat die scholen zo ad hoc beslissingen nemen. Er worden geen data gebruikt, waardoor onderwijsvernieuwingen heel diffuus zijn en ook zo weer omver worden gehaald.” Wat neem je onder de loep? Je kunt op verschillende manieren bezig zijn met onderzoek in de school. Door data van leerlingen te analyseren, krijg je
Nieuwe samenstelling College van Bestuur 4
5
Jarig De Marnix Academie bestaat 30 jaar. Zelf maak ik nog maar ruim een jaar deel uit van die geschiedenis. Eerst als interim-lid College van Bestuur en sinds 1 november als waarnemend voorzitter College van Bestuur. In deze Marnix Mix lees je meer over de nieuwe samenstelling van het College van Bestuur. Maar ook over dat jubileum dat we vieren!
2
‘De Marnix Academie heeft zich ontwikkeld tot een van de beste pabo's’ In het 30-jarig bestaan heeft de Marnix Academie zich ontwikkeld tot een van de grootste en beste pabo's van Nederland. Al jaren staat de academie hoog in de rankings en ook dit jaar mag de deeltijdopleiding het keurmerk ‘top-opleiding’ dragen. Ik voel me bevoorrecht om aan deze organisatie verbonden te zijn en kijk ernaar uit om met elkaar de kwaliteit nog verder te verbeteren. In deze Marnix Mix lees je meer over de onderzoekende houding die daarin een grote rol speelt. We willen onze studenten het beste onderwijs bieden en ze opleiden tot de leraar die kinderen verdienen: bekwaam, betrokken en bevlogen! Joke Snippe Waarnemend voorzitter CvB
heel veel feedback. Je ziet ontwikkelinleraren. Leraren die blij zijn dat ze eindegen. Volgens Meta Krüger is er veel meer lijk weer leren! En, ook al is de werkdruk uit te halen dan nu vaak gebeurt. Gaat een hoog, scholen zijn heel creatief in het bepaalde klas steeds verder achteruit? vinden van tijd voor dit soort dingen. Dan kan dat een onderwerp van onderElke school verschilt van de andere. Maar zoek zijn. “Ondervoor alle scholen zoek als school geldt: wees crea‘We zouden veel meer alleen schoolgetief in het bedenrichte vragen. En ken van andere gebruik moeten maken laat de onderzoeksstructuren in je van de creativiteit vraag een gemeenschool om tijd te schappelijke vraag besteden aan een van leraren en van hun van het team zijn en onderzoekende manier van denken’ niet van de directie. houding. Je kunt Anders gaat het bijvoorbeeld de onderzoek absoluut nascholingstijd verwateren. Vraag wat het team ermee van je team hiervoor inzetten. wil, wat zijn de eigen vragen, waar lopen Wissel ook ervaringen uit met andere ze tegenaan? Moet je eens kijken hoe scholen of lees Meta Krügers boek enthousiast ze plotseling worden. Dan ga Leidinggeven aan de onderzoekende school je ook echt van elkaar leren.” (Uitgeverij Coutinho) waarin een heel aantal aanbevelingen staat. Ook dat nog… Maar als school moeten we al zo veel… Niet meer te stoppen Die reactie kan Meta Krüger zich heel De onderzoekende school is niet meer te goed voorstellen. “Leraren moeten stoppen in deze maatschappij. “Het zal zoveel administratief werk verrichten. alleen maar belangrijker worden”, meent Zonde van de tijd! Allemaal tijd dat je Meta Krüger. “Pabo-studenten worden niet leert en niet samen de dialoog kunt daarin opgeleid en nemen die onderzoevoeren over waar je heen wilt als school. kende houding mee naar de praktijk. Je ziet We zouden veel meer gebruik moeten nu trouwens al in de curricula van basis maken van de creativiteit van leraren en scholen dat alle kinderen onderzoeksmatig van hun manier van denken.” Maar de worden opgevoed. Veel meer dan vroeger. lector hoort ook andere geluiden van Dat gaat alleen nog maar groeien.”
Meta Krüger is lector binnen het lectoraat Leiderschap in het Onderwijs van Penta Nova, Academie voor Schoolleiderschap. Penta Nova is een samenwerkingsverband van vier hogescholen (binnenkort zes) waaronder de Marnix Academie. Op 11 december geeft zij een workshop tijdens de conferentie ‘Leiding geven aan leren’. (Zie artikel hieronder) De workshop heeft als titel: Samen leren door onderzoek en praktijk in de Community of Practice.
Bezoek conferentie over Leiding geven aan leren Op donderdag 11 december 2014 organiseert Penta Nova, Academie voor Schoolleiderschap, een conferentie voor leidinggevenden in het primair en voortgezet onderwijs. Het thema van de conferentie is: Leiding geven aan leren.
Professor Graham Thomson Penta Nova (een samenwerkingsverband van vier hogescholen waaronder de Marnix Academie) biedt een uitdagend programma aan met interessante lezingen en workshops. Zo wordt de keynote verzorgd door Professor Graham Thomson van de University of Edinburgh. Hij spreekt over effectief leiding geven aan leren en
over de succesmethode GIRFEC in Schotland. Daarnaast is er ruime keuze uit interessante workshops en heb je de kans om te netwerken. Kijk voor meer informatie op www.pentanova.nl en meld je zo snel mogelijk aan.
Marnix Mix | november 2014
Opinie
MIX
Onderzoek doen. De tijdsinvestering waard? Als team onderzoek doen op de basisschool. Dat kan veel opleveren. Maar het vraagt ook om een tijdsinvestering. Hoe haalbaar is dat voor scholen? Johan Alderden, directeur van De Rank in Vianen, is overtuigd van het belang
van onderzoek doen. “Er zijn twee manieren om te komen tot onderwijsinnovatie: top down of bottom up. Ik geloof in dat laatste en dat betekent dat je met je hele team moet verdiepen in bepaalde kwesties. Wij doen dat onder meer in de leerwerkgemeenschap. Zo hebben wij in 2013 en 2014 onderzocht hoe we het onderwijs kunnen afstemmen op de zone van de naaste ontwikkeling. Met als concreet resultaat dat we de gesprekkencyclus met ouders en kinderen hebben aangepast. Het kindplan staat in deze
gesprekken centraal. Door met elkaar onderzoek te doen in de leerwerkgemeenschap, creëer je een grote betrokkenheid en er was dan ook geen één leraar die bezwaar had tegen deze verandering. Je moet onderzoek doen wel een goede plek in je jaarprogramma geven. En je hebt een team nodig dat het onderwijs echt wil verbeteren! Op dit moment ontvangen wij als Academische opleidingsschool subsidie waardoor ik collega’s voor de extra benodigde inzet vrij kan roosteren. Als die subsidie wegvalt zal het op een lager pitje komen te staan, maar het zal een belangrijke plek blíjven innemen. Het is altijd de moeite waard om op deze manier met elkaar bezig te zijn. Doe je dat niet, dan kom je in een neerwaartse spiraal terecht.”
Mieke Verhage, directeur CBS Abcoude,
heeft ervaren hoeveel energie het binnen een team geeft als je in een leerwerkgemeenschap onderzoek doet voordat je iets implementeert. “Die tijdsinvestering is het zeker waard! Leraren voelen zich heel erg betrokken omdat ze invloed hebben op het proces. Het eigenaarschap stijgt en de leraar ervaart dat hij ertoe doet. Wij doen onderzoek naar democratisch burgerschap. Wat hebben kinderen nodig om een goede burger te zijn in de 21e eeuw? Er wordt onderzoek gedaan in de leerwerkgemeenschappen, en in de proeftuinen gaan leraren aan de slag met leerlingen. Op die manier werken we ook aan de onderzoeksmatige houding van leerlingen. We willen van en met elkaar leren.”
THEMA | Onderzoek doen, hoezo?!
‘Onderzoeken levert een frisse en kritische houding op’ In de Academische lerarenopleiding basisonderwijs neemt onderzoek een belangrijke plaats in. Al vanaf het eerste jaar houden studenten zich, naast de pabo-vakken, bezig met onderzoek. Dit doen zij in de vorm van ateliers. Hoe gaat dat in zijn werk? Tweedejaarsstudenten schrijven in dit artikel over hun onderzoek naar diepteleren. Wat voor onderzoeksopdracht kregen jullie van je docenten mee?
De opdracht was: zet een project op rondom het thema diepteleren. Onze docenten lichtten het thema heel kort toe, waarna wij zelf op onderzoek uit gingen. Wij hebben er dus onze eigen invulling aan kunnen geven. Na een brainstormsessie besloten wij een informatieve gids over diepteleren te schrijven. We wilden daarmee de verschillende aspecten van diepteleren belichten en handvatten bieden aan leraren basis-
Marnix Mix | november 2014
onderwijs die zelf aan de slag willen met diepteleren. Wat is diepteleren eigenlijk?
Kort samengevat is dat leren vanuit een intrinsieke motivatie, inzichtmatig en met begrip. Met als doel de stof echt te begrijpen. Hoe hebben jullie het onderzoek aangepakt?
Wij zijn begonnen met het lezen van wetenschappelijke artikelen over diepteleren, om zo onze kennis uit te breiden. Dit werd een kort literatuuronderzoek dat de basis vormt voor informatieve artikelen in de gids. Met de opgedane kennis hebben we lessen ontworpen waarin wij diepteleren hebben toegepast. Deze hebben we in onze stageklassen uitgevoerd waarna we ze konden aanscherpen. Ook hebben wij interviews gehouden met leraren, experts en leerlingen over diepteleren.
Hoe belangrijk vinden jullie onderzoek doen?
Onderzoek doen is belangrijk, zeker binnen het onderwijs. Een wereld waarin theorieën en inzichten telkens aan verandering onderhevig zijn. Wij geloven dat het zorgt voor een frisse en kritische houding. Onderzoek doen levert nieuwe inzichten op die een bijdrage leveren aan het verrijken en ontwikkelen van het basisonderwijs. Als leraar ben je in de perfecte positie om onderzoek te doen. Nieuwsgierig geworden naar de informatieve gids over diepteleren? Mail naar
[email protected] en ontvang de gids!
Dit is een bijdrage van: Saskia Bravenboer, Lauke van Dun, Fleur Jongekrijg, Larissa Versteeg en Michaëla van Woensel
3
THEMA | Onderzoek doen, hoezo?!
4
Groeien in onderzoek doen
Tips en tricks voor je onderzoek Het (afstudeer)onderzoek bezorgt veel studenten buikpijn. Waar moet je beginnen en hoe breng je het tot een goed einde?
“Onze studenten worden tegenwoordig al in een vroeg stadium van de studie bekend gemaakt het doen van onderzoek, zodat ze daarin kunnen groeien”, vertelt Koen Luijs, profieldocent Oudere Kind. “Het begint met het stimuleren van een gezonde kritische houding; we willen uiteindelijk een leraar opleiden die onderzoek kan doen naar de aardigheden en eigenaardigheden in zijn eigen onderwijs.” Skills
Vier vaardigheden staan ieder studiejaar centraal in de onderzoekslijn: kritisch, nieuwsgierig, analytisch en planmatig (ook wel afgekort als KNAP). “In de majorfase willen we de onderzoekende
houding al aanwakkeren”, zegt Koen Luijs. Studenten observeren leerlingen in de stageklas. Ze geven aan wat ze zien, bijvoorbeeld een kind met uitdagend gedrag. Vervolgens gaan ze op zoek naar een antwoord op de vraag wat daar achter zit, zodat ze informatie krijgen over het leerproces van een leerling. In het tweede jaar gaan studenten aan de slag met 21st century skills. En in de minorfase van de studie werken studenten uiteindelijk toe naar een volledig praktijkonderzoek. Tips
Koen Luijs: “Het moeilijkste vinden studenten het beschrijven van de verlegenheidssituatie, de verantwoording van de onderzoeksmethode en de verslaglegging. Het beschrijven van die verlegenheidssituatie is essentieel om te komen tot een centrale vraagstelling voor je onderzoek. Ik adviseer studenten om
zich pro-actief op te stellen. Wacht niet af tot de school een voorstel doet. Stel goede vragen en ga na wat je zelf interessant vindt binnen je gekozen profiel en voer een gesprek over hoe dat past bij de schoolontwikkeling. Bij keuzes voor de onderzoeksmethode moet de student zich steeds afvragen: hoe vertaal ik de kennis en inzichten uit het literatuuronderzoek naar praktische onderzoeksinstrumenten? Het kan zijn dat je in je literatuuronderzoek dingen hebt gelezen en dat je zodoende op bepaalde vragen komt. Leg dat dus steeds uit. Bij de uiteindelijke verslaglegging moet de student zich steeds verplaatsen in de lezer van het onderzoeksverslag. Kan hij/ zij alle stappen begrijpen? En vermijd spreektaal. Kies juist voor onderzoekstaal en ga vakjargon niet uit de weg.”
Marnix Mix | november 2014
Nieuwe samenstelling College van Bestuur
Nieuwe wervingscampagne
Sinds 1 november heeft het College van Bestuur van de Marnix Academie een nieuwe samen stelling. Barbara de Kort is teruggetreden als waarnemend voorzitter en gaat zich richten op een promotieonderzoek. Joke Snippe volgt haar op. Zij was al werkzaam binnen het College van Bestuur als interim-lid. Gerard Veerbeek is lid College van Bestuur, maar al langere tijd afwezig door langdurige ziekte.
Hieronder lees je meer over het promotieonderzoek van Barbara de Kort.
Kracht voor de klas Kracht voor de klas. Dat is de slogan van de nieuwe wervingscampagne van de Marnix Academie. Daarmee nemen we afscheid van ‘Ik wil Marnix’. De slogan is terug te vinden in onze wervingsbrochures, maar vooral op internet. We willen potentiële studenten ermee aanspreken en ze uitnodigen voor een open dag. Kracht voor de klas verwijst naar de leraar met lef die vol passie en zelf vertrouwen voor de klas staat. Maar het verwijst ook naar wat de klas aan een Marnix-leraar heeft: een leraar die les geeft, vanuit zijn of haar passie inspireert en helpt kinderen bij de ontwikkeling van hun talent.
5
Column Barbara de Kort
Verknocht aan de Marnix Academie Ik ben verknocht aan de Marnix Academie. Dat wordt zichtbaar in mijn al lange loopbaan bij deze organisatie en dat wordt ook zichtbaar in de stap die ik nu zet. Na meer dan 12 jaar besturen treed ik terug als bestuurder, om mij te wijden aan onderzoek en waar mogelijk weer aan het docentschap. Wat maakt dat ik zo verknocht ben geraakt? Dat heeft met verschillende dingen te maken. De Marnix Academie is een onderwijsorganisatie en dat biedt op zichzelf al de mogelijkheid voor het realiseren van een belangrijke drijfveer in mijn denken en doen. Een bijdrage leveren aan dat kwalitatief goede onderwijs motiveert mij. Maar het gaat ook om wat de Marnix is en wil zijn. Dat is samengevat in drie kernwoorden: bekwaam, betrokken en bevlogen. In die samenvatting ligt voor mij ook het unieke van de Marnix Academie besloten. Het is een organisatie die zich geheel op leraarschap en kwalitatief goed onderwijs richt. Een organisatie waarin we elkaar kunnen aanspreken op ‘je vak verstaan’, op ‘je richten op de ander’ en op wat je Marnix Mix | november 2014
jaar. Ik hoop in het onderzoek antwoorden te vinden die een bijdrage kunnen leveren aan het (zelf-)verstaan van de academie, wat of wie deze organisatie maakte en maakt tot wat zij geworden is, waaruit die levensbeschouwelijk identiteit heeft bestaan en hoe en waarom die (eventueel) ook verandert. Ik hoop dat het onderzoek ook een bijdrage levert aan het verstaan van vergelijkbare en andere organisaties.
nodig hebt om dat te kunnen waarmaken en volhouden. Promotieonderzoek Dat unieke karakter van de Marnix Academie roept allerlei vragen op. Waardoor wordt dat karakter gevormd? Is het wel zo uniek? Is het motiverend en aansprekend genoeg? Ik ga de komende jaren op zoek naar antwoorden, door (promotie-)onderzoek te doen naar de ontwikkeling van de levensbeschouwelijke identiteit van de Marnix Academie in de afgelopen dertig
Identiteit Belangrijk daarbij is, dat het begrip ‘identiteit’ altijd een ander of iets anders veronderstelt, ten opzichte van wie of waarvan jij jezelf definieert. De gerichtheid op de ander / de Ander behoort op dit moment tot een van de kernwaarden van de academie. Dat vraagt om verdere duiding en om een doordenking van de consequenties van die gerichtheid. Anders gezegd: hoe vertaal je dat in pedagogisch (en daarmee ook normatief) handelen? Je ziet: ik raak niet uitgepraat en uitgedacht over de Marnix Academie. En dat is precies wat verknocht zijn betekent!
Studenten en alumni tevreden over academie Onze studenten zijn (zeer) tevreden over de Marnix Academie. En ook de oud-studenten kijken met een goed gevoel terug. Maar liefst 80 % van de voltijders en 94% van de deeltijders zou opnieuw voor de Marnix Academie kiezen.
De huidige studenten gaven in de Nationale Studenten Enquête 2014 (NSE) aan (zeer) tevreden te zijn over de inhoud, voorbereiding op beroepsloopbaan, docenten, studiebegeleiding, groepsgrootte en stage-ervaring. Het minst tevreden zijn studenten over het onderwerp studielast. Dit geldt met name voor de spreiding van de studielast over het studiejaar en de mate waarin de studiepunten overeenkomen met de daadwerkelijke studielast.
6
De Marnix Academie gebruikt de resultaten van dit studenttevredenheidsonderzoek om het onderwijs verder te verbeteren. Het afgelopen jaar is veel energie gestoken in het verbeteren van het rooster en het tijdig bekendmaken van wijzigingen in het studierooster. Dit lijkt effect te hebben. Er is al een lichte stijging waarneembaar. De beste studies 2014 van Elsevier De resultaten van de Nationale Studenten enquête worden ook gebruikt voor het samenstellen van de jaarlijkse editie Bes-
te studies in het tijdschrift Elsevier (uitgave oktober 2014). De Marnix Academie scoort boven het gemiddelde op de items die in deze uitgave uitgelicht worden. Op de hamvraag ‘zou je de opleiding aanraden aan familie, vrienden of collega’s, scoort de Marnix Academie
‘Van de afgestudeerden bij de Marnix zou 80% de opleiding aan de dezelfde hogeschool opnieuw kiezen’ ruim boven het gemiddelde. Slechts een gering deel van de eerstejaars van de academie vindt de contacttijd te weinig (10% ten opzichte van bijna 20% gemiddeld). Het aantal studenten dat na het eerste studiejaar stopt, ligt iets lager bij de Marnix Academie dan gemiddeld. Het aantal studenten dat binnen vijf jaar afstudeert is iets hoger dan gemiddeld.
Deeltijdopleiding is topopleiding In de Keuzegids Hoger Onderwijs 2015 wordt over de Marnix Academie gezegd: “De opleiding aan de Marnix Academie in Utrecht behaalt heel aardige resultaten en hoeft ondanks de forse studentenaantallen geen klachten tegemoet te zien over gebrekkige communicatie of organisatie.” De deeltijdopleiding van de Marnix scoort in de Keuzegids zelfs twee plussen in de totaalscore (++), wat goed is voor het predicaat ‘Top opleiding’. Dit houdt in dat we het speciale kwaliteitszegel van de Keuzegids toegekend krijgen. Alumni zouden het zo weer overdoen Er wordt ook jaarlijks onderzoek gedaan onder de alumni van hogescholen in de HBO-monitor. Van de afgestudeerden van de voltijdopleiding bij de Marnix zou 80% de opleiding aan de dezelfde hogeschool opnieuw kiezen; bij deeltijdstudenten is dit zelfs 94% (landelijk is dat 72% resp. 73%). De Marnix Academie scoort daarmee goed. Driekwart van de oud-voltijdstudenten zegt (zeer) tevreden te zijn over de studie, bij de deeltijd is dat 95%.
Marnix Mix | november 2014
Collegejaar spetterend van start Het collegejaar 2014-2015 werd officieel geopend op maandagavond 1 september, in de Domkerk in Utrecht. Er was een gevarieerd programma. Naast sprekers als Geert ten Dam, voorzitter van de Onderwijsraad, zorgden close harmony koor ‘Dekoor’ en cabaretier/auteur/columniste Paulien Cornelisse voor ontspanning. In de verschillende bijdragen kwam steeds het jaarthema van de Marnix Academie naar voren: Jij maakt het verschil! Studenten, medewerkers en externe relaties van de Marnix Academie spraken over een heel geslaagde avond!
7
Marnix
Bijblijven op je vakgebied met Zite Om bij te blijven op mijn vakgebied las ik altijd allerlei artikelen die via e-mail alerts of nieuwsbrieven naar mij werden verzonden, maar ik bleef het lastig vinden om alles te lezen en mijn mailbox raakte maar voller en voller. Sinds twee jaar maak ik geen gebruik meer van al deze nieuwsbrieven en e-mail alerts, maar gebruik ik de app Zite. Zite is een app voor je iPad of tablet die je helpt interessante dingen te ontdekken. Zite leert wat je leuk vindt en wordt Marnix Mix | november 2014
slimmer als je het gebruikt. Jij geeft je interesses aan (bijvoorbeeld 21st century learning, e-learning, sailing of cats) en Zite stelt zo een op maat gemaakt digitaal tijdschrift samen. Nadat je langere tijd met de app bezig bent geweest zal Zite je steeds relevantere nieuwscategorieën voorschotelen. Eén nadeel. De applicatie is geheel in het Engels. De applicatie Zite is gratis te downloaden in de App Store of Google Play store.
App(roved) Harriët Zuidervaart is media- en ICT-trainer en beheerder van de elektronische leeromgeving
30 jaar
8
Vier ons jubileum mee! Inspiratiedag 25 maart 2015 De Marnix Academie bestaat 30 jaar! Daarom organiseren we een inspiratiedag voor betrokkenen in het basis onderwijs. Noteer deze datum alvast in je agenda en meld je zo snel mogelijk kosteloos aan via de website.
Het wordt een mooie, rijke dag rondom de vraag hoe je geïnspireerd kunt worden of blijven als leraar/docent en hoe je zelf kunt (blijven) inspireren. Er zijn workshops, lezingen, films, discussies en theater. En niet te vergeten ontmoetingen met collega’s! Een van de sprekers is: Howard Gardner, verbonden aan Harvard University (leerstoel voor Cognitie- en Onderwijswetenschappen). In een video-college gaat hij in op zijn GoodWork Project, en de drie kernbegrippen daarvan: “about being a good person, a good worker, and a good citizen”. Deze workshopleiders hebben hun medewerking al toegezegd: Ido Abram, Cocky Fortuin-Van der Spek , Aat van der Harst en Jacolien Lambregtse Houd onze website in de gaten voor meer nieuws over de inspiratiedag.
www.marnixacademie.nl/jubileum
© Marnix Academie, november 2014 | (Eind)redactie: Arenda Vermeulen, afdeling Communicatie en Publicaties | Fotografie: Ivar Pel, Léon Hendrikx | Vormgeving: KEPCOM Creatieve Communicatie, Delft | Drukwerk: EMP Grafimedia, Houten | Voor reacties:
[email protected] | Marnix Mix is gedrukt op FSC-gecertificeerd papier en verzonden in biologisch afbreekbaar folie. De Marnix Academie verstuurt haar post CO2 neutraal. | www.marnixacademie.nl
