DE ONDERHOUDSVERPLICHTING VAN DE OUDERS VOOR HUN

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012-2013

DE ONDERHOUDSVERPLICHTING VAN DE OUDERS VOOR HUN MEERDERJARIGE KINDEREN IN RECHTSVERGELIJKEND PERSPECTIEF

Masterproef van de opleiding „Master in de rechten‟ Ingediend door

Benjamin Van Waes 0081161

Promotor: Prof. Dr. Gerd Verschelden Commissaris: Mevr. Berdien Vinck

Dankwoord Graag richt ik een woord van dank tot mijn promotor, Prof. Dr. Gerd Verschelden, voor zijn deskundig advies. Hij bood me de kans om deze interessante materie te behandelen. Mijn mama kan ik niet genoeg bedanken voor alle steun gedurende de voorbije jaren. Zij gaf me de nodige kracht om mijn rechtenopleiding te vervolledigen. Mijn gedachten gaan uit naar mijn meme. Zij stond altijd voor me klaar.

II

Inhoudsopgave Dankwoord ................................................................................................................................ II Inhoudsopgave ......................................................................................................................... III Verkort geciteerde literatuur .................................................................................................... VI Inleiding ..................................................................................................................................... 1 § 1 Situering .......................................................................................................................... 1 § 2 Werkwijze en opzet ......................................................................................................... 2 A. Rechtsvergelijkende methode ...................................................................................... 2 B. Keuze van de rechtsstelsels .......................................................................................... 3 Hoofdstuk 1 Grondslag van de ouderlijke onderhoudsplicht ..................................................... 4 Afdeling 1 Bloedverwantschap met afstammingsband .......................................................... 4 § 1 Oorspronkelijke afstammingsband .................................................................................. 4 § 2 Adoptieve afstammingsband ........................................................................................... 5 Afdeling 2 Bloedverwantschap zonder afstammingsband ..................................................... 6 § 1 Onderhoudsplichtigen...................................................................................................... 6 § 2 Ontvankelijkheidsvereisten ............................................................................................. 7 § 3 Bewijs .............................................................................................................................. 8 § 4 Procedure ......................................................................................................................... 9 § 5 Onderhoudsbijdrage ...................................................................................................... 10 Afdeling 3 Aanverwantschap ............................................................................................... 11 Afdeling 4 Gezagsuitoefening .............................................................................................. 12 Afdeling 5 Tussenconclusie ................................................................................................. 12 Hoofdstuk 2 De onderhoudsverplichting (obligatio) ............................................................... 13 Afdeling 1 Voorwerp van de onderhoudsplicht ................................................................... 13 Afdeling 2 Rechtskarakter .................................................................................................... 16 Afdeling 3 Tussenconclusie ................................................................................................. 16 Hoofdstuk 3 De onderhoudsbijdrage (contributio) .................................................................. 18 Afdeling 1 Maatstaven tot vaststelling van de onderhoudsbijdrage .................................... 18 § 1 Overzicht ....................................................................................................................... 18 § 2 Middelen van de ouders ................................................................................................. 20 A. (Virtuele) inkomsten .................................................................................................. 20 B. Nieuwe echtgenoot of partner .................................................................................... 23 C. Niet-financiële voordelen en uiterlijke welstand ....................................................... 24 §3 Passiva ............................................................................................................................ 25 Afdeling 2 Kosten waarin de ouders dienen bij te dragen ................................................... 26 Afdeling 3 Recentste wijzigingen ........................................................................................ 29 III

§ 1 Wet van 19 maart 2010.................................................................................................. 29 A. Explicitering en motivering van de rechterlijke beslissing ........................................ 29 B. Bewijsproblematiek.................................................................................................... 30 § 2 Hervorming Alimentatienormen ................................................................................... 31 § 3 Table de référence ......................................................................................................... 31 Afdeling 4 Alimentatieovereenkomsten............................................................................... 32 Afdeling 5 Tussenconclusie ................................................................................................. 33 Hoofdstuk 4 Vuistregels voor het voortbestaan van de onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid....................................................................................................................... 35 Afdeling 1 De studies moeten een normale voortgang kennen ............................................ 36 § 1 Oorspronkelijke regel .................................................................................................... 36 A. Passende opleiding ..................................................................................................... 36 B. Vertraging en heroriëntering ...................................................................................... 37 C. Onderbreking van de studies ...................................................................................... 37 D. Prins student ............................................................................................................... 37 § 2 Evolutie.......................................................................................................................... 38 A. Passende opleiding voltooien binnen een redelijke termijn ....................................... 38 B. Vertraging en heroriëntering ...................................................................................... 39 C. Onderbreking van de studies ...................................................................................... 40 D. Prins student ............................................................................................................... 40 E. Gebrek aan opleiding.................................................................................................. 41 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 42 Afdeling 2 De ouderlijke plicht neemt een einde bij het verwerven van een einddiploma van het hoger onderwijs dat toegang geeft tot de arbeidsmarkt ........................................... 45 § 1 Oorspronkelijke regel .................................................................................................... 45 § 2 Evolutie.......................................................................................................................... 45 A. Aanvullende opleiding of specialisatie ...................................................................... 46 B. Bijkomende nieuwe studies........................................................................................ 47 C. Stage ........................................................................................................................... 49 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 50 § 4 De opleiding is voltooid maar het kind kan nog niet in het eigen levensonderhoud voorzien ............................................................................................................................... 55 A. Voortbestaan van de bijzondere onderhoudsverplichting .......................................... 57 B. Toepassing van de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting ................................. 60 Afdeling 3 Er moet rekening gehouden worden met de eigen inkomsten van de student ... 60 § 1 Oorspronkelijke regel .................................................................................................... 60 § 2 Evolutie.......................................................................................................................... 60 A. Nuancering ................................................................................................................. 60 IV

B. Toekomstige beroepsinkomsten ................................................................................. 62 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 63 Afdeling 4 Er moet rekening gehouden worden met de financiële mogelijkheden van de ouders ................................................................................................................................... 64 § 1 Oorspronkelijke regel .................................................................................................... 64 § 2 Evolutie.......................................................................................................................... 65 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 66 Afdeling 5 Er moet rekening gehouden worden met de prioritaire onderhoudsaanspraken van het kind .......................................................................................................................... 66 § 1. Oorspronkelijke regel ................................................................................................... 66 § 2 Evolutie.......................................................................................................................... 66 A. Wettelijke samenwoning ............................................................................................ 66 B. Feitelijke of kostendelende samenwoning ................................................................. 67 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 68 Afdeling 6 De vrijwillige keuze van de student voor niet-noodzakelijke meeruitgaven brengt voor de ouders niet de verplichting mee om daarin bij te dragen ............................. 70 § 1 Oorspronkelijke regel .................................................................................................... 70 § 2 Evolutie.......................................................................................................................... 70 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 72 Afdeling 7 Het laakbare gedrag van het kind ten opzichte van zijn ouders kan de opschorting of de beëindiging van de ouderlijke plicht meebrengen ................................... 73 § 1 Klassieke versus moderne strekking.............................................................................. 74 A. Onwaardig gedrag kan niet spelen ............................................................................. 74 B. Onwaardig gedrag moet kunnen spelen ..................................................................... 75 § 2 Het Hof van Cassatie wijst de exceptie van onwaardigheid af...................................... 78 A. Feiten en bestreden vonnis ......................................................................................... 78 B. Beoordeling door het Hof........................................................................................... 78 C. Wetgevend initiatief ................................................................................................... 80 D. Alternatieven .............................................................................................................. 80 § 3 Rechtsvergelijkende toets .............................................................................................. 81 Besluit: geactualiseerde vuistregels ......................................................................................... 84 Bibliografie............................................................................................................................... 96

V

Verkort geciteerde literatuur C. VERGAUWEN C. VERGAUWEN, “Over het voortbestaan van de ouderlijke plicht tot levensonderhoud, opvoeding en onderhoud na de meerderjarigheid, de onwaardigheid en de wijziging van de bijdrage na een echtscheiding met onderlinge toestemming” (noot onder Rb. Leuven 29 april 2005), RABG 2006, 538-543. D. VAN LIERDE D. VAN LIERDE, “De ouderlijke verplichting tot het betalen van onderhoudsgeld aan het meerderjarige kind voor het volgen van een bijkomende opleiding”, T.Fam. 2009/3, 46-50. E. ALOFS E. ALOFS, “De bijdragemogelijkheid van de onderhoudsplichtige ouder: vermijden dat het onderhoudsgerechtigde kind „het kind van de rekening‟ wordt!”, RABG 2004, 1252-1257. F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht” F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, 19-54. G. VERSCHELDEN G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 840 p. G. VERSCHELDEN m.m.v. E. CALLEBAUT G. VERSCHELDEN m.m.v. E. CALLEBAUT, “De wet van 19 maart 2010 ter bevordering van een objectieve berekening van kinderalimentatie”, T.Fam. 2010/8, 161-188. G. VERSCHELDEN et al., TPR 2007 G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS, en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 467-669. J. COLAES en C. DENOYELLE J. COLAES en C. DENOYELLE, “Praktische problemen m.b.t. de onderhoudsplicht voor kinderen” in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, 223-248. J. DE BOER J. DE BOER, Personen- en familierecht in Mr. C. Asser‟s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht, Deventer, Kluwer, 2010, 1144 p. J. FIERENS, “L‟exception d‟irrespect” J. FIERENS, “L‟exception d‟irrespect en matière alimentaire et le respect de la loi” (noot onder Brussel 10 oktober 2006), Div.Act. 2007/2, 38-40. M. JONKER M. JONKER, Het recht van het kind op levensonderhoud: een gedeelde zorg in Familie en recht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2011, 379 p. VI

M.V. ANTOKOLSKAIA en G. VERSCHELDEN M.V. ANTOKOLSKAIA en G. VERSCHELDEN, “Kinderen: gezag, verblijf en alimentatie naar Nederlands en Belgisch recht” in K. BOELE-WOELKI en F. SWENNEN (eds.), Vergelijkenderwijs: actuele ontwikkelingen in het Belgische en Nederlandse familierecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2012, 163-228. N. GALLUS N. GALLUS, Les Aliments, Brussel, De Boeck & Larcier, 2006, 458 p. P. DE CRAENE P. DE CRAENE, “Verplichtingen van de ouders: enige betwistingen omtrent art. 203 B.W”, TGR 1995, 42-54. P. MURAT P. MURAT, Droit de la famille, Paris, Dalloz, 2010, 1767 p. P. SENAEVE 2008 P. SENAEVE, Compendium van het personenen familierecht, Leuven, Acco, 2008, 688 p. P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW” P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW” in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (red.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl. P. SENAEVE, “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders” P. SENAEVE, “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders” in L. VAN HOESTENBERGHE en R. VERSTEGEN (eds.), Studentenrecht: juridische en sociale gids voor het hoger onderwijs, Leuven, Acco, 2007, 483-500. P. VLAARDINGERBROEK et al. P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A.P. VAN DER LINDEN en E.C.C. PUNSELIE, Het hedendaagse personenen familierecht (behoudens het huwelijksvermogensrecht), Deventer, Kluwer, 2011, 659 p. R. HEPS R. HEPS, “Naar een exceptie van onwaardigheid in het onderhoudsrecht?” (noot onder Brussel 6 juni 2006 en 10 oktober 2006), T.Fam. 2007/1, 9-15. S. BROUWERS 2009 S. BROUWERS, Alimentatie in APR, Mechelen, Kluwer, 2009, 761 p. S. BROUWERS, “Wet van 19 maart 2010” S. BROUWERS, “Wet van 19 maart 2010 ter bevordering van een objectieve berekening van de door de ouders te betalen onderhoudsbijdragen voor hun kinderen”, RW 201011, 258-279.

VII

S. LOUIS S. LOUIS, “Obligation parentale d'entretien et obligations alimentaires de droit commun: jurisprudence récente” in Y.-H. LELEU (ed.), Actualités de droit familial. Le point en 2008, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 133-181. S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud in Groene Serie Privaat, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, losbl. S.F.M. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND S.F.M. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium personenen familierecht, Deventer, Kluwer 2012, 377 p.

VIII

Inleiding § 1 SITUERING 1. Zijn kind onderhoud verschaffen is vooreerst een instinct. Als natuurlijk gevolg van het ouderschap, behoeft dit idealiter geen wettelijk voorschrift. In veel gevallen zal een wettelijke basis evenwel onontbeerlijk zijn. De bijzondere onderhoudsverplichting in hoofde van de ouders ligt vervat in artikel 203, § 1 BW en houdt in dat de ouders naar evenredigheid van hun middelen dienen te zorgen voor de huisvesting, het levensonderhoud, de gezondheid, het toezicht, de opvoeding, de opleiding en de ontplooiing van hun kinderen. Indien de opleiding niet voltooid is, loopt de verplichting door na de meerderjarigheid van het kind. Deze laatste zinsnede doet ten aanzien van meerderjarige (studerende) kinderen de vraag rijzen hoe lang hun ouders precies gehouden zijn tot deze verplichting. Onder welke voorwaarden kan een meerderjarig kind worden beschouwd als onderhoudsgerechtigd of behoevend? Valt er een leeftijdsgrens te trekken waarop een kind geacht wordt in zijn eigen onderhoud te kunnen voorzien? Het belang van deze onderhoudsplicht valt allerminst te versmaden. Steeds meer jongvolwassenen volgen een hogere opleiding. Gezien de huidige BaMa-structuur van het hoger onderwijs in Europa, is het zeer waarschijnlijk dat na het behalen van een bachelordiploma, masterstudies worden aangevat en – al dan niet in het buitenland – nog specialisatiejaren volgen. Zelfs de aanvang van een volledig nieuwe opleiding is niet ondenkbaar. Daarnaast is het hoger onderwijs toegankelijker geworden, waar dit traditioneel vooral bestemd was voor de elite. De ouders dienen de studies van hun kinderen – als wezenlijk bestanddeel van de opvoeding – financieel (mee) te ondersteunen. De voortzetting van de studies is een recht, op nationaal vlak minstens onrechtstreeks erkend door de Belgische Grondwet, die voorziet in het recht op arbeid en op de vrije keuze van beroepsarbeid (art. 23, 1° Gw.) en in het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing (art. 23, 5° Gw.)1. Hogere studies vormen voor deze grondrechten een noodzakelijk middel tot verwezenlijking. 2. Het spreekt voor zich dat studies gepaard gaan met (hoge) kosten. Alle ouders met kinderen in het hoger of universitair onderwijs kunnen er dan ook over meespreken en zijn het erover eens: een student kost veel geld en er zijn heel wat meerkosten verbonden aan de overstap van het secundair naar het hoger onderwijs. 3. De bij wet van 19 januari 1990 doorgevoerde verlaging van de meerderjarigheidsleeftijd van 21 naar 18 jaar, zou de illusie kunnen wekken dat kinderen sindsdien geacht worden op jongere leeftijd op eigen benen te staan, aangezien met de meerderjarigheid het ouderlijk gezag eindigt. Velen zullen echter financieel afhankelijk blijven van de ouders vermits dan pas de hogere opleiding aangevat wordt. De kloof tussen de juridische en de financiële autonomie is dus vergroot. 4. Een andere tendens bestaat erin dat veel alleenstaande ouders met een of meerdere studenten in huis, het moeilijk hebben om de eindjes aan elkaar te knopen. Voor de ouder en niet in het minst voor het studerende kind, is het van cruciaal belang dat een correcte 1

Rb. Brussel (14e k.) 20 januari 2009, Act.dr.fam. 2009/5, 95; Rb. Doornik 19 december 2000, J.dr.jeun. 2001, 41. Zie eveneens art. 13 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (New York, 19 december 1966).

1

vaststelling van onderhoudsbijdrage kan gebeuren. Meer nog is het aangewezen, met de nodige nuances, dat de onderhoudsplicht voldoende lang blijft gelden. Deze masterproef kadert de duur van de bijzondere onderhoudsplicht dan ook niet in de situatie waarbij een samenwonend (al dan niet gehuwd) koppel via de gezinsinkomsten in het levensonderhoud van hun kind voorziet. De nadruk ligt veeleer op de constellatie waarbij de ouders niet langer samenleven en veelal de niet-inwonende ouder tot een onderhoudsuitkering gehouden is. Bovendien is het niet ondenkbaar dat de meerderjarige, verlangend naar zelfstandigheid, het ouderlijk huis tijdens de hogere studies verlaat. In dergelijke gevallen komt het voor dat de spontaniteit waarmee de ouders hun onderhoudsplicht eertijds in de ouderlijke woning in natura voldeden, plaats moet ruimen voor een in rechte afgedwongen maandelijkse onderhoudsbijdrage. § 2 WERKWIJZE EN OPZET A. Rechtsvergelijkende methode 5. De Belgische wetgever stelt geen maximumleeftijdsgrens van het kind voorop. De lege lata schrijft artikel 203, § 1 in fine BW slechts in algemene bewoordingen voor dat de onderhoudsverplichting van de ouders doorloopt na de meerderjarigheid van het kind, indien de opleiding niet is voltooid. Over deze zinsnede bestaat in de Belgische rechtspraktijk heel wat casuïstiek. Na de Afstammingswet van 31 maart 19872 werden „vuistregels voor het voortbestaan van de onderhoudsverplichting‟ geponeerd. De feitenrechters zijn deze regels meer evolutief gaan invullen (hoofdstuk 4), zodat anno 2013 een herformulering zich opdringt. Een actualisatie van deze vuistregels is dan ook het hoofddoel en ligt vervat in het besluit van deze masterproef. 6. Evenwel is de beoefening van de rechtswetenschap niet louter beperkt tot een studie van het binnenlandse recht. Hoe langer hoe meer is het aangewezen zijn licht eens op te steken bij andere rechtsstelsels. Er wordt onderzocht naar de manier waarop dezelfde problematiek invulling krijgt in de ons aanverwante en aanpalende rechtsordes van Nederland en Frankrijk. De in België gecreëerde vuistregels zullen vergeleken worden met de geldende regelgeving in en de heersende praktijk van voormelde landen. 7. De structuur is opgebouwd op basis van het Belgische recht, waarbij per hoofdstuk de functionele rechtsvergelijking geïntegreerd wordt. Achtereenvolgens worden behandeld de grondslag (hoofdstuk 1) en het voorwerp (hoofdstuk 2) van de onderhoudsplicht en de wijze van vaststelling van de onderhoudsbijdrage (hoofdstuk 3). Daarna volgt een analyse van de voorwaarden voor het voortbestaan van de bijzondere onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid (hoofdstuk 4). 8. De relevantie van het onderwerp steunt op twee pijlers: de actualisatie van de Belgische vuistregels, waarbij uit de rechtsvergelijkende toets zal blijken of de denken werkwijze in het Nederlandse en Franse stelsel een inspiratiebron kunnen zijn voor het eigen stelsel.

2

Wet van 31 maart 1987 tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende de afstamming, BS 27 mei 1987, 8.250 (hierna verkort: Afstammingswet).

2

B. Keuze van de rechtsstelsels 9. De studie van verwante stelsels kan bijdragen tot een beter inzicht in het eigen recht3. De keuze om naast het Belgische moederstelsel te opteren voor de Nederlandse en de Franse rechtsorde, steunt dan ook grotendeels op hun vergelijkbare maatschappijstructuur. Naast hun geografische nabijheid, hebben de landen een vergelijkbare juridische, politieke en sociaaleconomische achtergrond. Tevens hebben deze samenlevingen gelijkaardige evoluties gekend. Daarnaast hebben het Belgische en Nederlandse familierecht de Franse Code civil4 als gemeenschappelijke oorsprong, wat meermaals tot uiting zal komen. Sedert 1804 heeft het familierecht in beide landen echter fundamentele wijzigingen ondergaan, waarbij het Nederlandse recht in het algemeen nauwer bij het Duitse is gaan aanleunen. Ten slotte is de keuze grotendeels gestoeld op algemene bevindingen. Het was onmogelijk om deze rechtstelsels helemaal te doorgronden alvorens de onderzoeksvraag in rechtsvergelijkend perspectief te plaatsen. Evident spelen ook praktische overwegingen een rol, zoals het voorhanden zijn van bronnen en de taal van het recht.

3

F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 86. 4 Hierna verkort: C.civ. Het Nederlandse Burgerlijk Wetboek wordt afgekort als “NBW”.

3

Hoofdstuk 1 Grondslag van de ouderlijke onderhoudsplicht 10. De ouderlijke onderhoudsplicht berust op meerdere grondslagen. Onderhoudsplichtig zijn vooreerst de ouders die op grond van bloedverwantschap een afstammingsband hebben met het kind (afdeling 1). Het betreft zowel de juridisch vastgestelde oorspronkelijke als de juridisch vastgestelde adoptieve afstammingsband. Tevens kan op basis van bloedverwantschap zonder afstammingsband (afdeling 2) en op basis van aanverwantschap (afdeling 3) een onderhoudsplicht bestaan. Ten slotte kan in Nederland de gezamenlijke gezagsuitoefening tot een onderhoudsverplichting leiden (afdeling 4). 11. Het feit of de ouders samenleven of niet, is niet relevant voor het bestaan van de onderhoudsplicht5, met dien verstande dat dit wel van belang is voor de wijze waarop de verplichting zal vervuld worden. De ouder die geen gezags- of verblijfsrecht heeft en dus zijn verplichting niet in natura kan nakomen, vervult het materiële aspect van zijn plicht door maandelijks een onderhoudsuitkering te betalen. 12. Opvallend is de verschillende plaats van de ouderlijke onderhoudsplicht in het Burgerlijk Wetboek. Boek I van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek wijdt een aparte titel aan de ouderlijke verplichting, genaamd „Levensonderhoud‟, terwijl deze in België valt onder het hoofdstuk „Verplichtingen die uit het huwelijk of de afstamming ontstaan‟6. Het gaat om een verplichting die rust op alle ouders, ongeacht de aard van de afstammingsband: huwelijks, buitenhuwelijks of adoptief. Hoewel de Franse wetgever de plicht heeft ondergebracht in de bepalingen betreffende „De verplichtingen die uit het huwelijk volgen‟7, heerst naar Frans recht eenzelfde opvatting.

Afdeling 1 Bloedverwantschap met afstammingsband § 1 OORSPRONKELIJKE AFSTAMMINGSBAND 13. De onderhoudsverplichting komt alle kinderen ten goede wiens afstamming rechtsgesteld is gevestigd of rechtsgeldig is komen vast te staan. In de drie landen bestaat een oorspronkelijke afstammingsband tussen het kind en de juridische ouders wier ouderschap voortvloeit uit kracht van wet (gehuwde ouders), of ontstaat op grond van erkenning of gerechtelijke vaststelling8.

5

Het Grondwettelijk Hof oordeelt dat art. 203, § 1 BW geen discriminatie in het leven roept tussen kinderen wier ouders gescheiden leven en kinderen die samenleven met hun beide ouders, en niet op onverantwoorde wijze afbreuk doet aan het recht op eerbiediging van het privéleven van de ouders (art. 22 GW): Arbitragehof 28 juni 2006, nr. 108/2006, AA 2006, 1301. 6 Resp. titel 17 „Levensonderhoud‟ (art. 392-408 NBW) en hoofdstuk V van titel V „Het huwelijk‟ (art. 203-211 BW). Art. 1:392 NBW bevat enkel een limitatieve opsomming van onderhoudsplichtigen. Wie de onderhoudsgerechtigden zijn, dient a contrario te worden afgeleid uit deze bepaling. 7 Livre Ier („Des personnes‟), Titre V („Du mariage‟), Chapitre V („Des obligations qui naissent du mariage‟). 8 In België en Frankrijk wordt de afstamming langs moederszijde in nagenoeg alle gevallen vastgesteld via de vermelding van de naam van de moeder in de geboorteakte (art. 312, § 1 BW resp. art. 311-25 C.civ.). De erkenning door een vrouw (art. 313 BW) en de gerechtelijke vaststelling van het moederschap (art. 314 BW) komen slechts uitzonderlijk voor. In Nederland staat het kind bij de geboorte altijd in familierechtelijke betrekking met de geboortemoeder (art. 1:198 NBW).

4

14. Een andere gelijkenis bestaat erin dat de onderhoudsverplichting hetzelfde inhoudt ten aanzien van huwelijkse en buitenhuwelijkse kinderen9. Er is geen voorrang van het wettig kind op het natuurlijk kind, net omdat de afstamming de basis vormt10. Of beide ouders met elkaar gehuwd zijn of beiden titularis zijn van het ouderlijk gezag (of dit uitoefenen) 11, doet dus niet ter zake12. De vorming van nieuw samengestelde gezinnen verhindert in se niet dat kinderalimentatie verschuldigd is en blijft13. § 2 ADOPTIEVE AFSTAMMINGSBAND 15. De Franse regeling inzake gewone en volle adoptie is zeer gelijkend met de Belgische. 16. De gewoon geadopteerde wordt een kind van de adoptant(en) en de band van verwantschap die uit de adoptie ontstaat, strekt zich uit tot de afstammelingen van de geadopteerde (art. 353-12 BW resp. art. 366 C.civ.). Voorts worden in beide landen de banden met de oorspronkelijke familie niet doorgeknipt14. De oorspronkelijke ouders blijven onderhoudsplichtig ten aanzien van de geadopteerde, met dien verstande dat deze verplichting subsidiair is (art. 353-14, derde lid BW resp. art. 367 C.civ.): de oorspronkelijke ouders zijn aan de geadopteerde slechts levensonderhoud verschuldigd indien hij dit niet kan verkrijgen van de adoptant(en), die in hoofdorde gehouden is (zijn). Evenwel kan de oorspronkelijke ouder de afschaffing vorderen van een vroeger bestaande onderhoudsverplichting15. De Belgische bepalingen inzake de bijzondere onderhoudsplicht van de juridische ouders (artikel 203, 203bis en 203quater BW) worden uitdrukkelijk van overeenkomstige toepassing gemaakt op de gewone adoptie (art. 353-14, eerste lid BW). Artikel 367 C.civ.16 lijkt daarentegen enkel te verwijzen naar de wederzijdse gemeenrechtelijke onderhoudsplicht. La Cour de cassation lijkt er evenwel niet aan te twijfelen dat artikel 367 C.civ. tevens van toepassing is op de bijzondere onderhoudsplicht17. 17. De ten volle geadopteerde kan op zijn beurt geen onderhoudsaanspraken meer laten gelden in de oorspronkelijk familie, vermits hij daartoe niet langer behoort (art. 356-1, tweede lid BW resp. art. 356, eerste lid C.civ.). Bijgevolg is de onderhoudsverplichting van de adoptant(en) gesteund op artikel 203 BW. Aangezien de vol adoptieve afstammingsband ten aanzien van de adoptant(en) volstrekt dezelfde gevolgen heeft als een gewone 9

Sinds de inwerkingtreding van de Afstammingswet van 31 maart 1987 gaat het Burgerlijk Wetboek niet meer uit van de vroegere onderverdeling in wettige en natuurlijke afstamming. In Nederland is het onderscheid tussen wettige en onwettige kinderen met ingang van 1 april 1998 opgeheven, terwijl art. 310 C.civ. uitdrukkelijk bepaalt dat een natuurlijk kind van hetzelfde onderhoudsrecht geniet als een wettig kind wanneer zijn afstamming rechtsgeldig is vastgesteld of komen vast te staan. 10 Cass.fr., 1re civ., 12 mai 2004, n° 02-17.441, RJPF 2004-7&8/35, obs. S. VALORY (“Le devoir d'entretien et d'éducation des enfants est inhérent au lien de filiation.”). 11 De bijzondere onderhoudsplicht dient los gezien te worden van het ouderlijk gezag, welk immers een einde neemt wanneer het kind meerderjarig wordt (art. 372 BW). 12 Naar Nederlands recht dient hierop een uitzondering te worden gemaakt (zie infra, nr. 35). 13 In het Belgisch alimentatierecht vervalt de onderhoudsverplichting van de niet-verzorgende ouder niet indien een kind een stiefouder krijgt. 14 In het Franse recht uitdrukkelijk ingeschreven in art. 364, eerste lid C.civ. 15 S. BROUWERS, “Alimentatie-rekenen voor kinderen: Hoever staan we?”, Not.Fisc.M. 2011/8, (222) 234, nr. 36, met verwijzing naar Vred. Antwerpen (I) 15 maart 1967, T.Vred. 1968, 138. 16 “L'adopté doit des aliments à l'adoptant s'il est dans le besoin et, réciproquement, l'adoptant doit des aliments à l'adopté. Les père et mère de l'adopté ne sont tenus de lui fournir des aliments que s'il ne peut les obtenir de l'adoptant.” 17 Cass.fr., 1re civ., 14 avr. 2010, n° 09-12.456. In casu betrof het immers dergelijke verplichting. In dezelfde zin : Cass.fr., 1re civ., 22 mai 2007, n° 06-17.980, Bull. 2007, I, n° 204.

5

afstammingsband, is de ten volle geadopteerde in de adoptieve familie onderhoudsgerechtigd zoals een bloedverwant18. Hij verkrijgt dezelfde rechten als ware hij het kind waarmee de adoptant een vaststaande afstammingsband had (art. 358 C.civ.). 18. Naar Belgisch en Frans recht hebben zowel de gewone als de volle adoptie tot gevolg dat de onderhoudsverplichting doorloopt na de meerderjarigheid van de geadopteerde, indien zijn opleiding niet voltooid is19. 19. Het Nederlandse adoptierecht maakt geen onderscheid tussen gewone en volle adoptie. Artikel 1:229 NBW stelt dat door adoptie de geadopteerde, de adoptiefouder(s) en zijn (hun) bloedverwanten in familierechtelijke betrekking tot elkaar komen te staan. Tegelijkertijd houdt de familierechtelijke betrekking tussen de geadopteerde, zijn oorspronkelijke ouders en hun bloedverwanten op te bestaan, tenzij sprake is van stiefouderadoptie (art. 1:229, derde lid NBW). De adoptie leunt bijgevolg nauw aan bij de volle adoptie naar Belgisch en Frans recht.

Afdeling 2 Bloedverwantschap zonder afstammingsband § 1 ONDERHOUDSPLICHTIGEN 20. Zowel naar Belgisch als naar Frans recht kan het kind wiens afstamming van vaderszijde niet vaststaat, van degene die gedurende het wettelijk tijdvak van de verwekking20 met zijn moeder gemeenschap heeft gehad („celui qui a eu des relations avec sa mère pendant la période légale de la conception‟), een onderhoudsbijdrage („des subsides‟) vorderen op grond van artikel 203, § 1 BW21 (art. 336 BW resp. art. 342 C.civ.). In België wordt dit de „onderhoudsvordering tegen de vermoedelijke verwekker‟ genoemd, terwijl men in Frankrijk spreekt van „l‟action aux fins de subsides en l'absence de filiation paternelle‟ (art. 342 tot 342-8 C.civ.). In Nederland gaat het enerzijds om de biologische ouder in de persoon van de verwekker van het (niet-erkende) kind dat alleen een moeder heeft en anderzijds om de instemmende levensgezel van de moeder van het kind als sociale ouder (art. 1:394 NBW). 21. Het overgrote deel van de Belgische rechtsleer stelt dat de vordering tot uitkering op grond van artikel 336 BW een dubbele grondslag heeft: het bestaan van een biogenetische

18

G. VERSCHELDEN, 275, nr. 666. In geval van stiefouderadoptie zijn de artikelen 203, 203bis en 203quater BW eveneens van overeenkomstige toepassing op de ene oorspronkelijke ouder en de andere adoptieouder (gewone adoptie: art. 353-14, laatste lid BW; volle adoptie: art. 356-1, eerste en derde lid BW). Bij stiefouderadoptie van een „kind‟ zijn zowel de ouder als de adopterende stiefouder onderhoudsplichtig conform art. 203 BW. Volgens de bijzondere adoptieterminologie is een „kind‟ een minderjarige en had er volgens F. SWENNEN „afstammeling in de eerste graad‟ moeten staan om meerderjarige studerende adoptiekinderen niet uit te sluiten (F. SWENNEN, “De juridische gevolgen van de adoptie”, in P. SENAEVE en F. SWENNEN (eds.), De hervorming van de interne en de internationale adoptie, Antwerpen, Intersentia, 2006, (121) 155). 20 Het kind wordt geacht te zijn verwekt tussen de 300 e en de 180e dag voor de geboorte (art. 326 BW resp. art. 311, eerste lid C.civ.) 21 Nochtans heeft de vermoedelijke verwekker over de meeste van de zeven elementen die daarin vervat liggen, geen enkele zeggenschap. Hoewel hij geen ouder met juridisch vastgestelde afstammingsband is en bijgevolg evenmin titularis van het ouderlijk gezag, is hij toch gehouden tot betaling in de kosten die voortvloeien uit keuzes die de moeder (alleen) maakt. 19

6

band als gevolg van de geslachtsgemeenschap22. De geslachtsgemeenschap is geen voldoende grond om de vermoedelijke verwekker te veroordelen tot de betaling van een onderhoudsuitkering. Bij gebrek aan biologisch vaderschap wordt de vordering immers afgewezen (art. 338bis BW), ook al wordt niet betwist (of is bewezen) dat de vermeende vermoedelijke verwekker en de moeder met elkaar gemeenschap hebben gehad23. Ook de biogenetische band tussen de verwekker en het kind is op haar beurt geen voldoende grond24. Het bewijs dat het kind biologisch afstamt van de verweerder is voor de toepassing van artikel 336 BW onlosmakelijk verbonden met het bewijs dat de afstamming het gevolg is van geslachtsgemeenschap met de moeder in de loop van het wettelijke tijdvak van de verwekking: de biogenetische band vloeit voort uit de gemeenschap in die periode. 22. Dit lijkt tevens de opvatting naar Nederlands recht te zijn, aangezien de verwekker de man is die samen met de moeder het kind op natuurlijke wijze heeft doen ontstaan25. De verwekking is dan immers „de geslachtsgemeenschap tussen man en vrouw, waarbij de conceptie van het kind heeft plaats gevonden‟26. De instemmende levensgezel vormt een bijzondere categorie van onderhoudsplichtige. Het is de mannelijke27 partner van de moeder van het kind, die heeft ingestemd met een daad die de verwekking van het kind tot gevolg heeft gehad. Hieronder wordt niet alleen kunstmatige inseminatie (K.I.) verstaan (al dan niet met eigen zaad), maar ook geslachtsgemeenschap met een andere man28. Er zal dus niet steeds noodzakelijk een biogenetische band tussen de levensgezel en het kind voorliggen. In geval van K.I. met eigen zaad kan de wensouder steeds worden aangesproken indien wordt bewezen dat de man toestemde tot een daad van kunstmatige voortplanting en dus samen met de moeder van het kind optrad als wensouder. Niettemin kan ook bij K.I. met donorsperma worden verantwoord dat de donor niet alimentatieplichtig is, wat tevens het geval is in België: in de context van medisch begeleide voortplanting kan tegen de spermadonor geen onderhoudsvordering worden ingeleid29. § 2 ONTVANKELIJKHEIDSVEREISTEN 23. De onderhoudsvordering op grond van artikel 336 BW zal slechts kunnen ingesteld worden namens een kind wiens moederlijke afstamming wel en vaderlijke afstamming niet

22

S. BROUWERS 2009, 265, nr. 443; P. SENAEVE 2008, 281, nr. 730; S. EGGERMONT, “Commentaar bij art. 336 B.W.”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (red.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., nr. 5. 23 S. EGGERMONT, ibid. 24 Contra: Gent (1e k.) 28 maart 2002, RW 2003-04, 69. 25 Kamerstukken II 1995-96, 24 649, nrs. 3, 8 en 24-25. 26 Rb. Arnhem 20 mei 2009, LJN BI8741, JPF 2009/154, noot P. VLAARDINGERBROEK. 27 “De vrouwelijke partner van de moeder kan, evenals de mannelijke partner van de moeder, hebben ingestemd met een daad die de verwekking van het kind tot gevolg kan hebben gehad, maar zij kan daarmee nog niet worden gelijkgesteld met de verwekker” (Kamerstukken II 1995-96, 24 649, nr. 3, 25). Onder „levensgezel van de moeder‟ valt dus niet haar ex-vriendin die ingestemd heeft met kunstmatige inseminatie (HR 10 augustus 2001, LJN ZC3598, NJ 2002, 278, noot J. DE BOER; contra: Rb. Breda 19 november 2009, LJN BM7254). Wetsvoorstel 33032 inzake lesbisch ouderschap maakt art. 1:394 NBW echter sekseneutraal door „man‟ te vervangen door „persoon‟ (Kamerstukken II 2011-12, 330322, nr. 2, 5). 28 HR 7 februari 2003, LJN AF0444, NJ 2003, 358, noot S.F.M. WORTMANN. 29 Art. 56, eerste lid Wet van 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo‟s en de gameten (BS 17 juli 2007).

7

vaststaat30: een huwelijks kind ten aanzien van wie het vaderschap van de echtgenoot met succes betwist werd en een buitenhuwelijks kind ten aanzien van wie geen vaderlijke erkenning plaatsvond of deze erkenning met succes betwist werd en ten aanzien van wie het vaderschap niet gerechtelijk werd vastgesteld31. Het kind van wie de vaderlijke afstamming reeds zou vaststaan op grond van de vaderschapsregel (art. 315 BW), kan nooit een onderhoudsvordering instellen tegen zijn verwekker32. Ook in Nederland luidt de regel dat van zodra het kind een vader in juridische zin heeft, alleen deze nog onderhoudsplichtig is33. In België mag evenwel de leer van het cassatiearrest van 6 juni 1975 niet uit het oog verloren worden: de moeder van een kind dat onder de vaderschapsregel valt, kan van de man met wie zij tijdens of na haar huwelijk in concubinaat leefde, een onderhoudsuitkering voor haar kind vorderen op grond van de omzetting van een natuurlijke verbintenis in een burgerlijke verbintenis34. Meer verregaand is de beslissing van de Hoge Raad35 waarbij voormelde regel doorbroken werd, stellende dat uit artikel 8 EVRM een positieve verplichting voortvloeit om het kind aanspraak op levensonderhoud te geven jegens zijn biologische vader. Zo‟n doorbraak kan zich opdringen indien tussen hem en het kind een als familie- en gezinsleven te kwalificeren betrekking bestaat36 en indien de juridische vader niet in staat is om levensonderhoud te verschaffen of een dergelijke verplichting in rechte niet kan worden afgedwongen, dan wel van de moeder in redelijkheid niet kan worden gevergd dat zij de juridische vader aanspreekt37. 24. Artikel 340 BW (resp. art. 342-8, tweede lid C.civ.) bepaalt dat de uitkering niet meer verschuldigd is zodra de afstamming langs vaderszijde vaststaat ten aanzien van een ander dan de uitkeringsplichtige of indien het kind geadopteerd38 wordt. Hieruit volgt logischerwijze dat van zodra een andere man het kind erkent, de verwekker (op grond van art. 336 BW) zijn betaling mag stopzetten. Hij mag zelfs van de erkenner de terugbetaling eisen van bijdragen die hij onverschuldigd betaalde, d.i. vanaf de erkenning39. § 3 BEWIJS 25. Uit artikel 336 BW (resp. art. 342 C.civ.) vloeit voort dat de eiser moet bewijzen dat de verweerder gedurende het wettelijk tijdvak van de verwekking met zijn moeder gemeenschap heeft gehad. Het bewijs van gemeenschap, zijnde „gemeenschap van man en vrouw door

30

Dit is eveneens zo in Frankrijk, art. 342, eerste lid C.civ: “Tout enfant dont la filiation paternelle n'est pas légalement établie,(…).” 31 G. VERSCHELDEN, 204, nr. 488. 32 S. BROUWERS 2009, 267, nr. 449. 33 S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud, art. 394-4. 34 Cass. 6 juni 1975, Arr.Cass. 1975, 1066, noot T.A. 35 HR 26 april 1996, LJN AD2542, NJ 1997, 119, recent nog bevestigd in HR 19 november 2011, LJN BM7254. 36 Zie voor een bijzonder geval: Rb. Zutphen 3 augustus 2012, LJN BX3557, JPF 2012/160, noot P. VLAARDINGERBROEK (een man die aanvankelijk slechts (bekende) spermadonor is voor twee vrouwen, waardoor geen rechtstreekse aanspraak op kinderalimentatie kan worden ontleend aan art. 1:394 NBW, wordt naderhand beschouwd als biologische ouder met „family life‟). 37 Soms is de biologische vader naast de juridische vader onderhoudsplichtig, namelijk voor zover de juridische vader geen of onvoldoende draagkracht heeft, aldus HR 18 februari 2011, NJ 2011, 90. 38 In geval van een gewone adoptie moet de verwekker ondergeschikt onderhoudsplichtig worden geacht. 39 F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 49, nr. 55. De vermoedelijke verwekker kan niet de uitkering terugvorderen die hij betaalde vóór de vestiging van de afstamming ten opzichte van een andere man.

8

inwendige vereniging van beide geslachtsdelen‟40, raakt de openbare orde41 en kan door alle wettelijke middelen worden geleverd (bijv. een bekentenis van de verweerder in akten of geschriften die van hem afkomstig zijn42, de geslachtsgemeenschap wordt niet ontkend en brieven doen sterk vermoeden dat deze plaatsvond gedurende het wettelijke tijdvak van de verwekking; in de Franse praktijk worden ook brieven, foto‟s en getuigen aanvaard43). Uit het bewijs van de gemeenschap volgt een wettelijk vermoeden juris tantum dat deze gemeenschap heeft geleid tot de verwekking van het kind. De vordering wordt afgewezen indien de verweerder door alle wettelijke middelen (zoals een DNA-test) het bewijs levert dat hij de vader niet is44 (art. 338bis BW resp. art. 342-4 C.civ.). Hij kan tevens bewijzen dat hij met de moeder geen gemeenschap heeft gehad tijdens het tijdvak van verwekking, of dat het kind verwekt werd vóór of na de periode waarin hij gemeenschap had met de moeder45. 26. Voorts beletten noch artikel 8.1 EVRM, noch artikel 331octies, 336 of 338bis BW dat de rechter op verzoek van zowel de eiser als de verweerder die het bewijs van zijn nietvaderschap wil leveren, een bloed- of DNA-onderzoek zou gelasten voor het bewijs van de gegrondheid van de vordering46. Dezelfde opvatting heerst naar Nederlands recht47. Als uit dat onderzoek het bestaan van een biogenetische band blijkt, bestaat het feitelijk vermoeden dat deze band is tot stand gekomen ingevolge geslachtsgemeenschap. De man dient dan te bewijzen dat er geen geslachtsgemeenschap heeft plaatsgehad, bijvoorbeeld doordat het kind via K.I. werd verwekt met zijn zaad en hij dus als spermadonor is opgetreden48. De rechtbank kan passende besluiten trekken uit een ongegronde weigering een onderzoek te ondergaan, andere feitelijke gegevens en omstandigheden van het dossier in acht genomen 49. Ook in Nederland kan aan de weigering van de man tot medewerking aan een onderzoek, de rechter de gevolgen verbinden die hij geraden acht (art. 193 Rv.50). § 4 PROCEDURE 27. De vordering komt aan het kind persoonlijk toe (art. 337, § 1 BW resp. art. 342 C.civ.). De vordering van het minderjarig kind wordt ingesteld door zijn wettelijke 40

„Buitenlichamelijke seksuele handelingen, zonder inwendige vereniging van de geslachtsdelen‟ beantwoorden bijgevolg niet aan dat begrip (Cass. 12 april 1985, RW 1985-86, 374, noot J. PAUWELS). „Onvolledige‟ geslachtsbetrekkingen houden wel gemeenschap in. 41 Cass. 11 december 1958, Arr.Cass. 1959, 322. 42 Cass. 13 mei 1960, JT 1960, 700. 43 P. MURAT, 617, nr. 214.52. 44 Dat de moeder van het kind gedurende de wettelijke bevruchtingsperiode met andere mannen gemeenschap heeft gehad, de zgn. exceptio plurium, bewijst op zichzelf niet dat verweerder niet de vader is en levert geen peremptoire exceptie op: Cass. 22 juni 1990, Arr.Cass. 1989-90, 1369. 45 G. VERSCHELDEN, 206, nr. 491; F. SWENNEN, Het personenen familierecht, Mortsel, Intersentia, 2010, 343, nr. 579. Voorts kan de verweerder de vordering beantwoorden met een poging tot vaststelling van een juridische afstammingsband. 46 Cass. 24 oktober 2002, RW 2004-05, 436. Zie ook Rb. Ieper 4 november 2009, ERF, nr. 2. Zelfs indien de gegevens die het mogelijk maken te besluiten tot het bestaan van intieme betrekkingen tussen partijen tijdens het wettelijk tijdperk van de verwekking talrijk zijn en zo het vaderschap van verweerder waarschijnlijk is, kan de rechtbank besluiten om toch over te gaan tot een DNA-onderzoek wanneer verweerder blijft ontkennen en er tegenstrijdigheden bestaan tussen de verklaringen van partijen. De rechtbank kan evenwel niet ambtshalve een bloedonderzoek bevelen (Rb. Hasselt 19 oktober 1999, Limb.Rechtsl. 2000, 73). 47 S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud, art. 394-5. 48 HR 26 juni 2009, LJN BH2250, NJ 2009, 388. 49 Cass. 17 december 1998, RW 1998-99, 1144, noot F. SWENNEN. 50 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering.

9

vertegenwoordiger51, in de praktijk vrijwel steeds de moeder die de vordering namens haar kind instelt. Het meerderjarig kind kan desgevallend zelf nog een vordering op grond van artikel 336 BW inleiden. Door in artikel 339 BW te verwijzen naar artikel 203bis BW, wordt aangenomen dat de moeder in eigen naam een vordering tot onderhoudsuitkering kan instellen. In tegenstelling tot de Franse regeling, waarbij de vordering gedurende de minderjarigheid van het kind kan worden uitgeoefend en zelfs tot tien jaar na de meerderjarigheid indien deze nog niet is ingesteld tijdens de minderjarigheid (art. 342, tweede lid C.civ.), kan in België de onderhoudsvordering tegen de vermoedelijke verwekker zonder enige termijnbeperking worden ingeleid52. § 5 ONDERHOUDSBIJDRAGE 28. Een veroordeling op grond van artikel 336 BW heeft geen afstammingsrechtelijke gevolgen: het kan in het belang van het kind zijn dat geen vader wordt opgedrongen. Ook de Frans opvatting luidt dat de vordering tegen de vermoedelijke verwekker niet tot doel heeft een afstammingsband te creëren. Niettemin moet degene die met de moeder gemeenschap heeft gehad, ertoe kunnen verplicht worden financieel tussen te komen53. De vordering kan haar nut bewijzen in gevallen waar de vaststelling van de vaderlijke afstamming onwenselijk (bijv. verkrachting, eigenlijke vader bekommert zich niet om kind) of onmogelijk is (bijv. incestueus kind54)55. 29. Het recht op onderhoud dat op grond van artikel 336 BW verkregen wordt, kent dezelfde kenmerken56 als de uitkering op grond van artikel 203 BW: de artikelen 203, 203bis en 203quater zijn van overeenkomstige toepassing (art. 339 BW). Bijgevolg loopt de verplichting door na de meerderjarigheid van het kind indien de opleiding niet is voltooid. Bij de bepaling van het bedrag van de uitkering moet ervan uitgegaan worden dat dit bedrag het kind in staat moet stellen dezelfde levensstandaard te bereiken als diegene die het zou hebben bereikt indien het een vader en een moeder zou gehad hebben. Er moet voorkomen worden dat er een ongerechtvaardigde discriminatie ontstaat tussen kinderen waarvan de vaderlijke afstamming vaststaat en deze van wie dat niet het geval is57. 30. Naar Frans recht wordt de onderhoudsbijdrage vastgesteld volgens de behoeften van het kind, de middelen van de onderhoudsplichtige en diens familiale situatie (art. 342-2, eerste lid C.civ.) en kan ze nog verschuldigd zijn na de meerderjarigheid van het kind, wanneer het nog behoeftig is en mits deze toestand niet te wijten is aan een eigen fout (art. 342-2, tweede lid C.civ.)58. Anders dan naar Belgisch recht, wordt hierbij niet verwezen naar basisartikel 203 C.civ. Bovendien wordt enkel gewezen op de behoefte, terwijl basisartikel 371-2 C.civ. ook 51

In de Code civil uitdrukkelijk voorzien in art. 342-6. Niettemin kan de onderhoudsgerechtigde voor maximum vijf jaar voorafgaand aan de inleiding van de vordering op alimentatie aanspraak maken (art. 2277 BW). 53 Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het ontwerp van wet tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende de afstamming en de adoptie, Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 128. 54 Dan is immers een erkenning of een vordering tot onderzoek naar het vaderschap uitgesloten. 55 N. GALLUS, 279-280, nr. 317; F. SWENNEN, Het personenen familierecht, Mortsel, Intersentia, 2010, 343, nr. 579. 56 Zoals o.a. het voorwerp, de duur en de verdeelsleutel tussen de onderhoudsplichtigen. De plicht wordt evenwel steeds in geld nagekomen en niet in natura. 57 Bergen 28 oktober 2003, TBBR 2004, 279. 58 Zie bijv. CA Paris, 13 mai 2004, JurisData n° 2004-241208. 52

10

verwijst naar het onderhoud en de opleiding van het kind. In dit opzicht verschaft de Belgische regeling meer duidelijkheid. 31. De verwekker en de instemmende levensgezel zijn onderhoudsplichtig zowel jegens een minderjarig kind als jegens een meerderjarig kind dat de leeftijd van 21 jaar niet bereikt heeft. Hun onderhoudsplicht is met die van een juridische ouder gelijkgesteld: beiden zijn alimentatieplichtig „als ware zij ouder‟ (art. 1:394 NBW). Slechts ingeval het kind nadien nog behoeftig is, blijft de onderhoudsplicht voortbestaan.

Afdeling 3 Aanverwantschap 32. In België rust de bijzondere onderhoudsverplichting ex artikel 203, § 1 BW59 tevens op de langstlevende echtgenoot, ten aanzien van de kinderen van de vooroverleden echtgenoot van wie hij niet de vader of de moeder is (art. 203, § 3 BW) – ongeacht of het gaat om (buiten)huwelijkse, overspelige of adoptieve kinderen van de overledene. Soortgelijke onderhoudsverplichting bestaat in hoofde van de langstlevende wettelijk samenwonende partner ten opzichte van de kinderen van de vooroverleden partner die niet de kinderen van de langstlevende zijn (art. 1477, § 5 BW). De stiefouder (of wettelijk samenwonende partner) is gehouden binnen de grenzen van hetgeen hij heeft verkregen uit de nalatenschap van de vooroverledene en van de voordelen die deze hem mocht hebben verleend bij huwelijkscontract (of notariële overeenkomst tot regeling van de wettelijke samenwoning), door schenking of bij testament. Bij de bepaling van hun bijdrage moet enerzijds rekening gehouden worden met de persoonlijke noden en lasten, anderzijds met de bijdrage van de nog in leven zijnde ouder60. 33. Waar de stiefouder naar Belgisch recht pas wettelijk gehouden is na het vooroverlijden van de ouder van het kind61, heeft de stiefouder naar Nederlands recht de wettelijke verplichting om gedurende zijn huwelijk of geregistreerd partnerschap met de ouder van het kind, het tot hun gezin behorend kind onderhoud te verschaffen (art. 1:395 NBW), met uitbreiding tot jongmeerderjarige kinderen die de leeftijd van 21 jaar niet hebben bereikt (art. 1:395a, tweede lid NBW). Daaronder vallen ook de buitenshuis studerende stiefkinderen62. Wordt het huwelijk door echtscheiding of overlijden ontbonden of kent het geregistreerd partnerschap een einde, dan eindigt daarmee de onderhoudsplicht van de stiefouder. Wanneer ze samenvalt met de onderhoudsplicht van een ouder van de kinderen, zijn hun verplichtingen in beginsel van gelijke rang. De omvang van ieders onderhoudsverplichting hangt dan af van de omstandigheden van het geval waarbij als belangrijke factoren gelden het gegeven dat tussen ouder en kind een nauwere verwantschap bestaat dan tussen stiefouder en stiefkind, de draagkracht van ouder en stiefouder en de feitelijke verhouding tot ieder van hen63.

59

De stiefouder heeft echter niet het ouderlijk gezag over deze kinderen, zodat hij onmogelijk een morele en intellectuele opvoedingsplicht kan hebben. Het gaat dus om een louter materiële (geldelijke) bijdrage in de kosten van onderhoud en opleiding. 60 G. VERSCHELDEN, 203, nr. 484. 61 Met dien verstande dat de stiefouder (resp. wettelijk samenwonende partner) ook tijdens het leven van de ouder (resp. partner) feitelijk onrechtstreeks gehouden kan zijn op basis van de bijdrageplicht in het huwelijk (resp. het samenleven), zie infra, nrs. 64-67. 62 J. DE BOER, 957, nr. 1092. 63 HR 11 november 1994, NJ 1995, 129; Hof ‟s-Hertogenbosch 17 december 2002, EB 2003/9 (de vader diende voor 2/3 en de stiefvader voor 1/3 in de kosten voor de kinderen te voorzien).

11

34. In Frankrijk kan de bijzondere onderhoudsverplichting ogenschijnlijk niet op aanverwantschap berusten. Evenwel kan de stiefouder onrechtstreeks gehouden zijn64.

Afdeling 4 Gezagsuitoefening 35. Anders dan in Nederland, bestaat er in België en Frankrijk geen onderhoudsplicht die uitsluitend voorvloeit uit gezag. De onderhoudsverplichting van de niet-ouder die met de ouder gezamenlijk het gezag uitoefent, ligt vervat in artikel 1:253w NBW65. Indien het gezamenlijk gezag door de meerderjarigheid van het kind is geëindigd, duurt de onderhoudsplicht voort totdat het kind de leeftijd van 21 jaar heeft bereikt. Na de beëindiging van het gezamenlijk gezag, blijft de plicht nog bestaan gedurende een termijn gelijk aan de termijn dat het gezamenlijk gezag heeft bestaan, tenzij bijzondere omstandigheden een langere termijn rechtvaardigen – uiterlijk tot aan de 21ste verjaardag van het kind66.

Afdeling 5 Tussenconclusie 36. Gemeenschappelijk aan de drie rechtsstelsels is dat de ouderlijke onderhoudsplicht kan gevestigd zijn op bloedverwantschap met en bloedverwantschap zonder afstammingsband. Wat de eerste categorie betreft, wordt enkel naar Nederlands recht geen onderscheid gemaakt tussen gewone en volle adoptie. De geadopteerde heeft er gelijkaardige rechten als de ten volle geadopteerde naar Belgisch en Frans recht. Bloedverwantschap zonder afstammingsband berust op de biogenetische band die de vader met het kind heeft als gevolg van geslachtsgemeenschap met de moeder die de verwekking van het kind tot gevolg heeft gehad. Naar Nederlands kan het ook gaan om de levensgezel van de moeder die heeft ingestemd met een daad die tot de verwekking van het kind leidde, zij het niet noodzakelijk met het zaad van de levensgezel. Eveneens opmerkelijk is de mogelijke doorbraak van de regel luidende dat van zodra het kind een vader in juridische zin heeft, alleen deze nog onderhoudsplichtig is. De Hoge Raad voert hiervoor artikel 8 EVRM aan, dat „family life‟ tussen het kind en de verwekker beschermt. 37. Zowel in België als in Nederland kan de stiefouder (en in België met hem de wettelijke samenwonende partner) gehouden zijn tot het onderhoud van zijn stiefkind(eren). Beide verplichtingen dienen van elkaar te worden onderscheiden, aangezien hun tijdstip van ontstaan en duurtijd verschilt. De Belgische stiefouder is wettelijk gehouden na het vooroverlijden van de ouder van het kind, terwijl de Nederlandse slechts gedurende zijn huwelijk of geregistreerd partnerschap met de ouder van het kind kan aangesproken worden. 38. Ten slotte kan naar Nederlands recht het gezag een grondslag van de onderhoudsverplichting vormen, iets waar de Belgische en Franse opvattingen zich uitdrukkelijk tegen verzetten. Niettemin is de onderhoudsverplichting ten aanzien van meerderjarigen jonger dan 21 jaar dezelfde als bepaald in artikel 1:395a, eerste lid NBW.

64

Zie infra, nr. 66. Deze bepaling is van overeenkomstige toepassing op de personen die gezamenlijk de voogdij uitoefenen (art. 1:282, zesde lid NBW). Komt er een einde aan de gezamenlijke voogdij, dan eindigt ook de onderhoudsplicht. 66 De niet-ouder die gehuwd is met de ouder of met deze in een geregistreerd partnerschap is verbonden, zal tevens als stiefouder alimentatieplichtig zijn. 65

12

Hoofdstuk 2 De onderhoudsverplichting (obligatio) Afdeling 1 Voorwerp van de onderhoudsplicht 39. Het obligatio-aspect van de onderhoudsverplichting betreft de gehoudenheid van elk van beide ouders in de relatie tegenover hun kind. Op grond van artikel 203, § 1 BW dienen de ouders naar evenredigheid van hun middelen in te staan voor de huisvesting, het levensonderhoud, de gezondheid, het toezicht, de opvoeding, de opleiding en de ontplooiing van hun kinderen. De ouders zijn verplicht om hun kinderen een bepaalde levensstandaard te waarborgen. De kinderen hoeven hiervoor niet behoeftig te zijn in de strikte zin van het woord: zij kunnen op die levensstandaard steeds aanspraak maken67. 40. Artikel 203 BW is zoals het anno 2013 bestaat, in de tijd mee geëvolueerd met de groeiende maatschappelijke en sociale noden van het kind68. Oorspronkelijk sprak het artikel in de Code civil uit 1804 nog van „nourrir, entretenir et élever‟, in 1961 officieel vertaald als „kost, onderhoud en opvoeding verschaffen‟. Met de Afstammingswet van 31 maart 1987 werd deze verplichting geherformuleerd tot „levensonderhoud, opvoeding en passende opleiding‟. Tevens breidde deze wet de duur ervan uit tot de voltooiing van de opleiding van het (desgevallend) meerderjarige kind en bestempelde ze de onderhoudsplicht als een gevolg van de afstamming. Dit maakt duidelijk dat naargelang het nieuwe millennium naderde, de nood groeide aan een voortgezette onderhoudsplicht voor meerderjarige studerende kinderen. De wet van 13 april 1995 voegde twee elementen toe, waardoor de verplichting er thans in bestond het kind „huisvesting, levensonderhoud, toezicht, opvoeding en opleiding‟ te verschaffen. Hoewel sindsdien niet langer gewag wordt gemaakt van “passende” opleiding, moet aangenomen worden dat het niet de bedoeling was om de draagwijdte van de verplichting uit te breiden tot eender welke opleiding. Het adjectief is daar vandaag nog steeds op zijn plaats69. Met de wet van 19 maart 201070 werden aan de vijf voornoemde elementen nog twee bijkomende ouderlijke zorgen gekoppeld, namelijk „de gezondheid‟ en „de ontplooiing‟ van het kind (art. 203, § 1, eerste zin BW), zodat de ouderlijke plicht vandaag bestaat uit zeven elementen. „Huisvesting‟ betekent onderdak geven aan het kind dat men bij zich heeft71, met inbegrip van nutsvoorzieningen zoals water en elektriciteit. Ten aanzien van een student kan dit tevens bestaan in de huur van een studentenkamer of kot. „Levensonderhoud‟ slaat op het voorzien in de dagdagelijkse behoeften van het kind (zoals voeding, kleding, verwarming, vervoer). „Gezondheid‟ houdt de primaire zorgen van het kind in (zoals medische kosten van doktersen ziekenhuisbezoeken, medicijnen). „Toezicht‟ omvat bijvoorbeeld de verplichting van de ouders om de kosten van de crash of buitenschoolse opvang te dragen. „Opvoeding‟ verwijst naar de taak die op de ouders rust om het kind te (bege)leiden naar de volwassenheid en het normen en waarden bij te brengen. 67

Rb. Brussel (14e k.) 20 januari 2009, Act.dr.fam. 2009/5, 95; S. BROUWERS 2009, 179, nr. 311 ; N. GALLUS, nr. 88. 68 Zie voor een historiek: P. SENAEVE, “Vader, moeder, of het O.C.M.W. Familierechtelijke aspecten van het recht op onderwijs”, Jura Falc. 1989-90, 475-478. 69 Zie infra, nr. 107. 70 Wet van 19 maart 2010 tot bevordering van een objectieve berekening van de door de ouders te betalen onderhoudsbijdragen voor hun kinderen, BS 21 april 2010, 22362 (hierna verkort: Wet van 19 maart 2010). 71 Toelichting bij het wetsvoorstel betreffende de gezamenlijke uitoefening van het ouderlijk gezag, Parl.St. Kamer 1993-94, nr. 48K1430/001, 4.

13

De ouders zijn verplicht hun kind een „opleiding‟ te verschaffen die aangepast is aan hun financiële mogelijkheden en aan de door het kind reeds bekomen resultaten, terwijl „ontplooiing‟ verwijst naar de ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind (zoals vrijetijdsbesteding en taalkundige, sociale en culturele vorming). In het kader van de morele en intellectuele behoeften van het kind, staan de ouders tevens in voor de morele en godsdienstige vorming72. 41. De bijzondere onderhoudsplicht van de ouders omvat derhalve zowel een materiële als morele component. Het materiële aspect houdt in dat de ouders de kosten dragen van levensonderhoud, opvoeding, opleiding, gezondheid en hobby‟s73. Het morele aspect bestaat erin dat de ouder bij wie het kind verblijft, persoonlijke prestaties in natura verricht, zoals op het vlak van huisvesting, toezicht, opvoeding, opleiding en ontplooiing74. Aangezien het ouderlijk gezag bij de meerderjarigheid een einde neemt, dienen de ouders het meerderjarige kind de jure niet meer te (bege)leiden en bepaalt het zelf hoe het zijn leven organiseert. Bijgevolg zullen de niet-materiële zorgen waarvoor ouderlijk gezag nodig is (zoals het toezicht en de opvoeding) als dusdanig niet meer tot ouderlijke plicht behoren. De ouders zijn ertoe gehouden aan materiële noden tegemoet te komen en uitgaven te bekostigen op vlak van huisvesting (in de ouderlijke woning of een studentenkamer), levensonderhoud, gezondheid, vrijetijdsbesteding en niet in het minst opleiding. Ook wanneer de ouder zijn verplichting niet vrijwillig nakomt en zij in rechte moet worden afgedwongen of nog wanneer de ouder en het kind gescheiden leven, wordt zij noodzakelijkerwijs herleid tot een verplichting tot het betalen van een onderhoudsbijdrage. Het immateriële aspect gaat verloren. 42. Het meerderjarige kind kan in eigen naam een vordering instellen op grond van artikel 203, § 1 BW, zelfs al werd de onderhoudsplichtige ouder reeds veroordeeld om een onderhoudsbijdrage te betalen aan de andere ouder op basis van artikel 203bis, § 2 BW. Het meerderjarige kind kan ook vrijwillig tussenkomen in het geding dat tussen zijn ouders voor de rechter hangende is75. De ouder van het meerderjarige kind beschikt (enkel) over een vordering op grond van artikel 203bis, § 2 BW. 43. Artikel 203 C.civ., dat de basis heeft gevormd voor het Belgische artikel 203 BW, is ongewijzigd gebleven en maakt nog steeds gewag van de verplichting tot „nourrir, entretenir et élever‟. De invulling ervan dient m.i. vanzelfsprekend te geschieden conform de hedendaagse maatschappelijke opvattingen en noden van het kind. In elk geval moet het kind kunnen delen in de levensstandaard van zijn ouders. Ondanks de verschillende wettelijke formulering, kan gesteld worden dat de onderhoudsverplichting op gelijke wijze dient ingevuld te worden als naar Belgisch recht. Enerzijds moet voldaan worden aan de essentiële materiële behoeften van het kind („nourrir, entretenir‟: voeding, kleding, verwarming, huisvesting, vervoer, medische zorgen)76, 72

S. BROUWERS 2009, 182, nr. 314. Niet deze die zouden moeten voldoen aan verzuchtingen van louter luxueuze aard, zie Vred. Grâce-Hollogne 2 maart 2000, JLMB 2000, 1217. 74 G. VERSCHELDEN, 185, nr. 441. 75 S. BROUWERS, “Wet van 19 maart 2010”, 262, nr. 13. 76 D. ATTIAS, “La prise en charge financière de l‟enfant”, AJ fam. 2010, 62. 73

14

anderzijds moet voorzien worden in de morele en intellectuele ontwikkeling („élever‟: opvoeding, intellectuele vorming en daarmee gepaard gaande studiekosten)77: “Les père et mère doivent procurer à l‟enfant tout ce qui est nécessaire pour le développement harmonieux de la personnalité de l‟enfant et son insertion dans la société : éducation, 78 formation professionnelle, loisirs, etc.”

Ten aanzien van meerderjarige kinderen geldt het aspect „élever‟ als de vertaling van de verplichting zijn kind een opleiding te verschaffen zodat het op termijn financieel autonoom kan worden. Artikel 213 C.civ. bepaalt hieromtrent dat de (gehuwde) ouders dienen te voorzien in de opleiding van de kinderen en hun toekomst dienen voor te bereiden, terwijl artikel 371-2 C.civ. verwijst naar „l'entretien et l'éducation des enfants‟ (ingeval de ouders gescheiden leven: „une contribution à l‟entretien et l‟éducation de l‟enfant‟79). 44. Anders dan naar Belgisch recht, wordt het voorwerp van de onderhoudsverplichting in de Nederlandse wet op verschillende wijze geformuleerd naargelang het al dan niet bereiken van de meerderjarigheid. Waar de ouders jegens hun minderjarige kinderen de „ruimere‟ verplichting dragen om in de kosten van hun „verzorging en opvoeding‟80 te voorzien (art. 1:404, eerste lid NBW), bestaat jegens jongmeerderjarige kinderen „slechts‟ de verplichting om te voorzien in de „kosten van levensonderhoud en studie‟ (art. 1:395a NBW). Nochtans wordt met de term „kosten van levensonderhoud en studie‟ in feite niets anders bedoeld dan de „kosten van verzorging en opvoeding‟ van minderjarige kinderen. De termen „levensonderhoud‟ en „studie‟ zijn gekozen omdat het onjuist werd geacht jegens meerderjarige kinderen te spreken van een verplichting tot voorziening in de kosten van „verzorging en opvoeding‟. Een verdergaande betekenis heeft het gebruik van deze andere terminologie niet81. Het gaat immers om de verlenging van de duur van de tijdens de minderjarigheid bestaande wettelijke onderhoudsplicht. „Levensonderhoud‟ bestaat onder meer uit voeding, kleding, schoenen, telefoon en persoonlijke verzorging82. Nu deze term niet beperkt is tot uitsluitend de noodzakelijke levensbehoeften, komen eveneens de kosten voor sociale contacten, sporten en hobby‟s in aanmerking83. Onder studiekosten vallen ook de kosten die betaald moeten worden uit een aan de student toegekende aanvullende, rentedragende studielening84. 45. Tot slot dient te worden gewezen op artikel 204 BW (resp. C.civ.), bepalende dat het kind tegen zijn ouders geen vordering tot het bekomen van een stand heeft, hetzij als huwelijksuitzet, hetzij op een andere wijze. Het kind kan niet eisen dat zijn ouders hem een

77

P. MURAT, 976, nr. 311.35. P. COURBE, Droit de la famille, Paris, Sirey, 2008, 502, nr. 1096. 79 Art. 373-2-5 C.civ. : “Le parent qui assume à titre principal la charge d'un enfant majeur qui ne peut luimême subvenir à ses besoins peut demander à l'autre parent de lui verser une contribution à son entretien et à son éducation.” 80 „Verzorging en opvoeding‟ omvatten meer dan enkel het verschaffen van levensonderhoud. Zij omvatten mede de zorg en de verantwoordelijkheid voor het geestelijk en lichamelijk welzijn en de veiligheid van het kind alsmede de bevordering van de ontwikkeling van zijn persoonlijkheid (art. 1:247, tweede lid NBW). 81 S.F.M. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, 273. 82 Rb. Alkmaar 29 september 2010, LJN BO6090. 83 Rb. Almelo 28 april 2010, LJN BM3388. 84 HR 13 maart 1992, NJ 1992, 374. 78

15

kapitaal verschaffen voor de aankoop van een huis, noch dat zij de oprichting van een onderneming financieren of het nodige verschaffen om zich te installeren in een beroep85.

Afdeling 2 Rechtskarakter 46. Zowel het Belgische als het Franse Hof van Cassatie oordelen dat de verplichting ex artikel 203, § 1 BW (resp. C.civ.) de openbare orde raakt86. Dit is althans het geval voor wat betreft het obligatio-aspect van de onderhoudsverplichting: de gehoudenheid van elk van beide ouders in de relatie tegenover het kind. In Nederland is dit principe uitdrukkelijk opgenomen in de wet, waar artikel 1:400, tweede lid NBW bepaalt dat de ouders zich niet bij overeenkomst van hun alimentatieplicht kunnen bevrijden. 47. Het contributio-aspect, dat de vraag inhoudt naar hoeveel de ouders dienen bij te dragen in hun onderlinge verhouding, is niet van openbare orde. Over dit aspect kunnen binnen bepaalde grenzen overeenkomsten worden gesloten87.

Afdeling 3 Tussenconclusie 48. Gedurende de 19de en het merendeel van de 20ste eeuw, dienden de ouders op basis van de wet in te staan voor „kost, onderhoud en opvoeding‟. Pas sinds 1987 kreeg artikel 203, § 1 BW een meer evolutieve invulling. Op vandaag houdt de ouderlijke onderhoudsplicht zeven ouderlijke zorgen in: de huisvesting, het levensonderhoud, de gezondheid, het toezicht, de opvoeding, de opleiding en de ontplooiing van het kind. 49. Vreemd genoeg draagt de overeenkomstige bepaling in de Code civil meer dan 200 jaar later nog steeds dezelfde omschrijving: „nourrir, entretenir et élever‟. Niettemin werd betoogd dat de ouders dienen te zorgen voor de hedendaagse noden van het kind, die uitgebreider zijn dan dat. Voorts dient te worden vastgesteld dat artikel 203 C.civ. aanvulling krijgt in andere bepalingen. Artikel 213 C.civ. stelt dat de ouders (als last van het huwelijk) voorzien in de opleiding van hun kinderen en hun toekomst voorbereiden, terwijl artikel 371-2 C.civ. (en art. 373-2-5 ten aanzien van ouders die gescheiden leven) het heeft over (een bijdrage in) het onderhoud en de opleiding van het meerderjarige kind. Naar ik meen komt dergelijke verspreiding de duidelijkheid en afbakening van de onderhoudsplicht niet ten goede. In die zin valt één meer omvattende bepaling zoals artikel 203 BW te verkiezen boven vier bepalingen die op zichzelf onvoldoende inhouden. In Frankrijk lijkt de onderhoudsvordering van een meerderjarig kind immers steeds gestoeld te moeten worden op minstens twee bepalingen uit de Code civil. Noodzakelijkerwijs gaat het om artikel 203 als basisartikel en om artikel 371-2, tweede lid (“cette obligation ne cesse pas de plein droit lorsque l'enfant est majeur”). Indien de ouders gescheiden leven en één van hen hoofdzakelijk de meerderjarige ten laste heeft terwijl deze laatste niet zelf in zijn behoeften kan voorzien, zal voorts artikel 373-2-5 moeten aangevoerd worden.

85

F. SAUVAGE, “L‟incidence du travail du jeune majeur sur le devoir d'entretien et d'éducation. Vers une obligation parentale d'aide à l'insertion professionnelle ?”, AJ fam. 2013, 220. 86 Cass. 10 oktober 1974, RW 1974-75, 1183 resp. Cass.fr., 1re civ., 15 févr. 2012, n° 11-13.883. 87 Zie infra, nrs. 91-94.

16

Bovendien wens ik erop te wijzen dat het enigszins onnatuurlijk overkomt dat twee cruciale bepalingen inzake de Franse onderhoudsverplichting ten aanzien van meerderjarige kinderen, namelijk artikelen 371-2 en 373-2-5 C.civ., onder de titel betreffende het ouderlijk gezag vallen (“titre IX : De l'autorité parentale”). Het ouderlijk gezag houdt net op te bestaan bij de meerderjarigheid van het kind. 50. Naar Nederlands recht wordt de onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid uitdrukkelijk omschreven als een financieringsplicht: de ouders zijn verplicht te voorzien in de kosten van levensonderhoud en studie van hun meerderjarige kinderen die de leeftijd van 21 jaren niet hebben bereikt (art 1:395a NBW). 51. Er kan dus besloten worden dat de Belgische wetgever voorziet in de ruimste omschrijving van de ouderlijke onderhoudsplicht. Niettemin staat vast dat bij de invulling ervan in elk van de drie landen veel belang gehecht wordt aan de opleiding van het kind: „de opleiding‟ in België, „élever‟ en „l‟éducation‟ in Frankrijk en „(kosten van) studie‟ in Nederland.

17

Hoofdstuk 3 De onderhoudsbijdrage (contributio) Afdeling 1 Maatstaven tot vaststelling van de onderhoudsbijdrage § 1 OVERZICHT 52. Het contributio-aspect betreft de onderhoudsbijdrage van de ouders in hun onderlinge verhouding. Het slaat op de verdeelsleutel van de kosten tussen de ouders88. 53. Naar Belgisch recht moet elke ouder bijdragen in de kosten die voortvloeien uit de verplichting ex artikel 203, § 1 BW en dit in verhouding tot zijn respectieve aandeel in de samengevoegde middelen (art. 203bis, § 1 BW). De wet van 19 maart 2010 heeft het evenredigheidsbeginsel in paragraaf één (“naar evenredigheid van hun middelen”) verduidelijkt: het slaat op de omvang van de bijdrage van elke ouder ten opzichte van de andere (en dus niet op de omvang van de totale bijdrage van beide ouders samen ten opzichte van het kind). In de veronderstelling dat de middelen van de vader drie keer groter zijn dan die van de moeder, zal zijn aandeel in de globaal te financieren kosten voor een gemeenschappelijk kind 75 % bedragen en het deel van de moeder 25 %89. 54. In Frankrijk luidt de regel dat elk van de ouders bijdraagt in het onderhoud en de opleiding van het kind naar verhouding van zijn/haar middelen, die van de andere ouder en de behoeften van het kind (art. 371-2, eerste lid C.civ.)90. Het is vooral deze laatste zinsnede die de Franse regeling lijkt te onderscheiden van de Belgische: er wordt uitdrukkelijk verwezen naar de behoeften van het kind, terwijl in België het kind niet behoeftig in de strikte zin van het woord hoeft te zijn en de behoefte bestaat in de gemiddelde levensstandaard van de ouders, in het kader waarvan de verplichtingen in artikel 203, § 1 BW voldaan worden91. Nochtans werd eertijds aangenomen dat de rechter niet noodzakelijk de behoeften van het kind diende te onderzoeken om een onderhoudsbijdrage te bepalen92. Niettemin heeft het Hof van Cassatie bij arrest van 22 maart 2005 beslist dat de rechter verplicht is om in zijn beslissing rekening te houden met de behoeften van het kind, met inachtneming van diens leeftijd en leefgewoontes93. Hierin schuilt dus een zeker behoud van de levensstandaard waarop het kind aanspraak kon maken toen de ouders nog samenleefden („le maintien du train de vie‟). Bovendien dient de rechter in zijn beslissing te vermelden dat hij de behoeften van het kind in rekening heeft gebracht94. 55. Artikel 1:395a NBW bepaalt dat ouders verplicht zijn te voorzien in de kosten van levensonderhoud en studie van hun meerderjarige kinderen die de leeftijd van 21 jaar nog niet hebben bereikt, terwijl artikel 1:392, tweede lid NBW stelt dat voornoemde onderhoudsplicht bestaat ongeacht de „behoeftigheid‟ van de jongmeerderjarige. Niettemin dient conform 88

S. BROUWERS, “Wet van 19 maart 2010”, 261, nr. 13. G. VERSCHELDEN m.m.v. E. CALLEBAUT, 166, nr. 16. 90 “Chacun des parents contribue à l'entretien et à l'éducation des enfants à proportion de ses ressources, de celles de l'autre parent, ainsi que des besoins de l'enfant.” 91 Zie supra, nrs. 39-45. 92 Cass.fr., 2e civ. 2 mars 1994, n° 92-19.313, Bull. civ. II, n° 77 en RTD civ. 1994, 847, obs. J. HAUSER. 93 Cass.fr., 1re civ., 22 mars 2005, n° 03-13.135, Bull.civ. 2005, I, n° 140, 121. Deze zienswijze werd in 2008 bevestigd , zie P. MURAT, “La prise en compte obligatoire des besoins de l'enfant dans la fixation de la contribution à l'entretien de l'enfant” (noot onder Cass.fr., 1 re civ., 6 févr. 2008, n° 07-14.275), Dr. fam. 2008, n° 3, comm. 36. 94 P. MURAT, 990, nr. 312.82. 89

18

artikel 1:397, eerste lid NBW bij de bepaling van de bijdrage voor levensonderhoud rekening te worden gehouden met twee wettelijke maatstaven: de behoeften van de onderhoudsgerechtigde en de draagkracht van de onderhoudsplichtige. Met de „behoeften‟ wordt bedoeld datgene dat de onderhoudsgerechtigde, gelet op diens individuele leefomstandigheden en levenswijze, nodig heeft als levensonderhoud95. De „draagkracht‟ is de resultante van de financiële middelen waarover de onderhoudsplichtige beschikt dan wel redelijkerwijze kan beschikken en datgene dat hiervan betaald moet worden voor het eigen levensonderhoud en dat van diegenen die te zijnen laste komen96. Problematisch is dat de Nederlandse wetgever geen nadere omschrijving heeft gegeven van deze maatstaven, waardoor de begrippen per geval een andere invulling krijgen en ruimte voor rechtsonzekerheid bestaat97. Om hieraan tegemoet te komen en om het gebrek aan doorzichtigheid en voorspelbaarheid van beslissingen inzake kinderalimentatie te verhelpen, heeft de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) de Werkgroep Alimentatienormen opgericht met de opdracht om richtlijnen te ontwikkelen die dienstig (kunnen) zijn voor de rechters. Deze richtlijnen liggen vervat in het „Rapport Alimentatienormen‟98. Hoewel de Alimentatienormen als informele richtlijnen geen recht zijn in de zin van artikel 79 van de wet op de rechterlijke organisatie en de rechter er bijgevolg zonder specifieke motivering van kan afwijken, worden zij in de praktijk in grote lijnen door de rechterlijke macht gevolgd99. 56. Voor de vaststelling van de behoeften van jongmeerderjarigen, meestal studenten die een uitkering in het kader van de Wet Studiefinanciering100 ontvangen, zijn echter nog geen richtlijnen opgesteld101. Het is raadzaam aansluiting te zoeken bij de WSF-normbedragen, die een indicatie geven van de maandelijkse kosten voor levensonderhoud. De WSF-norm voor studenten is in verschillende posten onderverdeeld: levensonderhoud, premie zorgverzekeringswet, studiekosten (boeken, schrijfmaterialen, etc.) en onderwijsbijdrage (les/collegegeld, etc.). Deze onderverdeling in posten maakt het voor studenten eenvoudig om aan te tonen dat zij voor een bepaalde post een hoger budget nodig hebben. Overigens beramen zij veelal zelf hun behoefte op het bedrag van de in het kader van de WSF bepaalde, niet rechtens afdwingbare, ouderbijdrage102. Het maandbudget van de WSF hoeft evenwel niet als maatstaf voor de behoefte van het kind te worden gehanteerd103. De WSF geeft de student immers recht op een basisbeurs onafhankelijk van het inkomen van de ouders. Wel afhankelijk daarvan kan een student voorts aanspraak maken op een aanvullende beurs. Ten slotte kan ongeacht het inkomen van de

95

J. DE BOER, 921, nr. 1035. De behoeften van de onderhoudsgerechtigde zijn niet noodzakelijk beperkt tot het bestaansminimum. 96 HR 19 december 2008, NJ 2009, 24; J. DE BOER, 921, nr. 1036. 97 J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, “Hoge Raad houdt alimentatierechter (nog) bij de les”, NJB 2012, afl. 14, (926) 929. 98 Ook wel „Tremanormen‟ genoemd. De meest actuele versie is het „Rapport Alimentatienormen versie april 2013‟, raadpleegbaar op www.rechtspraak.nl (hierna verkort „Alimentatienormen‟). 99 S.F.M. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, 273. 100 Wet van 29 juni 2000 houdende intrekking van de Wet op de studiefinanciering en vervanging door de Wet studiefinanciering 2000 (hierna verkort: WSF). 101 Alimentatienormen, 6. 102 Alimentatienormen, 10. 103 M. JONKER, 148

19

ouders een rentedragende lening bekomen worden, welke gelet op terugbetalingsverplichting niet als behoefteverlagend dient te worden beschouwd104.105

de

57. Twee representatieve voorbeelden maken de systematiek van de behoefteberekening duidelijk. a) Een thuiswonende student stelt dat zijn behoefte overeenkomt met het budget maandbedragen hoger onderwijs (art. 3.18 WSF: 618,29 euro)106. Als basisbeurs maakt hij aanspraak op 97,85 euro en zijn aanvullende beurs bedraagt 229,94 euro. Zijn basislening ten bedrage van 290,50 euro wordt niet in mindering gebracht gelet op de terugbetalingsverplichting. Weekendwerk (150 euro) wordt wel in aanmerking genomen. Bijgevolg zal de student nog behoefte hebben aan een bijdrage in de kosten van levensonderhoud en studie van 140,50 euro per maand. b) Bij een uitwonende student wordt rekening gehouden met zijn maandelijkse lasten: huurlast (213,01 euro), gas- en elektriciteitskosten (80 euro), ziektekostenpremie (46,75 euro), les- en boekengeld (148,59 euro), voeding (250 euro) en kosten voor sociale contacten, sporten en hobby‟s (75 euro)107. De behoefte van de student bedraagt dus 813,35 euro per maand. De student heeft geen weekendwerk en beschikt als enige inkomst over een maandbedrag van 813,29 euro, waarvan 200 euro een studielening is. Dit betekent dat de student voor een bedrag van 613,29 euro per maand in zijn eigen behoefte kan voorzien en een aanvullende behoefte heeft van 200,06 euro per maand (813,35 – 613,29). § 2 MIDDELEN VAN DE OUDERS 58. Met „middelen‟ wordt onder andere bedoeld alle beroepsinkomsten, roerende en onroerende inkomsten van de ouders, alsook alle voordelen en andere middelen die hun levensstandaard en deze van de kinderen waarborgen (art. 203, § 2 BW). Het gaat om een niet-limitatieve omschrijving, waarbij de kinderen in elk geval moeten kunnen deelnemen in hun levenswijze en -standaard108. Enkele bijzonderheden worden nader belicht. A. (Virtuele) inkomsten 59. De inkomsten die in aanmerking worden genomen omvatten legaal verworven beroepsinkomens109 (die blijken uit de aangifte voor de inkomstenbelastingen), inkomsten uit zwartwerk (die blijken uit de levensstijl van de ouder), vervangingsinkomens, inkomens 104

Alimentatienormen, 10; HR 13 maart 1992, NJ 1992, 374. Indien het kind aan het hem door die lening beschikbaar gestelde bedrag behoefte heeft en de draagkracht van de ouder voldoende is om een maandelijkse uitkering tot datzelfde bedrag ten laste te nemen, moet de ouder dat bedrag voor zijn/haar rekening nemen. 105 Eind 2012 hadden nog een half miljoen Nederlandse studenten recht op een basisbeurs. Het paarse kabinet Rutte II wil vanaf september 2014 de basisbeurs vervangen door een lening, die de studenten na hun studies moeten terugbetalen tegen een lage rente. Nederlanders lenen nu al massaal om hun hogere studies te kunnen financieren: de gemiddelde studieschuld bedraagt er ongeveer 14.500 euro per schuldaflosser. T. STEEL, “Onderwijskort: succes”, Schamper 19 november 2012, nr. 521, http://www.schamper.ugent.be/521/onderwijskort-succes. 106 Zoals bijv. in Rb. Alkmaar 29 september 2010, LJN BO6090. 107 Rb. Almelo 28 april 2010, LJN BM3388. Bij gebrek aan concrete motivering en/of gelet op de gemotiveerde betwisting door de ouders, kan de rechtbank de in de behoefteberekening opgenomen posten buiten beschouwing laten en zelf overgaan tot een berekening van de lasten. 108 G. BELIARD, “L'obligation d'entretien et d'éducation des enfants: rappel de quelques principes”, Div.Act. 1995, (51) 55 ; E. ALOFS, 1253. 109 Inclusief vakantiegeld en eindejaarspremie.

20

voortvloeiend uit roerende goederen (inkomsten uit beleggingen, dividenden, interesten) en onroerende goederen (huurgelden). Ook extralegale voordelen (maaltijdcheques), voordelen van alle aard die een werknemer via zijn werkgever geniet (tankkaart, laptop, gsm), het gebruik van luxegoederen die eigendom zijn van een vennootschap en een bedrijfswagen komen in aanmerking110. Ook naar Frans en Nederlands recht dient de notie „middelen‟ ruim te worden geïnterpreteerd111. Het betreft alle beschikbare middelen, van welke oorsprong ook. Het gaat om de periodieke inkomsten uit arbeid (inclusief pensioenen, arbeidsongeschiktheids-112 en werkloosheidsuitkeringen), opbrengsten uit persoonlijke goederen en vermogen, huurinkomsten, etc.113 60. Niet enkel de reële, actuele inkomsten zijn van belang. De ratio achter de idee dat ook rekening moet worden gehouden met de mogelijkheden om (meer) inkomsten te verwerven114, is dat de niet-zelfstandige kinderen niet het slachtoffer mogen worden van de professionele ledigheid van hun ouders115. Er moet dus tevens gekeken worden naar de inkomsten die de ouder normaliter moet kunnen verwerven, gelet op zijn leeftijd, opleiding, gezondheid en beschikbaarheid116. De onderhoudsplichtige ouder mag zijn last van het onderhoud niet afwentelen op de andere. Wanneer de ouders meerdere studerende kinderen ten laste hebben, kan van hen een inspanning worden verwacht om hetzij inkomsten te verhogen, hetzij zijn beroepskosten te drukken of om actief op zoek te gaan naar een voltijdse betrekking117. Een ouder die zelf zijn brugpensioen op de leeftijd van 60 jaar aanvraagt, terwijl de wettelijke pensioenleeftijd 65 jaar is, ontzegt zich vrijwillig een niet te verwaarlozen gedeelte van zijn inkomsten zodat de vermindering van zijn middelen buiten beschouwing blijft118. Hetzelfde werd geoordeeld ten aanzien van de ouder die vrijwillig instemde met een vervroegde uittreding wegens herstructurering van het bedrijf waar hij tewerkgesteld was119. Enig moedwillig handelen brengt overigens geen zoden aan de dijk: wie zich tracht onvermogend te maken, kan niet rekenen op een afschaffing van de onderhoudsbijdrage, aangezien deze omstandigheid zich niet voordoet buiten de wil 120. Virtuele inkomsten kunnen

110

Overeenkomstig art. 1321, § 1, 1° Ger.W. dient de rechter ook het bedrag van de voordelen van alle aard of voordelen in natura in zijn alimentatievonnis te vermelden, zie Cass. (3e k.) 8 oktober 2012, T.Fam. 2013/3-4, 93, noot T. VERCRUYSSE. 111 F. TERRÉ (ed.), Droit civil : la famille, Paris, Dalloz, 2011, 862, nr. 901 resp. M. JONKER, 150. 112 Cass.fr., 1re civ., 5 févr. 1991, n° 89-15.412 ; CA Lyon, 2 avr. 2009, n° 06/08134. 113 Voorts mogen naar Frans recht ook de kinderbijslagen in rekening gebracht worden (Cass.fr., 1re civ., 17 nov. 2010, n° 09-12.621, RJPF 2011-1/29). Voor een kritische bespreking, zie A. DEVERS, “Incidence des prestations familiales sur la contribution à l'entretien et à l'éducation des enfants” (noot onder Cass.fr., 1 re civ., 17 nov. 2010, n° 09-12621), Dr. fam. 2011, n° 1, comm. 16. 114 Cass. 27 november 2007, T.Fam. 2008/ 3, 62; Vred. Zomergem, 21 december 2007, RW 2008-09, 551; Vred. Zelzate 26 december 2002, RABG 2004, 1249, noot E. ALOFS. 115 Vred. Roeselare 2 september 2010, RW 2010-11, 1270. In casu werd de onderhoudsbijdrage van de moeder bepaald op grond van haar zo goed als volwaardige mogelijkheid een inkomen te verwerven. 116 G. VERSCHELDEN et al., TPR 2007, 516, nr. 533. 117 Brussel (3e k.) 11 maart 2004, RTDF 2005, 859. 118 Vred. Doornik (II) 13 april 2004, RTDF 2005, 877. 119 Rb. Namen (1e k.) 6 oktober 2008, RTDF 2009, 292. 120 Vred. Zelzate 16 augustus 2012, AR 11A184, onuitg.

21

eveneens in rekening worden gebracht indien het onbenut laten zijn oorzaak vindt in een opsluiting na strafrechtelijke veroordeling121. 61. In de Nederlandse praktijk wordt eveneens rekening gehouden met fictieve inkomsten en middelen waarover de ouder redelijkerwijze had kunnen beschikken122. In lijn met de Belgische opvatting daaromtrent, heeft de Hoge Raad geoordeeld dat het feit dat de vader werkloos is en een werkloosheidsuitkering ontvangt, niettemin van hem kan verwacht worden dat hij inkomsten uit arbeid zal verwerven en hij aldus geacht wordt voldoende draagkracht te hebben om de bijdrage te voldoen123. De onderhoudsplichtige moet voldoende inspanningen verrichten om een nieuw inkomen te verwerven124. Indien de onderhoudsplichtige zelf een inkomensvermindering heeft veroorzaakt, spreekt men in Nederland van het zogenaamd „verwijtbaar (al dan niet voor herstel vatbaar) inkomensverlies‟. Is dit voor herstel vatbaar, dan blijft het inkomensverlies buiten beschouwing; is dit onherstelbaar, dan moet worden nagegaan of de onderhoudsplichtige uit hoofde van zijn verhouding tot de onderhoudsgerechtigde zich met het oog op diens belangen had behoren te onthouden van de gedragingen die tot inkomensvermindering hebben geleid. Is dat niet het geval, dan wordt er gerekend met het nieuwe verminderde inkomen; is het wel verwijtbaar, dan wordt met het oude fictieve inkomen gerekend125. Een onderzoek naar de feitelijke draagkracht van de onderhoudsplichtige mag niet achterwege blijven126. 62. Naar Franse opvatting is de vordering van de ouder tot vermindering van de onderhoudsbijdrage ongegrond wanneer vaststaat dat hij onvoldoende moeite doet om een (nieuwe) job te vinden127. Een inkomstendaling als gevolg van een nieuwe job of ontslag kan een herziening van de onderhoudsbijdrage rechtvaardigen, mits de onderhoudsplichtige niet zelf verantwoordelijk is voor de afname van zijn financiële mogelijkheden. Een vader die in ouderschapsverlof („le congé parental‟) was en tijdens die periode slechts een geringe vergoeding kreeg, werd niet geacht in staat te zijn een onderhoudsbijdrage te betalen aan zijn andere kind128. Een vader die ontslagen is om dringende reden („avait été licencié pour faute grave‟), niet bewijst dat hij op zoek is naar werk en niet is gedomicilieerd in de woning die hij op leenbasis heeft gekocht, kon zich niet op zijn ontslag beroepen129. 63. Omstandigheden aan de onderhoudsplichtige zelf te wijten, lijken dus niet te worden aanvaard. In elk geval geldt binnen het kerngezin een volledige financiële solidariteit tussen de onderhoudsplichtige en de onderhoudsgerechtigde: zelfs als de onderhoudsplichtige maar weinig financiële middelen heeft, moet hij het weinige wat hij heeft, delen met de onderhoudsgerechtigde130. Niettemin kan de beslissing om niet te gaan werken, ingegeven zijn door valabele familiale redenen. Hierbij kan in de eerste plaats gedacht worden aan de 121

Luik (1e k.) 21 februari 2006, JLMB 2006, 1015. Bijgevolg moet de ouder bijdragen, rekening houdend met de inkomsten die hij zou hebben indien hij vrij was : Luik (1 e k.) 3 februari 2004, JT 2004, 383. 122 HR 9 juli 2010, LJN BM5703, FJR 2011, 31, noot I.J. PIETERS. 123 HR 26 juni 1998, NJ 1998, 672. 124 Hof ‟s-Gravenhage 15 april 2009, LJN BJ4760. Een vader had na een burn-out zelf ontslag genomen als docent. Het hof erkende dat de man zijn functie niet langer kon voortzetten maar verweet hem geen inspanningen te hebben verricht om deel te nemen aan een re-integratietraject. In een eerder gelijkaardig geval besloot het hof evenwel tot niet-verwijtbaarheid (Hof ‟s-Gravenhage 15 februari 2006, LJN AV3261). 125 K.H.P. SELCRAIG, “Zelf teweeg gebracht inkomensverlies en alimentatieverplichting”, EB 2011/10. 126 HR 5 december 2008, LJN BF8928, NJ 2009, 2. 127 Cass.fr., 1re civ., 8 févr. 2000, n° 98-10.231, RJPF 2000-6/47, obs. S. VALORY. 128 Cass.fr., 1re civ., 8 oct. 2008, n° 07-16.646, RJPF 2008-12/31 en AJ fam. 2008, 430. 129 Cass.fr., 1re civ., 8 oct. 2008, n° 06-21.912, RJPF 2008-12/31 en AJ fam. 2008, 430. 130 P. SENAEVE, Compendium van het personenen familierecht, Leuven, Acco, 2004, 712.

22

zorg voor het huishouden en de kinderen. De familiale lasten van een tweede huwelijk van de onderhoudsplichtige dienen immers ook in rekening gebracht te worden bij de beoordeling van zijn (arbeids)mogelijkheden. B. Nieuwe echtgenoot of partner 64. Daartegenover staat dat de nieuwe relatie van de onderhoudsplichtige ouder, zijn/haar draagkracht tevens kan vergroten. Gehuwd onder het wettelijk stelsel, vallen de beroepsinkomsten131 van de nieuwe echtgeno(o)t(e) in het gemeenschappelijk vermogen (art. 1405 BW) en zijn de onderhoudsschulden ten aanzien van de kinderen van één der echtgenoten gemeenschappelijk (art. 1408, zesde streepje BW). In elk geval rust op alle gehuwden conform artikel 221 BW de verplichting bij te dragen in de lasten van het huwelijk. Als last kan beschouwd worden de kosten van het onderhoud van niet-gemeenschappelijke kinderen die deel uitmaken van het huishouden132. Het Hof van Cassatie heeft dit standpunt impliciet bevestigd133. Artikel 1477, § 3 BW voorziet een gelijkaardige gehoudenheid van de wettelijk samenwonende partner134. 65. Voorts kan aangevoerd worden dat op de onderhoudsplichtige ouder minder lasten wegen door het kostendelend samenwonen met een nieuwe partner. De nieuwe partner heeft weliswaar geen onderhoudsverplichtingen ten opzichte van het niet-gemeenschappelijke kind, maar de samenwoning heeft ongetwijfeld een verbetering van de materiële situatie tot gevolg. Hierdoor vergroot de financiële draagkracht van die ouder135. Bovendien kan de rechter rekening houden met de economische waarde van huishoudelijk werk136. 66. In Frankrijk wordt gekeken naar de werkelijke en persoonlijke levenssituatie137 van de onderhoudsplichtige en wordt rekening gehouden met de middelen van diens (nieuwe) echtgenoot138 of partner139. Het samenleven impliceert immers een verdeling van de dagdagelijkse kosten. Volgens cassatierechtspraak140 mogen de middelen van de partner evenwel niet zomaar worden samengeteld bij die van de onderhoudsplichtige ouder: de rechter moet het economische voordeel beoordelen dat voortvloeit uit de verdeling van de lasten. De stiefouder of partner draagt dus onrechtstreeks bij aan het onderhoud van zijn stiefkinderen, ondanks de afwezigheid van een onderhoudsverplichting die hij jegens hen heeft. J. HAUSER vat het goed samen : “Il convient de tenir compte des revenus du parent mais aussi de ceux de son conjoint ou concubin, non pas parce que ces derniers auraient un devoir alimentaire envers l'enfant, mais

131

Net zoals werkloosheidsuitkeringen, zie Vred. Doornik (II) 9 januari 2007, RTDF 2008, 239. S. BROUWERS 2009, nrs. 305, 499 en 534; N. GALLUS, nr. 138 en E. ALOFS, 1257. 133 Cass. 21 april 1983, JT 1983, 663, noot T. AFSCHRIFT (ook de kosten voor het onderhoud en de opvoeding van de kinderen van de vrouw waarmee de man hertrouwd is, komen als lasten in aanmerking). 134 Bovendien is de echtgenoot of wettelijke samenwoner hoofdelijk gehouden tot iedere schuld die de andere echtgenoot-ouder of wettelijke samenwoner maakt ten behoeve van het huishouden en de opvoeding van de (niet-gemeenschappelijke) kinderen (art. 222 BW resp. 1477, § 4 BW). 135 E. VON FRENCKELL, “La prise en compte des revenus du conjoint ou de la personne cohabitant avec le débiteur alimentaire pour l'évaluation des ressources de ce dernier”, JLMB 1999, (1047) 1050. 136 Vred. Zomergem 25 januari 2008, T.Vred. 2009, 121. 137 P. MURAT, 981, nr. 311.72. 138 Cass.fr., 1re civ., 22 mars 2005, n° 02-10.153, Bull. civ. 2005, I, n° 142, 122. 139 Cass.fr., 2e civ., 21 févr. 2002, n° 00-10.049, Bull. civ. 2002, II, n° 19, 18; RJPF 2002-6/43, obs. S. VALORY. 140 Cass.fr., 1re civ., 11 juin 2008, n° 07-10.285. 132

23

tout simplement parce que l'unité comptable étant le foyer celui-ci voit ses charges diminuer de ce fait.”141

67. In Nederland wordt tevens erkend dat de draagkracht van de onderhoudsplichtige ouder kan beïnvloed worden door de draagkracht van de nieuwe partner van die ouder, a fortiori indien uit de nieuwe relatie kinderen zijn geboren. In een zaak waarin de onderhoudsplichtige vader gehuwd was met een nieuwe partner en tevens onderhoudsplichtig was jegens hun twee kinderen, voerde diens eerste vrouw, zijnde de moeder van het oudste kind van de man, op succesvolle wijze aan dat de draagkracht van de man onterecht gelijkelijk over zijn drie kinderen werd verdeeld, zonder rekening te houden met de invloed die het inkomen van de nieuwe partner heeft. Haar draagkracht had dus moeten worden onderzocht, nu de voor het oudste kind beschikbare draagkracht van de man daardoor mede kan worden beïnvloed142. C. Niet-financiële voordelen en uiterlijke welstand 68. Daarnaast moeten ook de niet-financiële voordelen in rekening worden gebracht. Het gaat om de taak die één van de ouders op zich neemt om het kind naar school en naar buitenschoolse activiteiten te brengen, om alle medische of administratieve zaken af te handelen, om kinderen een bezigheid te geven tijdens schoolvakanties en verloven, kortom de zorgen en de beschikbaarheid voor het kind143.144 69. Overigens mag niet vergeten worden dat de rechter, behoudens tegenbewijs, ook kan voortgaan op tekenen en indiciën waaruit een hogere graad van gegoedheid of welstand blijkt dan de ouder wil laten uitschijnen op basis van de aangegeven inkomsten145.146 Voorts kan hij rekening houden met gewichtige, bepaalde en met elkaar overeenstemmende vermoedens gesteund op de gegevens van het dossier147. Zo doorprikte de vrederechter te Zelzate de karige stukken die de vader omtrent zijn financiële situatie te berde had gebracht148. Hij had er zich mee vergenoegd enkel een stuk voor te leggen in verband met zijn rustpensioen en mondeling mee te geven twee onroerende goederen te bezitten. Deze summiere gegevens waren voor de rechter niet representatief ten aanzien van de werkelijke financiële draagkracht van de vader, temeer de moeder aan de hand van concrete elementen, welke niet konden worden weerlegd, had aangetoond dat hij over een belangrijk familiaal patrimonium kon beschikken149. 141

J. HAUSER, “Pension alimentaire à enfant : les ressources du concubin et la charge de la preuve des besoins pour les enfants majeurs”, RTD civ. 2005, 379. 142 HR 13 juli 2012, LJN BX1295, JPF 2013/4. Zie ook HR 22 april 2005, LJN AS3643, NJ 2005, 379. 143 Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K0899/002, 8. 144 Cass. 14 november 1997, RTDF 1999, 668. 145 Zie bijv. Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 551: “Er is een indicatie van belangrijke middelen en deze dienen eerst te worden aangewend voor het onderhoud van de kinderen, niet voor de aankoop van een luxevoertuig (Audi A4 cabriolet, 36.500 euro), een nieuwe televisie (800 euro) en homecinema (330 euro) en evenmin voor dure esthetische ingrepen (niet-terugbetaalbaar), een reis naar Turkije of vermaakuitstappen in dancings.” 146 Het kan eveneens niet door de beugel dat de ouder zich verschuilt achter de vennootschap die hij voert. Het zichzelf uitbetalen van een kleine maandelijkse vergoeding schermt de werkelijke mogelijkheden af. 147 Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K0899/002, 8. 148 Vred. Zelzate 26 juni 1997, AR 2379, onuitg. Vijftien jaar later bevestigd in Vred. Zelzate 16 augustus 2012, AR 11A184, onuitg. 149 Het betrof een buitenhuwelijks kind. Uit de indrukwekkende voorgeschiedenis en antecedenten welke zijn voorafgegaan aan het arrest waarbij de vaderlijke afstamming via o.m. bezit van staat werd vastgesteld, leidde de vrederechter af dat de verhouding met de familie van de vader dermate verziekt was, dat de redenen om het familiepatrimonium „in veiligheid‟ te brengen voor de hand lagen.

24

Evident staat het de ouder vrij zijn/haar leven naar believen te organiseren, maar het gaat niet op enerzijds een dure levensstijl te voeren en anderzijds te argumenteren dat de middelen „zeer beperkt‟ zijn en daardoor „absoluut niet in staat te zijn om de uitgaven te dekken‟, a fortiori indien het kind geen excessieve of onnodige uitgaven doet150. 70. In dezelfde lijn oordeelde het Franse Hof van Cassatie dat wanneer de officiële inkomsten van een ouder niet in verhouding staan met zijn „train de vie‟ en zijn veelvuldige activiteiten, niet kan worden aangenomen dat die ouder zich in de onmogelijkheid bevindt zich van zijn verplichting te kwijten151. 71. De Nederlandse rechter dient alle concrete feiten en omstandigheden in acht te nemen152. De ouder die beweert over onvoldoende draagkracht te beschikken, dient dit gebrek genoegzaam aan te tonen met „verificatoire bescheiden‟, zoals de aangiftes en aanslagen van inkomstenbelasting153. Als partijen niet aan de in artikel 21 Rv. geregelde verplichting tot een juiste en volledige voorlichting van de rechter en de wederpartij hebben voldaan, staat het de rechter vrij daaraan de gevolgtrekkingen te verbinden die hij geraden acht154. §3 PASSIVA 72. Bij gebrek aan expliciete omschrijving in de wet, leren de voorbereidende werken 155 van de Wet van 19 maart 2010 dat de rechter wel degelijk de mogelijkheid dient te krijgen om niet-samendrukbare kosten – zoals een hypothecaire leninglast, te betalen huur, eventuele medische kosten van een ouder zelf156 – in mindering te brengen157. Ook de alimentatieplicht ten opzichte van een kind uit een andere relatie158, komt in aanmerking als onontkoombare en niet-reduceerbare last waardoor (mogelijks) een onevenwicht tussen de ouders ontstaat.

150

Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 554: de aankoop van schoenen ter waarde van 85 euro en een verplichte studiereis naar Napels zijn geen buitensporige uitgaven. 151 Cass.fr., 1re civ., 6 déc. 2005, n° 02-18.953, RJPF 2006-2/54. 152 Rb. Dordrecht 28 maart 2012, LJN BW0623. 153 Hof 's-Gravenhage 9 mei 2012, LJN BW8440. 154 HR 25 maart 2011, LJN BO9675. 155 Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008/09, nr. 52K0899/002, 9. 156 Cass. 16 april 2004, RABG 2004, 1221, noot S. BROUWERS. 157 Arbitragehof 28 juni 2006, nr. 108/2006, AA 2006, 1301, waarin verwezen wordt naar de arresten van het Hof van Cassatie van 16 april 2004 (C.02.0504.F) en 2 mei 2005 (C.04.0375.F) waaruit blijkt dat de rechter een onwettige beslissing zou wijzen, indien hij geen rekening zou houden met de lasten van medische en farmaceutische aard alsmede met de onreduceerbare, met name hypothecaire, lasten die op één van hen wegen. 158 Zie reeds Cass. (1e k.) 5 september 1997, Div.Act. 1998, 76 en (impliciet) Luik 24 april 2001, JLMB 2002, 1497. De vrederechter te Verviers stelde poëtisch dat de geboorte van een kind echter geen omstandigheid is die zich buiten de wil om voordoet (cf. art. 209 BW): “Behoudens een tussenkomst van een „heilige geest‟, wat zich in de geschiedenis tot dusver nog maar eenmaal voordeed (sic), blijft de verwekking een vrijwillige, misschien onbezonnen, maar niettemin bewuste daad.” (Vred. Verviers 21 oktober 2002, JLMB 2003, 1778, noot S.T.). Nochtans mag het vereiste van „nieuwe omstandigheden onafhankelijk van de wil van de partijen‟ niet zo letterlijk worden gelezen dat een nieuw huwelijk of de geboorte van een kind niet „onafhankelijk‟ van de wil van de partijen zou zijn. Dergelijke opvatting dreigt in strijd te komen met het recht op bescherming van het gezinsleven van de onderhoudsschuldenaar (art. 8 EVRM): Cass. (1e k.) 24 april 2009, RW 2010-11, 61.

25

In Frankrijk worden eveneens de hypothecaire last op een woning, de kosten verbonden aan een concubinaat, de alimentatie verschuldigd aan een ander kind en lasten verbonden aan de geboorte van een nieuw kind, ongeacht of dit een overspelig kind is, in rekening gebracht159. 73. Het Hof van Cassatie heeft op 25 oktober 2012 bevestigd dat de rechter rekening moet houden met de uitzonderlijke lasten die op de ouders rusten160. Andere lasten (vaste dagdagelijkse kosten zoals nutsvoorzieningen, gewone medische kosten, gemeentebelasting) kunnen niet in rekening worden gebracht als prioritair aangezien de ouders hun budget moeten beheren in functie van de nog beschikbare gelden na hun onderhoudsverplichting(en) te hebben voldaan, en niet andersom161.162 De algemene regel luidt dat de uitkeringsplichtige zich niet vrijwillig in een situatie mag stellen die het hem mogelijk maakt aan zijn wettelijke verplichting te ontsnappen163.

Afdeling 2 Kosten waarin de ouders dienen bij te dragen 74. Wat de Nederlandse en Franse regeling betreft, wordt verwezen naar hetgeen uiteengezet werd in hoofdstuk 2164. In Nederland wordt de onderhoudsverplichting geformuleerd als een bijdrageplicht in de kosten van levensonderhoud en studie van de meerderjarige kinderen tot 21 jaar (art. 1:395a NBW), terwijl de Franse wetgever op zijn beurt in artikel 371-2 C.civ. verwijst naar een bijdrageplicht in het onderhoud en de opleiding van het kind. 75. Naar Belgisch recht worden twee soorten kosten wettelijk gedefinieerd: de gewone en buitengewone kosten (art. 203bis, § 3 BW). Deze vloeien voort uit de zeven elementen ex artikel 203, § 1 BW die het voorwerp van de onderhoudsverplichting vormen. Met deze definiëring wordt meer eenvormigheid in de rechtspraak nagestreefd met betrekking tot de bepaling van de buitengewone kosten. Partijen dienen te weten waar ze aan toe zijn en het moet voor hen duidelijk zijn welke kosten er inbegrepen zijn in en gedekt worden door het maandelijkse forfait en welke niet165. 76. De gewone kosten zijn alle gebruikelijke kosten met betrekking tot het dagelijkse onderhoud van het kind (art. 203bis, § 3, tweede lid BW). 77. De buitengewone kosten bestaan op hun beurt uit de uitzonderlijke, noodzakelijke of onvoorzienbare uitgaven die voortvloeien uit toevallige of ongewone gebeurtenissen en die het gebruikelijke budget voor het dagelijkse onderhoud van het kind dat desgevallend als basis diende voor de vaststelling van de onderhoudsbijdrage, overschrijden (art. 203bis, § 3, derde lid BW). Het gaat om de kosten waarvan het onzeker is of ze zich zullen voordoen, die moeilijk op voorhand becijferbaar zijn – waardoor een verrekening in de gewone 159

F. CHÉNEDÉ, “Prise en compte de la naissance d'un enfant “adultérin» pour le calcul du montant de la contribution à l'entretien des enfants légitimes” (noot onder Cass.fr., 1 re civ., 16 avr. 2008, n° 07-17.652), AJ fam. 2008, 249. 160 Cass. (1e k.) 25 oktober 2012, AR C.12.0108.F. De terugbetaling van een persoonlijke lening kan een uitzonderlijke last uitmaken, doch werd in casu buiten beschouwing gelaten omdat de lening afgesloten is zonder rekening te houden met de kosten voortvloeiend uit de voortzetting van de hogere studies van de dochter. 161 KG Brussel 9 december 2011, RABG 2012, 781; S. BROUWERS, “Wet van 19 maart 2010”, 260, nr. 6 met verwijzing naar o.a. Luik 29 maart 2004, RTDF 2005, 169. In dezelfde zin: CA Rouen, 19 mai 2011, n° 10/05132, JurisData n° 2011-013240. 162 Zie supra, voetnoot 144. 163 Cass. (1e k.) 24 april 2009, Arr.Cass. 2009, 1115. 164 Zie supra, nrs. 43-44. 165 Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008/09, nr. 52K0899/002, 9-10.

26

onderhoudsbijdrage niet mogelijk is – en waarvan de frequentie van het zich voordoen van deze kosten onregelmatig kan zijn166. Eerst moet worden nagegaan of de gebeurtenis die tot de uitgave leidt, toevallig („accidentelle‟) of ongewoon („inhabituelle‟) is167. Een toevallige maar niet-ongewone en een niet-toevallige maar ongewone gebeurtenis volstaat. Is ze geen van beide, dan moet zelfs niet meer worden nagegaan of de uitgave uitzonderlijk, noodzakelijk of onvoorzienbaar is en het gebruikelijke budget voor het dagelijkse onderhoud voor het kind overschrijdt 168. In bevestigend geval, moeten de uitgaven steeds uitzonderlijk zijn. Bij gebrek aan dergelijk uitzonderlijk karakter, gaat het de jure om gewone kosten die moeten worden geacht in het maandelijkse forfait te zijn begrepen. Bovendien moeten de uitgaven ook een noodzakelijk of onvoorzienbaar karakter hebben. Ze hoeven niet tegelijk noodzakelijk en voorzienbaar te zijn om buitengewone kosten uit te maken (noodzakelijk hoewel voorzienbaar; niet noodzakelijk en onvoorzienbaar). In elk geval moeten de uitgaven het gebruikelijke budget voor het dagelijkse onderhoud van het kind overschrijden: ze mogen niet in het maandelijkse forfaitaire budget in te passen zijn169.170 Worden volgens de rechtspraak doorgaans als „buitengewoon‟ aanvaard171: buitengewone medische kosten172, buitengewone (para)scolaire kosten173 en kosten van niet-occasionele vrijetijdsbesteding en pedagogische activiteiten174. 78. De wetgever heeft deze soorten kosten restrictief omschreven om zo te voorkomen dat hierover betwistingen zouden ontstaan. Niettemin lijkt het erop dat deze strikte invulling bijkomende problemen gecreëerd heeft en ruimte doet ontstaan voor een derde categorie kosten: de ongewone en tegelijk niet-buitengewone kosten175. Het lijkt logischer om aan te nemen dat dergelijke uitgaven als gewone kosten moeten worden gekwalificeerd (ook al zouden deze uitgaven niet volkomen onder de wettelijke omschrijving daarvan kunnen worden gebracht), eerder dan uit te gaan van de (ruime) definitie van gewone kosten en alle 166

Ibid, 10. Een toevallige gebeurtenis is niet-bedoeld en treedt bij toeval op, is onvoorzien en onverwacht. Een ongewone gebeurtenis is abnormaal of niet vaak voorkomend. G. VERSCHELDEN, 189, nr. 448. 168 S. BROUWERS, “Wet van 19 maart 2010”, 263, nr. 16. 169 Al hoeven ze dit gebruikelijke budget niet te overschrijden. Een uitgave van 225 euro kan bijv. een buitengewone kosten zijn wanneer de maandelijkse onderhoudsbijdrage 250 euro bedraagt. 170 G. VERSCHELDEN, 189-190, nr. 448. 171 Zie o.a. R. VASSEUR, ““Buitengewone kosten”-clausules: buitengewone bron van ergernis?”, TJK 2007/3, 161-169 en Gent 28 september 2006, RABG 2007, 753. 172 De (para)medische kosten andere dan een gewoon bezoek bij de huis- of tandarts (hospitalisatie, thuisverpleging, orthodontie, kosten van gespecialiseerde medische of tandheelkundige onderzoeken zoals radiologie, scanner, echografie), opleg van minstens 10 beurten kinesitherapie, logopedie, bril of lenzen, steunzolen, steeds op doktersvoorschrift en na verrekening met de tussenkomst van de mutualiteit of de hospitalisatieverzekeraar. 173 De schooluitgaven m.b.t. meerdaagse schoolreizen in lager, middelbaar en hoger onderwijs (ski-, zee-, bosklassen), inschrijvingsgeld, studieboeken en -materiaal in het middelbaar en hoger onderwijs, kosten van homologatie van het diploma, trein- of schoolabonnementen, de gebeurlijke huur van een studentenkamer in het hoger onderwijs, na verrekening met het bedrag van een eventuele studiebeurs. 174 Taalcursussen, lidgelden van de balletschool, sportclubs, specifieke ballet- of sportkledij, muziekcursussen en -instrumenten, sportmateriaal en de aanschaf van een computer en printer. 175 Zo kan het behalen van een rijbewijs kan een ernstig twistpunt vormen. De kost van praktijklessen vloeit niet voort uit een ongewone of toevallige gebeurtenis maar overschrijdt wel (aanzienlijk) het gebruikelijke budget voor het dagelijkse onderhoud van het kind. Zie bijv. Rb. Leuven 29 april 2005, RABG 2006, 533, noot C. VERGAUWEN (de kosten voor het halen van een rijbewijs zijn begrepen in de maandelijkse onderhoudsbijdrage. De kosten zijn gemaakt op een ogenblik dat het kind reeds afgestudeerd was en in de vakantie al wat vakantiewerk had gedaan, zodat het mee kon instaan voor deze kost). 167

27

uitgaven die niet volkomen daaronder vallen als buitengewone kosten te bestempelen, gelet op de restrictieve omschrijving van dit laatste begrip176. Dit alles indachtig, lijkt het me raadzaam om in rechterlijke beslissingen en overeenkomsten de wettelijke definities niet zonder meer over te nemen, maar uitdrukkelijk en nauwkeurig te bepalen voor welke buitengewone kosten de ouder proportioneel dient bij te dragen. In Leuven hebben de magistratuur en de balie een protocol afgesloten teneinde op te lijsten wat verstaan wordt onder buitengewone kosten177. Het staat vast dat dergelijk initiatief meer rechtszekerheid kan bieden en uniforme rechtspraak mogelijk maakt. Zo weten partijen vooraf welke kosten door de rechter als buitengewoon zullen worden aangemerkt. Indien blijkt dat dit systeem goed werkt, kan passend wetgevend ingrijpen niet uitblijven. De wetgever mag immers niet blind zijn voor de praktijk, waarin het blijkbaar gemakkelijker werken is met een lijst dan met een omslachtige definitie. 79. De kosten voor hogere studies (zoals inschrijvingsgelden, huur van een kot) kunnen in bepaalde gevallen wel begrepen worden onder de buitengewone kosten en in andere niet. Het hangt ervan af of deze kosten al dan niet kunnen (konden) worden voorzien en/of voorspeld bij de bepaling van de onderhoudsbijdrage. Veel zal dus afhangen van de leeftijd van het kind op dat moment178. Ten aanzien van een jongere van 17 jaar kan men moeilijk voorhouden dat het aanvatten van hogere studies een toevallige, ongewone gebeurtenis is, wat een kwalificatie als buitengewone kost onmogelijk maakt179. Alleszins is het sociale milieu van de ouders relevant voor de kwalificatie van de uitgaven voor hogere studies180. 80. Er dient te worden opgemerkt dat ook de bijdrage van elke ouder in de buitengewone kosten in verhouding dient te zijn tot zijn respectieve aandeel in de samengevoegde middelen van de ouders. Het is een misvatting om beide ouders sowieso elk evenveel te laten bijdragen. Nochtans blijkt uit een navraag bij een aantal advocaten dat niet zelden een verdeling bij helften gevorderd wordt. Een mogelijke verklaring hiervoor kan m.i. gevonden worden in het feit dat een vordering tot bijdrage in de buitengewone kosten vaak gepaard zal gaan met een vordering tot verhoging van de maandelijkse onderhoudsbijdrage (bijv. op een scharniermoment in het leven van het kind, zoals de overgang van lager naar middelbaar onderwijs). Om de kansen van deze laatste vordering niet te hypothekeren, zal voorzichtigheidshalve een gelijke verdeling van de buitengewone kosten geopperd worden181. Indien over deze kosten nog niet werd gestatueerd of indien overleg tussen de ouders onmogelijk is, kan het naar mijn aanvoelen meer aangewezen zijn een verhoging van het maandelijkse forfait te vorderen en te bepalen dat dit allesomvattend is.

176

G. VERSCHELDEN m.m.v. E. CALLEBAUT, 167, nr. 21. Arrondissement Leuven Protocol Balie-Magistratuur inzake behandeling van burgerlijke zaken, inwerkingtreding op 1 september 2011, 10 p., http://www.balieleuven.be/download/protocol_burg_zaken_010911.pdf. Bovendien is bepaald hoe partijen deze kosten moeten afrekenen en over welke kosten voorafgaand overleg vereist is. Voorts kunnen partijen ter zitting nog discussiëren over kosten die niet in de lijst staan. 178 Rb. Ieper 21 december 2011, ERF, nr. 82. In casu werd de onderhoudsbijdrage op de leeftijd van 13 jaar bepaald, op welk ogenblik er nog geen zicht was op het al dan niet verder studeren van het kind zodat de kosten voor hogere studies onvoorzienbaar en toevallig zijn. 179 Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K0899/002, 13. 180 G. VERSCHELDEN m.m.v. E. CALLEBAUT, 168, nr. 24. 181 Een andere verklaring kan erin bestaan dat een partij voorbehoud formuleert en voorlopig een verdeling bij helften vordert, in afwachting van (meer precieze) gegevens omtrent het inkomen van de tegenpartij. 177

28

81. Volledigheidshalve dient te worden vermeld dat het Hof van Cassatie op 15 maart 2007 heeft geoordeeld dat de toename van de behoeften van een kind als gevolg van het ouder worden en de evolutie van de studies, van die aard is een verhoging van de onderhoudsbijdrage te rechtvaardigen182.

Afdeling 3 Recentste wijzigingen 82. In elk van de drie landen hebben zich vrij recent ontwikkelingen voorgedaan op het vlak van de vaststelling van onderhoudsbijdrage ten behoeve van kinderen, met elk als doel de wijze van vaststelling te objectiveren en ze (nog) minder afhankelijk te maken van de beoordelingsruimte van de rechter. Een en ander moet de voorspelbaarheid van de onderhoudsuitkering ten goede komen en rechtsonzekerheid en onbegrip wegwerken. In België is er de wet van 19 maart 2010 tot bevordering van een objectieve berekening van de door de ouders te betalen onderhoudsbijdragen voor hun kinderen (§ 1). In Nederland poogt men door een hervorming van de Alimentatienormen de complexe berekening van de wettelijke maatstaven om te vormen in een eenvoudiger systeem (§ 2). In Frankrijk ten slotte is sinds 2010 een referentietabel voorhanden (§ 3). § 1 WET VAN 19 MAART 2010 A. Explicitering en motivering van de rechterlijke beslissing 83. De wet van 19 maart 2010 poogt meer transparantie en eenvormigheid te creëren in de berekening van onderhoudsbijdragen voor kinderen en tracht een objectieve berekening te bevorderen. Het zwaartepunt van de wet ligt in de invoering van een strengere motiveringsplicht voor magistraten183. Artikel 1321, §§ 1-2 Ger.W. verplicht de rechter acht welbepaalde parameters te vermelden in zijn beslissing en te verduidelijken op welke manier hij ze in acht heeft genomen. Behoudens akkoord van de partijen over het bedrag van de onderhoudsbijdrage in het belang van het kind184, moet elke rechterlijke beslissing die een onderhoudsbijdrage op grond van artikel 203, § 1 BW vaststelt, volgende elementen bevatten: 1° de aard en het bedrag van de middelen van elk van de ouders door de rechter in acht genomen op grond van artikel 203, § 2 BW; 2° de gewone kosten waaruit het budget voor het kind is samengesteld alsook de manier waarop deze begroot zijn185; 3° de aard van de buitengewone kosten die in acht genomen kunnen worden, het deel van deze kosten dat elk 182

Cass. 15 maart 2007, RTDF 2007, 799. Deze verhoging kan niet geweigerd worden om de enkele reden dat de toename van de onderhoudskost niet gedetailleerd was door de moeder. 183 Verder laat de wet van 19 maart 2010 de Koning de mogelijkheid een berekeningswijze op te stellen, teneinde de begroting van de onderhoudsbijdrage en nadere regels voor de aanpassing ervan te vergemakkelijken; wanneer de rechter deze niet volgt, zal hij bij een met bijzondere redenen omkleed vonnis moeten aangeven op welke manier hij dan wel de onderhoudsbijdrage en de modaliteiten voor de aanpassing ervan heeft bepaald (art. 1322, § 3 j° 1321, § 2, 2° Ger.W.). Naast de nog op te stellen berekeningswijze, wordt er ook een commissie voor onderhoudsbijdragen opgericht die jaarlijks aanbevelingen moet opstellen voor de begroting van de onderhoudskosten van een kind en de bepaling van de onderhoudsbijdragen (art. 1322, §§ 1-2 Ger.W.). 184 De wetgever wil de partijen aanmoedigen om alimentatieovereenkomsten te sluiten (zie infra, afdeling 4), bijv. in het raam van een echtscheiding door onderlinge toestemming of een bemiddelde overeenkomst die gehomologeerd wordt. 185 De rechter moet aangeven hoeveel het kind volgens hem kost, abstractie gemaakt van de buitengewone kosten. Hij zal ook in zijn vonnis moeten expliciteren op welke manier hij tot de bepaling van deze kosten is gekomen (bijv. aan de hand van de gegevens van partijen, dan wel via een – met naam te noemen – berekeningsmethode). G. VERSCHELDEN m.m.v. E. CALLEBAUT, 178, nr. 63.

29

van de ouders voor zijn rekening dient te nemen alsook de modaliteiten van de aanwending van deze kosten; 4° de verblijfsregeling van het kind en de bijdrage in natura van elk van de ouders in het levensonderhoud van het kind ten gevolge van deze verblijfsregeling; 5° het bedrag van de kinderbijslag en van de sociale en fiscale voordelen van alle aard die elk van de ouders voor het kind ontvangt; 6° de inkomsten die elk van de ouders in voorkomend geval ontvangt uit het genot van de goederen van het kind; 7° het aandeel van elk van de ouders in de tenlasteneming van de kosten voortvloeiende uit artikel 203, § 1 BW en de daarop eventueel vastgestelde onderhoudsbijdrage, evenals de modaliteiten voor de aanpassing ervan op grond van artikel 203quater BW; 8° de bijzondere omstandigheden van de zaak die in acht genomen zijn. 84. Naast deze wettelijke criteria, zijn er in België ook nog diverse berekeningsprogramma‟s die praeter legem worden toegepast door advocaten, magistraten en ouders. De drie bekendste zijn de methode-Renard186, de methode van de Vlaamse Gezinsbond en de methodeTremmery. Als algemene bemerking geldt dat magistraten in hun vonnis niet vermelden dat ze een methode gebruiken omdat dit partijen zou aanzetten opnieuw te gaan rekenen. B. Bewijsproblematiek 85. Gelet op de hiervoor uiteengezette parameters, is de magistratuur zowel voor de bepaling als voor de motivering van de onderhoudsbijdrage afhankelijk van de stukken die partijen voorleggen. Het valt op dat de Wet van 19 maart 2010 niet tegemoetkomt aan de problematiek van de openheid (beter: geslotenheid) van partijen omtrent hun middelen, terwijl de roep om een uniforme regeling omtrent het opvragen van gegevens steeds luider klinkt. 86. De rechter kan evenwel beroep doen op de verplichting tot loyale medewerking in het kader van de bewijsvoering187 of zelf het openbaar ministerie vragen hierover inlichtingen in te winnen188. Er zetelt echter geen O.M. bij geschillen inzake onderhoudsbijdragen voor de vrederechter (art. 764, eerste lid, Ger.W. en art. 872 Ger.W.), waardoor met betrekking tot de overlegging van bewijsstukken het gemene recht geldt (art. 877-882bis Ger.W.). Blijven de juiste gegevens inzake de financiële positie van een partij niet gekend of stemmen de door de betrokken partij meegedeelde gegevens niet overeen met de zichtbare situatie, dan zal de rechter uiteindelijk en teneinde rechtsweigering te vermijden zelf een schatting moeten maken van de middelen, in voorkomend geval gebaseerd op gewichtige, bepaalde en met elkaar overeenstemmende vermoedens gesteund op de gegevens van het dossier (art. 1353 BW)189. Een rechtbank kan een onwillige of deloyale partij eventueel sanctioneren door de niet-weerlegde beweringen van de tegenpartij voor waar aan te nemen 190. Desnoods stelt zij een deskundige aan teneinde de werkelijke inkomsten van partijen te laten begroten191.

186

Vooral in Franstalig België vaak toegepast (hof van beroep te Bergen), zie o.a. R. RENARD, La méthode Renard. Une méthode de calcul des contributions alimentaires in Les dossiers du Journal des Tribunaux nr. 51, Brussel, Larcier, 2005, 152 p. 187 Sommige rechters stellen uitdrukkelijk dat op de partijen de verplichting rust hun inkomsten en lasten mee te delen en stavingsstukken voor te leggen, die hen zullen toelaten hun beslissing te motiveren conform artikel 1321 Ger.W. (KG Brussel 25 maart 2011, JLMB 2012, 412; Vred. Waver (II) 1 maart 2011, RTDF 2011, 470). 188 Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K0899/002, 9. 189 T. VERCRUYSSE, “Rechter, vermeld steeds ook het bedrag van de voordelen in natura in uw alimentatievonnis!” (noot onder Cass. (3e k.) 8 oktober 2012), T.Fam. 2013/3-4, (93) 96. 190 J. COLAES en C. DENOYELLE, 233, nr. 19. 191 KG Brussel 9 december 2011, RABG 2012, 781.

30

§ 2 HERVORMING ALIMENTATIENORMEN 87. In december 2012 opteerde de Werkgroep Alimentatienormen voor een update van het volledige rapport via de Richtlijn vereenvoudiging kinderalimentatie. Het afwegen van de behoefte van de kinderen enerzijds en de draagkracht van de alimentatieplichtigen anderzijds, betekende dat allerlei persoonlijke omstandigheden in de berekening meegenomen dienden te worden, met complexiteiten als gevolg. Het nieuwe systeem, dat uitgaat van wat beide ouders kunnen bijdragen gelet op hun inkomen, zou eenvoudiger en gebruiksvriendelijker zijn en stelt het belang van het kind voorop192. De wijzigingen worden gefaseerd ingevoerd193. 88. Deze wijzigingen hebben als zodanig geen betrekking op de behoefteberekening van jongmeerderjarigen. Voor hen geldt dus hetgeen hierboven uiteengezet werd194. De draagkracht van de onderhoudsplichtige wordt voortaan vastgesteld aan de hand van het netto besteedbaar inkomen. Voor de vaststelling hiervan is niet alleen bepalend wat de onderhoudsplichtige verdient, maar ook – zoals vaste rechtspraak is – wat de hij/zij redelijkerwijs kan verdienen. Via de nieuw geïntroduceerde „draagkrachttabel‟ kan vervolgens afgelezen worden welke draagkracht hoort bij het berekende netto besteedbare inkomen. Als een onderhoudsplichtige meer lasten en schulden heeft dan waarmee forfaitair rekening wordt gehouden, kan deze een beroep doen op de „aanvaardbaarheidstoets‟195. De draagkrachttabel vervangt de oude draagkrachtberekening die gebaseerd was op moeilijke concepten als „draagkrachtruimte‟ en „draagkrachtvergelijking‟196. § 3 TABLE DE RÉFÉRENCE 89. Bij gebrek aan specifieke wettelijke criteria197, beschikt de bodemrechter in Frankrijk over een soevereine appreciatiemarge om een onderhoudsbijdrage vast te stellen. Dit leidt tot dispariteit in de uitspraken en onbegrip bij de partijen. De omvang van de bijdrage is bovendien weinig voorspelbaar door het ontbreken van een specifieke berekeningsmethode198. De Franse doctrine drong dan ook aan op het gebruik van een referentietabel199. 90. Begin 2010 heeft de minister van Justitie een indicatieve referentietabel geïntroduceerd om de bijdrage in het onderhoud en de opleiding van kinderen van gescheiden ouders te fixeren. De tabel gaat uit van volgende pijlers en stappen: (1) de onderhoudsplichtige ouder aanduiden, (2) bepaling van het aantal kinderen waarop de procedure betrekking heeft, (3) de bepaling van de verblijfsduur van elk kind bij de ouder bij wie het niet hoofdzakelijk verblijft, (4) bepaling van de maandelijkse inkomsten (middelen) van de onderhoudsplichtige en (5) ten slotte de bepaling van de bijdrage200.

192

Alimentatienormen, 3. Voor een overzicht, zie A. WAKKER, “Is de vereenvoudigde berekening van kinderalimentatie ook een verbetering?”, EB 2013/12. 194 Zie supra, nrs. 56-57. 195 De onderhoudsplichtige moet onderbouwen dat zijn draagkrachtberekening leidt tot een onaanvaardbare uitkomst, door inzicht te geven in zijn inkomens- en vermogenspositie en zijn bestedingen. 196 Zie o.a. Alimentatienormen, 12 e.v. en S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud, art. 397-9-19. 197 Behoudens deze in art. 371-2, eerste lid C.civ. : “Chacun des parents contribue à l'entretien et à l'éducation des enfants à proportion de ses ressources, de celles de l'autre parent, ainsi que des besoins de l'enfant.” 198 J.-C. BARDOUT, C. BOURREAU-DUBOIS en I. SAYN, “Une table de référence pour fixer le montant de la contribution à l'entretien et à l'éducation des enfants. – Présentation générale”, Dr. fam. 2010, n° 3, dossier 1. 199 Zie o.a. I. SAYN, “Vers une méthode d‟évaluation des pensions alimentaires”, AJ fam. 2005, 88. 200 I. SAYN, “Mode d‟emploi: utilisation de la table de référence”, AJ fam. 2010, 473. 193

31

Afdeling 4 Alimentatieovereenkomsten 91. De ouders mogen over hun respectieve bijdrage (contributio) een overeenkomst sluiten201, voor zover die de rechtmatige belangen van de kinderen niet miskent en voor de ouder(s) geen ontheffing inhoudt van de verplichting (obligatio)202. Zij kunnen zelfs een nihilbeding overeenkomen, waarbij één van de ouders voor het geheel zal instaan en de andere niet zal bijdragen, voor zover een dergelijk beding niet inhoudt dat één van de ouders ontslagen wordt van zijn verplichting tegenover het kind zelf203. Artikel 1321, § 1 Ger.W. is daarin heel duidelijk: het betreft een akkoord van de partijen over „het bedrag van de onderhoudsbijdrage in het belang van het kind‟. 92. Ook de Franse rechter moet oog hebben voor het belang van het kind. In een geval waarin in een overeenkomst tussen ongehuwden de onderhoudsbijdrage niet bepaald werd volgens de verhouding van de middelen van elk van de ouders en de behoeften van de kinderen, maar op basis van een forfaitair bedrag (zijnde de helft van de inkomsten van de man), werd het beding als nietig beschouwd. De betrokkene had zich immers in de onmogelijkheid geplaatst om zijn overige alimentatieplichten te vervullen204. In elk geval zal „le juge aux affaires familiales‟ steeds oog hebben voor de bescherming van het belang van het kind, wanneer hij door de ouders gevat wordt teneinde hun overeenkomst te homologeren waarin ze (het bedrag, de duur en de modaliteiten van) de onderhoudsbijdrage in het onderhoud en de opleiding van het kind regelen (art. 373-2-7 C.civ.). 93. Wanneer de ouders uitdrukkelijk overeenkomen dat de onderhoudsbijdrage slechts verschuldigd is tot op het ogenblik dat hun kind zou huwen, een eigen beroepsinkomen zou genieten, een vervangingsinkomen zou kunnen bekomen of bij het einde van haar hogere studies, kan de rechter niettemin deze omschrijving steeds aanpassen zodat het kind altijd zeker bekomt wat het hem krachtens de wet toekomt205. Voorts is het noodzakelijk voor ogen te houden dat het in strijd is met de wettelijke regels om het einde van de bijdrageplicht te koppelen aan de meerderjarigheid206. Indien in een overeenkomst wordt bedongen dat de bijdrage slechts zal worden betaald tot bijvoorbeeld de leeftijd van 21 jaar, kan, indien op dat ogenblik de opleiding niet voltooid is, het kind ook zelf om een titel verzoeken door zijn ouders aan te spreken in betaling van een voortgezette onderhoudsbijdrage207. Overigens kan de ouder die voor het bereiken van dergelijke leeftijd vaststelt dat het kind zijn opleiding voltooid heeft of zijn studie heeft stopgezet, niet op eigen initiatief de betaling van de bedongen bijdrage stopzetten vooraleer het kind de daartoe bepaalde leeftijd heeft bereikt. Hiervoor is immers een gerechtelijke vaststelling vereist208. 94. Ook de Nederlandse opvatting luidt dat de ouders over de hoogte van de verschuldigde bijdrage rechtsgeldig overeenkomsten kunnen sluiten en dat in uitzonderlijke gevallen de 201

Zoals in alimentatieovereenkomsten of in overeenkomsten gesloten in het kader van een echtscheiding door onderlinge toestemming. 202 Cass. 16 januari 1997, Arr.Cass. 1997, 77 en RW 1997-98, 117; Gent 9 november 2006, NJW 2007, 706, noot G.V. 203 Brussel 1 december 1998, EJ 1999, 66, noot J. GERLO. 204 Cass.fr., 1re civ., 20 juin 2006, n° 05-17.475, Bull. 2006, I, n° 312, 270. 205 C. VERGAUWEN, 540. 206 F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtspraak EOT (2001-2012)”, T.Fam. 2013/3-4, (48) 68, nr. 55. 207 S. BROUWERS, “Begroting van alimentatiegelden voor kinderen” in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, (55) 96, nrs. 42-43. 208 Ibid.

32

bijdrage op nihil kan worden gesteld209. De overeenkomst betreffende de onderhoudsbijdrage voor een jongmeerderjarige vormt een zelfstandige overeenkomst en is geen onderdeel van het ouderschapsplan210. Jongmeerderjarigen zijn zelf contractspartij aangezien zij handelingsbekwaam zijn. Tijdens de minderjarigheid van hun kind kunnen de ouders in hun echtscheidingsconvenant afspraken maken omtrent de onderhoudsplicht, zoals: “De man zal aan X vanaf zijn 18-jarige leeftijd en uiterlijk tot het bereiken van zijn 26-jarige leeftijd een alimentatie verschuldigd zijn, zodanig dat X financieel redelijkerwijs in staat is een erkende (hogere) beroepsopleiding en/of universitaire studie te volgen zolang X deze met redelijke resultaten en in overleg met partijen effectief volhoudt.”211

Voorts kan het convenant inhouden dat een kind vanaf de meerderjarigheid zelf het recht krijgt om nakoming te verlangen van de afspraak. Als de ouder zich contractueel heeft verplicht tot betaling van levensonderhoud in een verdergaande mate dan de wet bepaalt, dan mag het kind zijn ouder daar aan houden: het derdenbeding verschaft een vorderingsrecht212. Wanneer bovendien blijkt dat de ouder het beding nooit heeft herroepen, de afspraak tussen de ouders een voordeel voor het kind inhoudt (verlenging van de aanspraak op betaling van de kosten van levensonderhoud en studie), het kind bekend is met het bestaan van het beding en het niet heeft afgewezen213, is voldaan aan alle vereisten van artikel 6:253, vierde lid NBW214.

Afdeling 5 Tussenconclusie 95. Om te bepalen wat elke ouder bijdraagt in de kosten die voortvloeien uit de bij artikel 203, § 1 BW bepaalde verplichting, dienen vooreerst hun respectieve middelen te worden samengevoegd om vervolgens het breukdeel (of percentage) te bepalen dat die middelen daarin vertegenwoordigen. Op die manier komen de ouders naar evenredigheid hun onderhoudsverplichting na. Dergelijke verhouding van respectieve middelen zal ook naar Frans recht worden bepaald. Artikel 371-2 C.civ. creëert echter een extra dimensie door uitdrukkelijk te verwijzen naar de behoeften van het kind, waardoor eigenlijk een driehoeksverhouding ontstaat. Waar de Belgische wetgever de (wettelijk gedefinieerde gewone en buitengewone) kosten van het kind als uitgangspunt neemt en deze vervolgens tussen de ouders verdeelt overeenkomstig de verhouding van hun middelen, gaat de Franse wetgever uit van de behoeften van het kind. Op basis van deze behoeften, die mee afhangen van de leeftijd en leefgewoontes van het kind, zullen vanzelfsprekend bepaalde kosten gemaakt worden. Uit een strikte interpretatie van de Franse wet volgt evenwel dat „de behoeften‟ een minder brede basis vormt dan de „de kosten‟ van het kind. Het is immers mogelijk dat de ouders voor hun kind uit vrijgevigheid of spontaan kosten aangaan, zonder dat deze noodzakelijkerwijze berusten op behoeften. Niettemin lijkt het slechts om een academische discussie te gaan, daar op basis van 209

Zie o.a. HR 22 oktober 1999, LJN AD3098, NJ 1999, 817 en Rb. Haarlem 5 september 2012, LJN BX7239. M. JONKER, 134. In Nederland dienen de ouders bij een scheiding de onderhoudsbijdrage ten behoeve van minderjarige kinderen vast te leggen in het ouderschapsplan (art. 815, derde lid, c Rv.). 211 Rb. Dordrecht 28 maart 2012, LJN BW0623. In casu had de zoon twee studies voortijdig gestaakt en daarna twee jaar gewerkt, waardoor zijn studiehouding weinig voortvarend was. Dit is echter van ondergeschikt belang aangezien het in het convenant vastgelegde criterium erin bestaat dat de vader zijn zoon redelijkerwijs in staat moet stellen om een studie te volgen. De zoon is thans (wel) serieus aan het studeren, met redelijke resultaten. 212 Hof Arnhem 26 oktober 2010, LJN BO5049. 213 Rb. Haarlem 12 juli 2005, LJN AU0331, FJR 2006, 30, noot I.J. PIETERS. 214 “Is het beding onherroepelijk en jegens de derde om niet gemaakt, dan geldt het als aanvaard, indien het ter kennis van de derde is gekomen en door deze niet onverwijld is afgewezen.” 210

33

cassatierechtspraak ook de levenswijze van het kind (en dus de levensstandaard van de ouders) in rekening wordt gebracht. Hiernaar wordt in België uitdrukkelijk verwezen bij de omschrijving van de middelen (art. 203, § 2 BW). In Nederland wordt de „behoeftigheid‟ van jongmeerderjarige tot 21 jaar dan weer uitdrukkelijk uitgesloten als vereiste (art. 1:392, tweede lid NBW). De term „behoeftigheid‟ moet echter worden onderscheiden van het begrip „behoefte‟ (van de onderhoudsgerechtigde), zijnde naast „draagkracht‟ (van de onderhoudsplichtige) een van de twee wettelijke maatstaven (art. 1:397 NBW). Behoeften heeft iedereen en verschillen naargelang de persoonlijke levenswijze, terwijl van behoeftigheid sprake is als iemand geen eigen middelen heeft en redelijkerwijs niet in zijn eigen levensonderhoud (behoeften) kan voorzien215. 96. Met betrekking tot de in aanmerking te nemen middelen van de ouders, is het m.i. een goede zaak dat steevast gekeken wordt naar zowel reële als virtuele inkomsten. Dat ook de Nederlandse en Franse rechtspraak dit doen, onderstreept het belang ervan. Een ouder die weinig inspanningen aan de dag legt om op zoek te gaan naar werk of bewust zijn draagkracht vermindert, kan op weinig of geen begrip rekenen. De rechter dient in concreto na te gaan wat hiervan de oorzaak is en of professionele ledigheid in hoofde van de ouder in zekere mate kan getolereerd worden (huishoudwerk en thuisblijven voor de kinderen hebben immers ook enige economische waarde). Bovendien zal in voorkomend geval de nieuwe levenssituatie van de onderhoudsplichtige ouder in rekening worden gebracht. Een aan te moedigen praktijk is dat de rechters indiciën van welstand niet buiten beschouwing laten. „De levensstandaard‟ van de ouder kan slechts worden bepaald door naast de middelen in de enge zin van het woord, ook aandacht te hebben voor het soort woning, het merk van de wagen, het aantal reizen per jaar, de eventuele aanschaf van luxeartikelen, het frequent bezoeken van een sterrenrestaurant, kortom de standing van de onderhoudsplichtige ouder. 97. Ten slotte is in elke van de drie landen een tendens merkbaar tot verduidelijking en objectivering van de vaststelling van de onderhoudsbijdrage, die de voorspelbaarheid ten goede moet komen. Omslachtige berekeningen leiden immers tot onbegrip bij de ouders: onderhoudsplichtigen begrijpen niet waarom zo „zoveel onderhoudsgeld moeten betalen‟, terwijl de onderhoudsgerechtigde (de meerderjarige c.q. de ouder die hem hoofdzakelijk ten laste heeft) op een hogere onderhoudsuitkering had gerekend.

215

M. JONKER, 108; M.J.A. VAN MOURIK en A.J.M. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 159.

34

Hoofdstuk 4 Vuistregels voor het voortbestaan onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid

van

de

98. Pas met de Afstammingswet van 31 maart 1987216 werd de duur van de onderhoudsverplichting wettelijk uitgebreid tot de voltooiing van de opleiding. Tot dan hield de klassieke Belgische rechtsleer en rechtspraak voor dat de onderhoudsplicht van de ouders een einde nam met de meerderjarigheid van het kind, omdat op dat ogenblik ook het ouderlijk gezag ophield te bestaan. Niettemin gingen toen reeds stemmen op om de verplichting niet te laten eindigen bij de meerderjarigheid van het kind. Het was Jean DABIN die in 1950 als eerste de spreekwoordelijke lans brak voor het aanvaarden van de onderhoudsplicht ten aanzien van meerderjarige kinderen217. Nadien zette ook lagere rechtspraak218 schoorvoetend deze stap219. Op cassatierechtspraak was het wachten tot 1980, toen het Hof voor het eerst uitdrukkelijk stelde dat de verplichting ex artikel 203 BW niet noodzakelijk en niet in elk geval ophield de dag dat het kind meerderjarig wordt, maar dat deze verplichting naargelang van de omstandigheden kon voortduren na de meerderjarigheid tot op het ogenblik waarop het kind zelf voor zijn levensonderhoud kan zorgen220. Het Hof heeft haar visie nadien bevestigd221. Om meer rechtszekerheid te bieden, greep met de Afstammingswet de wetgever in en heeft hij artikel 203, § 1 BW in die zin gewijzigd dat de onderhoudsplicht doorloopt na de meerderjarigheid van het kind dat zijn opleiding nog niet heeft voltooid222. Het betreft een vage afbakening, waarbij prima facie de onvoltooide opleiding als enige voorwaarde geldt. Reeds tijdens de parlementaire voorbereiding van de Afstammingswet223 werd echter verduidelijkt dat bij de beoordeling van de „passende opleiding‟ rekening moet gehouden worden met een geheel van elementen zowel ten aanzien van de ouders als van de kinderen. Bijgevolg werden in de jaren negentig op basis van die parlementaire voorbereiding in rechtsleer en rechtspraak een aantal regels geformuleerd aangaande de duurtijd en omvang van de onderhoudsplicht na de meerderjarigheid224. Deze vuistregels dienen telkens in concreto afgetoetst te worden op het voorliggende geval. De rechter beschikt hierbij over een zekere appreciatiemarge en zal de omstandigheden eigen aan de zaak in acht nemen. 99. In Frankrijk houdt de bijzondere onderhoudsplicht, aangeduid met de term „l‟obligation d‟entretien et d‟éducation des enfants‟, niet van rechtswege op te bestaan bij de meerderjarigheid. Dit werd reeds lang aangenomen door de rechtspraak225 en ligt sinds de wet van 4 maart 2002 vervat in artikel 371-2, tweede lid C.civ226. Deze wet heeft echter niet 216

BS 27 mei 1987, 8250, in werking getreden op 6 juni 1987. J. DABIN, noot onder Cass. 13 februari 1947, RCJB 1950, 169-192. 218 Zie o.a. Brussel 30 maart 1971, JT 1971, 572 en Rb. Kortrijk 3 december 1968, RW 1969-70, 1060. 219 Voor de evolutie tot de Afstammingswet, zie P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nrs. 1-6. 220 Cass. 14 maart 1980, RW 1981-82, 480, noot J. PAUWELS. In casu verwees het Hof evenwel niet naar de voortgezette opleiding, aangezien het om een vanaf zijn geboorte fysiek en mentaal gehandicapt kind ging. 221 Cass. 24 november 1983, Arr.Cass. 1983-84, 356, met navolging in o.a. Vred. Berchem 27 maart 1987, RTDF 1986, 265. 222 Met als motivering dat “in de evolutie van de huidige tijd de opleiding immers beschouwd moet worden als een normale opvoedingsplicht die op de ouders rust” (Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 29). 223 Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 28-33. 224 Zie voornamelijk P. DE CRAENE en P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”. 225 Zoals in Cass.fr., 2e civ., 8 févr. 1989, n° 87-16.940 en n° 87-17.771, Bull. 1989, II, n° 31 en 32, 16. 226 S. VALORY, “Rappel d'une règle élémentaire : la contribution à l'entretien et à l'éducation d'un enfant ne cesse pas de plein droit à sa majorité” (noot onder Cass.fr, 1 re civ., 12 mai 2010, n° 08-21.112), RJPF 2010-9/37. 217

35

omschreven in welke omstandigheden de meerderjarige kan genieten van de voortgezette onderhoudsplicht227. Tijdens de voorbereidende werkzaamheden heeft de Assemblée Nationale de zinsnede “poursuite d‟études effectives par le majeur” geschrapt228. De meerderjarige heeft, zoals in België, niet onbeperkt recht op een verlengde onderhoudsplicht229. De rechtspraak heeft het voortbestaan van de onderhoudsverplichting omkaderd en er voorwaarden aan verbonden, die geval per geval afgetoetst worden. De voortgezette onderhoudsverplichting vindt naar Frans recht haar rechtvaardiging in twee hypotheses. Ten eerste ligt haar verantwoording in de voortzetting van de studies. Meer nog, de voornaamste basis is de taak van de ouders om hun kind een opleiding te verschaffen230. Ten tweede kan de meerderjarige die niet financieel zelfstandig in het leven kan staan na zijn studies te hebben afgerond doordat hij nog geen voldoende lucratieve job gevonden heeft, aanspraak maken op de voortgezette verplichting. 100. De Nederlandse regeling van het levensonderhoud voor meerderjarigen verschilt danig van de Belgische en Franse. Voor wat het recht op levensonderhoud betreft, kent het Nederlandse recht drie categorieën kinderen, met als onderscheidingscriterium hun leeftijd: kinderen tot 18 jaar (minderjarigen), kinderen tussen de 18 en 21 jaar (jongmeerderjarigen) en kinderen vanaf 21 jaar (meerderjarigen). Op dit verschil wordt later dieper ingegaan. 101. In wat volgt, is elke afdeling geformuleerd als een geponeerde Belgische vuistregel en opgedeeld in (minstens) drie luiken: de oorspronkelijke regel, de evolutie van de regel in de rechtspraak231 en de rechtsvergelijkende toets. Na per afdeling deze luiken te hebben doorgenomen, is het aangewezen dat de lezer meteen overschakelt naar de geactualiseerde vuistregel, geformuleerd en toegelicht in het besluit van deze masterproef.

Afdeling 1 De studies moeten een normale voortgang kennen § 1 OORSPRONKELIJKE REGEL A. Passende opleiding 102. Artikel 203, § 1 BW stelde na de Afstammingswet uitdrukkelijk dat de ouders verplicht zijn hun kind een „passende opleiding‟ te verschaffen. Volgens de voorbereidende werkzaamheden232, spelen de talenten en bekwaamheid van het kind een rol, met de studieresultaten als belangrijke parameter. Wanneer hieruit blijkt dat het kind zijn studies niet aankan of een bepaalde opleiding te hoog gegrepen is, kunnen de ouders niet verplicht worden tussen te komen bij verdere pogingen in dezelfde richting233. De opleiding mag geen

227

Wat enigszins valt te betreuren, aldus J. HAUSER, “Des majeurs encore mineurs: qui fait l‟enfant, le doit nourrir, mais jusqu‟à quand?” (noot onder Dijon, 19 oct. 2007), RTD civ. 2008, 668. 228 F. CHÉNEDÉ, “L'exception d'indignité fait obstacle à la demande d'aliments de l'enfant qui a manqué à ses obligations d'honneur et de respect à l'égard de ses parents” (noot onder Cass.fr., 1 re civ., 18 janv. 2007, n° 0610.833), AJ fam 2007, 139. 229 M. BURGARD, “Les circonstances dans lesquelles le jeune majeur bénéficie de l'obligation d'entretien” (noot onder CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007), Dr. fam. 2008, n° 7, comm. 93. 230 De onderhoudsverplichting heeft „une finalité éducative‟ en er wordt wel eens gewag gemaakt van „une bourse parentale de fin d'études‟. 231 Doorgaans neemt de evolutie aanvang in het begin van de jaren negentig. 232 Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 30. 233 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 24.

36

overdreven vorm aannemen en de verplichting om een opleiding te verschaffen mag niet buiten verhouding zijn tot de mogelijkheden van het kind. B. Vertraging en heroriëntering 103. De abnormale vertraging die het kind in zijn opleiding oploopt, doet de ouderlijke plicht een einde nemen, tenzij deze vertraging niet aan hem te wijten zou zijn234 (bijv. door ziekte235). Indien de opgelopen vertraging (mede) haar oorzaak vindt in (tragische) familiale omstandigheden236 of familiale spanningen (die niet louter aan de student te wijten zijn), valt een beëindiging van de verplichting evenmin te rechtvaardigen. Voorts kan de ouderlijke plicht herleven indien het kind na begane vergissingen, blijk geeft van de vaste wil om zich te herpakken en de studies met een goed gevolg voortzet237. Een student die na een aanvankelijke mislukking in bepaalde studies, andere studies wenst aan te vangen op een lager niveau, kan evenzeer nog beroep doen op de ouderlijke plicht wanneer de voorgelegde resultaten wijzen op diens ernst en bekwaamheid en op het feit dat hij uiteindelijk de juiste professionele oriëntatie heeft gevonden238. C. Onderbreking van de studies 104. Ondanks de vereiste van een normale voortgang, rechtvaardigt niet elke onderbreking van de studies de beëindiging van de ouderlijke tussenkomst, a fortiori indien de student de nodige ijver en bekwaamheid aan de dag legt voor het succesvol beëindigen van de aangevatte studies239. Zo leidde de onderbreking wegens het vervullen van de legerdienst240 en de tijdelijke, sporadische tewerkstelling241, waarna met succes hogere studies werden aangevat, niet tot verval van het recht op tussenkomst van de ouders. D. Prins student 105. De plicht van de ouders om het kind een opleiding te verschaffen, heeft dus geen absoluut karakter. Zij staat in verhouding tot de capaciteiten en de inzet van het studerende kind. De student kan zich niet de rol van „prins student‟ toemeten242. De rechters zullen op basis van hun rechtvaardigheidsgevoel en ervaring moeten oordelen of het kind al dan niet op een normale en regelmatige wijze verder studeert243.

234

Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 30. Rb. Brussel 15 mei 1990, RTDF 1991, 422: de vader bleef alimentatieplichtig voor zijn dochter aangezien haar achterstand te wijten was aan gezondheidsproblemen en er geen sprake van misbruik was. 236 Vred. Gent (VII) 16 maart 1987, TGR 1987, 59. In casu had de zelfmoord van de moeder het voor de student enorm zwaar gemaakt, zodat deze het laatste jaar industrieel ingenieur moest overdoen, na ook het tweede jaar te hebben gedubbeld. 237 Parl.St. Senaat1984-85, nr. 904/2, 30. 238 Vred. Luik (I) 29 november 1978, JT 1979, 205 (de meerderjarige was na twee jaar mislukte studies in de rechten een opleiding in de architectuur gestart). 239 Rb. Kortrijk 3 december 1968, RW 1969-70, 1060. 240 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 25. 241 Rb. Brussel 28 juni 1988, RTDF 1988, 562. 242 Rb. Luik 6 februari 1984, RTDF 1986, 251; Rb. Mechelen 20 december 1983, RTDF 1986, 262 (23-jarige zoon die nog geen humanioradiploma had behaald maar wel zijn legerdienst had verricht en reeds bij verscheidene werkgevers had gewerkt); Vred. Etterbeek 8 maart 1988, RTDF 1988, 569 (27-jarige zoon die in de eerste licentie geschiedenis zat en vrijwillig de vervulling van zijn militaire diensplicht uitstelde). 243 P. DE CRAENE, 46, nr. 22 met o.a. verwijzing naar Rb. Gent 19 juni 1987, TGR 1987, 60. 235

37

§ 2 EVOLUTIE 106. Wat de grenzen zijn van een normale voortgang en wat verstaan moet worden onder een adequate opleiding, is het voorwerp (geweest) van een omvangrijke casuïstiek. De gedachte die hierbij steeds in het achterhoofd moet worden gehouden, is dat het recht van de jongvolwassene op de bijdrage van zijn ouders voor de voltooiing van zijn opleiding, niet absoluut en onvoorwaardelijk is244. A. Passende opleiding voltooien binnen een redelijke termijn 107. Dat artikel 203, § 1 BW vandaag niet langer gewag maakt van „passende‟ opleiding, betreft louter een slordigheid naar aanleiding van de invoering van de wet van 13 april 1995. Het adjectief mag daar niet ontbreken: de ouders hoeven niet in te staan voor eender welke opleiding van hun meerderjarig kind. Er wordt nog steeds rekening gehouden met het talent en de motivatie van de student. Het voltooien van de opleiding kan afhankelijk gesteld worden van diens capaciteiten en inzet: het komt erop neer dat de tussenkomst van de ouders een verantwoording kan vinden in de mogelijkheden van het studerende kind245. Dat de student hierbij voldoende ijver, bekwaamheid en inzicht aan de dag moet leggen, opdat de studies succesvol zouden worden beëindigd, vormt ook vandaag nog een logische vereiste246. 108. Onder de noemer dat het studieverloop een normale voortgang247 moet kennen, zijn gaandeweg nieuwe (rand)voorwaarden ontwikkeld: de gevolgde opleiding moet niet alleen passend zijn maar ook blijven, terwijl het kind de nodige inspanningen moet leveren om binnen een redelijke termijn te slagen. Zo besliste de vrederechter te Brussel dat een studente van 25 jaar die haar eerste kandidatuur rechten heeft gedubbeld en haar eerste licentie criminologie driemaal heeft overgedaan, de redelijke termijn voor het voltooien van de opleiding tijdens dewelke de ouders de kostprijs ervan moeten dragen, ruimschoots heeft overschreden248. Tevens zou op 21-jarige leeftijd reeds viermaal niet geslaagd zijn in de examens een maximumgrens vormen249. 109. Een ouder zal soms voorwaarden willen gekoppeld zien aan het mee betalen voor voortgezette studies, zoals het slagen in een bepaald academiejaar. Hierop ingaan zou betekenen dat een rechter naderhand niet meer kan nagaan welke oorzaken aan het falen ten grondslag liggen250. Niettemin werd door de vrederechter te Grâce-Hollogne een verlengde toekenning van onderhoudsgeld uitgesproken op voorwaarde van slagen in de examens251.

244

Zie bijv. Vred. Grâce-Hollogne 11 april 2006, JLMB 2007, 1612; Rb. Nijvel 9 februari 1996, JLMB 1996, 683. 245 Vred. Leuven (II) 30 maart 1999, RW 2000-01, 1610. 246 Vred. Doornik 1 april 2008, JT 2008, 408. 247 Zie o.a. Vred. Doornik 1 april 2008, JT 2008, 408; S. BROUWERS 2009, 188, nr. 320; J. TREMMERY en M. TREMMERY, Onderhoudsgeld voor kinderen, Antwerpen, Maklu, 2005, 37. 248 Vred. Brussel 24 april 1996, J.dr.jeun. 1996, 432, noot. 249 Vred. Brussel (VIII) 22 juni 1995, T.Vred. 1995, 329. 250 J. COLAES en C. DENOYELLE, 230, nr. 14. 251 Vred. Grâce-Hollogne 11 april 2006, JLMB 2007, 1612.

38

B. Vertraging en heroriëntering 110. Bijgevolg lijken de studies tegen een redelijk tempo te moeten worden vervolgd252 en geldt vandaag als uitgangspunt dat de studies een normale, redelijke doch niet noodzakelijk vlekkeloze voortgang dienen te kennen. Meer nog dan vroeger wordt een (beperkte) vertraging aanvaard. Een mogelijke rechtvaardiging bestaat in de gezondheidsredenen die de jongvolwassene ertoe gedwongen hebben zijn/haar studies tijdelijk stop te zetten. Zo moet een kind met functiebeperkingen (aandachtstekortstoornissen, dyslexie, licht autisme) meer tijd worden gegund om zijn diploma te verwerven253. Tevens kan de opvoedkundige verwaarlozing door de aangesproken ouder als grond tot verlenging van de normale studieduur gelden254. 111. Het normale verloop dient met gezond verstand te worden geïnterpreteerd255. Wanneer een zoon zijn eerste jaar veeartsenijkunde tripleert, is het feit van overzitten niet eenmalig. Zijn onderhoudsvordering werd afgewezen omdat hij, hoewel reeds 22 jaar oud (hij had ook één humaniorajaar gedubbeld), nog steeds in zijn eerste kandidatuur zat terwijl de duur van de studies in se minstens zes jaar bedroeg256. Wanneer drie jaar verspild wordt, door de lessen niet (frequent) te volgen en door niet deel te nemen aan examens, kan van de ouders niet verlangd worden dat zij blijven bijdragen in de kosten van hoger onderwijs. Het kind heeft redelijke kansen gekregen257. Een kind van 25 jaar kan niet voor de vijfde keer op kosten van zijn ouders het eerste jaar van zijn studie overdoen258. 112. Een term die vooral het laatste decennium een opmars kende, is de heroriëntering in het hoger onderwijs. Waar „vertraging‟ verwijst naar het verloop van de aangevatte studierichting, heeft de „heroriëntering‟ betrekking op het inruilen van de oorspronkelijke studierichting voor een meer haalbaar geachte of een meer interesseconforme. Wanneer een student ondervindt dat zijn aanvankelijke studiekeuze niet de juiste is en bijgevolg niet passend is, maakt het leerkredietsysteem mogelijk dat (binnen zekere grenzen) een of meerdere andere richtingen worden aangevat259. Een eenmalige heroriëntering van een opleiding na een mislukking wordt geacht geen afbreuk te doen aan de normale voortgang260. Het vredegerecht van Torhout oordeelde daaromtrent dat zelfs al slaagden de drie zonen in de loop van hun studies meerdere keren niet, zij toch 252

Vred. Sint-Gillis 14 februari 1996, T.Vred. 1996, 411 en Vred. Doornik (II) 7 maart 2000, Div.Act. 2000, 132. In deze laatste zaak werd geoordeeld dat zelfs het moederschap van de studente niet kon verantwoorden dat zij niet al het redelijke in het werk stelde om binnen een redelijke termijn financieel onafhankelijk te worden. 253 Vred. Zomergem 20 april 2012, RW 2012-13, 1038 (het kind kreeg een geïndividualiseerd studietraject toegestaan, waarbij een van de aandachtspunten is dat de student tijd moet worden gegund). 254 Vred. Sint-Gillis 14 februari 1996, T.Vred. 1996, 411. 255 Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994, T.Vred. 1995, 318, noot E. DE GROOTE. 256 E. DE GROOTE, “Onderhoudsplicht van meerderjarige kinderen en gronden van onwaardigheid” (noot onder Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994), T.Vred. 1995, (320) 322. 257 Vred. Gent (V) 6 september 2012, AR 12A746, onuitg. 258 Brussel (3e k.) 11 maart 2004, RTDF 2005, 859. 259 K. UYTTERHOEVEN meent dat bij de beoordeling van de regel dat de studies een normale voortgang moeten kennen, het resterende leerkrediet van het meerderjarige kind een belangrijke – zij het uiteraard niet de enige – graadmeter is. Indien het leerkrediet kleiner dan of gelijk is aan nul moet worden aangenomen dat in beginsel ook de ouderlijke verplichtingen ex artikel 203, § 1 BW eindigen, ongeacht of het kind al dan niet een diploma heeft gehaald. K. UYTTERHOEVEN, “Onderwijsrechtelijke bedenkingen over de ouderlijke onderhoudsverplichting ten aanzien van meerderjarige studerende kinderen”, T.Fam. 2011/5, (86) 87. 260 Vred. Gent 8 januari 1997, TGR 1997, 131.

39

allen het bewijs hebben geleverd van motivatie en inzicht door hun studiekeuze bij te sturen (of te volharden), zodat hen geen luiheid of nalatigheid kan worden verweten261. De rechtbank te Ieper achtte tweemaal falen in een langer studietraject om vervolgens te kiezen voor een korter studietraject, niet als onredelijk262. Een dochter had twee jaren na elkaar gefaald (eerst in sociaal werk en vervolgens in bachelor interieurvormgeving), om tot slot in het derde jaar de richting meertalig administratief bediende succesvol af te ronden. De dochter was dus consequent in haar keuze door na tweemaal falen in een studierichting van drie jaar, te kiezen voor een studierichting van één jaar. C. Onderbreking van de studies 113. In lijn met de vroegere opvatting, rechtvaardigt niet elke onderbreking van de studies de beëindiging van de ouderlijke tussenkomst. Recente rechtspraak neemt aan dat de plicht ook kan herleven na een korte onderbreking van de studies263. Het kind dat na een sabbatperiode van een jaar in de studie, waarin het arbeidsinkomsten verwierf, maakte geen misbruik van het recht om op een onderhoudsbijdrage aanspraak te maken264. In gelijke zin oordeelde het vredegerecht te Doornik265 ten aanzien van een kind dat opnieuw begint te studeren, nadat het zijn middelbare studies opgaf om bezoldigd werk te verrichten. De ouders moeten hun kind immers aanmoedigen om een passende opleiding te volgen, voor zover die in normale omstandigheden en zonder misbruik wordt gevolgd. Nochtans was de vrederechter te La Louvière266 van oordeel dat een inschrijving in het eerste bachelorjaar, drie jaar na zijn studies te hebben stopgezet en beroepsinkomsten te hebben genoten, niet betekent dat deze nieuwe en late roeping met regelmaat, toewijding en succes zal worden gevolgd. Zelfs als dat het geval was, zou op deze nieuwe en laattijdige toestand het begrip „prins student‟ van toepassing zijn. Veel zal afhangen van de concrete omstandigheden van het geval. Zo werd de alimentatievordering van een meerderjarige studente afgewezen nadat zij haar studie na een onderbreking van twee jaren (gedurende dewelke zij werkte) hervatte, zonder haar ouders daarover in te lichten en pas na één jaar studiehervatting een vordering in te stellen267. D. Prins student 114. De plicht van de ouders om aan hun kind een opleiding te verschaffen, heeft dus geen absoluut karakter en blijft niet voortbestaan buiten de redelijke grenzen van de vruchtbare voortzetting van de studies. Niet alleen de studieresultaten spelen een rol, ook de studieattitude is nog steeds van belang: het meerderjarige kind kan zich niet op artikel 203

261

Vred. Torhout 2 december 2003, T.Vred. 2007, 279. In casu had de eerste zoon na een trisjaar en het dubbelen van de tweede kandidatuur een nieuwe studie aangevat, had de tweede zoon een bisjaar en een mislukte poging tot een andere studie achter de rug en had ook de derde zoon er een bisjaar op zitten. 262 Rb. Ieper 4 mei 2011, ERF, nr. 66. 263 Luik 22 januari 2009, JLMB 2010, 311. 264 Vred. Zomergem 20 april 2012, RW 2012-13, 1038. 265 Vred. Doornik 7 augustus 2007, RTDF 2009, 302. 266 Vred. La Louvière 4 maart 2009, RTDF 2010, 932. 267 Rb. Brussel 31 december 1991, RW 1991-92, 1328 (er kon moeilijk worden aanvaard dat een meerderjarig meisje gedurende een drietal jaar alle contact met haar ouders verbroken had, plots opduikt om een onderhoudsbijdrage te vorderen voor het voltooien van een opleiding waarvan zij niet op de hoogte waren).

40

BW beroepen om de rol van „prins student‟268 te gaan spelen of om als „eeuwige student‟ door het leven te gaan269. Het komt er dus op aan om – met verwijzing naar de inspanningen die het meerderjarige studerende kind aan de dag legt – de termen „passende opleiding‟ en „normale voorzetting van de studies‟ zodanig te interpreteren dat misbruik onmogelijk wordt. Indien de inspanningen van het kind onbestaande zijn en het een houding aanneemt waaruit de wil blijkt om tot in het oneindige het statuut van bevoorrechte ondersteunde te behouden, valt het voorwerp van artikel 203, § 1 BW weg270. Ledigheid wordt derhalve zowel aan de zijde van het kind („prins student‟) als aan als aan de zijde van de ouder „afgestraft‟ (virtueel inkomen). E. Gebrek aan opleiding 115. De tekst van de wet leert dat het enige geval waarin de ouderlijke plicht doorloopt na de meerderjarigheid, dat is waarin de opleiding van het kind nog niet is voltooid271. Ongegrond is bijgevolg de vordering tot onderhoudsuitkering die de moeder van een 28-jarig gehandicapt kind instelt op basis van artikel 203 BW, wanneer dit kind meerderjarig is en geen opleiding meer volgt272. De vordering kan bijgevolg slechts steunen op de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting vervat in artikel 205 e.v. BW, waarbij de onderhoudsschuldeiser zijn behoeftigheid moet aantonen273. De bijzondere onderhoudsverplichting kan ogenschijnlijk niet voortduren wanneer het kind niet meer studeert maar om een andere reden (bijv. fysieke of mentale handicap) niet in staat blijkt zelf in zijn onderhoud te voorzien. Ten aanzien van de (bijv. mentaal gehandicapte) verlengd minderjarige wordt evenwel vrij algemeen aanvaard dat een aanspraak blijft bestaan op het levensonderhoud ex artikel 203 BW, wegens zijn gelijkstelling met een minderjarige beneden de 15 jaar (art. 487bis, vierde lid BW)274. Nochtans heeft het Hof van Cassatie in voormeld arrest van 14 maart 1980 uitdrukkelijk „het zelf kunnen zorgen voor zijn levensonderhoud‟ als criterium vooropgesteld, waarbij de feitenrechter op grond van de concrete omstandigheden moet kunnen oordelen of de voortzetting van de onderhoudsplicht na de meerderjarigheid verantwoord is275. Het Hof verwees als dusdanig niet naar de voortgezette opleiding van het kind, aangezien het in het onderhavige geval een vanaf zijn geboorte fysiek en mentaal gehandicapt kind betrof276.

268

In het Frans: „un statut d‟assisté privilégié‟ of „étudiant éternel‟. Rb. Bergen 1 maart 2000, JLMB 2001, 971; Rb. Nijvel 9 februari 1996, JLMB 1996, 683; Vred. Sint-JansMolenbeek 3 mei 1994, T.Vred. 1995, 318, noot E. DE GROOTE. 270 Vred. Doornik 29 juni 2004, RTDF 2005, 570. In casu had het kind het vierde middelbaar getrist en werd een verdaging uitgesproken in afwachting van de resultaten van de beroepsvorming. 271 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 16. 272 Vred. Fontaine-l'Evêque 17 september 2003, T.Vred. 2004, 474, noot N. DANDOY. 273 Zie infra, nrs. 146-149. 274 F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 30, nr. 16. De gelijkstelling betreft enkel zijn persoon en goederen; de ouders behouden het ouderlijk gezag en het daaraan gekoppelde genot, dat de uitgebreide plicht tot levensonderhoud omvat (art. 386, 2° BW). 275 Cass. 14 maart 1980, RW 1981-82, 480, noot J. PAUWELS. 276 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 6. 269

41

§ 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 116. Deze eerste vuistregel vindt een zeer gelijkaardige toepassing in de Franse rechtsorde: het voortbestaan na de meerderjarigheid wordt gekoppeld aan de voortgang van de opleiding. Dit betekent vooreerst dat de jongmeerderjarige zijn studie, welke in overeenstemming dient te zijn met zijn capaciteiten, ernstig moet opvatten277. De student moet kunnen aantonen dat hij slaagt in examens278. Deze slaagkansen moeten reëel zijn en op redelijke termijn leiden tot het behalen van een diploma. Er wordt omzeggens steeds gekeken naar de leeftijd, ambities, intellectuele capaciteiten279 en mislukkingen van het kind280, maar ook naar zijn inzet, toewijding en ijver281. Ook de Franse rechters zullen nagaan of de jongmeerderjarige vertraging oploopt in zijn opleiding, of hij zich geheroriënteerd heeft en of hij niet (meermaals) gedubbeld heeft. „Een zekere vertraging‟ wordt getolereerd282 en een mislukking of oriëntatiemoeilijkheden hoeven niet noodzakelijk tot de automatische beëindiging van de verplichting te leiden283. Het is maar wanneer de vertraging een bestendig karakter verkrijgt, dat de rechtspraak een gebrek aan een serieuze voortzetting van de studies zal aannemen. Zo viel een vertraging van vier jaar niet te rechtvaardigen284, net zomin als het aanvatten van een nieuwe studierichting na meerdere mislukkingen285. In elk geval kent ook de Franse praktijk de figuur van de eeuwige student, welke geen verdere aanspraak kan laten gelden jegens zijn ouders286. Niettemin komt het soms voor dat de mislukkingen niet te wijten zijn aan een gebrek aan inzet of capaciteiten. De oorzaak kan gevonden worden in gezondheidsproblemen of psychologische moeilijkheden naar aanleiding van familiale spanningen en/of scheiding van de ouders287. 117. Een andere gelijkenis met de Belgische opvatting, bestaat erin dat het (her)aanvatten van studies op latere leeftijd nog gepaard kan gaan met een onderhoudsbijdrage. Betreft het een korte onderbreking, dan kunnen de studies nog steeds beschouwd worden als het verlengde

277

CA Rouen, 19 mai 2011, n° 10/05132, JurisData n° 2011-013240. CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 5 oct. 2004, n° 03/03633. 279 F. SAUVAGE, “L‟incidence du travail du jeune majeur sur le devoir d'entretien et d'éducation. Vers une obligation parentale d'aide à l'insertion professionnelle?” AJ fam. 2013, 220. 280 CA Dijon, ch. civ., sect. C., 19 oct. 2007, n° 07/00306, Dr. fam. 2008, n°7, comm. 93, obs. M. BURGARD. 281 CA Bordeaux, 27 sept. 1994, JurisData n° 1994-046286. 282 Cass.fr., 2e civ., 11 janv. 1978, n° 76-15.091. 283 CA Grenoble, 11 avr. 2000, n° 99/02746 : “Il y a lieu de condamner le père à verser à ses enfants majeurs, poursuivant des études, une pension alimentaire dès lors que, s'ils ont connu des difficultés scolaires et d'orientation, n'ayant rien à voir, en tout état de cause, avec les allégations de leur père sur leur „oisiveté‟ ou leur tendance à „se laisser vivre‟, ils sont aujourd'hui tous deux inscrits dans des filières sérieuses, leur laissant espérer de trouver une situation adaptée à un âge raisonnable.” 284 CA Bordeaux, 30 oct. 2007, n° 06/02000, JurisData n° 2007-345945. Een 23-jarige dochter had sinds de voltooiing van haar middelbaar diverse studiekeuzes gemaakt, zonder ze evenwel te voltooien. In vier jaar studeren is ze slechts in één betekenisvol examen geslaagd. Bovendien heeft zij steeds geweigerd uitleg te verschaffen aan haar vader over de voortgang van haar studies. 285 TGI Saint-Brieuc, 16 nov. 1971, D. 1971, som. 227. 286 Cass.fr., 2e civ., 19 oct. 1977, n° 76-11.979, D. 1978, I.R., 89. 287 CA Dijon, ch. civ., sect. C., 19 oct. 2007, n° 07/00306, Dr. fam. 2008, n°7, comm. 93, obs. M. BURGARD. Wanneer een 27-jarige dochter evenwel niet preciseert onder welke gezondheidsproblemen ze lijdt noch aangeeft in welke mate deze haar studieverloop beïnvloeden, valt niet te rechtvaardigen dat zij op die leeftijd nog geen enkele van haar opleidingen tot een goed einde heeft gebracht en ondertussen nog geen job uitoefent. 278

42

van de humaniora. De kaarten liggen daarentegen anders wanneer het kind, na reeds enkele jaren zelfstandig in het leven gestaan te hebben, opnieuw besluit te gaan studeren288. 118. Enigszins bijzonder is de uitspraak waarin tot een opheffing van de onderhoudsbijdrage werd besloten, vermits het kind zijn vermogenstoestand en de voortgang van zijn studies niet wilde toelichten terwijl zijn leeftijd deed vermoeden dat deze tot hun einde gekomen zijn289. 119. Ook in Frankrijk is de vraag gerezen of de onderhoudsplicht kan blijven bestaan wanneer het kind niet (langer) studeert maar zich in een behoeftige toestand bevindt omdat het niet de fysieke of mentale capaciteiten heeft om te werken. Bepaalde beslissingen verlengen de onderhoudsplicht op grond van de ziekte van het kind290, zijn handicap291 of zijn zware psychologische moeilijkheden die zijn beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt vertraagt en/of bemoeilijkt292. Evenwel verdient de Belgische opvatting in dergelijke gevallen de voorkeur, aangezien de gemeenrechtelijke onderhoudsuitkering voorziet in de behoeften en niet steunt op de plicht zijn kind een opleiding te verschaffen. Een periode van ziekte kan evenwel een gerechtvaardige vertraging in de opleiding uitmaken. 120. Sinds de verlaging van de meerderjarigheidsgrens per 1 januari 1988293, bestaat in Nederland de verplichting van de ouders om te voorzien in de kosten van levensonderhoud en studie van hun jongmeerderjarige kinderen die de leeftijd van 21 jaar nog niet hebben bereikt (art. 1:395a, eerste lid NBW)294. Deze jongmeerderjarigen kunnen rechtstreeks een aanspraak jegens beide ouders doen gelden295. Lijnrecht tegenover de Belgische opvatting, is in Nederland het volgen van een opleiding geen voorwaarde voor de voortgezette onderhoudsplicht. De regeling ex artikel 1:395a NBW heeft in het bijzonder – doch niet uitsluitend – betrekking op studerende kinderen. De opvatting dat een jongmeerderjarige alleen recht op onderhoud zou hebben als deze studeert, is door het Hof te ‟s-Hertogenbosch verworpen: “Uit de ontstaansgeschiedenis van artikel 1:395a NBW blijkt dat er geen principieel verschil bestaat tussen de onderhoudsverplichting tegenover jongmeerderjarigen en die tegenover minderjarigen. De ouders hebben tegenover de jongmeerderjarigen een onderhoudsverplichting ongeacht het feit of de jongmeerderjarige werkelijk studeert of niet.”296

288

D. EVERAERT-DUMONT, “Étude 477 : L'obligation d'entretien des enfants” in Lamy Droit des Personnes et de la Famille, Parijs, Wolters Kluwer France, 2010 (cd-rom). Zie randnummer 477-50 aldaar. 289 CA Aix-en-provence, 9 oct. 1997, JurisData n° 1997-049089. 290 Cass.fr., 2e civ., 12 juill. 1971, RTD civ. 1971, 385 (schizofreniepatiënt en kankerpatiënt). 291 CA Montpellier, ch. 1, 7 nov. 1989, JurisData n° 1989-034281. 292 CA Paris, 22 févr. 1983, D. 1983, JurisData n° 1983-021769. 293 Bij wet van 1 juli 1987 (Stb. 333). 294 Door het verlagen van de meerderjarigheidsgrens zouden de kosten voor de verzorging en opvoeding voor een grote groep (namelijk degenen tussen de 18 en 21 jaar oud) niet meer voor rekening komen van het gezin, maar van de staat. Dit achtte de wetgever onwenselijk omdat het een te zware financiële belasting zou betekenen. Het uitgangspunt van het kabinet was dat het gezin primair verantwoordelijk is voor de kosten voor het levensonderhoud en de studie van een kind. De doorgevoerde verlaging mag het Rijk dus niks kosten. Zie o.a. Kamerstukken II 1983-84, 15 417, nr. 11, 7. 295 De ouders hebben onderling geen verhaalsrecht voor de bestede kosten: HR 28 april 1995, LJN ZC1715, NJ 1996, 102, noot J. DE BOER. 296 Hof ‟s-Hertogenbosch 25 oktober 2000, LJN BL4577, EB 2001/8.

43

Bijgevolg moeten in principe alle jongmeerderjarigen financieel gesteund worden door hun ouders: studerend of niet studerend, werkend of niet werkend, uitwonend of thuiswonend297. Hoewel deze jongmeerderjarigen een zekere zelfstandigheid en eigen verantwoordelijkheid dragen, blijft op de ouders de financiële verantwoordelijkheid rusten indien de jongmeerderjarige vanwege scholing, studie of onvoldoende inkomsten uit arbeid298 niet (geheel) zelfstandig in de kosten van studie en/of levensonderhoud kan voorzien299. Bovendien is in artikel 1:392, tweede lid NBW uitdrukkelijk opgenomen dat de verlengde onderhoudsplicht bestaat ongeacht de behoeftigheid van de meerderjarige. Dit impliceert dat de jongmeerderjarige geen verplichting jegens de ouder heeft om in zijn eigen levensonderhoud te voorzien300. Het feit dat kinderen in deze leeftijdscategorie inkomsten kunnen verwerven, is niet van belang. Een ouder kan zich niet beroepen op het feit dat de jongmeerderjarige, indien hij met de studie zou ophouden, in staat is om te werken en voldoende te verdienen om in zijn levensonderhoud te voorzien. Een jongmeerderjarige is niet verplicht om een inkomen te genereren en kan kiezen om te studeren. Een eventueel inkomen301 is slechts van belang voor de omvang van de behoefte302. 121. Het voortgezette onderhoudsrecht wordt dus niet strikt gekoppeld aan het volgen van een opleiding, wat naar Belgische opvatting enigszins bevreemdend overkomt. In België heeft de meerderjarige evenmin de verplichting in zijn eigen levensonderhoud te voorzien, zolang hij maar kan aantonen dat hij studeert. Belgische rechters zullen ofwel verwachten dat het kind werkelijk een opleiding volgt, wat een verlenging van de bijzondere onderhoudsverplichting rechtvaardigt, ofwel eisen dat het een verdienste zoekt, bij ontstentenis waarvan de gemeenrechtelijke onderhoudsplicht zal spelen op voorwaarde van behoeftigheid303. Zo zal een 20-jarige student die zijn studies stopzet en geen beroepsactiviteit uitoefent (en dus niet: voltooit en op zoek gaat naar werk) naar Belgisch recht enkel nog aanspraak kunnen maken op de gemeenrechtelijke onderhoudsplicht waartoe behoeftigheid vereist is. Dezelfde student zal naar Nederlands recht ogenschijnlijk nog tot hij de leeftijd van 21 jaar bereikt levensonderhoud kunnen genieten en zal nadien pas behoeftigheid moeten aantonen. Dat deze grens de 21-jarige leeftijd is, wordt verklaard doordat dit de vroegere meerderjarigheidsgrens was. In dat opzicht verdient de Belgische regeling de voorkeur. Anderzijds dient de visie te worden bijgetreden dat een jongmeerderjarige vrij kan kiezen om te gaan studeren. Deze studies zullen vanaf de 21-jarige leeftijd in Nederland evenwel niet (noodzakelijk) nog een recht op een bijdrage in de kosten van levensonderhoud en studie impliceren, wat m.i. geen aanbeveling verdient304.

297

Of zij nog thuis wonen, is immers niet van belang: P. VLAARDINGERBROEK et al., 513. Rb. Haarlem 4 augustus 2009, LJN BJ6139, JPF 2010/28, noot P. VLAARDINGERBROEK. Of het gebrek aan inkomen aan de jongmeerderjarige zelf is te wijten, doet overigens niet ter zake. 299 Rb. Groningen 24 januari 2012, LJN BV2864, JPF 2012/55, noot P. VLAARDINGERBROEK. Een ouder kan evenmin aanvoeren dat de jongmeerderjarige door het verwerven van een inkomen geen behoefte meer heeft. 300 Rb. Haarlem 4 augustus 2009, LJN BJ6139, JPF 2010/28, noot P. VLAARDINGERBROEK. 301 Zie infra, afdeling 3. 302 Naast „draagkracht‟ een maatstaf en te onderscheiden van behoeftigheid. Zie supra, nr. 55. 303 Zie infra, nrs. 147-149. 304 Zie infra, nrs. 139-145. 298

44

Afdeling 2 De ouderlijke plicht neemt een einde bij het verwerven van een einddiploma van het hoger onderwijs dat toegang geeft tot de arbeidsmarkt 122. Naast de drie gewoonlijke paragrafen, waarin de duur van de opleiding belicht wordt, bevat deze afdeling nog een vierde paragraaf. Daarin gaat bijzondere aandacht uit naar de periode waarin de student verkeert wanneer hij zijn studies voltooide maar nog niet in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien. § 1 OORSPRONKELIJKE REGEL 123. De tweede vuistregel houdt in dat van zodra het kind de passende opleiding heeft genoten, de plicht van de ouders ex artikel 203 BW ophoudt, ook al zou het kind beslissen om andere studies aan te vatten of om zich verder te specialiseren305. Tijdens de parlementaire voorbereiding van de Afstammingswet werd gesteld dat de passende opleiding in beginsel één opleidingscyclus inhoudt306. Het kind zou op dat ogenblik alle troeven in handen hebben om zijn toegang tot de arbeidsmarkt te verzekeren, minstens zo veilig mogelijk te stellen. Ook de rechtspraak en rechtsleer van vóór de Afstammingswet waren in dezelfde zin gevestigd307. Een licentiate in de handels- en financiële wetenschappen, die zich had ingeschreven in de eerste kandidatuur kunstgeschiedenis en archeologie en ook nog van plan was om twee jaar in het buitenland te studeren met het oog op het behalen van een doctoraat, was niet langer gerechtigd om van haar vader een onderhoudsbijdrage te eisen, nu door het behalen van het eerste universitaire diploma een normaal einde aan haar opleiding was gekomen en niet bewezen werd dat zij daarmee geen passende betrekking zou vinden308. 124. Het bezitten van een humanioradiploma kan overigens niet beschouwd als tijdstip van voltooiing309, enerzijds omdat dergelijke diploma geen ernstige toekomstkansen biedt op de arbeidsmarkt310, anderzijds omdat het aanvatten van hogere studies een recht voor enkele jongere is311. § 2 EVOLUTIE 125. Reeds eind jaren tachtig merkte P. SENAEVE312 terecht op dat het begrip „passende opleiding‟ een evolutief begrip is, zodat niet uitgesloten is dat “in de toekomst” de onderhouds- en opleidingskosten met betrekking tot een bijkomend universitair of gelijkwaardig diploma of een doctoraatsopleiding eveneens tot de ouderlijke plicht van artikel 203 BW zullen gerekend worden, naarmate het bezitten van één enkel hoger onderwijs diploma op de arbeidsmarkt onvoldoende toekomstmogelijkheden zou bieden.

305

P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 28. Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 30. 307 Zie de verwijzingen onder voetnoot 17 in P. SENAEVE, “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders”, 487. 308 Vred. Bergen 11 juli 1966, JT 1966, 618. 309 Vred. Luik (I) 29 november 1978, JT 1979, 205. 310 Met die nuance dat de middelbare technische en beroepsopleidingen wel al uitzicht kunnen geven op een job die in het verlengde ligt van de studies. Niettemin kunnen ook deze jongeren beslissen hogere studies aan te vatten, minstens hebben zij het recht hiertoe. 311 P. SENAEVE, “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders”, (483) 488. 312 P. SENAEVE, “Onderhoudsplicht van de ouders en tussenkomst van het O.C.M.W.” in L. VAN HOESTENBERGHE, Studentenrecht: sociale en juridische gids voor de student hoger onderwijs, Leuven, Acco, 1988, (77) 80. 306

45

Deze interpretatie strekt inderdaad tot aanbeveling en kreeg gaandeweg navolging in de rechtspraak. De onverkorte toepassing van bovenstaande vuistregel zou impliceren dat een nieuwe aan te vatten opleiding of specialisatie, die niet noodzakelijk is voor de toegang tot de arbeidsmarkt doordat een eerste diploma (bachelor- c.q. masterdiploma) deze verschaft, niet onder de onderhoudsplicht ex artikel 203 BW valt. Anno 2013 is dit niet langer verdedigbaar. De visie dat de student moet bewijzen dat hij met het eerste behaalde diploma geen passende betrekking kan vinden, is eveneens niet langer houdbaar. A. Aanvullende opleiding of specialisatie 126. Aanvankelijk werd nog voorzichtig gesteld dat een uitzonderlijke verlenging eventueel mogelijk is voor korte aanvullende of gespecialiseerde studies of voor studies die een normale voortzetting vormen van reeds voltooide studies313. Dergelijke terughoudendheid is m.i. niet (langer) op zijn plaats. Vandaag de dag volgen zeer veel studenten een aanvullende opleiding om zich verder te specialiseren in een materie en zodoende hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten. Een aanvullend of specialisatiejaar kan niet alleen nuttig of aangewezen zijn, maar zal ook vaak ingegeven zijn door de interesse van de jongvolwassene. 127. Inmiddels aanvaardt de rechtspraak dat na een academische master (bv. master in de rechten) ook een master na masteropleiding (bv. ManaMa in het notariaat of fiscaliteit), of een doctoraatsopleiding tot de ouderlijke verplichtingen kunnen worden gerekend314. Zo stelde de vrederechter van het zevende kanton te Antwerpen: “In het raam van een normale en evolutieve interpretatie moeten de onderhouds- en opleidingskosten met betrekking tot een bijkomend universitair diploma of een doctoraatsopleiding tot de ouderlijke plicht van artikel 203 BW gerekend worden, zeker als die studie in het verlengde ligt van de reeds gevolgde opleiding. In steeds meer gevallen blijkt een tweede opleidingscyclus of een zogenaamde master na master of enige andere specialisatie, zo niet noodzakelijk, dan toch nuttig om de kansen op de arbeidsmarkt te 315 verzekeren of veilig te stellen.”

De aanvullende opleiding dient in zekere mate in het normale verlengde van de oorspronkelijke te liggen316, hoewel dit ruim kan worden geïnterpreteerd. Een diploma van assistent-architect sluit bijvoorbeeld aan bij een diploma van technisch tekenaar, een diploma van handelsingenieur bij dat van bachelor in de handels- en financiële wetenschappen317 en een diploma internationale betrekkingen bij een diploma slavistiek318.

313

G. VERSCHELDEN, E. GULDIX, A. WYLLEMAN, S. BROUWERS, G. BAETEMAN en J. GERLO, “Overzicht van rechtspraak. Personen- en Familierecht (1995-2000)”, TPR 2001, (2013) 2035. 314 Zie bijv. Rb. Gent 3 november 2005, RW 2006-07, 69; Vred. Roeselare 30 november 2006, T.Vred. 2007, 298. Contra: Vred. Gent (I) 5 februari 1999, TGR 1999, 94. 315 Vred. Antwerpen (VII) 25 januari 2005, RW 2004-2005, 1357 (na zijn universitaire studie van bio-ingenieur te hebben afgerond, had een zoon ondanks een aantal sollicitaties geen werk kunnen vinden en leek het voor hem nuttig, zo niet noodzakelijk, zich verder te specialiseren teneinde meer kansen te verwerven op de arbeidsmarkt). 316 Luik (1e k.) 19 oktober 2004, RTDF 2005, 1119; Vred. Antwerpen (VII) 2005, RW 2004-05, 1357. 317 Dit „normale verlengde‟ werd eertijds afgewezen in Rb. Kortrijk 3 december 1968, RW 1969-70, 1060. 318 Rb. Leuven 29 april 2005, RABG 2006, 533, noot C. VERGAUWEN. Omdat er in de richting Pools-Russisch weinig werk te vinden is zonder dat men vlot deze talen spreekt (de opleiding slavistiek was zeer theoretisch en omvatte weinig taallessen), koos de dochter voor een opleiding die een nuttige aanvulling vormt en bijgevolg geen luxestudie is.

46

B. Bijkomende nieuwe studies 128. Ogenschijnlijk konden de ouders in eerste instantie niet verplicht worden nog bijkomende, totaal andere hogere studies te bekostigen. Deze opvatting wordt geleidelijk aan verlaten. Vandaag is niet uitgesloten dat de opleidingskosten voor een nieuwe aansluitende volledige opleiding (bijkomend universitair of gelijkwaardig diploma) of voor een studiejaar in het buitenland, eveneens binnen de reikwijdte van artikel 203, § 1 BW vallen319. Zo kan een student die zijn master in de rechten behaalde, beslissen om nog een master in de criminologie of een master in de economische wetenschappen aan te vatten. In die zin velde reeds in 1997 de vrederechter te Gent320 een baanbrekend vonnis door toe te laten dat een zoon, die in 1993 het diploma van bakker behaalde en in 1994 het diploma van pasteibakker-chocolatier, op kosten van zijn vader nieuwe studies aanvat tot het bekomen van een diploma jeugd- en gehandicaptenzorg. Vanzelfsprekend dient rekening gehouden te worden met de concrete omstandigheden. De zoon diende op 12-jarige leeftijd reeds een beroepskeuze te maken, wat volgens de vrederechter moeilijk als een doordachte studiekeuze kon gelden. Het feit dat de zoon zich later realiseert dat hij een verkeerde keuze heeft gemaakt maar toch zijn studies afmaakt, getuigt van een verantwoordelijkheidszin, die ook aanwezig is bij zijn (ditmaal volwassen) keuze om verzorger te worden. Dat deze nieuwe studierichting passend is, blijkt uit het feit dat de zoon reeds slaagde voor de twee eerste jaren. Eveneens kon een zoon die eerst een opleiding had gevolgd als installateur centrale verwarming maar zich daarna onmiddellijk had georiënteerd naar een opleiding als muziekleraar, aanspraak blijven maken op een onderhoudsuitkering. De nieuwe opleiding duurde vijf jaar doch de rechtbank te Eupen was onder de indruk van de bijzondere muzikale gaven van de jonge man en rechtvaardigde haar beslissing onder meer met de vaststelling dat een polyvalente professionele opleiding alleen maar een meerwaarde kan zijn321. 129. Het feit dat er geen sprake is van een normale voortzetting van de afgewerkte studies, lijkt derhalve niet te verhinderen dat de onderhoudsplicht blijft bestaan, beoordeeld in functie van de betere economische slaagkansen en de garantie op levenskwaliteit van het kind. Er wordt gebroken met de eertijds aangenomen regel dat artikel 203, § 1 BW niet de plicht omvat om een tweede verschillende opleiding te bekostigen nadat het kind na voltooiing van de eerste geen werk vond. De vrederechter te Roeselare stelde dan ook onomwonden: “De ouders moeten de kosten van opleiding van hun kinderen dragen, totdat zij is voltooid, wat bij de aanvang van de 21ste eeuw niet noodzakelijk gelijkstaat met het bekomen van één enkel diploma na de humaniora; kinderen hebben het immers alsmaar moeilijker om financieel onafhankelijk te worden en de markteconomie dwingt hen ertoe meerdere diploma‟s te verwerven om zich aldus zo veelzijdig mogelijk op een steeds meer eisende arbeidsmarkt te kunnen begeven; het volbrengen van meerdere studies verdient dan ook familiale 322 ondersteuning.” 319

Zie ook N. GALLUS, 172, nr. 104. Vred. Gent 8 januari 1997, TGR 1997, 131. 321 Rb. Eupen 27 november 2006, JLMB 2007, 1581. 322 Vred. Roeselare 30 november 2006, T.Vred. 2007, 298. De eerste zoon startte na het behalen van een einddiploma vertaalkunde met succes een verkort bachelorprogramma in de rechten. Volgens de vrederechter hoefde het geen enkel betoog dat de combinatie van beide diploma‟s geoptimaliseerde tewerkstellingskansen op termijn biedt in een land waar tal van internationale instellingen hun zetel hebben. Na zijn voltooide lerarenopleiding, schreef de tweede zoon zich in voor de opleiding multimedia en communicatietechnologie. Ook hier kon de meerwaarde van het diploma bezwaarlijk worden betwist. 320

47

Daar waar in de Golden Sixties van de vorige eeuw één enkel diploma gelijkstond aan een verzekerde tewerkstelling, dient de invulling van de notie „voltooiing van de opleiding‟ in de actuele economische context van de 21ste eeuw te geschieden. D. VAN LIERDE beaamt: “Studenten kunnen hun recht laten gelden op meer dan één onderwijscyclus na de humaniora. Jongeren hebben het steeds moeilijker om zich economisch zelfstandig te profileren. Daarenboven is het karakter van een loopbaan vandaag de dag veel fragieler dan vroeger. Met meer diploma‟s kan men zich polyvalenter opstellen op de steeds meer veeleisende 323 arbeidsmarkt.”

Voorts stellen de rechtbanken zich eerder mild op wat de duur van de onderhoudsplicht betreft jegens ijverige en briljante studenten, die door de ouders moeten ondersteund worden bij het behalen van meerdere diploma‟s hoger onderwijs324. Met betrekking tot een studiejaar in het buitenland, oordeelde de vrederechter van het tweede kanton te Doornik dat een vader niet kan weigeren om een deel van de kosten voor een studiejaar hoger onderwijs van zijn dochter in het buitenland te betalen voor zover hij zich er niet heeft tegen verzet, terwijl hij van dit plan op de hoogte was325. 130. De burgerlijke rechtbank van Gent diende in volgende bijzondere zaak uitspraak te doen326. Een dochter had met succes een lerarenopleiding gevolgd, waarna zij een rechtenopleiding startte. Hoewel op het eerste gezicht geen link aanwezig is tussen beide opleidingen, oordeelde de rechter dat er wel degelijk sprake is van een normale evolutie en een normale voortzetting. Het kind was namelijk in eerste instantie – vóór de lerarenopleiding – een opleiding aan de Economische Hogeschool begonnen, welke ze voortijdig afbrak wegens de moeilijkheidsgraad ervan. De rechtbank stelde vast dat de dochter aanvankelijk een opleiding tot licentiaat in de handelswetenschappen ambieerde, terwijl de aangevatte opleiding in de rechten finaal het behalen van het diploma master in de rechten beoogt. In die zin kan worden gesteld dat de opleiding die thans wordt gevolgd, kadert in wat initieel als een passende opleiding voor het kind werd beschouwd en aansluit bij haar initiële doelstelling. Hoewel het lerarendiploma een zekere toegang tot de arbeidsmarkt gaf, is het naar mijn mening niet (noodzakelijk) uitgesloten dat de ouders hun dochter nogmaals de kans geven om een licentiaatsdiploma te behalen, niettegenstaande het geen aanvulling of normale voortzetting betreft van de reeds met succes beëindigde lerarenopleiding327. 131. Zich steunend op de Vlaamse onderwijsreglementering328, pleit K. UYTTERHOEVEN329 voor de uitbreiding van de ouderlijke onderhoudsplicht tot de financiering van een schakelprogramma (student wil overschakelen van een voltooide bacheloropleiding in het

323

D. VAN LIERDE, 49, nr. 10. Zie bijv. Gent 6 maart 2003, TBBR 2005, 348 (de ouders konden in het kader van hun echtscheiding door onderlinge toestemming overeenkomen dat de plicht tot levensonderhoud zal blijven doorlopen tot de leeftijd van 26 jaar. De ouders wisten dat hun kinderen goede studenten waren en wensten hen alle kansen te geven op een goede opleiding). 325 Vred. Doornik (II) 1 juni 2004, RTDF 2006, 635. 326 Rb. Gent 3 november 2005, RW 2006-07, 69. 327 Contra: D. VAN LIERDE, 50, nr. 15. 328 Decreet van 30 april 2004 betreffende de flexibilisering van het hoger onderwijs in Vlaanderen en houdende dringende hogeronderwijsmaatregelen, BS 12 oktober 2004, 71039. 329 K. UYTTERHOEVEN, “Onderwijsrechtelijke bedenkingen over de ouderlijke onderhoudsverplichting ten aanzien van meerderjarige studerende kinderen”, T.Fam. 2011/5, 86. 324

48

hoger professioneel onderwijs naar een academische masteropleiding330) en een voorbereidingsprogramma (student met academisch bachelordiploma op zak kan academische masteropleiding aanvatten – waarbij de voltooide opleiding andere opleidingskenmerken vertoont dan de bacheloropleiding die als algemene toelatingsvoorwaarde geldt voor die masteropleiding – op voorwaarde van voltooiing van dergelijk programma). Deze zienswijze verdient ondersteuning en dient zelfs te worden doorgetrokken naar de verkorte bacheloropleiding331. Hoewel professionele bacheloropleidingen vooral gericht zijn op het verwerven van professionele vaardigheden met het oog op uitoefenen van een (zelfstandig) beroep en hoewel professionele bachelors per definitie klaargestoomd worden voor een directe intrede in de arbeidsmarkt, mag dit geen beletsel betekenen voor de financiering van een schakelprogramma. Daarnaast ligt de bestaansreden van een voorbereidingsprogramma er net in vervat de overstap mogelijk te maken naar een opleiding die niet in het normale verlengde ligt van de reeds genoten opleiding (bijv. van gediplomeerden van de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte van de UGent met minor recht naar master in de rechten aan de Faculteit Rechtsgeleerdheid; van bachelor in de architectuur naar master in de economische wetenschappen). C. Stage 132. Voorts mag niet vergeten worden dat bij sommige opleidingen het lopen van een stage een noodzakelijke stap vormt richting toetreding tot een bepaalde beroepswereld. Het voorbeeld bij uitstek betreft de driejarige stage die een master in de rechten dient te lopen teneinde het attest van beroepsbekwaamheid van advocaat te behalen om toegelaten worden tot het tableau van de Orde van advocaten. De vraag rijst hoe dergelijke stageperiode dient te worden opgevat. Gaat het om een deel van de opleiding of betekent het ontvangen van (beperkte) inkomsten dat men een volwaardige job uitoefent die financiële onafhankelijkheid mogelijk maakt? Enkele vonnissen worden van naderbij bekeken. 133. Een 20-jarige zoon liep stage als brood- en banketbakker en ontving daarvoor een stagevergoeding. De vrederechter te Kortrijk neemt aan dat gelet op de stageovereenkomst die strekt tot het aanleren van het beroep van brood- en banketbakker, de opleiding van de zoon niet is voltooid. Daaruit volgt dat de vader in beginsel verder moet bijdragen332. In beroep meent de rechtbank van eerste aanleg dat de zoon vanaf het verdienen van een gemiddeld inkomen van 436 euro per maand, in staat moet geweest zijn in zijn eigen onderhoud te voorzien. Hij woonde immers nog bij moeder in, wat een lagere algemene kost en woonkost met zich meebrengt. Bijgevolg zou dergelijk bedrag volstaan om aan de moeder een bijdrage voor kost en inwoon te betalen, naast de kosten voor kledij en zakgeld en hetgeen een jongere van die leeftijd nodig heeft333. Naar ik meen schat de rechtbank het bedrag dat volstaat om in het eigen onderhoud te voorzien aan de lage kant. Veelal zal een stagiair niet vergoed worden voor zijn verplaatsingskosten en zal een wagen een noodzakelijk goed vormen. Hiertoe dient verplicht 330

A fortiori indien tussen beide opleidingen een connexiteit bestaat: de afgeleide opleiding moet kunnen dienen als opstap naar de universitaire. Bijv. professionele bachelors rechtspraktijk (of zelfs bachelors in het bedrijfsmanagement, afstudeerrichting rechtspraktijk) die een academische master in de rechten willen behalen. 331 Welke omvattender is aangezien het bachelordiploma meer doorstroommogelijkheden biedt naar diverse vervolgopleidingen terwijl de twee voornoemde programma‟s voorbereiden op één welbepaalde master. 332 Vred. Kortrijk (II) 31 januari 2006, AR 05A93, onuitg. 333 Rb. Kortrijk 5 december 2008, AR 06/1270/A, onuitg.

49

een verzekering burgerlijke aansprakelijkheid te worden afgesloten, die zoals algemeen geweten zeer kostelijk is voor jonge chauffeurs. Ook mogen de kosten van de beroepskledij niet vergeten worden. Ten slotte is de meerderjarige niet langer ten laste en draagt hij professionele lasten. 134. De beslagrechter te Luik volgt een meer realistische denkpiste334. Vooreerst stelt hij dat een master in de rechten nog steeds in opleiding is als stagiair-advocaat. Terecht wordt de overweging gemaakt dat de financiële omstandigheden van de stage ertoe leiden dat het voor de stagiair-advocaat onmogelijk is om zonder ouderlijke hulp financieel autonoom te worden. Er zijn immers de vele onsamendrukbare kosten zoals professionele lasten, auto- en vervoerskosten, secretariaatskosten (postzegels, papier, mappen), de aankoop van hard- en software, wetboeken en een toga, terwijl nog geen (omvangrijk) cliënteel verworven is en voor het merendeel pro deo zaken behartigd worden (voor dewelke de stagiair pas na enkele jaren vergoed zal worden). 135. Ook de vrederechter te Gent stelde dat een beginnend stagiair-advocaat per definitie nog aan opleiding toe is335. Tevens ging hij ervan uit dat het algemeen bekend is dat, behoudens in uitzonderlijke gevallen, de beroepsinkomsten van een master in de rechten die gekozen heeft voor de advocatuur – althans in een beginstadium – ontoereikend zijn om in diens onderhoud en levensbehoeften te voorzien. Weliswaar zal hij van zijn stagemeester een zekere vergoeding (of loon) uitbetaald krijgen336, waardoor een stagiair-advocaat gedurende het eerste stagejaar aan de balie aanspraak kan maken op een beperkte onderhoudsbijdrage337. § 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 136. In Frankrijk dienen de ouders hun kind de kans te geven om een diploma te behalen of een professionele opleiding te voltooien die hen in de mogelijkheid stelt om toegang te krijgen tot de arbeidsmarkt, een betaalde job te vinden en zodoende financieel onafhankelijk te worden. De gedachte die daarbij aanvankelijk heerst, is dat aanvullende of nieuwe studies niet onder de voortgezette onderhoudsverplichting vallen, mits het voordien behaalde diploma kan leiden tot een stabiele job338. Reeds in 1970 oordeelde la Cour de cassation dat het aanvatten van nieuwe studies na het behalen van een eerder diploma, niet langer ten laste van de ouders kon worden gelegd339. In 2006 heeft het hof van beroep te Agen de voortgezette onderhoudsplicht geweigerd ten aanzien van een 27-jarige student die na vijf jaar hogere studies een ingenieursdiploma had verworven. Hij vorderde verdere financiële hulp voor het volgen van een journalistenopleiding, waarvan hij beweerde dat dit een meerwaarde voor zijn professionele carrière zou betekenen. Van de ouders kan in beginsel echter niet verwacht worden dat zij een opleiding financieren in een totaal andere beroepssector, a fortiori indien de student een diploma heeft verworven dat hem toelaat te werken:

334

Beslagr. Luik 3 oktober 2012, JLMB 2012, 1734. Vred. Gent 25 juni 1998, TGR 1998, 204. 336 In casu genoot de dochter toen (in 1997) een vergoeding van 15.000 fr. Gelet op haar sociale contacten mocht verwacht worden dat zij enkele eigen (betalende) dossiers toevertrouwd kreeg waardoor zij inkomsten verwierf. 337 Het feit dat de dochter pas na acht jaar studie haar diploma behaalde, weerhield de vrederechter niet om dit te besluiten. 338 CA Rennes, 31 mars 2003, n° 02/01308, JurisData n° 2003-238508. 339 Cass.fr., 2e civ., 26 nov. 1970, n° 69-14.505, Bull. civ. 1970, II, n° 327, 249. 335

50

“Cette obligation ne subsiste que pendant un délai raisonnable et cesse lorsque l'enfant a atteint un niveau d'études considéré comme suffisant.”340

De financiering van een late carrièreswitch na het behalen van een eerste diploma341 komt niet ten laste van de ouders342. De ouders mogen hun financiële hulp weigeren en de student is genoodzaakt zelf zijn studies te financieren, zoals door te werken of een lening aan te gaan343. 137. Nochtans neemt ook in Frankrijk recente rechtspraak aan dat wegens de stijgende vraag naar specialisten, de voortzetting van hogere studies synoniem is geworden voor betere arbeidskansen en gunstigere loonperspectieven. Een 23-jarige zoon, die na zijn baccalaureaat344 gedurende vijf jaar geschiedenis en geografie gestudeerd had, schreef zich in voor „la préparation au concours de l'agrégation en histoire-géographie‟. Om zijn slaagkansen gaaf te houden, was het wenselijk om die voorbereiding niet te combineren met de lerarenstage. Vanzelfsprekend ging deze voorbereiding gepaard met extra kosten: de student zou een maandelijks budget nodig hebben van 1.000 euro. Het hof van beroep te Bastia oordeelde dat dergelijke voortzetting lovenswaardig en begrijpelijk is met het oog op een professionele carrière en dat van de student niet verwacht kan worden dat hij onmiddellijk zijn functie als leerkracht zou opnemen, waardoor de vader gehouden bleef tot een maandelijkse bijdrage van 250 euro345. Een 27-jarige studente kon nog steeds aanspraak maken op de voortgezette onderhoudsverplichting aangezien ze haar studies met de nodige ernst opvatte en succesvol voortzette. Nochtans had ze na het behalen van haar masterdiploma in de rechten zonder succes deelgenomen aan enkele „concours‟. Uiteindelijk vatte zij de aggregaatsopleiding aan, welke een niet-betaalde opleiding is waardoor zij niet in haar behoeften kon voorzien346. Zoals ook sommige Belgische rechters doen, wordt ten aanzien van succesvolle studenten soepel omgesprongen met de duur van de studies. Zo diende de vader van een 25-jarige dochter nog steeds tussen te komen in haar onderhoud en opleiding, omdat volgens het Hof van Cassatie voldaan was aan de voorwaarde van voortzetting van de studies347. Dit leidt tot het besluit dat ook in Frankrijk het volgen van aanvullende opleidingen (zoals een master na master en een doctoraatsopleiding) nog kunnen rekenen op financiële steun van de ouders. Tegenover bijkomende nieuwe opleidingen zijn de rechters meer terughoudend. 138. Geheel anders dan in België en Frankrijk, wordt in Nederland het einde van de bijdrageplicht in de kosten van levensonderhoud en studie gekoppeld aan het bereiken van een leeftijdsgrens: meerderjarigen dienen vanaf de leeftijd van 21 jaar primair in hun eigen 340

CA Agen, 1re ch., 9 mars 2006, JurisData n° 2006- 301016. “ L'hypothèse d'une réorientation professionnelle tardive après l'obtention d'un premier diplôme.” 342 S. VALORY, “Le ministère de la Justice rappelle les règles applicables en cas de versement d'aliments à un enfant majeur poursuivant des études”, RJPF 2008-10/41. 343 Y. DELECRAZ en M. CHETAILLE, “ Les obligations légales en matière d'aide financière parentale », RJPF 2011-6/11, (8) 11. 344 Het Franse middelbaar onderwijs heet „le baccalauréat français‟ . 345 CA Bastia, ch. civ., 15 avr. 2009, n° 07/00906, JurisData n° 2009-003379. Contra: CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 9 févr. 2006, n° 05/01270. 346 CA Douai, ch. 7, sect. 1, 15 sept. 2005, n° 04/00423. “Il est démontré que l'enfant certes âgé de 27 ans a poursuivi des études jusqu'à ce jour de façon sérieuse sans oisiveté. A la suite d'une maîtrise de droit elle a échoué à divers concours. Elle a finalement opté pour la formation de professeur des écoles, formation non rémunérée. Ainsi, ne pouvant subvenir à ses besoins, la pension alimentaire doit être maintenue.” 347 Cass.fr., 2e civ., 14 janv. 1999, n° 97-13.775. In casu vatte de studente de toenmalige „Bac + 6‟ aan. De studente begon dus aan haar zesde jaar hogere studies, te vergelijken met een master na master in België. 341

51

levensonderhoud te voorzien. Op grond van artikel 1:392, tweede lid NBW bestaat de verplichting tot het verstrekken van levensonderhoud in hoofde van de ouders (en de stiefouder tot wiens gezin het kind behoort) slechts in geval van behoeftigheid van het kind. Anders dan de tegemoetkoming in kosten van levensonderhoud en studie van jongmeerderjarigen tot 21 jaar, betreft deze onderhoudsplicht de kosten van instandhouding van de persoon. De term „behoeftigheid‟ duidt aan dat iemand geen eigen middelen heeft en redelijkerwijs niet in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien348. Voor zover het kind niet beschikt noch kan beschikken over de middelen waarover hij in redelijkheid zou moeten kunnen beschikken (bijv. door arbeid), is het behoeftig. De omvang van zijn behoeften bestaat dan in het verschil tussen dat waarover hij in redelijkheid zou moeten kunnen beschikken en datgene waarover hij in redelijkheid kan beschikken349. 139. Belangrijk zijn de implicaties voor meerderjarigen wiens opleiding nog niet is voltooid op 21-jarige leeftijd. Volgens de Hoge Raad volgt uit de totstandkoming van artikel 1:392, tweede lid NBW, dat deze bepaling er niet toe strekt ouders te verplichten hun meerderjarige kinderen350 te onderhouden of door het verstrekken van een uitkering in staat te stellen tot het volgen of voltooien van een aangevangen opleiding351. In dezelfde zin oordeelde de rechtbank te Groningen352 dat van een 21-jarige zoon mag worden verwacht dat hij, onafhankelijk van zijn ouders, door arbeid kan voorzien in zijn eigen levensonderhoud. De omstandigheid dat de zoon (als derde studie) de mbo-opleiding353 sociaal agogisch werk volgt en gedurende 21 uur stage loopt, maakt dit niet anders. De rechtbank is van oordeel dat, gezien de twee andere mbo-opleidingen die de zoon heeft gevolgd en succesvol heeft afgerond, dit besluit op een keuze en niet op noodzaak berust, zodat van behoeftigheid geen sprake kan zijn. Ten aanzien van een dochter die een mavo-diploma had behaald, werd geoordeeld dat zij daarmee een opleiding genoten heeft waarmee zij in staat moet worden geacht in haar eigen levensonderhoud te voorzien. Het enkele feit dat de dochter studeert, maakt haar niet behoeftig. Ook de stelling van de dochter dat het uiteengaan van haar ouders voor haar een zware emotionele belasting betekend heeft, die tot concentratieproblemen heeft geleid en een negatief effect heeft gehad op haar leerprestaties, bracht geen zoden aan de dijk354.

348

M. JONKER, 108. J. DE BOER, 917, nr. 1030. 350 Die overigens als volwassen studenten geacht worden in staat te zijn door arbeid of anderszins in hun eigen levensonderhoud te voorzien en daardoor niet behoeftig zijn, zie o.a. Rb. Dordrecht 28 maart 2012, LJN BW0623. 351 HR 9 september 1983, LJN AG4642, NJ 1984, 535, noot E.A.A. LUIJTEN, met navolging in o.a. Hof ‟sGravenhage 23 maart 2011, LJN BR3874; Hof Amsterdam 12 oktober 2010, LJN BO4664. In deze laatste zaak volgde de zoon de opleidingen rechtsgeleerdheid en geschiedenis aan de Universiteit Amsterdam. Volgens het Hof was het zijn eigen keuze om twee studies te volgen waardoor hij wellicht minder dan andere studenten in staat was naast zijn studie te werken. De gevolgen van die keuze kon hij niet afwentelen op de vader en komen voor zijn risico. De zoon voerde tevergeefs aan dat dit niet redelijk was aangezien van de vader mag worden gevergd dat hij zijn zoon als talentvol kind ook na de leeftijd van 21 jaar een bijdrage in de kosten van levensonderhoud en studie betaalt om hem op die manier in staat te stellen zijn talenten ten volle te ontwikkelen. 352 Rb. Groningen 25 mei 2010, LJN BN6026, JPF 2010/145. 353 Middelbaar beroepsonderwijs. Het mavo (middelbaar algemeen voortgezet onderwijs) bereidt voor op het mbo. 354 Hof Arnhem 26 april 2004, LJN AT5316. 349

52

140. De regeling in Nederland kan evenwel tot absurde situaties leiden, a fortiori indien de (universitaire) opleiding nog niet voltooid is op 21-jarige leeftijd en de meerderjarige zichzelf (nog) niet via arbeid de nodige middelen kan verschaffen. De rechtspraak neemt in haar uitspraken zonder meer aan dat de ouder niet meer op grond van artikel 1:395a BW verplicht is te voorzien in de kosten van levensonderhoud en studie van de meerderjarige nu deze op een bepaalde dag de leeftijd van 21 jaar heeft bereikt355. Studenten zijn dan niet langer onderhoudgerechtigd op grond van het enkele feit dat zij studeren, maar dienen van de ene dag op de andere hun behoeftigheid aan te tonen. Bovendien maakt het enkele feit te studeren een meerderjarige nog niet behoeftig. Indien de opleiding nog in voortgang is, lijkt het m.i. wenselijker aan te nemen dat de meerderjarige niet in staat is door arbeid te voorzien in zijn eigen levensonderhoud waardoor behoeftigheid in zijn hoofde vermoed wordt. Waar het opmerkelijk is dat zelfs jongmeerderjarige kinderen die geen onderwijs volgen een onvoorwaardelijk recht op levensonderhoud hebben, is het nog opvallender dat vanaf de leeftijd van 21 jaar de onderhoudsplicht ophoudt en de student enkel nog aanspraak kan maken op een onderhoudsbijdrage indien het zijn behoeftigheid kan aantonen. Deze onderhoudsbijdrage strekt er bovendien slechts toe de instandhouding van de persoon te verzekeren en is niet zo uitgebreid als de bijdrageplicht in kosten van levensonderhoud en studie. Om het met een extreem voorbeeld te stellen: de student ouder dan 21 dient zijn behoeftigheid aan te tonen en zit er minder goed voor dan een niet-werkende jongmeerderjarige van net geen 21 jaar oud. Het bereiken van de leeftijd van 21 jaar vormt derhalve een ongelukkige cesuur, mogelijks middenin de opleiding van de meerderjarige. Deze grens is achterhaald en berust nog steeds op de vroegere meerderjarigheidsgrens van 21 jaar, boven dewelke enkel de onderhoudsplicht op basis van behoeftigheid bestond. Dat de voortgezette onderhoudsplicht deze leeftijd zou overstijgen, zou (meer) aansluiten bij de maatschappelijke realiteit van steeds langere socialisering van jongmeerderjarigen, de lange duur van studies in het hoger onderwijs en de versobering van studiefinanciering356. Het ontbreken van de verdere (financiële) steun van de ouders, zou een succesvolle afronding van de aangevatte studies immers kunnen hypothekeren. De Belgische praktijk vat het dan ook zeker niet mis op om de voltooiing van de opleiding als een aangrijpingspunt te nemen. Dit komt beter tegemoet aan de maatschappelijke realiteit en opvattingen omtrent hoger onderwijs357. 141. Gelet op de moeilijkheden waarin de student desgevallend kan verkeren, heeft toenmalig Kamerlid J.K. WIEBENGA een amendement ingediend dat pleitte voor de aanspraak van meerderjarige studenten op de nodige middelen om te kunnen studeren of een opleiding te kunnen volgen. Hoewel het amendement niet zonder sympathie werd ontvangen, zijn er toch bezwaren gerezen waardoor WIEBENGA zijn voorstel introk358. Ook naar aanleiding van de verlaging van de meerderjarigheidsgrens, heeft de wetgever ervoor geopteerd om geen specifieke bepaling op te nemen voor studerende meerderjarigen359. In september 2011 hebben de PvdA en de VVD bij staatssecretaris F. Teeven de initiatiefnota tot vereenvoudiging (van de berekening van) kinderalimentatie ingediend360. Daarin stellen de 355

Zie bijv. Rb. Groningen 25 mei 2010, LJN BN6026, JPF 2010/145. M.V. ANTOKOLSKAIA en G. VERSCHELDEN, 225. 357 Ibid. 358 S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud, art. 392-6. 359 Kamerstukken II 1983-84, 15 417, nr. 11, 7. 360 Zie http://www.pvda.nl/data/sitemanagement/media/PvdA_Recourt_Plan-Moderne-Alimentatie.pdf. 356

53

partijen voor om de verplichting tot bekostiging van levensonderhoud en studie te verlengen met het aantal jaren dat het kind studiefinanciering ontvangt tot het maximum van 23 jaar. Partijen zouden vrijwillig een langere periode kunnen afspreken. Hieruit dient te worden afgeleid dat studerende kinderen die niet in aanmerking komen voor studiefinanciering, geen aanspraak zouden maken op deze verlenging. Dit komt hun situatie allerminst ten goede. Momenteel werken de partijen deze nota uit tot een daadwerkelijk wetsvoorstel. Het zal wellicht nog enkele maanden duren vooraleer het wetsvoorstel aan de Tweede Kamer kan worden gepresenteerd361. 142. De duidelijke stellingname door de Hoge Raad ten spijt, is er geen eensgezindheid in rechtspraak en rechtsleer. Weliswaar neemt de meerderheidsstrekking aan dat studerende meerderjarige kinderen ouder dan 21 jaar niet noodzakelijkerwijs een recht op levensonderhoud hebben, wanneer de ouders het kind een studie laten beginnen (met hun instemming en financiële steun) voordat het kind die leeftijd heeft bereikt en zij weten dat de studie niet voor die tijd zal zijn afgerond362. Daarentegen is S.F.M. WORTMANN363 terecht niet overtuigd van het feit dat een kind geen recht heeft op levensonderhoud van ouders die een studie hebben gefinancierd, aangevat toen het kind nog minderjarig was en die in redelijkheid nog niet voltooid kon zijn op het ogenblik dat de student 21 jaar wordt. De ouders weten immers dat het kind de studie niet voor het bereiken van die leeftijd kan afronden. 143. Sommige rechtspraak nuanceert de heersende opvatting door aan te nemen dat aan de zijde van de ouder, die zijn minderjarig kind een studie laat beginnen met het vooruitzicht dat deze na de meerderjarigheid zal kunnen worden voltooid, een „rechtens afdwingbare verstrekte natuurlijke verbintenis‟ tot het betalen van een studietoelage bestaat. Dergelijke verbintenis werd eertijds aangenomen door Hof ‟s-Gravenhage364 in een geval waarin de vader na de meerderjarigheid van de dochter aanvankelijk haar studiekosten was blijven betalen. In 1996 oordeelde het Amsterdamse Hof365 dat „naar maatschappelijke opvattingen die leven in kringen waartoe het gezin behoorde‟, de vader zijn kinderen, ten aanzien van wie hij niet heeft betwist dat zij de capaciteiten voor de door hen gekozen studie hebben, gedurende een redelijke termijn in staat diende te stellen deze studie af te ronden366. Hetzelfde hof bevestigde recent haar visie367. Indien een dochter haar studie, die zij kennelijk met toestemming van de ouders is begonnen, binnen een jaar na een stage zal voltooien, bestaat een uit een natuurlijke verbintenis voortvloeiende verplichting voor de ouders om binnen redelijke grenzen de voltooiing van die studie mogelijk te maken. Veel zal afhangen van de omstandigheden van het geval. Een gebondenheid van de ouders kan ook volgens J. DE BOER368 zeker niet steeds worden uitgesloten.

361

Informatie meegedeeld door één van de indieners, VVD-kamerlid A. van der Steur (7 mei 2013). O.a. E.A.A. LUIJTEN en M.J.A. VAN MOURIK zijn aanhangers van de heersende leer die stelt dat meerderjarige kinderen niet behoeftig zijn op grond van het enkele feit dat zij studeren. 363 S.F.M. WORTMANN, Titel 17 Levensonderhoud, art. 392-6. 364 Hof ‟s-Gravenhage 5 juni 1974, LJN AC5341, NJ 1975, 216. 365 Hof Amsterdam 18 januari 1996, LJN AE0215, NJ 1997, 726. 366 Volgens het hof strookt dit ook met het stelsel van de studiefinanciering, waarin naast de basisbeurs uitgegaan wordt van een ouderbijdrage. Het verstrekken van die bijdrage is weliswaar niet op grond van een wettelijke bepaling afdwingbaar indien het desbetreffende kind de leeftijd van 21 jaar heeft bereikt, maar kan onder omstandigheden als een natuurlijke verbintenis worden opgevat. 367 Hof Amsterdam 6 september 2011, LJN BU4638. 368 J. DE BOER, 951, nr. 1082. 362

54

144. Als variant op de natuurlijke verbintenis, heeft het Hof ‟s-Hertogenbosch de onderhoudsverplichting ten aanzien van een kind ouder dan 21 jaar recent opgevat als een „dringende morele verplichting‟369. In het kader van een echtscheidingsgeding diende voor de vrouw partneralimentatie vastgesteld te worden. De man had twee kinderen ten aanzien van wie hij ten tijde van het huwelijk zijn onderhoudsverplichting voldeed. Nu het jongste kind van de man jonger dan 21 jaar was, bestaat er een wettelijke onderhoudsverplichting waardoor de maandelijkse bijdrage als last in diens draagkrachtberekening wordt opgenomen. Wat betreft de bijdrage voor zijn oudste kind, inmiddels 23 jaar oud, is het hof van oordeel dat deze eveneens als gewone last dient te worden meegenomen, daarbij overwegende dat de voldoening van deze onderhoudsbijdrage gezien moet worden als een dringende morele verplichting van de man jegens zijn oudste kind. Deze verplichting, die kennelijk door de vrouw tijdens het huwelijk ook als zodanig is geaccepteerd, wijzigt niet door de echtscheiding van de man en de vrouw. 145. Deze creatieve rechtspraak, welke navolging verdient, maakt duidelijk dat de huidige Nederlandse wettelijke regeling niet waterdicht is. Sommige auteurs werpen voorts op dat het wellicht beter zou zijn om een duidelijke bovengrens te trekken in de vorm van de volledige afronding van één in tijd aaneengesloten studie met een master als top370. Ik sluit me (deels) aan bij deze visie, vermits ik een koele minnaar ben van het systeem dat het einde van de onderhoudsplicht koppelt aan het bereiken van een bepaalde leeftijd. Evenwel werd aangetoond dat de opkomende visie in de rechtspraak aanvullende en/of nieuwe opleidingen eveneens laat ressorteren onder de reikwijdte van de ouderlijke onderhoudsplicht. § 4 DE OPLEIDING IS VOLTOOID MAAR HET KIND KAN NOG NIET IN HET EIGEN LEVENSONDERHOUD VOORZIEN 146. Een vraagstuk dat bijzondere aandacht verdient, is welke onderhoudsverplichting in hoofde van de ouders bestaat wanneer de meerderjarige zijn opleiding voltooid heeft maar nog niet in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien. In de praktijk betreft het de periode waarin hij nog op zoek is naar werk. Doordat zowel België als Frankrijk het onderscheid kennen tussen de (eenzijdige) bijzondere en de (wederkerige) gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting371, impliceert in beide landen de bepaling van het precieze eindpunt van de bijzondere onderhoudsverplichting noodzakelijkerwijs het startpunt van de minder uitgebreide aanspraak van de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting. Alvorens na te gaan welke verplichting toepassing vindt, worden de voornaamste principes van de gemeenrechtelijke plicht uiteengezet. 147. Krachtens de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting zijn de kinderen levensonderhoud verschuldigd aan hun ouders en hun andere bloedverwanten in de opgaande lijn die behoeftig zijn (art. 205 BW resp. C.civ.), zonder enige beperking in de tijd. De wederkerigheid van deze verplichting leidt ertoe dat ook het kind recht heeft op levensonderhoud vanwege zijn ascendenten372 (art. 207 BW resp. art. 207, eerste lid C.civ.). In het bestek van deze masterproef, gaat het om de ouders die een oorspronkelijke of 369

Hof ‟s-Hertogenbosch 12 april 2012, LJN BW2221, JPF 2012/114. M.V. ANTOKOLSKAIA en G. VERSCHELDEN, 225. 371 „L‟obligation alimentaire de droit commun‟. 372 De verplichting ex art. 203, § 1 BW bestaat niet in hoofde van de grootouders. Deze kunnen worden aangesproken op basis van art. 205 BW indien de ouders zelf niet in staat zijn voldoende bij te dragen (Rb. Brussel 8 oktober 2001, RTDF 2002, 334). 370

55

adoptieve afstammingsband met het kind hebben. Op de vermoedelijke verwekker rust dergelijke plicht ogenschijnlijk niet373. Er bestaat evenmin een wederkerige onderhoudsverplichting tussen stiefouder en stiefkind. De bijzondere onderhoudsverplichting heeft een tijdelijk karakter. Een letterlijke lezing van de wet leert dat de plicht doorloopt totdat de opleiding is voltooid. Het voortbestaan van deze verplichting is gegrond op de plicht zijn kind een opleiding te verschaffen die beantwoordt aan diens capaciteiten en tot de uitoefening van een job kan leiden, terwijl de gemeenrechtelijke onderhoudsplicht steunt op de familiale solidariteit. 148. „Levensonderhoud‟ omvat alles wat noodzakelijk is om een menswaardig bestaan te leiden374. Het gaat om de voldoening van de vitale levensbehoeften375 ( zoals voeding, kleding, huisvesting, verwarming, medische verzorging, etc.). De gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting, waarbij de meerderjarige niet langer recht heeft op de levensstandaard van de ouders, is minder uitgebreid dan de bijzondere, waarbij het materiële aspect in se veel meer inhoudt dan het verschaffen van het levensnoodzakelijke: “L'obligation alimentaire est moins vaste. Elle fait vivre au minimum, alors que l'obligation d'entretien et d'éducation doit contribuer au développement le plus élevé possible et à l'épanouissement de l'enfant.”376

149. Artikel 208 BW (resp. C.civ.) bepaalt dat levensonderhoud slechts toegestaan wordt naar verhouding van de behoeften van hem die het vordert en van het vermogen van hem die het verschuldigd is. Behoeftig zijn verwijst naar een relatieve noodtoestand, waarbij rekening wordt gehouden met allerlei feitelijke gegevens (o.m. de leeftijd, de gezondheidstoestand, de intellectuele mogelijkheden). Hij die kan werken en die werk kan krijgen, is niet behoeftig377. De behoeftigheid mag overigens niet veroorzaakt zijn door eigen wangedrag378. De onderhoudsplichtige ouder kan bijgevolg opwerpen dat deze toestand louter ontstaan is door toedoen van de eigen onwil of de foutieve ingesteldheid. De staat van behoeftigheid waarin de jongvolwassene verkeert, moet onvrijwillig zijn379. Het Franse Hof van Cassatie oordeelt in gelijke zin380. Er dient bovendien rekening gehouden te worden met de mogelijke opbrengsten van een kapitaal. Aangezien de kapitalist zijn kapitaal kan realiseren, maakt het feit dat dit niet voldoende inkomsten oplevert hem nog niet behoeftig381. Ondanks het beschikken over een vermogen, kan de eiser toch behoeftig zijn indien hij dit vermogen slechts kan tegeldemaken onder bijzondere ongunstige voorwaarden382. 373

F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 36, nr. 28. G. VERSCHELDEN, 157, nr. 376. 375 P. MURAT, 990, nr. 312.81. 376 P. POTENTIER, “Obligation alimentaire et aide sociale”, Dr. fam. 2006, n° 5, étude 22, 3. 377 G. VERSCHELDEN, 157, nr. 379. 378 Vred. Doornik 12 oktober 1994, Div.Act. 1995, 60, noot. 379 Cass. 12 oktober 2001, RTDF 2003, 853. 380 Cass.fr., 1re civ., 25 juin 1996, n° 94-17.619, RTD civ. 1996, 889, obs. J. HAUSER : “Le refus d'aliments est justifié lorsque la situation d'impécuniosité est essentiellement imputable au créancier.” Zie ook CA Bordeaux, ch. 6, 5 nov. 2001, n° 00/03931, JurisData n° 2001-161747 (zoon geeft vrijwillig zijn job op om een weinig lucratieve café over te nemen, terwijl hij in het verleden reeds faalde in de uitbating van een nachtwinkel). 381 S. LOUIS, 174, met verwijzing naar Cass. 24 juni 1966, Pas. 1966, I, 1366. 382 G. VERSCHELDEN, 158, nr. 397 374

56

Bij zowel de onderhoudsgerechtigde als de onderhoudsplichtige dient het geheel van de middelen in aanmerking genomen te worden383. Gezinsinkomsten en gezinslasten kunnen beider draagkracht beïnvloeden384. Er wordt uitgegaan van de inkomsten die de onderhoudsschuldenaar normaliter kan verwerven385. De rechter kan een virtueel inkomen in rekening brengen als de onderhoudsschuldeiser in staat is zijn middelen te vergroten in functie van zijn opleidingsniveau of andere persoonlijke of economische factoren386. 150. Ratione temporis bestaan er ter zake twee strekkingen. De eerste strekking dicht de bijzondere onderhoudsverplichting een uitgestrekte toepassing toe, terwijl de tweede strikt voorhoudt dat deze verplichting sowieso eindigt met de verwerving van het diploma. A. Voortbestaan van de bijzondere onderhoudsverplichting 151. Sommige rechtspraak en rechtsleer is beginnen aannemen dat de bijzondere onderhoudsverplichting niet van rechtswege ophoudt bij de verwerving van het diploma387. De afgestudeerde moet een redelijke termijn krijgen om in zijn eigen levensonderhoud te kunnen voorzien, door een eigen beroepsinkomen te verwerven, en om administratieve regelingen te treffen naar aanleiding van zijn statuutwijziging. Aangenomen wordt dat het kind in zijn eigen onderhoud kan voorzien vanaf het ogenblik waarop het werk gevonden heeft. Het kind dient de nodige inspanningen te doen om binnen een redelijke termijn financieel onafhankelijk te worden. Volgens deze visie loopt de ouderlijke onderhoudsverplichting nog een tijdlang door nadat het kind zijn studies heeft voltooid, teneinde de meerderjarige de mogelijkheid te bieden een betrekking te zoeken en te vinden. De verwerving van het diploma staat immers nog niet gelijk met het in staat zijn zelfstandig in zijn onderhoud te kunnen voorzien. Niet zelden verstrijkt een zeker tijdsverloop tussen de voltooiing van de opleiding en het genieten van een beroepsinkomen. 152. Ook sommige Franse Sommige rechters nemen aan dat de jongmeerderjarige die op zoek is naar een eerste job, na het voltooien van de studies een zekere termijn moet krijgen om betaald werk te vinden dat in de lijn ligt van de opleiding388. Na het verstrijken van deze termijn („une période d‟adaptation‟) eindigt de plicht, ongeacht of het kind werk gevonden heeft. Het kind wordt geacht zijn eigen bestaansmiddelen te (kunnen) verwerven 389. De afgestuurde mag selectief zijn in de job die hij aanneemt: deze moet enigszins passend zijn en in het verlengde van de gevolgde opleiding liggen. Het kind hoeft niet eender welke job te 383

Cass.fr., 2e civ., 9 déc. 1999, n° 97-15.133, RJPF 2000-2/43. G. VERSCHELDEN, 159, nrs. 380-383. 385 Cass. 4 april 1963, Pas. 1963, I, 853; Vred. Verviers 12 januari 1998, JLMB 1998, 1228. 386 S. LOUIS, 173. 387 Luik (7e k.) 20 december 2007, JLMB 2008, 1366; Rb. Ieper 4 mei 2011, ERF, nr. 66 (afschaffing van de onderhoudsverplichting met ingang van het tijdstip waarop de dochter is tewerkgesteld); Rb. Leuven 29 april 2005, RABG 2006, 533, noot C. VERGAUWEN; Vred. Doornik 29 juni 2004, RTDF 2005, 570; N. GALLUS, 172173, nr. 104; S. BROUWERS 2009, 185, nr. 317. Op te merken valt dat het Hof van Cassatie reeds in 1980 besliste dat de verplichting van de ouders verder reikt dan de meerderjarigheid en pas ophoudt wanneer de kinderen zelf voor hun eigen onderhoud kunnen zorgen (Cass. 14 maart 1980, RW 1981-82, 480, noot J. PAUWELS). 388 CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007 n° 07/00306, Dr. fam. 2008, n°7, comm. 93 (de dochter was op 22jarige leeftijd na haar opleiding op zoek naar een job); CA Metz, 18 nov. 1997, JurisData n° 1997-056403; CA Nancy, 15 janv. 1990, JurisData n° 1990-041434; CA Paris, 29 oct. 1984, JurisData n° 1984-026458 (dit hof van beroep stelde de termijn op gemiddeld vijf maanden). 389 M. BURGARD, “Les circonstances dans lesquelles le jeune majeur bénéficie de l'obligation d'entretien” (noot onder CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007), Dr. fam. 2008, n° 7, comm. 93, (1) 3. 384

57

aanvaarden om toch maar inkomsten te verwerven390. Het verdient aanbeveling deze opvatting over te nemen in de Belgische praktijk. 153. Zelfs indien de meerderjarige niet binnen een redelijke termijn werk vindt, nemen sommige rechters aan dat de onderhoudsplicht voortduurt zolang het kind als werkzoekende is ingeschreven en geen inschakelingsuitkering391 ontvangt392. Hiermee wordt een overbrugging van de beroepsinschakelingstijd beoogd, die voor afgestudeerden normaliter 310 dagen duurt. De afgestuurde meerderjarige volgt evenwel geen opleiding meer, maar beschikt (nog) niet over beroepsinkomsten noch over een inschakelinguitkering. De betaling van de bijdrage moet worden voortgezet tijdens deze periode aangezien het kind noodzakelijkerwijze nog ten laste is van een van zijn ouders. Het geniet geen inkomsten, zodat niets de andere ouder ervan vrijstelt bij te dragen in zijn onderhoud totdat het kind werk gevonden heeft of werkloosheidsuitkeringen ontvangt393. De vrederechter te Gent en de beslagrechter te Luik achtten het recent eveneens gerechtvaardigd dat gedurende deze termijn de onderhoudsplicht op grond van artikel 203 BW doorloopt394. 154. La Cour de cassation heeft zich op 27 januari 2000 evenmin ongevoelig getoond voor een uitgestrekte toepassing van de bijzondere onderhoudsplicht. Volgens het Hof loopt deze verplichting door totdat de afgestudeerde een stabiele, voldoende lucratieve job uitoefent die hem in staat stelt in zijn behoeften te voorzien: “Le père ne rapportait pas la preuve que sa fille occupait un emploi régulier lui permettant de subvenir seule à ses besoins; il convenait donc de maintenir au profit de la jeune fille le montant de la pension alimentaire.”395

Het Hof onderwerpt het einde van de bijzondere onderhoudsplicht derhalve aan drie cumulatieve voorwaarden: ten eerste moet de jongvolwassene „un emploi‟ gevonden hebben; vervolgens moet deze baan „régulier‟ zijn en ten slotte is het noodzakelijk dat de job voldoende middelen genereert om de behoeften te dekken396. Een gebrek aan financiële autonomie in hoofde van de meerderjarige rechtvaardigt een verlenging van de duur. Daaropvolgend rees de vraag wat het Hof bedoelt met „un emploi régulier‟. De huidige toestand van de arbeidsmarkt zal er immers vaak toe leiden dat de afgestudeerde in eerste instantie slechts „onstabiel werk‟ vindt (proefcontract, stagecontract, etc.). Men kan in deze tijden van financiële crisis bezwaarlijk eisen dat de meerderjarige meteen een vaste betrekking zou bekleden. Ook contracten van (beperkte) bepaalde duur kunnen ervoor zorgen 390

“Les juges du fond reconnaissent même le droit pour le jeune majeur de refuser un emploi qui ne correspond pas à sa formation.” Zie o.a. CA Paris, 5 févr. 1997, JurisData n° 1997-020513. 391 De regeling van uitkeringen toegekend aan jonge schoolverlaters is gewijzigd vanaf 1 januari 2012. De wachtuitkeringen en de wachttijd heten voortaan „inschakelingsuitkeringen‟ en „beroepsinschakelingstijd‟. 392 Rb. Luik (4e k.) 18 april 2002, JLMB 2003, 1149 (de opheffing van de onderhoudsbijdrage voor een kind van wie de opleiding is voltooid en als werkzoekende is ingeschreven, maar wel nog in de wachttijd zit, valt niet te rechtvaardigen); Vred. Marchienne-au-Pont 13 maart 1998, RTDF 2000, 708. 393 Rb. Luik (4e k.) 23 december 2010, JLMB 2011, 680. 394 Beslagr. Luik 3 oktober 2012, JLMB 2012, 1734 (wanneer het geen aanvullende studies overweegt en zich als werkzoekende inschrijft, blijft het kind gedurende de wachttijd op grond van artikel 203 BW ten laste van zijn ouders, totdat hij zijn eerste werkloosheidsuitkeringen ontvangt); Vred. Gent (V) 6 september 2012, AR 12A746, onuitg. 395 Cass.fr., 2e civ., 27 janv. 2000, n° 96-11.410, RJPF 2000-4/53, obs. S. VALORY. 396 Y. DELECRAZ en M. CHETAILLE, “Les obligations légales en matière d'aide financière parentale”, RJPF 20116/11, (8) 12.

58

dat de meerderjarige in zijn eigen behoeften kan voorzien, althans voor een zekere tijd397. Een te restrictieve interpretatie zou er immers toe leiden dat de meerderjarige die wel reeds werkt, zij het slechts op basis van een instabiele betrekking, net als de werkloze niet voldoet aan de voorwaarden die het Hof stelt. Met de vereiste regelmaat van de werkgelegenheid wordt in hoofdzaak bedoeld dat het kind op regelmatige basis inkomsten verwerft die het los van elke behoefte stellen398. 155. De Franse doctrine heeft het arrest niet gespaard van kritiek. Y. DELECRAZ en M. CHETAILLE399 stellen dat de bijzondere onderhoudsverplichting niet tot doel heeft om de financiële last nog langer op de ouders te leggen wanneer de kinderen de universitaire of professionele opleiding definitief voltooid hebben. In dergelijk geval heeft het kind geen steun meer nodig voor zijn opleiding, maar heeft het zuiver nood aan onderhoudsgelden400. Door toe te laten dat de bijzondere onderhoudsverplichting doorloopt terwijl de meerderjarige op zoek is naar werk, gooit het Hof volgens J. HAUSER401 de idee overboord dat de bijzondere onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid gebaseerd is op de voortzetting van de studies en op de plicht het kind een opleiding te verschaffen. Wanneer de meerderjarige zijn studies heeft voltooid, is de zogenaamde „finalité éducative‟ bereikt en is hij evident schuldeiser van de gemeenrechtelijke wederkerige onderhoudsverplichting. Er anders over oordelen zou de bijzondere onderhoudsverplichting denatureren402. Indien men bovendien de interpretatie aanhangt dat aanvullende of nieuwe studies niet langer onder de bijzondere onderhoudsverplichting vallen, heeft voormeld arrest tot gevolg dat de (reeds) gediplomeerde student die zich wenst te specialiseren (om zo gemakkelijker een betere job te vinden) niet langer kan rekenen op de bijzondere onderhoudsplicht terwijl wanneer diezelfde student beslist om de universiteit vaarwel te zeggen met een diploma op zak, wel nog gedurende een zekere tijd daarop recht zou hebben403. M.i. is dit echter een argument voor de stelling dat het volgen van dergelijke studies wel nog op ouderlijke steun mag rekenen, eerder dan het aan te wenden bij de stelling dat de bijzondere onderhoudsverplichting van rechtswege ophoudt bij de verwerving van het eerste diploma. 156. Desalniettemin heeft het Hof haar visie recent bevestigd: de bijzondere onderhoudsverplichting eindigt pas wanneer het kind zijn opleiding heeft voltooid en een financiële autonomie heeft bereikt die hem buiten elke behoeftigheid plaatst, wat noodzakelijkerwijs betekent dat de meerderjarige op regelmatige basis inkomsten verwerft404.

397

CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 25 mai 2007, n° 06-03.275; C. CHABAULT, “La notion d'emploi régulier ou le maintien de la contribution à l'entretien”, Dr. fam. 2000, n° 6, comm. 73, 2. 398 Y. DELECRAZ en M. CHETAILLE, “Les obligations légales en matière d'aide financière parentale”, RJPF 20116/11, (8) 13. 399 Ibid. 400 Zo wordt gesteld dat de aloude spreuk “Qui fait l‟enfant, doit le nourrir” klaarblijkelijk geëvolueerd is naar “Qui fait l'enfant, doit l'aider à trouver un emploi”. 401 J. HAUSER, “Entretien des enfants majeurs et obligation alimentaire réciproque : la Cour de cassation ajoute à la confusion” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 9 févr. 2011, n° 09-71.102), RTD civ. 2011, 342. 402 F. SAUVAGE, “L‟incidence du travail du jeune majeur sur le devoir d'entretien et d'éducation. Vers une obligation parentale d'aide à l'insertion professionnelle?”, AJ fam. 2013, 220. 403 Y. DELECRAZ en M. CHETAILLE, “Le financement par les parents des études supérieures de leurs enfants”, La Semaine Juridique Notariale et Immobilière 2011, n° 18, 1154 (1157). 404 Cass.fr., 1re civ., 9 févr. 2011, n° 09-71.102, RTD civ. 2011. 342, obs. J. HAUSER. Zie ook CA Rouen, 16 avr. 2009, n° 08/01249; CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 21 mai 2007, n° 06-00015, JurisData n° 2007-338587.

59

B. Toepassing van de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting 157. De tweede strekking is van oordeel dat het kind na het behalen van zijn diploma geen recht meer heeft op een onderhoudsbijdrage op grond van artikel 203 BW. Ze stelt dat de afgestudeerde meerderjarige enkel nog kan terugvallen op de gemeenrechtelijke wederkerige onderhoudsplicht ex artikel 205 e.v. BW405. De vrederechter te Fontaine-l‟Evêque406 en het hof van beroep te Luik407 stelden met zoveel woorden dat de bijzondere onderhoudsverplichting ophoudt te bestaan op de dag waarop de opleiding is voltooid. Vanaf dat ogenblik zal de meerderjarige zich moeten steunen op de wederkerige gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting, welke maar bestaat voor zover de onderhoudsgerechtigde behoeftig is. C. VERGAUWEN408 aanziet dit niet als problematisch: veelal vinden pas afgestudeerden niet onmiddellijk werk en kunnen zij niet meteen in hun eigen levensonderhoud voorzien, wat hen dan ook behoeftig maakt in de zin van artikel 205 BW. Bijgevolg wordt in deze visie de beroepsinschakelingstijd overbrugd door een gemeenrechtelijke onderhoudsuitkering, voldoende om een bescheiden maar waardig leven te leiden en tot op de dag dat het kind effectief zal genieten van een inschakelingsuitkering409.

Afdeling 3 Er moet rekening gehouden worden met de eigen inkomsten van de student § 1 OORSPRONKELIJKE REGEL 158. Bij de bepaling van de ouderlijke tussenkomst, mogen de persoonlijke inkomsten van het kind in rekening worden gebracht. Daardoor wordt de plicht van de ouders als het ware subsidiair in verhouding tot de inkomsten waarover het kind zelf beschikt, van welke aard ook (inkomsten uit kapitaal of onroerende goederen, beroepsinkomsten uit studentenjobs, etc.)410. Het kan immers niet de bedoeling zijn (en het zou van een zekere onbillijkheid getuigen) dat de meerderjarige student zijn inkomsten (louter en integraal) zou kunnen opsparen of spenderen aan andere zaken dan aan zijn studie, terwijl de ouders verder opdraaien voor de volledige kosten van onderhoud en opleiding411. § 2 EVOLUTIE A. Nuancering 159. Dat de ouderlijke plicht ex artikel 203, § 1 BW bestaat ongeacht de behoeftige staat van het kind, heeft niet ipso facto tot gevolg dat de eigen inkomsten buiten beschouwing moeten

405

Zie bijv. Rb. Brugge 4 december 2009, ERF, nr. 18 en Vred. Luik (I) 17 juni 1997, TBBR 1999, 584. Vred. Fontaine-l‟Evêque 16 maart 2006, T.Vred. 2007, 287 (“Il ne saurait plus être question de contribution alimentaire, au sens de l‟article 203 du Code civil, au delà de cette date.”). Bovendien oordeelde de Vrederechter dat de ouder die financieel was tussengekomen in de installatiekosten van de zoon als dierenarts in Frankrijk, op basis van artikel 203, § 1 BW geen bijdrage kon vorderen van de andere ouder. 407 Luik (1e k.) 19 oktober 2004, RTDF 2005, 1119 (evenmin moeten de ouders toestaan dat hun kind nieuwe studies begint nadat de opleiding is voltooid en hun kind bij machte is om in zijn behoeften te voorzien, al was het maar via een werkloosheidsuitkering). 408 C. VERGAUWEN, 540. 409 Vred. Waver 20 mei 1999, RTDF 2000, 74 (waarin wordt gerefereerd naar het levensminimum). 410 P. DE CRAENE, 47, nr. 29. 411 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 32. 406

60

blijven. Waar het kapitaal van het meerderjarige kind in principe onaangeroerd blijft412, mag bij de bepaling van de onderhoudsbijdrage wel met eigen inkomsten rekening worden gehouden413. 160. De vrederechter te Doornik414 oordeelde dat de vergoedingen die het kind ontvangt uit de leercontracten gekoppeld aan zijn beroepsopleiding, logischerwijze in mindering moeten worden gebracht op de onderhoudslast die op de ouders weegt. In een geval waarin de student zonder geldige reden zijn studentencontract had verbroken – werk dat hem trouwens niet te verwaarlozen inkomsten opleverde – werd deze „faculté de gains‟ in rekening gebracht415. 161. Het in aanmerking nemen van het bestaan van eigen inkomsten hoeft m.i. evenwel niet te betekenen dat telkens het totaal aan inkomsten van de student aan zijn onderhoud en opleiding dient te worden gespendeerd om zo de alimentatieplicht in omvang te verlagen. De werkende student zou immers gedemotiveerd kunnen worden wanneer hij zijn inkomsten telkens volledig aan zijn onderhoud dient te wijden, terwijl de ouder(s) tot een lager bedrag gehouden is (zijn). Sommige rechtspraak stelt zich ter zake dan ook terughoudend op: enkel in de mate dat het kind (ruimschoots) meer verdient dan het voor zijn leeftijd gebruikelijke zakgeld, wordt een daling aanvaard van het door de ouders verschuldigde onderhoudsgeld416. Alle inkomsten van het kind in rekening brengen zou voorts kunnen leiden tot een uitholling van de onderhoudsplicht in hoofde van de ouders417. In dezelfde zin stelde de vrederechter te Gent418 met reden dat het de dochter tot eer strekt dat ze middels studentenarbeid haar financiële mogelijkheden aandikt, maar dat het uiteraard geen argument voor de vader was waarachter hij zich kon verstoppen om aan de eigen verplichting te ontsnappen. Deze rechtspraak verdient bijval. Wat de student verdient, dient hoofdzakelijk hem toe te komen teneinde zich een extraatje te kunnen veroorloven waarvoor de ouders niet hoeven in te springen. Dit zal veelal ook een van de drijfveren zijn van de student: iets kunnen aanschaffen met zelfverdiende inkomsten. In dit kader neemt de rechtspraak aan dat de meerderjarige studenten, mede in functie van de inkomsten van de ouders zelf, studenten- en vakantiejobs kunnen uitoefenen om gedeeltelijk te voorzien in sommige van hun uitgaven419. De vrederechter te Zomergem420 heeft het bij het rechte eind waar hij stelt dat indien de inkomsten van de ouders het mogelijk maken, het kind de inkomsten uit een studentenjob

412

Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 551 (enkel de vruchten van dat kapitaal kunnen relevant zijn voor de begroting van een onderhoudsbijdrage); Rb. Dinant 25 november 1992, J.dr.jeun. 1993, 38. 413 Zie o.a. S. BROUWERS 2009, 184, nr. 316 en S. LOUIS, “Obligations alimentaires: jurisprudence récente” in P. LECOCQ en C. ENGELS (eds.), Rechtskroniek voor de vrede- en politierechters 2008, Brugge, Die Keure, 2008, (37) 51. 414 Vred. Doornik (II) 13 april 2004, RTDF 2005, 877. 415 Vred. Grâce-Hollogne 11 april 2006, JLMB 2007, 1612. 416 S. MATTHÉ, “Het stilzitten van de ouder-onderhoudsschuldeiser” (noot onder Vred. Gent (II) 6 juli 2009, RW 2010-11, (717) 718. 417 Vred. Oudenaarde (Kruishoutem) 3 december 2009, ERF, nr. 21. 418 Vred. Gent (II) 6 juli 2009, RW 2010-11, 717. 419 Zie bijv. Brussel (3e k.) 11 maart 2004, RTDF 2005, 859; Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 551. Contra: Vred. Roeselare 30 november 2006, T.Vred. 2007, 298 (de vrederechter kon zich niet vinden in de stelling dat kinderen hun inkomsten uit vakantiearbeid of weekendwerk aan hun studies dienen te besteden). 420 Vred. Zomergem 20 april 2012, RW 2012-13, 1038. Wanneer de meerderjarige daarentegen gedurende zeventien maanden voltijdse arbeidsinkomsten geniet, komt het gerechtvaardigd voor dat hij gespreid over een normale studieperiode van twee jaar een maandelijkse bijdrage zou leveren.

61

mag aanwenden voor niet-noodzakelijke meeruitgaven waartoe de ouders niet zijn gehouden421. 162. In de praktijk zal geval per geval moeten blijken in welke mate het verkieslijk is de eigen inkomsten van de student te laten doorwegen. Omstandigheden eigen aan de zaak zullen hier hun rol spelen, waardoor het raadzaam is de rechter hierin een zekere beoordelingsmarge te laten. S. LOUIS422 erkent dat daaraan een zeker arbitrair risico verbonden is, hoewel ze terecht stelt dat geen enkele familiale situatie dezelfde is. Zo zou het onrechtvaardig zijn om de kosten louter ten laste van (de inkomsten van) het kind van gefortuneerde ouders te leggen. Van de meerderjarige mag een tegemoetkoming verwacht worden indien zijn ouders niet vermogend zijn, terwijl hij zelf niet onaanzienlijke inkomsten verwerft. Daaromtrent werd geoordeeld dat de betaling van een onderhoudsbijdrage de ouder niet in armoede mag plaatsen terwijl de zoon bijverdiensten kan halen uit studentenjobs423. Nochtans dient men zich te behoeden voor klassengebonden rechtspraak: hoewel artikel 204 BW bepaalt dat het kind tegen zijn ouders geen vordering heeft tot het bekomen van een stand, bestaat de kans dat kinderen met vermogende ouders er door de rechter niet toe aangezet worden om studentenwerk uit te oefenen, terwijl kinderen die het thuis minder breed hebben, verplicht kunnen worden om hun studies te combineren met studentenjobs424. 163. Inkomsten uit kracht van wet (zoals kinderbijslag en studiebeurs) dienen ontegensprekelijk aangewend te worden voor het onderhoud en de opleiding van het kind425. B. Toekomstige beroepsinkomsten 164. Thans lijken (bij zeer dure opleidingen) ook de toekomstige beroepsinkomsten van het kind in aanmerking te kunnen worden genomen. In een zaak betreffende een onderhoudsvordering tegen de vermoedelijke verwekker, oordeelde de rechtbank te Luik426 als volgt. De man meende dat hij na heel wat te hebben bijgedragen tot de opvoedingskosten van zijn zoon (ondertussen 26 jaar oud), niet langer kon gehouden zijn de praktijkopleiding tot piloot te bekostigen. Zijn zoon gaf immers niet bepaald blijk veel energie en moed aan de dag te leggen voor zijn studies. De rechtbank was evenwel van mening dat het jammer zou zijn een opleidingsproces lam te leggen op het ogenblik waarop het daadwerkelijk van start gaat, aangezien de zoon in de theoretische proef was geslaagd. De onderhoudsuitkering werd behouden maar strikt omkaderd: de vader diende het bedrag van de kosten voor het brevet van privépiloot te storten, met dien verstande dat de zoon de helft ervan zou terugbetalen wanneer hij van een loon zou genieten. Ook de rechtbank van Nijvel behandelde een zaak waarin de zoon de opleiding van lijnpiloot volgde. De onderhoudsplichtige vader voerde aan dat de opleiding buiten de mogelijkheden van de ouders lag en dat, vergeleken met een doorsnee universitaire opleiding, de opleidingskosten (geschat op 46.000 euro) buitensporig hoog waren. De rechtbank wees er echter op dat de normale studieduur van een universitaire cyclus vijf soms zeven jaar bedraagt 421

Zie infra, afdeling 6. S. LOUIS, “L‟éventuelle contribution de l‟enfant dans ses frais d‟entretien, d‟éducation et de formation” (noot onder Bergen 21 november 2005), TBBR 2007, (623) 627. 423 Vred. Fontaine-l'Evêque 26 december 2006, RTDF 2008, 558. 424 D. VAN LIERDE, 49, nr. 9. 425 Zie o.a. Brussel (3e k.) 11 maart 2004, RTDF 2005, 859 en Bergen 16 oktober 2002, RTDF 2004, 422. 426 Rb. Luik (3e k.) 2 april 1999, RTDF 2001, 737. 422

62

(bijv. geneeskunde) en stelde bovendien dat de kost van een vijfjarige universiteitsstudie ongeveer 25.000 euro bedraagt: hierin dienden de (gescheiden) ouders samen bij te dragen. Gelet evenwel op de bijzonder hoge kost van de gekozen opleiding en gelet op de belangrijke inkomsten die zijn toekomstig beroep hem binnen vrij korte tijd zal verschaffen, leek het de rechtbank gepast dat de zoon het overige deel van de opleidingskost voor eigen rekening neemt, dit onder de vorm van een lening die terugbetaalbaar is aan zijn ouders wanneer hij zijn beroepsinkomsten zal verwerven. Het bezwaar van de moeder dat de lening een zware last op het vermogen van haar zoon zou betekenen, sneed volgens de rechtbank geen hout: “Par ailleurs, de nombreux jeunes à l‟aube de leur vie professionnelle doivent souscrire des crédits, soit pour acheter des bâtiments professionnels, soit pour acquérir leur matériel leur 427 permettant d‟exercer la profession qui leur procurera des revenus.”

§ 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 165. In de drie landen heerst de opvatting dat de jongmeerderjarige niet kan worden verplicht om naast zijn studie te werken, teneinde daarmee in zijn eigen levensonderhoud te voorzien428. De ouder dient daartoe de middelen te verschaffen. De rechtbank te Ieper stelde zelfs dat het verre van evident is om van iemand die doorgedreven avondonderwijs volgt, te eisen om daarbovenop (fulltime) beschikbaar te zijn voor een werkgever429. De ouders kunnen bijgevolg niet van hun kind eisen dat het stopt met studeren om werk te vinden430. De basis van de bijzondere onderhoudsverplichting bestaat er net in de kinderen een afdoende opleiding te verschaffen. De Franse rechtspraak opteert in beginsel voor een onverenigbaarheid tussen enerzijds het volgen van hogere studies en anderzijds de uitoefening van een professionele activiteit431. Elk kind verplichten om tijdens de studies te werken, zou tevens een contraproductief effect kunnen hebben op het studieverloop. Het staat vast dat de slaagkansen niet mogen worden ondermijnd. Een studie die slechts weinig tijd in beslag neemt, geeft de jongmeerderjarige echter de mogelijkheid zelf inkomsten te verwerven, minstens de financiële last van zijn ouders te verlichten432. 166. Ook in Frankrijk zullen de eigen inkomsten de hoogte van de onderhoudsbijdrage in beginsel beïnvloeden. De jongvolwassene kan door te werken zelf inkomsten genereren die hem toestaan deels in enkele behoeften te voorzien, met ook hier de nuance dat het omwille van de studies, veelal om niet-substantiële inkomsten zal gaan. Het meerderjarige kind dat tijdens zijn studies echter maandelijks een brutoloon van 1.455,50 euro ontvangt, kon niet langer aanspraak maken op een tussenkomst van zijn vader in zijn onderhoud en opleiding433. Evenmin was een onderhoudsbijdrage verschuldigd aan het 27-jarige kind dat reeds gewerkt heeft en werkloosheidsuitkeringen ontvangen heeft434. 427

Rb. Nijvel (1e k.) 16 mei 2008, T.Vred. 2010, 230. Hof Arnhem 31 augustus 2010, LJN BO1244. De dochter had voldoende aannemelijk gemaakt dat zij met haar werk bij Albert Heijn moest stoppen omdat zij meer tijd aan haar studie moest besteden. 429 Rb. Ieper 4 mei 2011, ERF, nr. 66. De vrederechter in eerste aanleg stelde (onterecht) dat de studie evengoed kon worden gevolgd in avondonderwijs (zij het dan gespreid over twee jaar), zodat tewerkstelling mogelijk is. 430 Cass.fr., 1re civ., 18 mai 1972, n° 70-14.534. 431 F. SAUVAGE, “L‟incidence du travail du jeune majeur sur le devoir d'entretien et d'éducation. Vers une obligation parentale d'aide à l'insertion professionnelle?”, AJ fam. 2013, 220. 432 M. BURGARD, “Les circonstances dans lesquelles le jeune majeur bénéficie de l'obligation d'entretien” (noot onder CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007), Dr. fam. 2008, n° 7, comm. 93, 3. 433 CA Nimes, 1er oct. 2008, n° 07/01817, RJPF 2009-4/42. 434 CA Riom, 28 janv. 1997, JurisData n° 1997-056661. 428

63

167. In Nederland komt de voortgezette onderhoudsplicht zowel de jongmeerderjarige studenten als de jongmeerderjarigen die inkomsten uit arbeid hebben ten goede. Het feit dat de jongmeerderjarige inkomsten kan verwerven, is niet van belang en de verdiencapaciteit speelt derhalve geen rol435. Niettemin dient conform artikel 1:397, eerste lid NBW bij de bepaling van de verschuldigde bijdrage voor levensonderhoud rekening te worden gehouden met de behoefte van de tot onderhoud gerechtigde. Bijgevolg bepalen eventuele inkomsten (uit arbeid) van een meerderjarige de omvang van diens behoefte aan een onderhoudsbijdrage436. Recent oordeelde het Hof te Leeuwarden dat aan de jongmeerderjarige tot de 21ste verjaardag niet de eis kan worden gesteld om door te gaan werken in eigen levensonderhoud te voorzien, ook al zou hij/zij daartoe in staat zijn. Op grond van de redelijkheid en billijkheid kan wel rekening worden gehouden met eventuele eigen inkomsten van de jongmeerderjarige437. Waar ten aanzien van een minderjarige werd geoordeeld dat een substantieel eigen inkomen van invloed kan zijn op de omvang van diens behoefte aan een onderhoudsbijdrage 438, dient dit a fortiori te worden aangenomen ten aanzien van een meerderjarige. In lijn met de Belgische opvatting wordt dus nagegaan of het zodanig substantiële inkomsten betreft die ertoe leiden dat in hoofde van het kind geen of minder behoefte kan bestaan aan een ouderbijdrage. In een geval waarin de dochter met een bijbaantje in een supermarkt 200 euro netto per maand verdiende, werd 125 euro hiervan in mindering gebracht op haar behoefte, aangezien het redelijk werd geacht dat zij een deel voor extra uitgaven voor zichzelf behoudt439. Het Hof te Arnhem oordeelde dat gelet op de stagevergoeding van 260 euro per maand die de dochter in het kader van haar opleidingsgebonden stage ontving en hiermee samenhangende kosten (zoals schoolgeld en boeken) diende te betalen, zij nog steeds behoefte heeft aan een door de vader te betalen bijdrage in de kosten van haar levensonderhoud en studie440.

Afdeling 4 Er moet rekening gehouden worden met de financiële mogelijkheden van de ouders § 1 OORSPRONKELIJKE REGEL 168. Het principe dat de mate waarin de ouders in de kosten moeten tussenkomen, medebepaald wordt in functie van hun inkomens, is zonneklaar441. In de voorbereidende werkzaamheden van de Afstammingswet wordt gesteld dat de plicht om een opleiding te verschaffen dient aangepast te zijn aan de financiële mogelijkheden van de ouders442. 169. Daartegenover kunnen de ouders voor het bekostigen van een opleidingscyclus van het hoger onderwijs niet aanvoeren dat ze daar niet in zouden moeten tussenkomen omwille van hun positie onderaan de maatschappelijke ladder. Ook ouders met een minimaal inkomen 435

Hof ‟s-Gravenhage 9 januari 2008, LJN BC2836, EB 2008/38; Hof ‟s-Gravenhage 8 maart 2006, LJN AW2821. 436 Hof ‟s-Gravenhage 15 november 2006, LJN AZ2939; Hof Arnhem 4 oktober 2005, LJN AU4629; Rb. Haarlem 4 augustus 2009, LJN BJ6139, JPF 2010/28, noot P. VLAARDINGERBROEK. 437 Hof Leeuwarden 17 januari 2012, LJN BV2127. 438 Hof 's-Gravenhage 31 augustus 2011, LJN BT1842; Hof 's-Gravenhage 18 juli 2007, LJN BB1806. 439 Hof 's-Gravenhage 19 maart 2008, LJN BC8869. 440 Hof Arnhem 4 oktober 2005, LJN AU4629. 441 P. SENAEVE, “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders”, 488. 442 Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 30.

64

moeten principieel tussenkomen in de kosten van hogere studies die hun kind wenst aan te vatten of voort te zetten443. § 2 EVOLUTIE 170. Deze oorspronkelijke vuistregel ligt vandaag vervat in het geëvolueerde artikel 203 BW. Het lijdt geen twijfel dat het kind moet kunnen deelnemen in de levenswijze en levensstandaard van de ouders (art. 203, § 2 BW) en dat zij hun kind dienen te onderhouden in functie van hun eigen mogelijkheden, naar evenredigheid van hun eigen financiële positie (art. 203, § 1 BW). 171. De algemene regel luidt nog steeds dat de onderhoudsplichtige die slechts over beperkte financiële middelen beschikt, dan nog het weinige wat hij heeft moet delen met de onderhoudsgerechtigde444 – met dien verstande dat de betaling van een onderhoudsbijdrage ten behoeve van het kind, de ouder niet in armoede plaatsen mag plaatsen445. Wanneer een ouder door omstandigheden niet onafhankelijk van zijn wil zijn werk verloren heeft en niet in een marginale sociale situatie verkeert, noch in de onmogelijkheid is om op een degelijke manier in zijn noodzakelijke behoeften te voorzien, is er evenwel geen reden tot verlaging van de onderhoudsbijdrage446. 172. Recente rechtspraak en rechtsleer houdt bij de bepaling van de onderhoudsbijdrage voor een kind dat hogere studies volgt, tevens terecht rekening met de familiale achtergrond en de maatschappelijke positie die de ouders bekleden447. Van ouders die gefortuneerd zijn, zelf een hogere opleiding hebben genoten en verschillende diploma‟s bezitten, kan moeilijk worden aanvaard dat zij niet veel over hebben voor de opleiding van hun kinderen of hen niet de kans geven meerdere kwalificaties te verwerven. De achtergrond en de opleiding van de onderhoudsplichtige ouders kunnen de verwachtingen, ambities of het beoogde opleidingspatroon van hun kinderen in niet-onbelangrijke mate beïnvloeden448. De opleiding waarop het kind aanspraak kan maken is dus niet alleen medeafhankelijk van de financiële mogelijkheden van de ouders, maar ook van het opleidingsniveau dat zij zelf hebben genoten449. Niettemin dient elke vorm van discriminatie te worden vermeden, nu het niet zou opgaan enkel kinderen met een bepaalde afkomst toe te laten tot hogere studies. De vrederechter van het achtste kanton te Brussel stelt m.i. terecht dat ook de opvattingen van de ouders een rol spelen bij de beoordeling van de studieattitude van het kind: “La responsabilité des parents qui ont pratiqué une philosophie éducative laxiste en habituant leurs enfants à mener une vie luxueuse et étrangère à tout sens de l‟effort.”450 443

P. DE CRAENE, 48, nr. 30. S. RIXHON, “La contribution alimentaire des parents à la formation de l‟enfant majeur”, Rev.dr.ULg. 2012, (405) 407; P. SENAEVE, Compendium van het personenen familierecht, Leuven, Acco, 2004, 712. 445 Vred. Fontaine-l'Evêque 26 december 2006, RTDF 2008, 558. 446 Rb. Luik (4e k.) 18 april 2002, JLMB 2003, 1152 (de vader ontving bij zijn ontslag als brandweerman een niet-onaanzienlijke opstappremie, bezat twee eigendommen en verwachtte zich aan een groepsverzekeringsuitkering). 447 Luik (1e k.) 19 oktober 2004, RTDF 2005, 1119; Rb. Gent 3 november 2005, RW 2006-07, 69; S. BROUWERS 2009, 186, nr. 318; F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 30, nr. 15; D. VAN LIERDE, 48, nr. 8 en 50, nr. 17. 448 Het sociale milieu van de ouders is bovendien mederelevant voor de kwalificatie als gewone dan wel buitengewone kost van de uitgaven voor hogere studies. 449 Rb. Nijvel (1e k.) 16 mei 2008, T.Vred. 2010, 230. 450 Vred. Brussel (VIII) 22 juni 1995, T.Vred. 1995, 329. 444

65

§ 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 173. Net zoals de Belgische praktijk, houdt de Franse rechtspraak rekening met het levensniveau van (het kind en) de ouders en met het familiale milieu451. De ouders dienen zich in te spannen om hun kinderen een opleidingsniveau aan te bieden dat overeenstemt met hun eigen cultureel en socio-economisch milieu452. De Franse rechter moet er tevens op toezien dat er door de ouders nog in de eigen behoeften kan voorzien worden, met dat verschil dat – anders dan in België en Nederland – aangenomen wordt dat ze volledig van hun plicht kunnen bevrijd worden indien zij aantonen in de totale onmogelijkheid te verkeren om zich van hun plicht te kwijten453, wegens bijvoorbeeld een totaal gebrek aan inkomsten.

Afdeling 5 Er moet rekening gehouden worden met de prioritaire onderhoudsaanspraken van het kind § 1. OORSPRONKELIJKE REGEL 174. Wanneer de meerderjarige student in het huwelijk treedt, primeert in beginsel de onderhoudsplicht tussen echtgenoten454 op grond van de hulpplicht (art. 213 BW) en de bijdrageplicht in de lasten van het huwelijk (art. 221, eerste lid BW). Evenwel impliceert deze voorrangsregel geenszins dat door het huwelijk van de student ipso facto een einde zou komen aan de ouderlijke plicht. Ingeval de mede-echtgenoot niet of onvoldoende kan bijdragen in de onderhouds- en opleidingskosten (de mede-echtgenoot kan immers ook nog student zijn), blijft de verplichting op de ouders rusten455. § 2 EVOLUTIE 175. Ondertussen heeft het Hof van Cassatie bovenstaand principe en bijhorende nuance bevestigd456. De onderhoudsplicht van de ouders eindigt niet automatisch bij de aanvang van het huwelijk, zodat de verplichting op de ouders blijft rusten wanneer de echtgenoot van het kind – die desgevallend zelf zijn opleiding nog niet voltooid heeft – ontoereikende middelen heeft of in gebreke blijft. 176. Waar aanvankelijk unaniem rekening werd gehouden met de huwelijkse staat van de student(e), gaat vandaag tevens aandacht uit naar buitenhuwelijkse samenlevingsvormen die een weerslag kunnen hebben op de bijzondere onderhoudsplicht van de ouders. A. Wettelijke samenwoning 177. Dezelfde voorrangsregel geldt indien het kind wettelijk samenwoont (art. 1475-1479 BW). De wettelijk samenwonenden dragen immers bij in de lasten van het samenleven naar evenredigheid van hun mogelijkheden (art. 1477, § 3 BW). Bijgevolg zal in eerste instantie de 451

CA Versailles, 12 janv. 1989, Gaz.Pal. 1989/2, 398 : “Procurer aux enfants une éducation en relation avec leur niveau de vie et leur milieu familial.” 452 CA Rouen, 19 mai 2011, n° 10/05132, JurisData n° 2011-013240. 453 Cass.fr., 1re civ., 28 nov. 2007, n° 06-21.461, RJPF 2008-1/45 ; Cass.fr., 1re civ., 19 juin 2007, n° 06-19.708. 454 Ook de ex-echtgenoot mag hierbij op grond van art. 301 BW niet vergeten worden, zie Cass. 8 januari 1982, Arr.Cass. 1981-82, 592. 455 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 36. 456 Cass. (1e k.) 20 april 2007, RW 2008-09, 69; Cass. 7 april 1995, EJ 1995, 85, noot J. ROODHOOFT.

66

partner gehouden zijn tot het dekken van de kosten: ook hier is de onderhoudsverplichting van de ouders subsidiair. Als de levensgezel(lin) niet of onvoldoende kan bijdragen, kunnen de ouders door de rechter worden verplicht tussen te komen457. B. Feitelijke of kostendelende samenwoning 178. Tussen feitelijk samenwonenden bestaat onder meer geen onderhoudsverplichting, geen bijstandsverplichting en geen hulpverplichting. De beslissing van een meerderjarige student om buitenhuwelijks te gaan samenwonen, doet bij gebrek aan een wettelijke onderhoudsverplichting tussen concubanten geen afbreuk aan de bijzondere onderhoudsverplichting van de ouders458. 179. „Niet langer moeten bijdragen‟ betekent evenwel niet hetzelfde als „minder bijdragen‟. Meer en meer is de opvatting ontstaan dat de verdeling van de lasten in een feitelijk gezin459 tot een lagere onderhoudsuitkering van de ouders kan leiden460. Het concubinaat, dat het delen van kosten mogelijk maakt, speelt mee bij de begroting van de onderhoudsbijdrage. In elk geval zullen de concrete omstandigheden in acht moeten genomen worden. Veel zal afhangen van de vraag met wie de meerderjarige samenwoont: met een andere student(e) of met een vriend(in) die reeds werkt en maandelijks inkomsten geniet. De vrederechter te Doornik wees erop dat tussen ongehuwd samenwonenden een natuurlijke bijstandsplicht bestaat die zonder de verplichtingen van artikel 203 BW te vervangen, de strengheid ervan kan versoepelen. Door zich met de dochter hoofdelijk te verbinden in een huurovereenkomst, heeft de partner duidelijk uiting gegeven aan zijn bereidheid om zijn met hem ongehuwd samenwonende levensgezellin bij te staan wanneer dit nodig is. Via haar levenskeuze gaf het meisje trouwens uitdrukkelijk haar verlangen te kennen om in financieel opzicht minder afhankelijk te zijn van haar ouders. Het bedrag van de onderhoudsverplichting werd slechts berekend naar rata van haar kosten van huisvesting en opleiding461. Wanneer een jong meisje dat nog hoger onderwijs volgt, gaat samenwonen met een vriend die reeds werkt, kon ze volgens het hof van beroep te Bergen door de kostendelende samenwoning niet langer als ten laste van haar ouders worden beschouwd462. Minder ver ging de uitspraak dat een daadwerkelijke tussenkomst door de partner in de kosten van onderhoud, huisvesting en opleiding van het kind veronderstelt dat aan de zijde van de partner een natuurlijke verbintenis bestaat, die wordt omgezet in een (daarom niet wettelijke maar wel conventionele) burgerrechtelijke verbintenis. Bovendien zou dergelijke verbintenis de ouders slechts gedeeltelijk kunnen vrijstellen van hun eigen wettelijke onderhoudsplicht463. Nog anders luidde het dat van de meerderjarige die het gezin heeft verlaten, kan worden geëist dat hij aantoont dat hij materieel behoeftig is, rekening houdend met wat de eigen mogelijkheden hem verschaffen en met wat hij in feite haalt uit het nieuwe gezin464. Door dit

457

P. SENAEVE, “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders”, (483) 489. Zie o.a. Vred. Fontaine-l'Evêque 6 november 2008, T.Vred. 2010, 156 en Bergen 16 januari 1997, Div.Act. 1997, 75 (meisje dat nog hoger onderwijs volgt en gaat samenwonen met een vriend). 459 Zoals dit ook het geval kan zijn in de nieuwe relatie van de onderhoudsplichtige ouder, zie supra, nrs. 64-67. 460 Rb. Brussel 31 december 1991, RW 1991-92, 1328; Vred. Waver 2 februari 1995, RTDF 1997, 125. 461 Vred. Doornik (II) 11 maart 2003, RTDF 2003, 590. 462 Bergen (jeugdkamer) 15 oktober 2008, Act.dr.fam. 2009/6, 111. 463 Vred. Fontaine-l'Evêque 6 november 2008, T.Vred. 2010, 156. 464 Vred. Grâce-Hollogne 3 augustus 2007, JLMB 2008, 1382. 458

67

te eisen, wordt evenwel voorbijgegaan aan het onderscheid tussen de bijzondere en gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting465. § 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 180. De Franse opvatting is zeer gelijkend. Hoewel de bijdrageplicht in de lasten van het huwelijk (art. 214 C.civ.) en de hulpplicht tussen echtgenoten (art. 212 C.civ.) in beginsel primeren op de ouderlijke plicht466, maakt het loutere huwelijk van het meerderjarige kind geen automatisch einde aan de onderhoudsverplichting van de ouders. Ingeval een meerderjarige hogere studies volgt en zijn echtgenote, zelf nog studente, hem niet geheel ten laste kan nemen en het koppel bovendien huurt, is het voortbestaan van de bijzondere onderhoudsverplichting gerechtvaardigd467. 181. Bij „le pact civil de solidarité‟468 gaan de partners tijdens de samenleving het engagement aan elkaar materiële hulp en wederzijdse bijstand te verschaffen (art. 515-4, eerste lid C.civ.). Deze hulp- en bijstandverplichting behelst de bijdrage in de lasten van het dagelijkse leven469, waardoor „le PACS‟ voor de toepassing van de bijzondere onderhoudsplicht dezelfde gevolgen heeft als het huwelijk. 182. Er bestaat geen onderhoudsplicht tijdens „l‟union libre‟, noch een plicht om bij te dragen in de lasten van het samenleven. Ook de Franse rechter zal oog moeten hebben voor de concrete omstandigheden. De levenskeuze van de studerende dochter om samen te wonen met haar vriend, moet in zekere mate in rekening worden gebracht470. Als een meerderjarige studente samenwoont met een gefortuneerde partner, kan dit desgevallend de ouders van hun verplichting ontheffen. De keuze om als koppel te gaan samenleven, impliceert de wil om (financieel) onafhankelijk te zijn van de ouders471. Het hof van beroep te Nancy liet de ouders nog steeds bijdragen in het onderhoud en de opleiding van hun dochter, een studente verpleegkunde zonder studiebeurs en samenwonend met een andere student. Ze kon immers niet alleen in het geheel van haar behoeften voorzien en naast haar studies een job aannemen zou nefast zijn voor het succesvolle verloop ervan472. 183. In Nederland gelden primaire onderhoudsverplichtingen tussen (gewezen) echtgenoten en geregistreerde partners473. De ouders zijn niet verplicht levensonderhoud te verstrekken 465

S. RIXHON, “La contribution alimentaire des parents à la formation de l‟enfant majeur”, Rev.dr.ULg. 2012, (405) 408 : “Si le juge fait référence au „besoin-205‟ dans sa décision accordant un „droit-203‟, la décision nous paraît manquer en droit.” 466 S. VALORY, “Le devoir de secours prime l‟obligation alimentaire découlant de la parenté” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 4 nov. 2010, n° 09-16.839), RJPF 2010-12/42. 467 CA Montpellier, ch. 1, sect. C, 13 mars 2007, n° 06/2735, JurisData n° 2007-337355. Bijzonder is dat het hof belang hecht aan het gedrag van de meerderjarige gehuwde dochter, stellende : “La créancière de l'obligation reste, sans comportement fautif de sa part, à la charge de sa mère.” 468 „Le PACS‟ is een samenlevingscontract gesloten tussen twee meerderjarige personen, van gelijk of verschillend geslacht (art. 515-1 tot 515-7-1 C.civ.). 469 Circulaire n° 2007-03 CIV du 5 février 2007 relative à la présentation de la réforme du pacte civil de solidarité, BOMJ 2007/1, 2, http://www.textes.justice.gouv.fr/art_pix/boj_20070001_0000_0015.pdf. 470 Zonder dat de ouders evenwel de gehele ontheffing van hun verplichting kunnen eisen opdat de dochter terug bij hen zou komen inwonen, zie CA Aix-en-Provence, ch. 6, sect. A, 27 juin 2007, n° 06-14.050, JurisData n° 2007-340470. 471 CA Bordeaux, ch. 6, 18 mars 1998, n° 04/0729. 472 CA Nancy, ch. civ. 3, 6 avr. 2000, JurisData n° 2000-123335. Evenwel werd de onderhoudsbijdrage in de tijd beperkt tot de duur van het lopende academiejaar. De dochter lichtte haar financiële situatie niet met precisie toe. 473 Het geregistreerd partnerschap kan beschouwd worden als het equivalent van de wettelijke samenwoning.

68

voor zover dit van de (vroegere) echtgenoot dan wel (vroegere) geregistreerde partner kan worden verkregen (art. 1:392, derde lid NBW). Op de ouders rust bijgevolg een subsidiaire plicht. Op te merken valt dat jegens de gehuwde meerderjarige stiefkinderen van 18 tot 21 jaar, de verlengde onderhoudsplicht van de stiefouder niet geldt. Deze kinderen worden door hun huwelijk niet langer geacht te behoren tot zijn gezin474. De Hoge Raad475 gaat creatief om met voormeld principe, zodat de rechter een ouder toch kan verplichten bij te dragen in de kosten van levensonderhoud en studie van diens jongmeerderjarig gehuwd kind. Het antwoord op de vraag wat van de echtgenoot kan worden verkregen, wordt onder meer bepaald door hetgeen van de echtgenoot naar maatschappelijke opvattingen in de gegeven omstandigheden kan worden gevergd. In de zaak die aanleiding gaf tot dit arrest, ging de Hoge Raad na of de gehuwde jongmeerderjarige dochter – ervan uitgaande dat zij in haar verhouding tot haar vader de vrijheid had om te kiezen voor het volgen van een volledige dagstudie met als gevolg dat hij in beginsel verplicht is in haar kosten van levensonderhoud en studie te voorzien (art. 1:395a NBW) – van haar 23-jarige echtgenoot kon vergen dat hij van zijn volledige dagstudie afzag en een oplossing zocht die tot uitgangspunt neemt dat een zodanige verplichting van de vader niet of niet ten volle bestaat476. De Hoge Raad oordeelde dat dit niet van hem kon worden gevergd wanneer de dochter en haar echtgenoot onderling in vergelijkbare omstandigheden verkeren. Bijgevolg werd de vader veroordeeld tot betaling van een onderhoudsuitkering477. 184. Net zoals in de Belgische praktijk, rijst hierbij de vraag of de omstandigheid dat het kind ongehuwd zou samenwonen met een partner, die eigen inkomsten heeft, afbreuk kan doen aan de onderhoudsplicht van de ouders. Het Hof ‟s-Hertogenbosch is (te) terughoudend en stelt dat de partner van de dochter wel onderhoudsplichtig jegens de uit zijn relatie met de dochter geboren en door hem erkende kinderen, maar jegens de dochter niet onderhoudsplichtig is aangezien zij niet gehuwd zijn, noch een geregistreerd partnerschap zijn aangegaan478.

474

P. VLAARDINGERBROEK et al., 589. HR 16 april 1993, NJ 1994, 328, noot E.A.A. LUIJTEN. 476 De vader had alimentatie betaald tot zijn dochter huwde. Een jaar na het huwelijk besloten de echtelieden – de echtgenoot had tot dan een baan – beiden een volledige dagstudie te gaan volgen. 477 E.A.A. LUIJTEN vindt het beroep op de „maatschappelijke opvattingen‟ niet sterk: “Wie als jongmeerderjarige vrouw in het huwelijk treedt met een man, die voor haar onderhoud kan zorgen en dit ook werkelijk doet, nog daargelaten dat zij zelf nog tot het gezinsinkomen had kunnen bijdragen door deelneming aan het arbeidsproces, heeft geen aanspraak meer ex art. 1:395a BW tegen haar ouders. Het latere vrijwillig opgeven van een arbeidsinkomen door de man en het afzien door de vrouw van eigen arbeidsinkomsten vormen immers hun vrije keuze waarvan de gevolgen voor hun eigen risico dienen te komen.” Onduidelijk blijft wie deze dan wel zou huldigen: de rechtbank, het hof en de advocaat-generaal bij de Hoge Raad kennelijk niet: “Nu de keuze, die deze echtgenoten hebben gedaan, voorspelbaar leidt tot het gevolg dat binnen het huwelijk geen financieel draagvlak meer bestaat, kunnen de gevolgen van deze keuze niet op de vader worden afgewenteld.” 478 Hof 's-Hertogenbosch 18 september 2008, JPF 2009/9. Gelet op de omstandigheid dat de dochter de zorg had voor twee jonge kinderen en zij haar derde kind verwachtte, kon redelijkerwijs niet worden verwacht dat zij in haar eigen levensonderhoud kon voorzien. 475

69

Afdeling 6 De vrijwillige keuze van de student voor niet-noodzakelijke meeruitgaven brengt voor de ouders niet de verplichting mee om daarin bij te dragen § 1 OORSPRONKELIJKE REGEL 185. Het komt in de praktijk niet zelden voor dat een meerderjarig studerend kind een zekere mate van zelfstandigheid nastreeft en dat daarbij de zelfstandige leefwijze van het kind, die vrijwel steeds extra uitgaven met zich meebrengt, niet (geheel) kan verantwoord worden door de studies. Men zou kunnen stellen dat de student voor deze (vrijwillige maar niet noodzakelijke keuze tot) autonomie een prijs betaalt doordat hij zelf (gedeeltelijk) dient in te staan voor kosten die als luxe-uitgaven kunnen worden bestempeld, welke hij niet kan afwentelen op de ouders479. 186. Om uit te maken of in de concrete omstandigheden een meeruitgave gedaan door de student als niet-noodzakelijk en bijgevolg als luxe-uitgave dient te worden bestempeld, moet gekeken worden naar de financiële positie en de maatschappelijke stand van de ouders480. § 2 EVOLUTIE 187. Het voorbeeld dat steevast aan deze vuistregel wordt gekoppeld, is de huur van een studentenkamer terwijl eigenlijk niks een verlengd verblijf ten huize van de ouder(s) in de weg staat. Ook na de meerderjarigheid blijft de uitvoering in natura in de ouderlijke woonst(en) het uitgangspunt481. Op grond van artikel 211 BW kunnen de ouders aanbieden het kind bij zich in huis te nemen en het aldaar kost en onderhoud te verschaffen482, zonder te moeten bewijzen dat zij geen onderhoudsuitkering kunnen betalen483. De rechter beoordeelt de opportuniteit van het aanbod en houdt rekening met de actuele maatschappelijke opvattingen omtrent opvoeding en verhouding tussen jongvolwassenen en hun ouders484. De eenzijdige beslissing van het kind om alleen te gaan wonen beëindigt de verplichting van de ouders niet wanneer ze verantwoord is door familiale spanningen 485 of noodzakelijk is omwille van de studies486. Getuige daarvan een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Gent487. De ouders weigerden hun dochter financieel bij te staan voor haar huurlast. De studiekosten (inschrijvingsgeld, schoolboeken) en andere kosten (kledij, zakgeld, medische verzorging) bleven zij volledig dragen. De ouders deden een aanbod op grond van artikel 211 BW. Vermits er geen aanwijzing voorhanden was dat de ouders ergens tekort waren

479

P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 37, met o.a. verwijzing naar Vred. Bergen 11 juli 1966, JT 1966, 618. 480 P. DE CRAENE, 48, nr. 32. 481 F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 23, nr. 7. 482 Uitvoering in natura is niet mogelijk indien een onderhoudsplichtige ouder geen verblijfsrecht heeft t.a.v. de meerderjarige (bijv. indien deze een bijdrage verschuldigd is om het verblijf bij de andere ouder te dekken). 483 Brussel 14 september 2006, JT 2007, 190. 484 G. VERSCHELDEN et al., TPR 2007, 477, nr. 470. 485 Rb. Gent 19 juni 1987, TGR 1987, 60; Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 551 (van een vrijstelling van de verplichting tot betaling van onderhoudsgeld kan geen sprake zijn als de verstandhouding dermate is verstoord dat samenwoning zeer moeilijk is geworden); Vred. Luik (I) 17 juni 1997, TBBR 1999, 584 (onverenigbaarheid van karakter); Vred. Brussel 2 mei 1996, J.dr.jeun. 1996, 430. 486 Vred. Gembloers 22 december 1987, J.dr.jeun. 1988, 2. 487 Rb. Gent 3 mei 2002, NJW 2002, 539.

70

geschoten488, of dat het samenwonen onmogelijk was geworden489, was de rechter van oordeel dat het kind niet kon eisen dat de onderhoudsplicht op een andere plaats dan thuis werd uitgeoefend490. De vrederechter te Waver stelde dat zolang een kind nog studeert, de bijzondere onderhoudsplicht van de ouders blijft bestaan, zelfs indien het kind meerderjarig is en bij een derde persoon woont. Het is maar omdat in casu niet werd bewezen dat de samenleving tussen de moeder en de dochter onmogelijk was geworden en het kind er dus vrij voor had gekozen om het huis te verlaten om met haar vriend te gaan samenwonen, dat deze vrijheid een prijs heeft die zich vertaalt in een minder materieel comfort. Haar partner kon niet het comfort van de gezinswoning verzekeren en de ouders beschikten niet over de middelen om dit verschil te financieren491. Voorts heeft het kind niet het recht om van zijn ouders te eisen dat zij de huur financieren van een studentenkamer wanneer de woonplaatsen van de twee ouders zich dicht bij – nauwelijks op tien minuten van – de plaats bevinden waar het kind zijn studies volgt en de verstandhouding niet is verstoord492. Een meerderjarig studerend kind zal derhalve een redelijke verantwoording moeten aanvoeren voor de weigering van het aanbod van één van de ouders om hem overeenkomstig artikel 211 BW kost en onderhoud te verschaffen in de ouderlijke woning. Kan hij dit niet, dan dient de jongere zelf de financiële gevolgen van zijn keuze te dragen493. Eventueel kan, bij wijze van tussenoplossing, de woonkost ten last van het kind gelegd worden494. Niettemin wordt erkend dat, uit respect voor de vrijheid van het kind en diens normale drang naar meer zelfstandigheid495, de ouders vanaf een bepaalde leeftijd en in sommige gevallen de voorkeur van het kind voor een financiële tegemoetkoming moeten aanvaarden496. De vrederechter te Grâce-Hollogne betoogde zelfs dat de uitvoering in natura ex artikelen 210211 BW berust op een verouderd begrip van de familiebanden gebaseerd op de ouderlijke

488

Doordat zij bijv. alle kosten betaalden van het onderhoud en de passende opleiding. Bijv. wanneer sociale verslagen wijzen op een totaal verstoorde relatie tussen ouder en kind: Rb. Gent 8 mei 2003, NJW 2003, 1409, noot R. DE CORTE. 490 In gelijke zin oordeelden reeds: Rb. Antwerpen 27 februari 1990, RW 1989-90, 1369; Vred. Halle 5 november 1997, AJT 1999-2000, 545; Vred. Sint-Joost-ten-Node 22 januari 1991, RTDF 1991, 281. 491 Vred. Waver (II) 1 maart 2011, RTDF 2011, 470. 492 Vred. Gent (II) 6 juli 2009, RW 2010-11, 717; Vred. Binche 27 juni 2006, RTDF 2006, 1255 (ouder en kind kunnen beslissen de huur verder te zetten, wetende dat de andere ouder niet gehouden is hierin bij te dragen aangezien de afstand tussen Binche en Bergen niet van dien aard is een kot te rechtvaardigen). 493 Rb. Brussel (14e k.) 1 februari 2011, JLMB 2012, 1704; Vred. Charleroi (III) 13 augustus 2008, JT 2008, 592 (het kind kan niet vertrekken nadat de ouders haar de mantel hadden uitgeveegd omdat zij buiten hun medeweten thuis een van alcohol en joints voorzien fuifje had georganiseerd). 494 Vred. Doornik (II) 21 november 2006, RTDF 2007, 1242. De lichtzinnige en onvolwassen beslissing van twee jonge meisjes om de ouderlijke woonst te verlaten, ingegeven door hun weigering zich te plooien naar bepaalde elementaire regels van het gezinsleven terwijl geen enkel belangrijk verwijt kan worden gemaakt aan de ouders, mag de financiële situatie van de ouders niet verzwaren. De vrederechter neemt daarom slechts de school- en onderhoudskosten in rekening, terwijl de dochters zelf hun huisvestingskosten moeten dragen. 495 Vred. Fontaine-l'Evêque 16 oktober 2003, T. Vred. 2004, 477. 496 Rb. Brussel (14e k.) 20 januari 2009, Act.dr.fam. 2009/5, 95. De vader kon zijn 19-jarige zoon niet verplichten om bij hem in te trekken in de woning die hij met vier personen deelt, waaronder drie jonge kinderen. Des te meer omdat de vader buiten Brussel woonde, wat de zoon tot grote verplaatsingen zou verplichten om naar school te gaan. 489

71

macht en in onbruik is geraakt sinds artikel 8 EVRM het recht erkent op de eerbiediging van het privé- en gezinsleven497. 188. Wat andere meeruitgaven betreft, wordt gesteld dat weliswaar een redelijke maat van vrije tijd moet worden gedekt in functie van de familiale levenswijze, maar dat er niet voorzien moet worden in luxe of overvloed. Het eigendom en het onderhoud van een paard, a fortiori twee paarden, heeft weinig betrekking met de doelstellingen van de verplichting voorzien door artikel 203 BW498. Voor luxe en plezier dient de student zelf in te staan. Een kost voor persoonlijk vervoer met een auto is geen luxe-uitgave indien de student niet op kot zit499. Voorts is het logisch dat jongvolwassenen zelf inkomsten trachten te verwerven voor een „surplus‟, zijnde een uitgave die de ouders niet bereid zijn te doen of niet kunnen doen (zoals de aanschaf van een muziekinstallatie, een laptop, een i-Pod, een motorfiets, etc.). 189. Tot slot dient te worden opgemerkt dat indien de student zonder enig overleg met de ouder(s) een nodeloos dure opleiding heeft gekozen (bijv. in het buitenland), daar waar een goedkopere evenwaardige studierichting voorhanden is, de extra kosten van de duurdere studierichting niet zomaar afgewenteld kunnen worden op de ouders500. Zoals in afdeling 2 toegelicht, hoeft dit geenszins te betekenen dat een studie in het buitenland niet binnen de reikwijdte valt van artikel 203, § 1 BW. Overleg is in dat geval aangewezen. § 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 190. In Frankrijk zijn jongvolwassenen in beginsel niet verplicht om samen te leven met hun ouders. De meerderjarige is zelfstandig en kan niet gehouden worden om, als tegenprestatie voor de bijzondere onderhoudsverplichting, samen met zijn vader en moeder te leven501. Een ouder kan zijn bijdrage dus niet afhankelijk maken van de terugkeer van het kind naar de ouderlijke woning502. Evenmin kan de onderhoudsplicht de ouders als voorwendsel dienen om hun stem te laten wegen in de keuzes van het meerderjarig geworden kind. Artikelen 210 en 211 C.civ. hebben dezelfde inhoud als hun Belgische equivalenten. Het kan aangewezen zijn om het aanbod van de onderhoudsplichtige op grond van artikel 211 C.civ. in te willigen wanneer hij zich, gelet op geringe inkomsten en zware lasten, in een precaire situatie bevindt503. Evenwel kan aan de meerderjarige niet worden verweten dat hij geopteerd heeft voor een studentenkamer in de buurt van de instelling waar hij studeert, wat hem immers toelaat te besparen op vervoers- en autokosten504, a fortiori indien het kind studeert in een stad die ver van de ouderlijke woning is gelegen505. Ook familiale conflicten kunnen de inwilliging van het voorstel van de onderhoudsplichtige ouder verhinderen506. 497

Vred. Grâce-Hollogne 11 april 2006, JLMB 2007, 1612 (de wijze van wederzijdse hulp in natura vereist de aanvaarding van diegene aan wie het wordt aangeboden). 498 Vred. Grâce-Hollogne 2 maart 2000, JLMB 2000, 1217. 499 Vred. Zomergem 20 april 2012, RW 2012-13, 1038. 500 P. SENAEVE, “Commentaar bij art. 203 BW”, nr. 37, verwijzend naar Vred. Haacht 20 januari 1993, AR 312/92, onuitg. (duurdere studies in Nederland terwijl goedkopere alternatieven in België voorhanden waren). 501 Cass.fr., 2e civ., 26 sept. 2002, n° 01-12.075, RJPF 2003-1/44, obs. S. VALORY. 502 Cass.fr., 2e civ., 28 janv. 1981, n° 79-13.209, Bull. civ. II, 19; Cass.fr., 2e civ., 26 nov. 1980, n° 79-16.014, Bull. civ. II, 245. 503 TGI Lille, ch. 3, 10 avr. 2007, n° 06/09393, JCP G 2007, n° 27, II 10121, noot X. LABBÉE. 504 CA Aix-en-Provence, ch. 6, sect. B, 6 oct. 2005, n° 04/15014. 505 X. LABBÉE, “Exécution de l'obligation alimentaire en nature pour cause de précarité” (noot onder TGI Lille, ch. 3, 10 avr. 2007, n° 06/09393), JCP G 2007, n° 27, II 10121, 4. 506 CA Aix-en-Provence, 22 juill. 1998, JurisData n° 1998-043420.

72

Net zoals in de Belgische rechtspraak al ter sprake is gekomen, kan de student niet de bekostiging eisen van een opleiding in een bepaalde onderwijsinstelling waarvan de studiekosten de gemiddelde kost van dezelfde studies in een gewone instelling (ruim) overschrijden. Te denken valt aan de wens om in een privé-instelling onderwijs te volgen of om in het buitenland te studeren. Wanneer de gekozen studies wat betreft hun duur en kost daarentegen kunnen beschouwd worden als normaal en redelijk, hebben de ouders de verplichting bij te dragen507. 191. Artikel 1:398, tweede lid NBW voorziet in een gelijkaardige mogelijkheid tot uitvoering in natura. De ouders zijn steeds bevoegd de rechter te verzoeken hen toe te staan zich van hun onderhoudsplicht jegens hun jongmeerderjarig kind van 18 tot 21 jaar te kwijten door het bij zich in huis te nemen en aldaar van het nodige te voorzien, ook al kunnen zij wel het benodigde geld opbrengen. Zoals de Belgische, is de Nederlandse rechter bevoegd te onderzoeken of het aanbod van de ouders van dien aard is dat redelijkerwijs van het kind aanvaarding van dit aanbod kan worden verlangd508. Hoewel de rechter alle omstandigheden in aanmerking kan nemen, in het bijzonder de (desgevallend verstoorde) persoonlijke verhouding tussen ouder en kind509, acht J. DE BOER het niet juist dat de wet de mogelijkheid schept dat een onderhoudsgerechtigde meerderjarige gedwongen kan worden bij zijn ouders te wonen, als zij voldoende middelen hebben om hem in geld van levensonderhoud te voorzien. Vrij algemeen wordt deze bepaling in Nederland als uit de tijd en misplaatst beschouwd510. 192. Ten slotte dient te worden opgemerkt dat zowel de Belgische als Franse rechter oordelen of bij de nakoming in de ouderlijke woonst, door de ouder nog een onderhoudsuitkering zal verschuldigd zijn (art. 211 BW resp. C.civ.).

Afdeling 7 Het laakbare gedrag van het kind ten opzichte van zijn ouders kan de opschorting of de beëindiging van de ouderlijke plicht meebrengen 193. Overeenkomstig artikel 371 BW zijn een kind en zijn ouders op elke leeftijd aan elkaar respect verschuldigd. Hierbij rijst de vraag of de onderhoudsplichtige ouder, zich steunend op deze positieve wederkerige verplichting, kan beroepen op een in het verleden laakbare, unfaire of ondankbare gedraging in hoofde van het onderhoudsgerechtigde kind teneinde te ontkomen aan de eenzijdige plicht ex artikel 203, § 1 BW. In de Belgische rechtsorde zijn de meningen omtrent de toepassing van deze exceptie van onwaardigheid verdeeld (§ 1). Zoals hierna uiteengezet, is de klassieke strekking de mening toegedaan dat uit de wederzijdse respectverplichting geen juridische sanctie mag afgeleid worden die erin zou bestaan dat het meerderjarige kind zijn recht op onderhoud (geheel of gedeeltelijk) verbeurt. De moderne visie stelt daarentegen dat onbetamelijke gedragingen of handelingen wel bestraft kunnen worden. Met een arrest van 3 juni 2010 toont het Hof van Cassatie zich aanhanger van de klassieke strekking (§ 2).

507

Y. DELECRAZ en M. CHETAILLE, “Le financement par les parents des études supérieures de leurs enfants”, La Semaine Juridique Notariale et Immobilière 2011, n° 18, (1154) 1161. 508 Rb. Alkmaar 29 september 2010, LJN BO6090. 509 Rb. Almelo 28 april 2010, LJN BM3388. 510 Rb. Alkmaar 29 september 2010, LJN BO6090; J. DE BOER, 922, nr. 1039.

73

194. In afwijking van de vorige afdelingen, wordt de evoluerende invulling van de vuistregel niet weergegeven volgens het patroon „oorspronkelijke regel en evolutie‟. Overeenkomstig de stromingen in rechtspraak en rechtsleer, zijn de termen „klassieke versus moderne strekking‟ passender. § 1 KLASSIEKE VERSUS MODERNE STREKKING 195. Vooreerst dient een onderscheid te worden gemaakt tussen onvrijwilligheid en onwaardigheid. Onvrijwilligheid impliceert dat de staat van behoefte niet door het gedrag van de onderhoudsschuldeiser zelf is veroorzaakt. Deze regel geldt ook voor de aanspraak in artikel 203, § 1 BW, onverminderd het recht om een passende opleiding te volgen511. Zo kan het spilgedrag van de meerderjarige zijn aanspraak op voortgezet levensonderhoud in het gedrang brengen. Onwaardigheid heeft daarentegen betrekking op de relatie tussen het onderhoudsgerechtigde (meerderjarige) kind en de onderhoudsplichtige ouder(s). A. Onwaardig gedrag kan niet spelen 196. De klassieke strekking neemt aan dat de onderhoudsplicht tussen ouders en kinderen niet onderhevig is aan de exceptie van onwaardigheid512. Heel wat rechtspraak oordeelde reeds in deze zin voor wat betreft de onderhoudsplicht van de ouders ten aanzien van hun meerderjarige studerende kinderen513. Artikel 371 BW kan slechts als morele regel gezien worden, zonder juridische sanctionering514. 197. Deze visie put een argument uit het gemeenrechtelijke beginsel “pas de déchéance sans texte”, waaruit voortvloeit dat geen oorzaken van onwaardigheid kunnen bestaan indien een wettekst daarin niet uitdrukkelijk voorziet. Uit de wettelijke bepalingen met betrekking tot het levensonderhoud kan tot op vandaag geen uitsluitingsmogelijkheid op grond van onwaardigheid afgeleid worden. De enige (wettelijke) uitzondering hierop is de ontzetting uit het ouderlijk gezag (artikel 33, derde lid, 4° Jeugdbeschermingswet515). Deze ontzetting heeft weliswaar enkel tot gevolg dat de ouder uitgesloten wordt van het recht om levensonderhoud te genieten van het kind en diens afstammelingen, terwijl het kind zijn onderhoudsaanspraken tegen de ontzette ouder behoudt516. Uit deze uitzondering wordt traditioneel a contrario afgeleid dat elders in het Belgische alimentatierecht geen plaats is voor onwaardigheid als grond van geheel of gedeeltelijk verval. 198. De omstandigheden dat de student geen contact meer heeft met de onderhoudsplichtige ouder en hem/haar niet inlicht over het studieverloop en/of raadpleegt over de voortzetting ervan, beïnvloeden de (omvang van de) onderhoudsbijdrage bijgevolg niet. Net zo min is het 511

F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 45, nr. 48. Zie o.a. J. FIERENS, “L‟exception d‟irrespect”; Y.-H. LELEU, Droit des personnes et des familles, Brussel, Larcier, 2010, 758, nr. 796 ; N. GALLUS, 148, nr. 71 en 163, nr. 88 en P. HOFSTRÖSSLER, “Als een ouder onderhoudsgeld moet vragen aan een kind”, AJT 1994-95, (64) 65. 513 Zie o.a. Bergen 24 juni 1996, JLMB 1996, 1705; Rb. Brussel 19 april 2010, ERF, nr. 28; Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 551; Vred. Waver 2 februari 1995, RTDF 1997, 125; Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994, T.Vred. 1995, 318, noot E. DE GROOTE. 514 Rb. Dendermonde (11e k.) 17 februari 2000, TGR 2002, 94; Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994, T.Vred. 1995, 319. 515 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965. 516 R. HEPS, 10, nr. 6. 512

74

van belang hoe de onderhoudsgerechtigde zich tegenover de onderhoudsplichtige heeft gedragen. Noch de denigrerende of beledigende houding, noch fouten en tekortkomingen uit het verleden beletten de inwilliging van de onderhoudsvordering. Hoewel de venijnige inhoud van de e-mails die door een van de zonen naar zijn vader werden verstuurd niet bijzonder achtenswaardig was, kon de houding van de meerderjarige zonen jegens hun vader geen intrekking van de onderhoudsgelden rechtvaardigen517. 199. Overigens heeft J. FIERENS518 een punt waar hij stelt dat de toepassing van de exceptie van onwaardigheid nefaste gevolgen zou kunnen hebben voor derden. Te denken valt vooral aan de ouder die zelf wel voldoende respect betoont aan de onderhoudsplichtige ouder 519. In de hypothese dat het meerderjarige kind nog bij zijn moeder inwoont en een manifest gebrek aan respect ten aanzien van zijn vader voorligt, zou de opschorting of afschaffing van de bijdrageplicht van de vader ertoe leiden dat de moeder volledig dient in te staan voor het onderhoud en de verdere opleiding van het kind. Zo werd terecht geoordeeld dat het eventuele onwaardige gedrag van een kind tegenover zijn vader niet in aanmerking kan worden genomen als de moeder de bijdrage vordert op grond van artikel 203bis BW en zij zelf niet verantwoordelijk is voor de verstoorde relatie tussen het kind en de vader520. 200. N. GALLUS stelt zich de vraag of in hoofde van meerderjarige kinderen überhaupt wel sprake hoeft te zijn van een flagrant gebrek aan respect of een kennelijk laakbare gedraging : “En effet, l‟application abusive de l‟article 203 peut être évitée par une interprétation correcte de la notion de formation adéquate et de la durée raisonnable de celle-ci par référence aux efforts consentis par le créancier de l‟obligation.”521

Misbruik door het kind van de duur van de studies (en studiekeuzes) zou dus kunnen worden gesanctioneerd door een correcte toepassing van de begrippen „passende opleiding‟ en „redelijke studieduur‟. Volgens deze auteur refereert artikel 371 BW naar de inspanningen die het kind aan de lag moet leggen, zodat ten aanzien van een „prins student‟ artikel 203 BW zonder voorwerp wordt. Hierbij hoeft geen beroep te worden gedaan op moreel geladen uitspraken over ondankbaarheid of gebrek aan respect. B. Onwaardig gedrag moet kunnen spelen 201. Niettemin gaan steeds meer stemmen op – hoofdzakelijk in de Nederlandstalige rechtsleer522 – om de exceptie van onwaardigheid wel toe te passen op de onderhoudsrelatie tussen ouders en kinderen. Waar de „familiale solidariteit‟ aangehaald wordt door tegenstanders, door met name te stellen dat de band van verwantschap een principieel recht op de onderhoudsbijdrage doet ontstaan523, geven voorstanders een andere invulling aan dit 517

Vred. Doornik (II) 10 maart 2009, RTDF 2010, 936. J. FIERENS, “L‟exception d‟irrespect”, 40, nr. 8. 519 Ook het OCMW en de Dienst voor Alimentatievorderingen kunnen in hun verhaalsrechten op de niet langer gehouden ouder getroffen worden door de exceptie. 520 Vred. Zottegem 3 december 2009, RW 2010-11, 723 en T.Vred. 2011, 170. 521 N. GALLUS, 148, nrs. 70-71. 522 R. HEPS, 14, nr. 24; P. SENAEVE 2008, 675-676, nr. 1971; F. SWENNEN, Het personenen familierecht, Mortsel, Intersentia, 2010, 335, nr. 568 en 371, nr. 624; C. VERGAUWEN, “De problematiek van onwaardigheid bij de duurtijd en de begroting van de onderhoudsplicht van artikel 203 BW” (noot onder Gent 5 april 2007), RABG 2008, 224-226; E. DE GROOTE, “Gebrek aan respect voor de onderhoudsplichtige ouder als grond tot afschaffing van de onderhoudsbijdrage” (noot onder Vred. Gent 28 december 1998), AJT 1999-00, 712-713. 523 Vred. Kortrijk 24 september 1980, RW 1981-82, 617. 518

75

begrip. Wie immers, gelet op de wederkerigheid van de solidariteit, het principe van respect met de voeten treedt, heeft geen recht meer op een onderhoudsbijdrage524. De klassieke strekking verwerpt dit vermits vaststaat dat de bijzondere onderhoudsplicht eenzijdig is. 202. Ook de Belgische rechtspraak is hoe langer hoe meer niet ongevoelig voor de toepassing van de exceptie van onwaardigheid en aanziet artikel 203, § 1 BW steeds minder als absoluut. Volgens deze rechtspraak kan wegens een flagrant gebrek aan respect voor de ouders, een meerderjarig kind zijn recht op voortgezette tussenkomst in zijn onderhoud en opleiding verbeuren525. Het hoofdargument hiervoor wordt geput uit artikel 371 BW, dat geconcipieerd wordt als een juridische gedragsnorm die door de rechter kan worden getoetst. Door het inschrijven van deze van oorsprong morele regel in het Burgerlijk Wetboek en het herbevestigen (en wederkerig maken) van deze regel door de wet van 13 april 1995, heeft de wetgever er volgens de moderne visie onmiskenbaar een civielrechtelijk karakter aan verleend526. Bijgevolg kan men er in deze interpretatie niet omheen dat er een correlatief verband bestaat tussen enerzijds de verplichting van de ouders tot verdere bekostiging van de studies van hun meerderjarig kind en anderzijds de verplichting van het kind om overeenkomstig artikel 371 BW eerbied en ontzag (thans: respect) te tonen voor de ouders, op welke leeftijd ook. Aanhangers van de exceptie van onwaardigheid putten wellicht ook een argument uit de voorbereidende werkzaamheden van de Afstammingswet. Daarin wordt immers gesteld dat bij de beoordeling van de ouderlijke plicht tot voortgezette tussenkomst in de kosten van de meerderjarige student, rekening gehouden moet worden met de relaties die bestaan tussen ouders en kind527. Dit impliceert noodzakelijkerwijs dat ook de houding van de ouders een rol speelt. Een te soepele toepassing van artikel 371 BW zou het principe van de ouderlijke plicht kunnen uithollen. De rechter zal de beweringen van de ouder desgevallend met de nodige korrel zout appreciëren en dient de werkelijke omstandigheden te achterhalen. 203. Onwaardig gedrag kan zich bijvoorbeeld uiten in het toebrengen van slagen en verwondingen aan de ouder, a fortiori indien het kind daarvoor werd veroordeeld528. In het bijzonder ten aanzien van meerderjarige kinderen, oordeelt tal van rechtspraak dat de respectverplichting zich veruitwendigt in de plicht de ouders te informeren en/of te raadplegen over de studies en de voortzetting ervan. Zo werd tot een afschaffing van de onderhoudsbijdrage besloten omdat de meerderjarige dochter haar vader totaal negeerde door hem schoolinformatie te ontzeggen, ondanks zijn herhaaldelijk schriftelijk aandringen. De dochter gaf de directie van haar school het verbod haar schoolresultaten mede te delen529. 524

E. DE GROOTE, “Onderhoudsplicht van meerderjarige kinderen en gronden van onwaardigheid” (noot onder Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994), T.Vred. 1995, (320) 322. 525 Gent 5 april 2007, RAGB 2008, 215, noot C. VERGAUWEN; Brussel (3e k.) 10 oktober 2006, Div.Act. 2007/2, 36, noot J. FIERENS en T.Fam. 2007/1, 6, noot R. HEPS; Brussel 6 juni 2006, T. Fam. 2007/1, 6, noot R. HEPS; Vred. Torhout 2 december 2003, T.Vred. 2007, 279; Vred. Lokeren 29 januari 1999, TGR 2002, 95 (hervormd door Rb. Dendermonde (11e k.) 17 februari 2000, TGR 2002, 94); Vred. Gent 28 december 1998, AJT 19992000, 711, noot E. DE GROOTE; Rb. Leuven 29 april 2005, RABG 2006, 533, noot C. VERGAUWEN; Vred. Elsene 14 november 1995, JT 1996, 107. 526 Brussel (3e k.) 10 oktober 2006, T.Fam. 2007/1, 7, noot R. HEPS. 527 Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 30. 528 Brussel 6 juni 2006, T.Fam. 2007/1, 6, noot R. HEPS. De adoptievader vorderde met succes de afschaffing van het onderhoudsgeld naar aanleiding van de strafrechtelijke veroordeling van zijn 19-jarige adoptiefzoon. 529 E. DE GROOTE, “Gebrek aan respect voor de onderhoudsplichtige ouder als grond tot afschaffing van de onderhoudsbijdrage” (noot onder Vred. Gent 28 december 1998), AJT 1999-00, (712) 713. Het kan ook de ouder zelf zijn die de directie van de school aanschrijft om niet langer op de hoogte gehouden te worden.

76

204. Evenwel dient te worden vastgesteld dat de moderne strekking de sanctie van verbeurte zelf nuanceert, zowel wat de graad van miskenning als wat de duur van de sanctie betreft. De loutere afwezigheid van contact tussen ouder en kind is geen rechtvaardiging voor de opheffing van de onderhoudsplicht. Indien de ouder slechts zeer weinig interesse toont in de kinderen, kan hen m.i. geen gebrek aan respect verweten worden wanneer zij geen contact meer onderhouden met hem. Wanneer die afwezigheid een objectief en onbetwist element is, verhindert dit zelfs geen verhoging van de bijdrage530. Het hof van beroep te Brussel benadrukt eveneens dat wrijvingen, onenigheden of vervreemding tussen een ouder en zijn meerderjarig kind, niet automatisch tot een verval van de onderhoudsaanspraken leiden. Er is bijzonder laakbaar gedrag nodig. In casu kon daarvan geen sprake zijn, nu ook de onderhoudsplichtige zijn aandeel heeft in de verziekte relatie531. Tevens vormt een generatieconflict dat samenhangt met het normale proces van volwassenwording van kinderen, geen teken van een gebrek aan eerbied532. Moreel afkeurenswaardig gedrag leidt bovendien niet steeds tot een integraal verval van de onderhoudsaanspraak. Een gedeeltelijke opheffing van de onderhoudsverplichting kan volstaan. Zo beperkte de rechtbank van eerste aanleg te Dendermonde het recht op onderhoud tot het vitale minimum, ongeacht het vermogen van de onderhoudsplichtige moeder533. De ernst van het onbetamelijke gedrag bepaalt of de onderhoudsplichtige ouder geheel dan wel gedeeltelijk bevrijd wordt. In gelijkaardige zin oordeelde het Antwerpse hof van beroep in een zaak waarin de moeder onderhoudsplichtig was en de onderhoudsbijdragen, gelet op de leeftijd en noden van de kinderen, aan de lage kant waren. Het hof besloot niet tot afschaffing of opschorting, maar oordeelde dat in hoofde van de kinderen sprake was van een volledig gebrek aan ontzag en eerbied zodat zij op grond van artikel 371 BW een verhoging van de onderhoudsbijdragen en een tussenkomst in hun bijzondere kosten verbeuren534. Voorts betreft het niet noodzakelijk een onomkeerbaar verbeuren van de onderhoudsbijdrage535 (afschaffing). De onderhoudsplichtige ouder zal dan geen onderhoudsbijdragen verschuldigd zijn zolang het onderhoudsgerechtigde kind in onvoldoende mate het elementaire respect opbrengt (opschorting). Het recht op onderhoud kan herleven indien de houding van het kind (opnieuw) beantwoordt aan artikel 371 BW, wat een stimulans voor verzoening binnen de familie vormt536. Het tijdelijke karakter van de sanctie leunt bovendien aan bij het principe dat de vaststelling van de onderhoudsrelatie rebus sic stantibus geldt (art. 209 BW). 205. De grootste verantwoording voor bovenstaande evolutie ligt er volgens mij in vervat dat meerderjarig geworden kinderen steeds meer en langer gaan studeren en zo verder nood 530

Zie bijv. Rb. Namen (1e k.) 6 oktober 2008, RTDF 2009, 292. Brussel (3e k.) 10 oktober 2006, Div.Act. 2007/2, 36, kritische noot J. FIERENS; T.Fam. 2007/1, 6, goedkeurende noot R. HEPS. 532 Vred. Brussel 2 mei 1996, J.dr.jeun. 1996, 430. Het ging om een 20-jarige universiteitsstudente die was gaan samenwonen met een vriend. 533 Rb. Dendermonde (11e k.) 17 februari 2000, TGR 2002, 94. 534 Antwerpen (jeugdkamer) 18 februari 2008, RABG 2008, 741. 535 Zie bijv. Brussel (3e k.) 10 oktober 2006, Div.Act. 2007/2, 36, waarbij de rechter in eerste aanleg had beslist: “(…) le caractère temporaire de cette non-obligation de paiement d‟une contribution alimentaire du père, aussi longtemps qu‟elles [de dochters] ne témoignent pas d‟un respect élémentaire à l‟égard de leur père”. 536 R. HEPS, 14, nr. 21. 531

77

hebben aan een ouderlijke tussenkomst. Vermits meerderjarigen niet langer onder het ouderlijk gezag staan, genieten zij in principe handelingsvrijheid en autonomie. De moderne strekking schroeft deze vrijheid terug door artikel 371 BW als een sanctioneerbare juridische gedragsnorm op te vatten, zodat er een zekere grens is aan de autonomie van het kind537. Eensgezindheid in de rechtspraak heerst er evenwel niet. Sommige rechters blijven bij hun standpunt dat bij ontstentenis van specifieke wettelijke bepalingen, geen plaats is voor onwaardigheid inzake onderhoudsgeld538. § 2 HET HOF VAN CASSATIE WIJST DE EXCEPTIE VAN ONWAARDIGHEID AF A. Feiten en bestreden vonnis 206. Op 3 juni 2010 heeft het Hof van Cassatie zich voor het eerst uitgesproken over de problematiek van de onwaardigheid inzake de ouderlijke onderhoudsplicht539. In casu hadden de zoon en dochter geen contact meer met hun vader en was die niet op de hoogte van hun studies. De zoon volgde de (dure) vliegopleiding en de dochter ondernam na haar humaniorastudies zonder succes verschillende studierichtingen, genoot reeds inkomsten uit arbeid en studeert ondertussen opnieuw, eerst avondschool schoonheidsspecialiste, thans tweede jaar marketing en bedrijfsmanagement. De vader werd nooit betrokken bij één van hun studiekeuzes, er is immers geen enkel contact meer, en staakt zijn betalingen aan de dan 20-jarige zoon en 16-jarige dochter. 207. In beroep oordeelde de rechtbank van eerste aanleg te Dendermonde dat de vader in deze omstandigheden – en ingevolge de correlatie tussen artikel 371 BW en artikel 203 BW – geen onderhoudsgeld meer verschuldigd was aan beide kinderen540. Het naderhand gecasseerde vonnis – waarin overigens gesteld wordt dat de bijzondere onderhoudsverplichting kan voortduren tot het kind in zijn levensonderhoud kan voorzien – stelt dat het uitgesproken en bewust volkomen negeren van de vader getuigt van een gebrek aan eerbied: er ligt een miskenning van de plicht van respect voor wanneer het kind weigert de ouders in te lichten aangaande de studies of hen niet raadpleegt over de voortzetting ervan541. B. Beoordeling door het Hof 208. Het Hof van Cassatie gaat niet mee op de golven van de tendens en sluit zich aan bij de klassieke strekking. Het Hof beslist dat uit de samenlezing van de artikelen 203, § 1 en 371 BW volgt dat de afwezigheid van respect dat een kind aan zijn ouders verplicht is, geen

537

E. CALLEBAUT, “De negatie van de exceptie van onwaardigheid in het kader van de bijzondere onderhoudsplicht van de ouders” (noot onder Cass. 3 juni 2012), TJK 2010/5, (300) 303, nr. 8. 538 Zoals Vred. Doornik (II) 10 maart 2009, RTDF 2010, 936. 539 Cass. (1e k.) 3 juni 2010, AR C.09.0125.N, RABG 2011, 333, noot E. DE MAEYER en C. VERGAUWEN, RW 2010-11, 1648, noot F. SWENNEN, T.Fam. 2011/5, 101, noot F. DENISSEN en TJK 2010/5, 297, noot E. CALLEBAUT. 540 Uitspraak doende in hoger beroep tegen een vonnis van de vrederechter te Sint-Niklaas dd. 5 november 2002. 541 Overigens was de vader op basis van een clausule in de EOT-overeenkomst gehouden tot betalen tot de maand waarin de kinderen (1) ofwel hun studie voltooien; (2) ofwel huwen; (3) ofwel in hun eigen onderhoud kunnen voorzien; (4) ofwel 18 jaar zijn geworden en hun studies hebben beëindigd of gehuwd zijn of in hun eigen onderhoud kunnen voorzien. Een aanvullende overeenkomst voorzag dat de vader zich ertoe verbond een ernstige bijdrage te leveren in de studiekosten, ingeval de kinderen in de toekomst hogere studies volgen.

78

wettelijke uitsluitingsgrond vormt voor het recht op onderhoudsbijdrage van dat kind, een recht dat van openbare orde is542. Het Hof schaart zich hiermee achter het standpunt van advocaat-generaal G. DUBRULLE543, die stelt dat de onderhoudsverplichting van de ouders gesteund is op de afstamming en niet afhankelijk is van de genegenheidsbanden of het gedrag van een kind. Het bestreden vonnis had ten onrechte een niet in de wet bepaalde sanctie aangenomen. De creatie van gronden van onwaardigheid (en de daaraan verbonden sanctie) komt niet toe aan de rechter maar aan de wetgever. De creatieve rechtspraak had het dan ook verkeerd voor waar zij aan een flagrante miskenning van de civielrechtelijke plicht ex artikel 371 BW, de civielrechtelijke sanctie koppelde van de verbeurte van het recht op voortgezet onderhoud. De terughoudendheid van het Hof wordt dus mede verklaard door de ruime beoordelingsbevoegdheid die de rechter zich zou toe-eigenen. Advocaat-generaal G. DUBRULLE stelt met zoveel woorden: “Behoudens dat het de rechter niet toekomt zich in de plaats van de wetgever te stellen, is zijn te ruime appreciatiebevoegdheid, meer bepaald van het wettelijk niet nader omschreven begrip respect, een bron van rechtsonzekerheid.”544

209. Dit arrest heeft in de praktijk tot gevolg dat de ouders zich niet (meer) op het onwaardige gedrag van hun kind kunnen beroepen om zich van hun onderhoudsplicht bevrijd te zien. Hierbij stel ik me evenwel de vraag of het adjectief „wettelijke‟ impliceert dat het Hof wel nog ruimte wil openlaten voor situaties waarin op basis van billijkheidsoverwegingen toch de exceptie toepassing kan vinden. Onrechtvaardige situaties zijn immers niet ondenkbaar wanneer het kind zich schuldig maakt aan geweldplegingen jegens de ouders of hen ernstig herhaaldelijk beledigd en vernederd. Het Hof lijkt alle twijfels in de kiem te smoren waar het stelt dat het recht op onderhoudsbijdrage van het kind, een recht van openbare orde is. Dit betekent – minstens impliciet – dat het recht niet afhankelijk is van enige morele onverantwoordelijkheid in hoofde van het kind. Het arrest, waarin het Hof de kwestie overigens in summiere bewoordingen beoordeeld, is het voorwerp geweest van kritiek. E. DE MAEYER en C. VERGAUWEN545 vinden de houding van het Hof te stringent. Zij pleiten – en met hen E. CALLEBAUT, F. SWENNEN en R. HEPS546 – voor een wettelijk initiatief waarbij de exceptie van onwaardigheid als algemene uitzondering op de onderhoudsverplichting zou gelden, zowel in de wederzijdse onderhoudsrelaties als in de bijzondere eenzijdige van de ouder ten opzichte van het kind. Aangezien in de rechtspraak van de feitenrechters langzaamaan een consensus groeide over de basisprincipes van de exceptie, ware het in elk geval beter geweest dat het Hof van Cassatie enkele twistpunten over de modaliteiten van het verval had beslecht547.

542

Cass. (1e k.) 3 juni 2010, AR C.09.0125.N, 7. Cass. (1e k.) 3 juni 2010, AR C.09.0125.N, concl. adv.-gen. G. DUBRULLE. 544 Ibid. 545 E. DE MAEYER en C. VERGAUWEN, “Hof van Cassatie gooit de exceptie van onwaardigheid in het onderhoudsrecht overboord” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RABG 2011, (340) 341. 546 Resp. E. CALLEBAUT, “De negatie van de exceptie van onwaardigheid in het kader van de bijzondere onderhoudsplicht van de ouders” (noot onder Cass. 3 juni 2012), TJK 2010/5, (300) 303, nr. 12; F. SWENNEN, “Alimentatie en kinderen: een overzicht”, 48, nr. 52 en R. H EPS, 14, nr. 24. 547 F. DENISSEN, “Bijt niet in de hand die je voedt!” (noot onder Cass. 3 juni 2010), T.Fam. 2011/5, (103) 105; F. SWENNEN, “Vader moeder zult gij eren?” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RW 2010-11, (1648) 1650, nr. 7. 543

79

C. Wetgevend initiatief 210. Op 17 april 2012 hebben volksvertegenwoordigers S. LAHAYE-BATTHEU en C. VAN CAUTER (Open Vld) een wetsvoorstel ingediend waarmee zij wettelijk mogelijk willen maken dat de rechter bij ernstige tekortkomingen van de onderhoudsgerechtigde in zijn verplichtingen jegens de onderhoudsplichtige, deze laatste geheel of gedeeltelijk kan vrijstellen van zijn onderhoudsschuld548. Belangrijk is de (beperkte) draagwijdte van dit wetsvoorstel, momenteel nog hangende in de Kamer. De voorgestelde sanctie geldt – in navolging van de Franse wetgeving en rechtspraak – immers niet voor de bijzondere onderhoudsverplichting ex artikel 203, § 1 BW549. Het heeft betrekking op de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting ex artikel 205 e.v. BW, waardoor de nieuwe bepaling enkel meerderjarige kinderen zou treffen wiens ouders op basis van de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting gehouden zijn. D. Alternatieven 211. F. SWENNEN550 verwacht dat niet alle lagere rechtspraak zich achter het standpunt van het Hof van Cassatie zal willen scharen551, waardoor een grotere dissonantie kan ontstaan dan tot hiertoe het geval was. Hij reikt enkele gemeenrechtelijke oplossingen aan die tot hetzelfde resultaat als de exceptie van onwaardigheid kunnen leiden552. De ouder kan vooreerst pogen om bij een flagrante miskenning van artikel 371 BW aan te tonen dat het kind zijn recht misbruikt door toch een financiële bijdrage te eisen. De voorwaarden voor rechtsmisbruik zijn evenwel restrictiever dan de voorwaarden die gelden bij een exceptie van onwaardigheid553. Nochtans zou het gedrag van het vorderende kind getoetst kunnen worden aan het algemeen criterium van rechtsmisbruik: het uitoefenen van een recht op een wijze die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en bezorgd persoon554. Op de ouder rust dan wel de (zware) bewijslast om aan te tonen dat een ander kind in dezelfde omstandigheden nooit zou durven overwegen om nog een onderhoudsbijdrage van zijn ouder(s) te vragen. Een tweede alternatief vertrekt van het uitgangspunt dat de ouderlijke onderhoudsplicht in natura wordt nagekomen bij de ouders thuis. Daardoor zou het kind dat zonder rechtmatige reden het ouderlijk dak verlaat, niet de (volledige) nakoming van de onderhoudsplicht bij equivalent kunnen vorderen (art. 211 BW)555. Op te merken valt dat sommige rechters dit toepassen door de woonkost ten laste van het kind te leggen556. Ten derde verwijst de auteur naar de invulling van de (toekennings- en) herzieningsvoorwaarden van alimentatie. Steunend op artikel 209 BW zou het mogelijk 548

Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat betreft de onderhoudsplicht, Parl.St. Kamer 201112, nr. 53K2154/001. 549 Ibid, 5. 550 F. SWENNEN, “Vader moeder zult gij eren?” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RW 2010-11, (1648) 1650, nr. 10. 551 De vrederechter te Zelzate doet dit alvast wel: Vred. Zelzate 16 augustus 2012, AR 11A184, onuitg. 552 Volgens de auteur in afwachting van een ommekeer in de cassatierechtspraak of een wetgevende tussenkomst. 553 F. DENISSEN, “Bijt niet in de hand die je voedt!” (noot onder Cass. 3 juni 2010), T.Fam. 2011/5, (103) 105. 554 Cass. 10 september 1971, Arr.Cass. 1972, 42. 555 F. SWENNEN, “Vader moeder zult gij eren?” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RW 2010-11, (1648) 1651, nr. 10. 556 Zie supra, nr. 187.

80

moeten zijn om naast economische parameters ter herziening van de alimentatie, ook morele parameters in acht te nemen. De onderhoudsschuldenaar die zich wegens het wangedrag van de schuldeiser in de morele onmogelijkheid ziet geplaatst onderhoud te verschaffen, moet daarvan geheel of gedeeltelijk kunnen worden vrijgesteld. § 3 RECHTSVERGELIJKENDE TOETS 212. In Frankrijk ligt de respectverplichting eveneens vervat in artikel 371 C.civ. In tegenstelling tot de Belgische, is de Franse bepaling eenzijdig geformuleerd: de verplichting bestaat slechts in hoofde van het kind. Waar artikel 371 BW tot de wijziging bij wet van 13 april 1995 eveneens gewag maakte van de „plicht tot eerbied en ontzag‟, bevat artikel 371 C.civ. vandaag nog steeds deze bewoordingen557. De eigenlijke exceptie van onwaardigheid ligt vervat in artikel 207, tweede lid C.civ., dat naar Belgisch recht (nog) niet bestaat en betrekking heeft op de gemeenrechtelijke onderhoudsplicht. Wanneer de onderhoudsschuldeiser ernstig tekortgeschoten is in zijn verplichtingen tegenover de onderhoudsschuldenaar, kan de rechter deze laatste geheel of gedeeltelijk van zijn onderhoudsplicht bevrijden. Het betreft geen automatische sanctie en de rechter beschikt over een soevereine appreciatiebevoegdheid. De notie ernstige tekortkoming („manquement grave‟) veronderstelt een bewuste en actieve houding van de onderhoudsschuldeiser558. 213. La Cour de cassation heeft inzake het toepassingsgebied van de exceptie van onwaardigheid op 17 juli 1985 volgend princieparrest geveld: “Si, lorsque le créancier a lui-même manqué gravement à ses obligations envers le débiteur, le juge peut décharger celui-ci de tout ou partie de sa dette, c'est seulement quand celle-ci est une dette alimentaire résultant des dispositions des articles 205, 206 et 207, alinéa 1er ; cette faculté ne s'étend pas à l'obligation d'entretien et d'éducation qui pèse sur les père et mère à l'égard de leurs enfants.”559

Dit toepassingsgebied vindt naar Franse opvatting rechtvaardiging in het feit dat de bijzondere onderhoudsplicht niet wederkerig is en uitsluitend gebaseerd is op de hoedanigheid van ouder en de nood aan bescherming van het kind560. Het voormelde Belgische wetsvoorstel spiegelt zich dus aan de Franse regeling door de exceptie enkel mogelijk te maken ten aanzien van de gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting. Nochtans is duidelijk dat de roep van diverse Belgische rechtsgeleerden om een wetgevend ingrijpen slaat op alle onderhoudsverplichtingen561. Dat een overname van de Franse regeling bijgevolg niet de vereiste soelaas zou bieden, wordt geïllustreerd in volgende zaak. Een zoon die zich herhaaldelijk schuldig had gemaakt aan geweldplegingen op zijn ouders (en hiervoor werd veroordeeld), schiet volgens la Cour de cassation ernstig tekort in zijn respectverplichting (“gravement manqué à ses obligations 557

“L'enfant, à tout âge, doit honneur et respect à ses père et mère.” P. MURAT, 986, nr. 312.22. 559 Cass.fr., 2e civ., 17 juill. 1985, n° 83-13.552, Bull. 1985, I, n° 139, 93, bevestigd in o.a. Cass.fr., 1 re civ., 21 mai 1997, n° 95-16.681 en Cass.fr., 1re civ., 21 mars 2000, n° 98-10.327. 560 F. CHÉNEDÉ, “L'exception d'indignité fait obstacle à la demande d'aliments de l'enfant qui a manqué à ses obligations d'honneur et de respect à l'égard de ses parents” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 18 janv. 2007, n° 0610.833), AJ fam 2007, 139. 561 Zie supra, nr. 209. 558

81

d'honneur et de respect”). Een opheffing van de verplichting ex artikel 205 C.civ. drong zich op562. Nochtans had de meerderjarige in zijn cassatiemiddel aangevoerd dat de ouders krachtens artikel 203 C.civ. gehouden waren en zich niet op de exceptie konden beroepen. Omdat het kind schijnbaar niet voldeed aan de voorwaarden om nog in aanmerking te komen voor de bijzondere onderhoudsplicht, diende noodzakelijkerwijs aangenomen te worden dat zijn aanspraak berustte op de gemeenrechtelijke plicht563. Dit betekent wel dat indien de meerderjarige nog zou studeren, zijn onderhoudsaanspraak in beginsel onaangetast zou blijven, ondanks de bewezen geweldplegingen op zijn ouders. 214. In Nederland kan wangedrag van de jongmeerderjarige op basis van de wet tot de matiging of afschaffing van de alimentatieplicht leiden. De voortgezette onderhoudsplicht van ouders jegens hun jongmeerderjarige kinderen is, in tegenstelling tot die jegens minderjarigen, niet uitgezonderd van de aan de rechter verleende matigingsbevoegdheid ex artikel 1:399 NBW. De rechter is bevoegd om de verplichting van de ouders te matigen als de meerderjarige zich zodanig gedraagt dat verstrekking van levensonderhoud naar redelijkheid niet of niet ten volle kan worden gevergd. Hiermee heeft de Nederlandse wetgever kennelijk tot uitdrukking willen brengen dat matiging slechts in uitzonderlijke gevallen zal plaatsvinden564. De onderhoudsplicht berust immers niet op eerbied en genegenheid – in welk geval wangedrag de grondslag van de verplichting zou wegnemen – maar op verwantschap565. „Zodanige gedragingen‟ betreffen zowel gedragingen die grievend zijn voor de onderhoudsplichtige, als volstrekt onredelijk gedrag van de jongmeerderjarige dat op zichzelf aanstootgevend is. De kwetsende bejegening kan immers ook bestaan uit het vorderen van financiële steun in combinatie met dergelijk gedrag. In dat geval zou het immoreel zijn om van de onderhoudsplichtige te vergen dat hij zijn onderhoudsplicht (nog verder) nakomt566. Deze opvatting stemt in zekere mate overeen met het gesuggereerde criterium van rechtsmisbruik567 en dient te worden bijgetreden. Het bij zodanig gedrag (durven) vragen van financiële ondersteuning kan voor de ouder een zodanig kwetsend karakter hebben dat van hem in redelijkheid geen onderhoudsbijdrage kan worden verlangd en het kind zijn vorderingsrecht kennelijk op onredelijke wijze uitoefent. 215. In een princieparrest van 10 november 2006 stelt de Hoge Raad dat de wijze waarop het kind vanaf het bereiken van de leeftijd van 18 jaar zelfstandig over de inkleding van zijn leven en studie beslist, tot matiging kan leiden568. Dit zal evenwel, gezien de strekking van artikel 1:395a NBW, niet snel het geval zijn569. Bij de totstandkoming van deze bepaling kwam evenwel naar voren dat de matigingsbevoegdheid van belang kan zijn wanneer het meerderjarig kind de studie niet serieus neemt of beoefent570. Zo werd de onderhoudsbijdrage afgeschaft ten aanzien van een jongmeerderjarige zoon die tijdens een heel schooljaar slechts 562

Cass.fr., 1re civ., 18 janv. 2007, n° 06-10.833, Bull. 2007, I, n° 25, 23. Zie ook CA Pau, 9 sept. 2002, JurisData n° 2002-210318 (onbeschoft en gewelddadig gedrag van een dochter tegenover haar vader). 563 F. CHÉNEDÉ, “L'exception d'indignité fait obstacle à la demande d'aliments de l'enfant qui a manqué à ses obligations d'honneur et de respect à l'égard de ses parents” (noot onder Cass.fr., 1 re civ., 18 janv. 2007 n° 06 10.833), AJ fam. 2007, 139. 564 Kamerstukken II 1983-84, 15 417, nr. 11, 7. 565 Rb. Groningen 24 januari 2012, LJN BV2864, JPF 2012/55, noot P. VLAARDINGERBROEK. 566 J. DE BOER, 923, nr. 1040. 567 Zie supra, nr. 211. 568 HR 10 november 2006, LJN AZ0428, NJ 2006, 607 en FJR 2007, 7. 569 Rb. Alkmaar 29 september 2010, LJN BO6090. Als gevolg van de gespannen relatie met zijn ouders woont hun 19-jarige zoon tijdelijk bij zijn schoonouders. Zijn ouders – die m.b.t. dat verblijf termen hanteerden als „sekte‟, „brainwash‟ en „destructieve manipulatie‟ – vorderden (tevergeefs) matiging van hun bijdrage. 570 Rb. Maastricht 21 juli 2009, LJN BJ4813 met verwijzing naar Kamerstukken 1980-81, 15 417, nr. 3, 10.

82

twee keer de lessen bijwoonde. De rechtbank beschouwde hem vanaf dat schooljaar feitelijk niet (meer) studerende571. Matiging kan voorts opportuun zijn wanneer het kind een studie heeft gekozen waarmee de ouders het zozeer oneens zijn dat in redelijkheid van hen niet kan worden gevergd die studie te bekostigen572. Zoals ook de Belgische opvatting luidt, stelt de Hoge Raad in datzelfde arrest dat de enkele weigering van het kind om contact te hebben met de ouder, geen matigingsgrond oplevert573. Dit is a fortiori het geval wanneer het gedrag van de jongmeerderjarige onmiskenbaar een gevolg is van de (juridische) strijd die de ouders na echtscheiding met elkaar hebben gevoerd574, of een uiting van ongenoegen is tegen de nieuwe relatie van een van de ouders575. 216. De lagere jurisprudentie heeft verder vorm gegeven aan de omstandigheden die een matiging kunnen verantwoorden. Het feit dat een dochter enerzijds haar geslachtsnaam onverwacht wijzigde in die van haar moeder en anderzijds verder aanspraak maakte op een bijdrage van haar vader, leidde tot een halvering van de bijdrage576. Hoewel nooit aangifte is gedaan tegen de vader en hij evenmin veroordeeld is, bleek ter zake dat hij de aantijgingen van seksueel misbruik geuit door de moeder en de jongmeerderjarige, als buitengewoon grievend heeft ervaren waardoor tot afschaffing werd besloten577. Een jongmeerderjarige die jegens haar vader meer dan eens doodsverwensingen had geuit, zag haar bijdrage eveneens afgeschaft578. Een dochter die voor haar vader had verzwegen dat zij gestopt was met haar eerste studie, dat zij eigen inkomsten uit arbeid had en dat zij is gaan samenwonen met haar partner die betrokken is geweest bij eerdere escalaties tussen haar en de vader, zag haar onderhoudsbijdrage gematigd tot een derde579. Vermits de wet geen limitatieve matigingsgronden bevat, dient steeds rekening gehouden te worden met het waarachtig gehalte van de beweringen van partijen. 217. Het Nederlandse recht lijkt aldus over het meest krachtige wapen te beschikken om onbetamelijk gedrag van het meerderjarige kind te sanctioneren. De rechtspraak toont aan dat de rechter in het kader van zijn matigingsbevoegdheid over een zekere beoordelingsvrijheid beschikt en dat slechts in uitzonderlijke gevallen tot matiging wordt overgegaan. De overname in België van de Nederlandse regel dat wangedrag van jongmeerderjarigen tot matiging of afschaffing van alimentatie kan leiden, zou dus niet hoeven te leiden tot een totale ommezwaai. In de Belgische moderne strekking wordt de exceptie van onwaardigheid eveneens met enige terughoudendheid toegepast. Bovendien zou dergelijke mogelijkheid van de rechter gestalte geven aan het feit dat jongmeerderjarigen volwassen personen zijn die volledige verantwoordelijkheid dragen voor hun acties580.

571

Rb. Maastricht 21 juli 2009, LJN BJ4813. Rb. Groningen 24 januari 2012, LJN BV2864, JPF 2012/55, noot P. VLAARDINGERBROEK. 573 Bevestigd in o.a. Rb. Groningen 24 januari 2012, LJN BV2864, JPF 2012/55, noot P. VLAARDINGERBROEK; contra: Hof ‟s-Hertogenbosch 22 maart 2006, LJN AV6562 (de dochter heeft niet inzichtelijk kunnen maken waarop de totale afwijzing van haar vader berust waardoor diens financiële verantwoordelijkheid beperkt wordt) en Rb. Breda 8 mei 1992, LJN AC0374, NJ 1993, 70 (de vordering in rechte tot betaling van studiekosten van een 19-jarige dochter, met wie de vader al elf jaar geen contact had, leidde bij de vader tot een crisissituatie waardoor het betalen van alimentatie tot medisch onaanvaardbare consequenties zou leiden). 574 Rb. ‟s-Gravenhage 22 maart 2005, LJN AT3122. 575 Rb. Haarlem 12 juli 2005, LJN AU0331, FJR 2006, 30, noot I.J. PIETERS. 576 Zie bijv. Rb. Groningen 18 augustus 2009, LJN BJ5788, JPF 2010/12, noot P. VLAARDINGERBROEK. 577 Rb. Haarlem 28 juli 2009, LJN BJ4170. 578 Rb. Assen 26 januari 2011, LJN BP3485. 579 Hof ‟s-Hertogenbosch 17 januari 2007, LJN BA3936. 580 M.V. ANTOKOLSKAIA en G. VERSCHELDEN, 225. 572

83

Besluit: geactualiseerde vuistregels 218. Waar de eerste drie hoofdstukken telkens werden afgesloten met een tussenconclusie, vormt dit besluit een aanvulling op de evolutie van de oorspronkelijke vuistregels uit hoofdstuk 4. Ongeveer twintig jaar na de formulering ervan, welke mede gebaseerd is op de parlementaire voorbereiding van de Afstammingswet, worden de zeven vuistregels geactualiseerd. Dit houdt in dat de nieuwe vuistregels zo goed als mogelijk een onderbouwde weerspiegeling vormen van de (evolutie) in de rechtspraak, gelijkenissen en verschillen met het Nederlandse en Franse rechtsstelsel indachtig. Tot slot doe ik een voorstel tot het aannemen van een nieuwe vuistregel.

1) De opleiding moet gelet op de capaciteiten van het kind passend zijn en binnen een redelijke termijn worden voltooid, waarbij een normale voortgang zodanig dient te worden geïnterpreteerd dat de inzettonende student een gerechtvaardigde vertraging kan oplopen of zich na enkele mislukkingen kan heroriënteren, blijk gevend van de vaste wil zich te herpakken. 219. Hoewel de opleiding de bestaansvoorwaarde vormt voor de onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid, heeft de meerderjarige geen onvoorwaardelijk recht op een onderhoudsuitkering voor de voltooiing van deze opleiding. 220. De opleiding moet passend zijn en gelet op het al dan niet succesvolle verloop ervan, ook passend blijven. De studies moeten in de lijn liggen van de intellectuele mogelijkheden van het kind en van wat het kind reeds presteerde. De onderhoudsplicht van de ouders duurt slechts voort indien het kind blijk geeft van voldoende motivatie, toewijding en bekwaamheid om zijn studies binnen een redelijke termijn te voltooien. Zodoende dient de student zijn studies nauwgezet en ernstig op te vatten. 221. Zeker in het eerste jaar van de hogere studies komt het frequent voor dat een verkeerde methode (of een gebrek aan methode) of een verkeerde keuze aan de basis ligt van een mislukking. Het feit dat een jaar wordt overgedaan, vormt op zichzelf geen bewijs van een abnormale voortgang (verlenging) van de studies. Een student heeft in die zin recht op minstens één jaar vertraging (de student dubbelt met de beste wil het mislukte jaar maar opnieuw zonder succes), mits hij de nodige inzet aan de dag legt en eerlijk is met zichzelf door geen studie te handhaven die te hoog gegrepen is. Er dient voorts rekening gehouden te worden met bijzondere (familiale) omstandigheden (bijv. ziekte). 222. Een eenmalige heroriëntering doet evenmin afbreuk aan de normale voortgang. Het is immers niet ondenkbaar dat een student met veel ambitie een universitaire opleiding aanvat die naderhand te hoog gegrepen blijkt te zijn en in het daaropvolgende jaar wel zijn gading vindt in een andere opleiding. Indien na de heroriëntering de nodige ernst en bekwaamheid bewezen en in resultaten weerspiegeld worden, vormt het loutere feit dat de student voor bepaalde jaren niet slaagde, geen voldoende grond om de onderhoudsplicht te beëindigen indien hij in een aan zijn mogelijkheden aangepast niveau goede resultaten behaalt en een goed vooruitzicht heeft op het behalen van een einddiploma hoger onderwijs. 223. Hoewel studenten de kans dienen te krijgen om de richting te vinden die het best bij hen past, kan de opleiding niet als voorwendsel dienen om louter verder te teren op de ouderlijke hulp. Wanneer misbruik van de opleiding en laksheid zich verenigen in de figuur van „prins 84

student‟, valt het voorwerp van artikel 203, § 1 BW weg. Afhankelijk van de omstandigheden, hoeft een korte onderbreking ten slotte (bijv. na de humaniora alvorens hogere studies aan te vatten) niet noodzakelijk nefast te zijn voor het voortbestaan van de onderhoudsverplichting.

2) De ouderlijke plicht neemt een einde wanneer het kind in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien, wat impliceert dat het een redelijke termijn (met de beroepsinschakelingstijd als bovengrens) dient te krijgen om op zoek te gaan naar werk, hetzij na de verwerving van een einddiploma van het hoger onderwijs dat toegang geeft tot de arbeidsmarkt, hetzij na de voltooiing van een aanvullende opleiding of een nieuwe, welke ondersteuning verdient met het oog op optimale arbeidskansen. 224. Zoals uit afdeling 2 van hoofdstuk 4 blijkt, heeft de evolutie van de tweede geponeerde vuistregel heel wat om het lijf. De nieuwe vuistregel omvat eigenlijk twee aspecten: de opleiding(en) waarop het kind aanspraak kan maken en het daaropvolgende eindpunt van de bijzondere onderhoudsverplichting. Per aspect vallen telkens twee denkpistes te onderscheiden. § 1 OPLEIDINGEN 225. Aanvankelijk luidde de regel dat van zodra het kind één passende opleidingscyclus heeft genoten die toegang verschaft tot de arbeidsmarkt581, de bijzondere onderhoudsplicht ophoudt te bestaan, ook al zou het kind beslissen om andere studies aan te vatten of om zich verder te specialiseren. Deze enge opvatting diende al snel plaats te ruimen voor een meer evolutieve invulling van het begrip „passende opleiding‟. Uit de aangehaalde en geciteerde rechtspraak blijkt genoegzaam dat het kind weldegelijk verdere ondersteuning verdient bij aanvullende studies en specialisaties. Zelfs bij een nieuwe opleiding die niet in het normale verlengde ligt van de eerste opleiding, kan de bijzondere onderhoudsverplichting voortbestaan, op voorwaarde evenwel dat deze opleiding tot een verruiming van de toegang tot de arbeidsmarkt en tot optimale arbeidskansen kan leiden. Ik schaar me volledig achter deze zienswijze. Klaar zijn voor de arbeidsmarkt staat in de huidige maatschappij niet langer noodzakelijk op gelijke voet met het bekomen van één enkel diploma na de humaniora. De competitieve arbeidsmarkt van vandaag, die overigens gepaard gaat met een steeds stijgende jeugdwerkloosheid, dwingt studenten ertoe meerdere diploma‟s te verwerven om zich zo veelzijdig mogelijk te bekwamen en ja, zelfs te onderscheiden. In de actuele economische context is er nu eenmaal nood aan verschillende diploma‟s of meer gespecialiseerde opleidingen582. 226. Voorts kan men er niet omheen dat de financiële crisis die vandaag nog steeds woedt, de arbeidskansen van jongeren allerminst ten goede komt583. Met meerdere diploma‟s van hogere 581

Vandaag dient als één opleidingscyclus te worden beschouwd: het behalen van een masterdiploma indien op de bacheloropleiding een masteropleiding volgt. 582 Zowel vrederechter J. COLAES als jeugdrechter C. DENOYELLE zijn het hiermee eens: J. COLAES en C. DENOYELLE, 230, nr. 12. 583 Uit de nieuwste cijfers die de federale Programmatorische Overheidsdienst Maatschappelijke Integratie op 3 mei 2013 heeft bekendgemaakt, blijkt dat in België één derde van de bijna 95.000 leefloontrekkenden jonger dan 25 jaar is. Door de crisis zijn er weinig jobs voor mensen zonder enige ervaring. Bovendien verlaten veel jongeren het onderwijs zonder diploma.

85

opleidingen op zak, kunnen voor de jong afgestudeerden meer deuren opengaan en vindt er een verruiming van de toegang tot de arbeidsmarkt plaats. Het bekostigen van die studies kan niet anders gezien worden dan als een investering584, welke zich op termijn meer dan terugbetaald zal zien en waarvan het kind gedurende tientallen jaren de vruchten kan plukken. 227. Onrechtstreeks kan trouwens een argument geput worden uit een recent onderzoek van sociologen van de UGent585. Daaruit blijkt dat een substantieel aandeel van de hooggeschoolden tewerkgesteld is in jobs waarvoor hun diploma niet noodzakelijk is. Deze studenten vinden of kiezen dus geen beroepscarrière in het verlengde van hun diploma. Doordat het aanbod van kwaliteitsvolle jobs op de arbeidsmarkt geen gelijke tred houdt met het stijgend aantal hooggeschoolden, bestaat het gevaar op zogenaamde „inferieure carrières‟, tenzij de student via een tweede opleiding competenties verwierf voor de uiteindelijke job. § 2 EINDPUNT VAN DE BIJZONDERE ONDERHOUDSPLICHT 228. Weten wanneer de bijzondere onderhoudsplicht precies eindigt586, is vooral van belang ingeval de afgestudeerde niet onmiddellijk werk vindt. Met de huidige economische context en arbeidsmarkt in het achterhoofd, zal dit niet zelden het geval zijn. De vraag die dan rijst, is welke onderhoudsverplichting speelt in de periode tussen het afstuderen en de intrede in de beroepswereld (de zogenaamde beroepsinschakelingstijd). 229. Met betrekking tot dit tweede aspect, is de traditionele strekking van oordeel dat de bijzondere onderhoudsplicht ophoudt te bestaan bij de verwerving van het diploma. De m.i. meer pragmatische strekking houdt voor dat de bijzondere onderhoudsplicht slechts een einde neemt wanneer het kind zelfstandig in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien. Deze visie dient te worden bijgetreden. Het einddoel van de plicht bestaat erin dat het kind een staat van financiële autonomie kan bereiken. Een opleiding kan maar worden beschouwd als voltooid indien deze leidt tot tewerkstelling. „Voltooiing‟ betekent immers vervolmaking of completering. De periode na de verwerving van het diploma en vóór de uitoefening van een job, vormt de epiloog van de bijzondere onderhoudsverplichting. De volgende fase start pas bij de daadwerkelijke intrede in de arbeidsmarkt. Ten aanzien van jongvolwassenen creëert dit enige houvast in een tijdperk waarin de gemiddelde duur om een eerste job te vinden steeds toeneemt. Er is zowel Belgische als Franse rechtspraak die aanneemt dat deze plicht doorloopt gedurende de tijd die noodzakelijk is voor het kind om zichzelf de middelen te verschaffen die hem zullen toelaten voor zichzelf te zorgen. Dit zal er in de praktijk vrijwel steeds op neerkomen dat het kind over een redelijke termijn dient te beschikken om een gepaste job te vinden. Bij zijn zoektocht mag de meerderjarige zich in zekere mate selectief opstellen, daar een job die aansluit bij zijn kwalificaties en diploma(„s) te verkiezen valt. Andere Belgische rechters lijken hierin nog een stapje verder te gaan, stellende dat de onderhoudsplicht voortduurt gedurende de beroepsinschakelingstijd (normaliter 310 dagen). Zolang het kind als werkzoekende is ingeschreven en geen inschakelingsuitkering ontvangt, is 584

M. PUELINCKX-COENE, “Pleidooi voor een vernieuwd erfrecht”, TPR 1992, 293: “Ouders voldoen in eerste instantie aan hun opvoedingsverplichtingen door te investeren in de opvoeding en meer bepaald in de studies van hun kinderen. Parallel daarmee ligt de rijkdom van dezen in hun diploma‟s.” 585 Zie http://www.ugent.be/nl/actueel/nieuws/persberichten/hooggeschoold-psychisch-welzijn-depressie.htm. 586 Hiermee wordt in de praktijk een antwoord beoogd op de vraag in welke maand de onderhoudsplichtige ouder voor het laatst betaalt.

86

het noodzakelijkerwijze nog steeds inkomstenloos en dus ten laste van een van de ouders. De andere ouder kan bijgevolg (nog) niet worden bevrijd van zijn verplichting, tenzij het kind werk gevonden heeft. In elk geval stelt het ontvangen van een inschakelingsuitkering een einde aan de plicht ex artikel 203, § 1 BW. Het feit daarop aanspraak te kunnen maken, wijst er immers op dat de jongvolwassene zijn studies voltooid (of onderbroken) heeft en de beroepsinschakelingstijd heeft doorlopen. Dit laat echter onverlet dat de meerderjarige (werkloze) die behoeftig is, zijn ouder(s) aanspreekt op grond van de gemeenrechtelijke onderhoudsplicht ex artikel 205 e.v. BW. Het lijkt me wenselijk een onderscheid te maken naargelang het enerzijds gaat om de voltooiing van een opleiding en de daarmee op onlosmakelijke wijze verbonden zijnde zoektocht naar een job (de bijzondere onderhoudsplicht loopt door) of anderzijds om een oneigenlijk gebruik c.q. stopzetting van de opleiding (gemeenrechtelijke onderhoudsplicht vindt toepassing). Wanneer een opleiding slechts een voorwendsel is, omdat ze onaangepast is of omdat ze slechts op gemakzuchtige wijze wordt gevolgd en gedoemd is te mislukken, blijft de bijzondere onderhoudsverplichting niet bestaan en moet de jongvolwassene zich beroepen op de gemeenrechtelijke onderhoudsplicht587. Deze plicht zal tevens dienst doen wanneer de vordering tot onderhoudsuitkering wordt ingesteld door een meerderjarige die geen regelmatig onderwijs meer volgt en bijgevolg een punt heeft gezet achter zijn/haar studies588.

3) In functie van hun hoegrootheid, kan rekening gehouden worden met de eigen inkomsten van de student, die hij in beginsel vrij kan bestemmen. 230. In deze vuistregel heeft elk woord zijn betekenis. Bij de bepaling van de onderhoudsuitkering kan rekening gehouden worden met de eigen inkomsten van de student. In concreto zal moeten blijken welk gewicht aan deze eigen verdiensten kan toegeschreven worden en of deze dermate substantieel zijn dat een daling van de onderhoudsbijdrage gerechtvaardigd is. De student zou dan rijkelijk meer moeten verdienen dan gebruikelijk is voor een kind van zijn leeftijd. Er moet dus beroep gedaan worden op het inschattingsvermogen van de rechter. Hoe dan ook kunnen de ouders zich niet verschuilen achter het feit dat het kind bereid is naast zijn studies inkomsten te verwerven. De stelling dat de plicht van de ouders slechts ondergeschikt is, kan niet langer worden bijgetreden. Wat de student aan inkomsten verwerft, kan in eerste instantie naar zijn keuze worden gespendeerd c.q. gespaard. Vakantie- of weekendwerk wordt niet zelden uitgevoerd om een aankoop te financieren waarbij van de ouders niet kan worden verwacht er in omvangrijke mate in bij te dragen. Dit hangt evident samen met de regel dat de student zelf dient in te staan voor niet-noodzakelijke meeruitgaven589. Een volwassen student dient te beseffen hoe duur het leven is en naargelang hij ouder wordt, kan van hem verwacht worden dat hij gaandeweg zichzelf deels ten laste neemt590, minstens de ouders ontlast van niet-noodzakelijke meeruitgaven. 231. Voorts rust tijdens de studies als dusdanig geen werkplicht op de student. De studieresultaten primeren op het verwerven van eigen inkomsten: de slaagkansen dienen gaaf

587

Vred. Grâce-Hollogne 11 april 2006, JLMB 2007, 1612. Rb. Luik 7 december 1998, TBBR 1999, 586; Vred. Verviers 12 januari 1998, JLMB 1998, 1228. 589 Zie infra, zesde vuistregel. 590 S. LOUIS, 153. 588

87

te worden gehouden. De student kan bijvoorbeeld niet verplicht worden te werken in de zomermaanden indien hij herexamens heeft. 232. Dat met betrekking tot zeer kostelijke opleidingen (zoals die tot lijnpiloot) de toekomstige beroepsinkomsten in rekening worden gebracht, lijkt prima facie aanvaardbaar. De rechter is immers gehouden acht te slaan op de financiële mogelijkheden van de ouders591. De rechtbank te Nijvel past m.i. de juiste techniek toe door de kostprijs van een gemiddelde universitaire opleiding als referentiepunt te nemen en de meerkost als een renteloze lening te beschouwen. Als voorwaarde geldt wel dat wanneer het kind zijn beroepsinkomsten zal genieten, maandelijks voldoende overhoudt om in zijn levensonderhoud te voorzien.

4) Het passende karakter van de opleiding wordt mede beoordeeld in het licht van de financiële mogelijkheden, de maatschappelijke positie en het opleidingsniveau van de ouders. 233. Uit het feit dat de ouders naar evenredigheid van hun middelen hun onderhoudsverplichting nakomen (art. 203, § 1 BW), volgt logischerwijze dat zij hun kind onderhouden in functie van hun respectieve financiële mogelijkheden. Het kind moet kunnen deelnemen in hun levensstandaard (art. 203, § 2 BW). Dit levensniveau wordt niet alleen bepaald door financiële mogelijkheden. De maatschappelijke positie, de familiale achtergrond (het familiale milieu) en het opleidingsniveau van de ouders zelf zijn factoren die hierbij spelen. Vandaag verdient het dan ook aanbeveling, zoals sommige rechters reeds doen, de oorspronkelijke vuistregel in een ruimer kader te zien. Zoals overigens in de Nederlandse berekening van kinderalimentatie de achtergrondidee is, worden de ouders geacht steeds iets te kunnen bijdragen in het onderhoud van hun kind. Hun geringe inkomen of lage positie op de maatschappelijke ladder verhindert in beginsel niet dat ze bijdragen in de hogere studies van hun kind, zolang ze daardoor niet in armoede verkeren.

5) Binnen het huwelijk en de wettelijke samenwoning gelden prioritaire onderhoudsaanspraken; een verdeling van de lasten van het samenwonen kan de kosten van levensonderhoud enigszins verlichten. 234. In elk van de drie landen primeren de hulp- en bijdrageplichten van het huwelijk en de wettelijke samenwoning (resp. „le PACS‟ in Frankrijk en het geregistreerd partnerschap in Nederland). Aangezien de onderhoudsplicht van de ouders evenwel niet automatisch eindigt, zal de meerderjarige hen in subsidiaire orde kunnen aanspreken indien de echtgenoot of partner over onvoldoende middelen beschikt (bijv. indien hij zelf nog studeert). 235. Hoewel de feitelijke of kostendelende samenwoning geen invloed heeft op het bestaan van het recht op een onderhoudsuitkering, houden sommige rechters wel rekening met deze feitelijke situatie bij de bepaling van het bedrag. De verdeling van de lasten kan tot een lagere onderhoudsuitkering van de ouders leiden, vooral wanneer de partner van het kind reeds beroepsinkomsten verwerft. De concrete omstandigheden spelen een belangrijke rol en voorzichtigheid is geboden indien de samenwoners beiden nog student zijn.

591

Zie infra, vierde vuistregel.

88

6) De vrijwillige keuze van de student voor een niet-noodzakelijke meeruitgave, die er onder meer kan in bestaan een kot te huren terwijl de beslissing om de ouderlijke woning te verlaten niet redelijk verantwoord is, brengt voor de ouders niet de verplichting mee om daarin bij te dragen. 236. In functie van de levensstandaard van de ouders, vallen hobby‟s en ontspanning onder het voorwerp van artikel 203, § 1 BW. Luxe-uitgaven dient de student evenwel zelf te bekostigen (bijv. via vakantie- of weekendwerk). 237. Wanneer een weigering van een ouderlijk aanbod om de meerderjarige overeenkomstig artikel 211 BW in de ouderlijke woning kost en onderhoud te verschaffen niet redelijk kan verantwoord worden592, draagt de student in beginsel zelf de financiële gevolgen van zijn ongedwongen keuze de ouderlijke woning te verlaten. Opnieuw is de financiële positie van de ouders mede van belang: de meerkost van de huur van een studentenkamer kan een (te) zware last uitmaken. Met J. DE BOER593 kan worden betwijfeld of het correct is dat de wet (in elk van de drie landen trouwens) de mogelijkheid schept dat een meerderjarige gedwongen kan worden bij zijn ouders te wonen en zij daartoe niet hoeven aan te tonen over onvoldoende middelen te beschikken om een onderhoudsuitkering te betalen. Het is derhalve belangrijk dat de rechter in het licht van de concrete omstandigheden onderzoekt of het aanbod van die aard is dat redelijkerwijs van het kind aanvaarding van dit aanbod kan worden verlangd. Idealiter berust dergelijke beslissing op de instemming van beide partijen. Bovendien kan niet worden ontkend dat een zekere drang naar zelfstandigheid en het ontgroeien van de ouderlijke woning geen ongebruikelijke verschijnselen zijn bij de volwassenwording. Het is niet uitgesloten dat de ouders vanaf een zekere leeftijd en in sommige gevallen de voorkeur voor de uitvoering bij equivalent moeten aanvaarden. Wanneer er overigens in rechte betwisting wordt gevoerd over het aanbod, is de kans niet onbestaande dat dit de relatie tussen ouder en kind vertroebelt zodanig dat een afzonderlijk verblijf eerder een noodzaak dan een deugd wordt. Een mogelijks compromis, dat m.i. van pas kan komen indien het kind geen gegronde reden aanvoert terwijl een terugkeer onrealistisch is, kan erin bestaan dat de school- en onderhoudskosten ten laste blijven van de ouders en de meerderjarige zelf de huisvestingskost draagt. Zo wordt de financiële last van de ouders niet verzwaard door de vrijwillige keuze van het kind en staat het zelf in voor dit stukje zelfstandigheid.

7) Er is (vooralsnog) geen ruimte voor onwaardigheid inzake de bijzondere onderhoudsverplichting van de ouders. 238. Met het cassatiearrest van 3 juni 2010 lijkt de aanvaarding van de exceptie onwaardigheid in het Belgische onderhoudsrecht verre toekomstmuziek. Nochtans evolueerde de rechtspraak van de feitenrechters naar een sanctionering van een flagrante miskenning van artikel 371 BW, zij het dat slechts met grote terughoudendheid tot een verval van de onderhoudsaanspraak werd besloten. Ik begrijp dan ook F. DENISSEN wanneer zij stelt dat het 592

Mogelijke verantwoordingen zijn: de woonst ligt ver van de plaats waar het kind studeert, de ouders zijn ergens tekort geschoten of het samenwonen is onmogelijk geworden door familiale spanningen. 593 J. DE BOER, 922, nr. 1039.

89

moeilijk verdedigbaar is dat de wetgever een verplichting aan rechtsonderhorigen oplegt zonder dat bij manifeste niet-nakoming daarvan een sanctie kan worden toegepast594. Om grievend gedrag van het kind te kunnen sanctioneren, zal ofwel het Hof haar visie moeten bijschaven, om niet te zeggen „omzwaaien‟, of zal een wetgevend initiatief een wettelijke basis moeten creëren. Het Hof wijst het correlatief verband tussen artikel 203 en 371 BW immers af. Het voormelde wetsvoorstel, dat artikel 207 BW zou aanvullen, strekt zich evenwel niet uit tot de bijzondere onderhoudsplicht ex artikel 203 BW. De wetgever komt zo (enigszins verwacht) niet in het vaarwater van de cassatierechtspraak. Nochtans pleitten meerdere Belgische auteurs voor een algemene regeling van onwaardigheid bij alle aanspraken binnen de familie (niet alleen onderhoudsuitkeringen voor kinderen, maar ook partneralimentatie, schenkingen, erfenissen en testamenten)595. De recente Wet erfonwaardigheid en plaatsvervulling596 wijzigde evenwel niets aan de huidige regeling (of beter: aan het huidige gebrek aan een regeling)597. 239. Niettemin kan een inspiratiebron gevonden worden in de Nederlandse praktijk. Laakbaar of grievend gedrag kan er naargelang de ernst tot matiging of afschaffing leiden. Een milde sanctie is ook een sanctie en in de Belgische moderne strekking hoeft onbetamelijk gedrag niet steeds tot een definitieve of gehele verbeurte van de onderhoudsaanspraak te leiden.

8) De student is vrij in zijn studiekeuze en informeert de ouders over het studieverloop, de voltooiing van de studies en het vinden van werk. § 1 STUDIEKEUZE 240. De onderhoudsplicht behoudt in België haar volle betekenis indien het kind inspanning doet om een opleiding te voltooien, zelfs indien de studiekeuze van het kind niet de keuze van de ouders is. De ouders kunnen niet weigeren bij te dragen in de studiekosten louter omwille van het feit dat zij niet akkoord gaan met de gekozen studierichting. Het is niet noodzakelijk dat zij daar vooraf mee instemden598. Het kan inderdaad niet de bedoeling zijn dat als tegenprestatie voor het vervullen van de bijzondere onderhoudsplicht, het kind zich dient te schikken naar de educatieve opvattingen van zijn ouders. De eerste bekommernis bestaat er namelijk in dat het kind de noodzakelijke financiële ondersteuning krijgt op weg naar (financiële) autonomie, met het oog op een vruchtbare beroepsuitoefening. 241. Ook in Nederland hoeven de ouders het niet eens te zijn met de studiekeuze of levensstijl van het kind. Uit de wetsgeschiedenis blijkt dat de wetgever voor ogen had dat de 594

F. DENISSEN, “Bijt niet in de hand die je voedt!” (noot onder Cass. 3 juni 2010), T.Fam. 2011/5, (101) 105. Zie o.a. F. SWENNEN, “Wiens brood men eet, diens woord men spreekt”, FJR 2009, 89 en E. CALLEBAUT, “De negatie van de exceptie van onwaardigheid in het kader van de bijzondere onderhoudsplicht van de ouders” (noot onder Cass. 3 juni 2012), TJK 2010/5, (300) 304, nr. 13. 596 Wet van 10 december 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek, het Strafwetboek en het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de onwaardigheid om te erven, de herroeping van giften, het verval van huwelijksvoordelen en de plaatsvervulling, BS 11 januari 2013 (997), in werking getreden op 21 januari 2013. 597 Er werd slechts een lid toegevoegd aan art. 203, § 3 BW resp. art. 1477, § 5 BW, stellende dat de onderhoudsvordering ten opzichte van de langstlevende stiefouder resp. wettelijk samenwonende partner vervalt wanneer het kind onwaardig is om te erven van de vooroverleden echtgenoot resp. partner. 598 Vred. Fontaine-l'Evêque 16 oktober 2003, T. Vred. 2004, 477. 595

90

jongmeerderjarige in beginsel de bevoegdheid moet hebben zijn leven, inclusief zijn opleiding, in te richten zoals hijzelf wenst599. Instemming van de aangesproken ouder met de gekozen opleiding – zelfs overleg daaromtrent – is niet vereist. Matiging is slechts mogelijk voor zover het kind een studie heeft gekozen waarmee de ouders het zozeer oneens zijn dat in redelijkheid van hen niet kan worden gevergd die studie te bekostigen600. 242. Het hof van beroep te Agen legde op de meerderjarige daarentegen de verplichting om de studiekeuze te bespreken met de onderhoudsplichtige ouder: “Si les parents doivent contribuer aux études de leurs enfants, pour autant l'orientation doit être discutée entre les parents et l'enfant.”601

Een gebrek aan overleg kan immers tot gevolg hebben dat de keuze die het kind gemaakt heeft in overleg met de verzorgende ouder, niet tegenwerpbaar is aan de onderhoudsplichtige ouder, die daar bijgevolg niet voor hoeft op te draaien wegens het niet inwinnen van zijn advies. Als de meerderjarige niet het akkoord verkregen heeft van de ouder over zijn studiekeuze, zou hij slechts aanspraak kunnen maken op de onderhoudsverplichting wanneer hij het professioneel belang van zijn studies en zijn behoeftige staat aantoont. C. NEIRINCK bekritiseert deze uitspraak en stelt de meerderjarige vrij is een richting te kiezen, voor zover aangepast aan zijn capaciteiten, en hierbij kan raadplegen wie hij wil602. Deze visie dient te worden bijgetreden. § 2 STUDIEVERLOOP 243. Het dictum van voormeld cassatiearrest stelt dat de appelrechters de artikelen 203, § 1 en 371 BW schenden door te oordelen dat de aanspraak van het kind op een onderhoudsbijdrage informatie en samenspraak met de ouders impliceert, onder meer met betrekking tot de studies en verderzetting ervan, en dat bij gebrek aan dergelijk respect het kind iedere aanspraak op onderhoudsuitkering verbeurt603. M.i. is het Hof van Cassatie (vooral) over deze laatste zinsnede gevallen. Het Hof wijst de correlatie tussen artikel 203 en 371 BW uitdrukkelijk af: het gebrek aan het ene (respect) leidt niet tot de verbeurte van het andere (aanspraak op onderhoudsuitkering). Dat uit de samenlezing van voormelde bepalingen geen wettelijke uitsluitingsgrond op grond van onwaardigheid mag afgeleid worden, hoeft geenszins te betekenen dat de onderhoudsplichtige ouder sowieso geen recht heeft op informatie over de studies. Er hoeft immers niet noodzakelijk een beroep te worden gedaan op de wederzijdse respectverplichting ex artikel 371 BW. Het recht op informatie kan hiervan losgekoppeld worden en steun vinden in een andere grondslag604. Zo wordt de concipiëring van een nieuwe vuistregel mogelijk, welke beantwoordt aan de groeiende visie in de rechtspraak, zonder evenwel in het vaarwater te komen van de visie van ons hoogste rechtscollege.

599

P. VLAARDINGERBROEK et al., 513. Rb. Groningen 24 januari 2012, LJN BV2864, JPF 2012/55, noot P. VLAARDINGERBROEK. 601 CA Agen, 1re ch., 19 avr. 2012, n° 11/00855, JurisData n° 2012-012142. 602 C. NEIRINCK, “Contribution à l'entretien de l'enfant majeur et choix de ses études” (noot onder CA Agen, 1 re ch., 19 avr. 2012, n° 11-00.855), Dr. fam. 2012, n° 10, comm. 144, 3. 603 Eigen cursivering. 604 Art. 371 BW blijft dan een morele regel zonder enige mogelijkheid van juridische sanctionering bij miskenning. 600

91

244. Uit een letterlijke lezing van de wet volgt dat het Belgische recht één grote verantwoording kent voor het voortbestaan van de onderhoudsverplichting na de meerderjarigheid: de onvoltooide opleiding van het kind (art. 203, § 1 in fine BW). Vermits de wetgever deze opleiding van fundamenteel belang heeft gemaakt door ze als exclusieve bestaansvoorwaarde te stellen voor de voortgezette onderhoudsplicht, mogen de ouders, die voor het volgen van de opleiding het nodige dienen te verschaffen, logischerwijze niet in het ongewisse blijven (of gelaten worden) over de studie en de voortgang ervan. De ouders die door hun kind niet ingelicht worden omtrent de opleiding, worden als het ware in de onmogelijkheid gesteld hun plicht naar behoren te vervullen, zodat zij bezwaarlijk geacht kunnen worden iets financieel te ondersteunen waarvan het bestaan hen onbekend is. Een aanvaardbare grondslag voor het mogelijk verbeuren van de aanspraak van de meerderjarige student, ligt dus vervat in artikel 203, § 1 BW zelf en is te vinden in de redenering dat ouders die door hun kind opzettelijk in de onwetendheid gelaten worden omtrent de studies, hun onderhoudsplicht niet naar behoren kunnen vervullen. In vergelijkbare zin stelden M. BAX en H. WILLEKENS605 dat om hun meerderjarige kinderen op doelgerichte wijze te kunnen onderhouden, de ouders moeten weten welke mogelijkheden de kinderen reeds hebben om zelfstandig in hun levensonderhoud te kunnen voorzien en welke mogelijkheden zij nog moeten verwerven. Bijgevolg zal de ouder van zodra hij de in voortgang zijnde opleiding (financieel) steunt, het recht genieten om geïnformeerd te worden606. Van meerderjarigen mag immers verwacht worden dat zij zich volwassen opstellen en het inzicht hebben dat informeren geen kwaad kan607. Vermits de onderhoudsbijdrage kan worden bekomen na de meerderjarigheid, gaat de student als het ware een informatieverplichting aan in verband met studieoriëntatie en studieresultaten608. Door te eisen dat de jongvolwassene zijn studies enigszins toelicht, wordt hem verantwoordelijkheid toegemeten. Ook sommige Franse rechters eisen dat het meerderjarige kind de ouder(s) (periodiek) informeert over het verloop van zijn studies en examenresultaten609. Het hof van beroep te Nîmes beschouwde dit zelfs als een bestaansvoorwaarde voor de onderhoudsplicht: de vader was slechts tot onderhoud van zijn meerderjarige kinderen gehouden indien elk van hen hem elk trimester informeert over de voortgang van de opleiding610. Een wetsvoorstel dat in 2002 geformuleerd werd naar aanleiding van de invoering van artikel 371-2, tweede lid C.civ., beoogde zelfs dat de student de normale voortgang van zijn studies jaarlijks rechtvaardigde611. Het voorstel werd evenwel niet aangenomen. 605

M. BAX en H. WILLEKENS, “Kroniek personenen familierecht (1979-1980)”, RW 1981-82, (225) 230, nr. 65. Ook J. PAUWELS zag dit als een mogelijke basis voor de eis tot informatie: J. PAUWELS, “De ouderlijke plicht nadat de ouders uit de echt gescheiden en de kinderen meerderjarig geworden zijn” (noot onder Vred. Brugge 9 december 1977), RW 1979-80, (1789) 1790; Vred. Brugge 9 december 1977, RW 1979-80, 1787 (de verplichting tot bekostiging van de hogere studies werd correlatief gesteld met de elementaire verplichting de ouders op de hoogte te brengen van behaalde uitslagen). 607 Cf. Vred. Gent 28 december 1998, AJT 1999-00, 712, noot E. DE GROOTE (waarin wel werd gesteund op art. 371 BW). 608 Vred. Brussel (VIII) 22 juni 1995, T.Vred. 1995, 329. 609 CA Paris, 9 déc. 1997, JurisData n° 1997-023975 ; F. SAUVAGE, “L‟incidence du travail du jeune majeur sur le devoir d'entretien et d'éducation. Vers une obligation parentale d'aide à l'insertion professionnelle?”, AJ fam. 2013, 220. 610 CA Nîmes, 24 mars 1999, JurisData n° 1999-030159. 611 Proposition de loi n° 305, 15 oct. 2002 présenté par P. CARDO, www.assemblee-nationale.fr: “Au cas où la pension alimentaire est demandée en vue de poursuivre des études, elle n'est accordée que sous condition, pour le demandeur, de justifier annuellement de la poursuite normale de la scolarité.” 606

92

Andere rechtspraak en rechtsleer onderschrijven deze positieve verplichting niet. Deze voorwaarde zou impliciet vervat liggen in het serieuze karakter en de redelijke voortgang van de studies en het is voor de ouders relatief gemakkelijk zich te vergewissen van deze voortgang, zonder dat de student zijn minste beweging rechtvaardigt 612. Nochtans zal de ouder niet steeds op eenvoudige wijze informatie kunnen bekomen over de levenssituatie van het kind wanneer er al jarenlang geen contact meer is. Volgens het hof van beroep te Toulouse kwam het dan ook aan de moeder toe om de vader jaarlijks te informeren over de gevolgde opleidingen van de kinderen, hun behaalde diploma‟s en elke wijziging die tijdens het schooljaar plaatsvond613. 245. De Nederlandse Hoge Raad achtte daarentegen het verzoek van de ouder om in de onderhoudsbeschikking te bepalen dat het kind periodiek informatie dient te geven omtrent zijn studie(resultaten), niet op de wet gegrond614. Bij gebrek aan een wetsartikel, had de ouder zich op de redelijkheid en de billijkheid gesteund. „Periodiek‟ hoeft m.i. nochtans niet strikt geïnterpreteerd te worden. Doorgaans zal volstaan dat de student de ouder inlicht over het aanvatten van hogere studies en het bereiken van zogenaamde mijlpalen in de opleiding, zoals een bachelor- en masterdiploma. Indien er sprake is van een stroef studieverloop of een mislukt jaar, doet de student er goed aan ook dit mee te delen. Zoals hoger uiteengezet, hoeft dit geen nefast gevolg te hebben voor het voortbestaan van de bijzondere onderhoudsverplichting. 246. Om een gevolg te kunnen breien aan de niet-naleving van deze informatieverplichting, kan aansluiting gezocht worden bij het derde alternatief dat F. SWENNEN615 suggereert, zijnde de invulling van de gewijzigde omstandigheden. Op basis van artikel 209 BW kan ontheffing of vermindering plaatsvinden wanneer hij die het levensonderhoud verstrekt (de ouder) tot zodanige staat komt dat hij het niet meer kan verschaffen (met name de staat van onmogelijkheid doordat hij in onwetendheid gelaten wordt). Komt de meerderjarige deze verplichting uit eigen beweging niet na of reageert hij met opzet niet op de vraag naar informatie die de onderhoudsplichtige ouder aan hem kan richten met betrekking tot de studies, dan kan de ouder een herzieningsvordering instellen op basis van artikel 209 BW. Geenszins hoeft de rechter de onderhoudsbijdrage af te schaffen (ontheffing), net zoals in Nederland naargelang de omstandigheden matiging (vermindering) kan volstaan. De gewijzigde omstandigheden in de zin van artikel 209 BW worden in de rechtspraak op dezelfde (strikte) wijze geïnterpreteerd als de nieuwe omstandigheden onafhankelijk van de wil van de partijen ex artikel 1288, tweede lid Ger.W.616. De ouder zal derhalve moeten aantonen dat er sprake is van nieuwe omstandigheden (het kind volgt hoger onderwijs en de ouder wordt hiervan niet op de hoogte gesteld) die zich voordoen/voorgedaan hebben buiten zijn wil (a fortiori het geval indien het kind weigert te reageren op het informatieverzoek van de ouder; deze voorwaarde is tevens nuttig indien de ouder een aandeel heeft in de vertroebelde relatie en het niet geïnformeerd worden het gevolg is van een toestand die

612

M. BURGARD, “Les circonstances dans lesquelles le jeune majeur bénéficie de l'obligation d'entretien” (noot onder CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007), Dr. fam. 2008, n° 7, comm. 93, 4. 613 CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 21 mai 2007, n° 06-00015, JurisData n° 2007-338587. 614 HR 5 juni 1998, LJN ZC2666, NJ 1999, 317. 615 F. SWENNEN, “Vader moeder zult gij eren?” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RW 2010-11, (1648) 1651, nr. 10. 616 F. SWENNEN, “Alimentatie voor kinderen: een overzicht”, 27, nr. 12; N. GALLUS, nrs. 23-26 en 79.

93

enigszins met zijn wil is tot stand kwam) en die zijn toestand ingrijpend wijzigen/hebben gewijzigd (de onwetendheid die de feitelijke onmogelijkheid genereert). Onder het begrip „gewijzigde omstandigheden‟ wordt voorts begrepen „iedere verandering sinds de uitspraak in de factoren die determinerend zijn geweest om de onderhoudsverplichting te weerhouden‟617. Een voltooiing of een ongerechtvaardigde vertraging kunnen aan deze omschrijving beantwoorden. De onvoltooide opleiding is immers determinerend voor het voortbestaan van de onderhoudsplicht. 247. Zoals eerder betoogd, dient op grond van de voorbereidende werkzaamheden van de Afstammingswet618 de houding van de ouders in acht genomen te worden. Vermits de rechter oog moet hebben voor de concrete omstandigheden, ben ik geneigd te stellen dat slechts een afbreuk aan de informatieplicht kan aangenomen worden in die gevallen waarin de onderhoudsplichtige ouder voldoende initiatief neemt om het contact te onderhouden en zelf naar inlichtingen vraagt, terwijl elke reactie van het meerderjarige kind uitblijft. Het is niet ondenkbaar dat de ouder zelf ook een aandeel heeft in de vertroebelde relatie, zoals die tot op dat moment geëvolueerd is. Van zodra ook de ouder verantwoordelijk is voor verstoorde verstandhouding, blijft de onderhoudsaanspraak bestaan619. Zo is mij een geval bekend waarin de ouder die zelf niet langer contact wilde met zijn kind, de moeder en het kind dreigde aan te klagen voor stalking, net doordat het kind op geregelde tijdstippen de vader aanschreef om hem te informeren over het verloop van de studies. Tevens kan men bezwaarlijk stellen dat een ouder die al meermaals (onterecht) getracht heeft zijn onderhoudsplicht in ernstige mate verminderd te zien tijdens de minderjarigheid, dan wel afgeschaft te zien na de meerderjarigheid, en die zich bijgevolg allerminst bekommert om zijn kind, enig verwijt aan het adres van het kind kan richten. Opnieuw wordt het belang duidelijk van de concrete omstandigheden, die de rechter steeds in acht dient te nemen. 248. Op de meerderjarige rust als dusdanig geen samenspraak- of raadplegingsplicht omtrent de studiekeuze noch omtrent de voortzetting van de studies. Dit verhindert uiteraard niet dat de meerderjarige spontaan zijn ouders raadpleegt of hun advies inwint. Of de ouders enige inspraak kunnen laten gelden, hangt opnieuw af van de omstandigheden van het geval. Zo zou niet kunnen worden verantwoord dat een kind dat de overstap maakt naar het hoger onderwijs, zijn keuze moet laten afhangen van de raadpleging van de ouder van wie verwacht kan worden dat die de keuze principieel niet zal steunen of zelfs zal afraden620. Gelet op zijn handelingsbekwaamheid, moet de meerderjarige ook tijdens de studies zelf keuzes kunnen maken. Keuzes met betrekking tot de studievoortgang die naderhand niet de juiste bleken (bijv. beslissen te volharden in een aanvankelijk stroef verlopende opleiding die uiteindelijk tot weinig of niks leidt), kunnen worden opgevangen via de eerste vuistregel omtrent de normale voortgang van de studies. Heeft de student te veel mislukkingen achter de rug of kan hem een gebrek aan inzet verweten worden, dan dient hij ook de gevolgen van zijn zelfstandig gemaakte keuzes te dragen. 617

G. VERSCHELDEN, et al., TPR 2007, 474, nr. 464. Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 30: “Bij de beoordeling van de ouderlijke plicht tot voortgezette tussenkomst in de kosten van de meerderjarige student moet rekening gehouden worden met de relaties die bestaan tussen ouders en kind.” 619 Rb. Leuven 29 april 2005, RABG 2006, 533. In casu meende de rechtbank dat in de gegeven situatie niet kon gesproken worden van een onwaardigheid van de dochter ten aanzien van de vader, maar veeleer van onmacht van alle partijen om het verleden een plaats in hun leven te geven. 620 Met bijv. als enig argument de kostprijs van de studies. 618

94

§ 3 VOLTOOIING VAN DE OPLEIDING EN TEWERKSTELLING 249. Algemeen wordt aangenomen dat op de uitkeringsgerechtigde de verplichting rust om de uitkeringsplichtige op de hoogte te brengen van elke verandering in zijn situatie die een wijziging kan meebrengen voor de financiële verplichtingen van deze uitkeringsplichtige621. 250. Als gevolg van de informatieverplichting die op de meerderjarige rust en als gevolg van de voltooiing van de opleiding, dient de meerderjarige die afgestudeerd is de onderhoudsplichtige ouder hiervan op de hoogte te stellen. Het is dan wenselijk dat het kind meedeelt of het reeds werk gevonden heeft en zo niet, dat hij de ouder opnieuw op de hoogte zal brengen wanneer hij via beroepsinkomsten in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien. 251. Indien de betaling van de onderhoudsbijdrage op een rechterlijke uitspraak is gestoeld, kan de ouder vervolgens de nodige stappen ondernemen om op grond van artikel 209 BW de opheffing (in rechte) te vorderen: hij die het levensonderhoud geniet (de student), is immers tot zodanige staat gekomen dat hij het niet meer nodig heeft (de student heeft werk gevonden en kan in zijn eigen levensbehoeften voorzien), hetzij voor het geheel, hetzij voor een gedeelte. De onderhoudsverplichting geldt rebus sic stantibus en toetreden tot de arbeidsmarkt maakt een nieuwe omstandigheid uit. 252. Werd in een overeenkomst bedongen dat de bijdrage slechts zal worden betaald tot een bepaalde leeftijd (bijv. 23 jaar), dan kan de ouder die vóór het bereiken van dergelijke leeftijd vaststelt dat het kind zijn opleiding voltooid heeft of zijn studie heeft stopgezet, niet op eigen initiatief de betaling van de bedongen bijdrage stopzetten vooraleer het kind de daartoe bepaalde leeftijd heeft bereikt. Ook dan zal hij eerst gerechtelijk moeten laten vaststellen dat hij die bijdrage niet meer verschuldigd is622. Dient omtrent de opheffing of vermindering geen discussie ten gronde te worden gevoerd, dan verdient het de voorkeur dat partijen vrijwillig verschijnen voor de vrederechter teneinde te laten vaststellen wat nodig is. Werd de onderhoudsplicht vrijwillig of op basis van een overeenkomst uitgevoerd, dan is een minnelijke regeling het meest verkieslijk.

621

Luik (1e k.) 19 oktober 2004, RTDF 2005, 1119. S. BROUWERS, “Begroting van alimentatiegelden voor kinderen” in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, (55) 96, nr. 43. 622

95

Bibliografie België WETGEVING Wet van 10 december 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek, het Strafwetboek en het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de onwaardigheid om te erven, de herroeping van giften, het verval van huwelijksvoordelen en de plaatsvervulling, BS 11 januari 2013, 997. Wet van 19 maart 2010 tot bevordering van een objectieve berekening van de door de ouders te betalen onderhoudsbijdragen voor hun kinderen, BS 21 april 2010, 22.362. Wet van 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo's en de gameten, BS 17 juli 2007, 38.575. Wet van 31 maart 1987 tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende de afstamming, BS 27 mei 1987, 8.250. Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965. Decreet van 30 april 2004 betreffende de flexibilisering van het hoger onderwijs in Vlaanderen en houdende dringende hogeronderwijsmaatregelen, BS 12 oktober 2004, 71039. Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat betreft de onderhoudsplicht, Parl.St. Kamer 2011-12, nr. 53K2154/001, 6 p. Verantwoording bij amendement nr. 2 (Nyssens), Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K0899/002, 16 p. Toelichting bij wetsvoorstel betreffende de gezamenlijke uitoefening van het ouderlijk gezag, Parl.St. Kamer 1993-94, nr. 48K1430/001, 12 p. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het ontwerp van wet tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende de afstamming en de adoptie, Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 904/2, 218 p. RECHTSPRAAK Arbitragehof 28 juni 2006, nr. 108/2006, AA 2006, 1301. Cass. (1e k.) 25 oktober 2012, AR C.12.0108.F. Cass. (3e k.) 8 oktober 2012, T.Fam. 2013/3-4, 93, noot VERCRUYSSE, T. Cass. (1e k.) 3 juni 2010, AR C.09.0125.N, RABG 2011, 333, noot DE MAEYER, E. en VERGAUWEN, C., RW 2010-11, 1648, noot SWENNEN, F., T.Fam. 2011/5, 101, noot DENISSEN, F. en TJK 2010/5, 297, noot CALLEBAUT, E. Cass. (1e k.) 3 juni 2010, AR C.09.0125.N, concl. adv.-gen. G. DUBRULLE. Cass. (1e k.) 24 april 2009, RW 2010-11, 61 en Arr.Cass. 2009, 1115. 96

Cass. 27 november 2007, T.Fam. 2008/ 3, 62. Cass. (1e k.) 20 april 2007, RW 2008-09, 69. Cass. 15 maart 2007, RTDF 2007, 799. Cass. 16 april 2004, RABG 2004, 1221, noot BROUWERS, S. Cass. 24 oktober 2002, RW 2004-05, 436. Cass. 12 oktober 2001, RTDF 2003, 853. Cass. 17 december 1998, RW 1998-99, 1144, noot SWENNEN, F. Cass. (1e k.) 21 november 1997, Arr.Cass. 1997, 1186. Cass. (1e k.) 5 september 1997, Div.Act. 1998, 76. Cass. 14 november 1997, RTDF 1999, 668. Cass. 16 januari 1997, Arr.Cass. 1997, 77 en RW 1997-98, 117. Cass. 7 april 1995, EJ 1995, 85, noot ROODHOOFT, J. Cass. 22 juni 1990, Arr.Cass. 1989-90, 1369. Cass. 12 april 1985, RW 1985-86, 374, noot PAUWELS, J. Cass. 24 november 1983, Arr.Cass. 1983-84, 356. Cass. 21 april 1983, JT 1983, 663, noot AFSCHRIFT, T. Cass. 8 januari 1982, Arr.Cass. 1981-82, 592. Cass. 14 maart 1980, RW 1981-82, 480, noot PAUWELS, J. Cass. 6 juni 1975, Arr.Cass. 1975, 1066, noot A., T. Cass. 10 oktober 1974, RW 1974-75, 1183. Cass. 10 september 1971, Arr.Cass. 1972, 42. Cass. 24 juni 1966, Pas. 1966, I, 1366. Cass. 4 april 1963, Pas. 1963, I, 853. Cass. 13 mei 1960, JT 1960, 700. Cass. 11 december 1958, Arr.Cass. 1959, 322. Luik 22 januari 2009, JLMB 2010, 311. Bergen (jeugdkamer) 15 oktober 2008, Act.dr.fam. 2009/6, 111. Antwerpen (jeugdkamer) 18 februari 2008, RABG 2008, 741. Luik (7e k.) 20 december 2007, JLMB 2008, 1366. Gent 5 april 2007, RABG 2008, 215, noot VERGAUWEN, C. Brussel (3e k.) 10 oktober 2006, Div.Act. 2007/2, 36, noot FIERENS, J. en T.Fam. 2007/1, 6, noot HEPS, R. Brussel 6 juni 2006, T.Fam. 2007/1, 6, noot HEPS, R. Bergen 21 november 2005, TBBR 2007, 621, noot LOUIS, S. Gent 9 november 2006, NJW 2007, 706, noot V., G. Gent 28 september 2006, RABG 2007, 753. Brussel 14 september 2006, JT 2007, 190. Luik (1e k.) 21 februari 2006, JLMB 2006, 1015. Luik (1e k.) 19 oktober 2004, RTDF 2005, 1119. Luik 29 maart 2004, RTDF 2005, 169. Brussel (3e k.) 11 maart 2004, RTDF 2005, 859. Luik (1e k.) 3 februari 2004, JT 2004, 383. Gent 18 december 2003, RABG 2004, 1278. Bergen 28 oktober 2003, TBBR 2004, 279. Gent 6 maart 2003, TBBR 2005, 348. Bergen 16 oktober 2002, RTDF 2004, 422. Gent (1e k.) 28 maart 2002, RW 2003-04, 69. Luik 24 april 2001, JLMB 2002, 1497. Luik 3 maart 1998, RTDF1999, 535. 97

Brussel 1 december 1998, EJ 1999, 66, noot GERLO, J. Bergen 16 januari 1997, Div.Act. 1997, 75. Bergen 24 juni 1996, JLMB 1996, 1705. Gent (5e k.) 21 mei 1990, RW 1991-92, 126. Gent 27 september 1988, TGR 1988, 150. Brussel 30 maart 1971, JT 1971, 572. Beslagr. Luik 3 oktober 2012, JLMB 2012, 1734. Rb. Ieper 21 december 2011, ERF, nr. 82. KG Brussel 9 december 2011, RABG 2012, 781. Rb. Ieper 4 mei 2011, ERF, nr. 66. KG Brussel 25 maart 2011, JLMB 2012, 412. Rb. Brussel (14e k.) 1 februari 2011, JLMB 2012, 1704. Rb. Luik (4e k.) 23 december 2010, JLMB 2011, 680. Rb. Brussel 19 april 2010, ERF, nr. 28. Rb. Brugge 4 december 2009, ERF, nr. 18. Rb. Ieper 4 november 2009, ERF, nr. 2. Rb. Brussel (14e k.) 20 januari 2009, Act.dr.fam. 2009/5, 95. Rb. Kortrijk 5 december 2008, AR 06/1270/A, onuitg. Rb. Namen (1e k.) 6 oktober 2008, RTDF 2009, 292. Rb. Nijvel (1e k.) 16 mei 2008, T.Vred. 2010, 230. Rb. Gent 3 november 2005, RW 2006-07, 69. Rb. Leuven 29 april 2005, RABG 2006, 533, noot VERGAUWEN, C. Rb. Gent 8 mei 2003, NJW 2003, 1409, noot DE CORTE, R. Rb. Gent 3 mei 2002, NJW 2002, 539. Rb. Luik (4e k.) 18 april 2002, JLMB 2003, 1149. Rb. Brussel 8 oktober 2001, RTDF 2002, 334. Rb. Doornik 19 december 2000, J.dr.jeun. 2001, 41. Rb. Bergen 1 maart 2000, JLMB 2001, 971. Rb. Dendermonde (11e k.) 17 februari 2000, TGR 2002, 94. Rb. Hasselt 19 oktober 1999, Limb.Rechtsl. 2000, 73. Rb. Luik (3e k.) 2 april 1999, RTDF 2001, 737. Rb. Luik 7 december 1998, TBBR 1999, 586. Rb. Nijvel 9 februari 1996, JLMB 1996, 683. Rb. Dinant 25 november 1992, J.dr.jeun. 1993, 38. Rb. Brussel 31 december 1991, RW 1991-92, 1328. Rb. Brussel 15 mei 1990, RTDF 1991, 422. Rb. Antwerpen 27 februari 1990, RW 1989-90, 1369. Rb. Brussel 28 juni 1988, RTDF 1988, 562. Rb. Gent 19 juni 1987, TGR 1987, 60. Rb. Luik 6 februari 1984, RTDF 1986, 251. Rb. Mechelen 20 december 1983, RTDF 1986, 262. Rb. Kortrijk 3 december 1968, RW 1969-70, 1060. Vred. Gent (V) 6 september 2012, AR 12A746, onuitg. Vred. Zelzate 16 augustus 2012, AR 11A184, onuitg. Vred. Zomergem 20 april 2012, RW 2012-13, 1038. Vred. Waver (II) 1 maart 2011, RTDF 2011, 470. Vred. Roeselare 2 september 2010, RW 2010-11, 1270. Vred. Ieper 10 december 2009, ERF, nr. 22. 98

Vred. Oudenaarde (Kruishoutem) 3 december 2009, ERF, nr. 21. Vred. Zottegem 3 december 2009, RW 2010-11, 723 en T.Vred. 2011, 170. Vred. Oudenaarde 1 oktober 2009, ERF, nr. 12. Vred. Gent (II) 6 juli 2009, RW 2010-11, 716. Vred. Doornik (II) 10 maart 2009, RTDF 2010, 936. Vred. La Louvière 4 maart 2009, RTDF 2010, 932. Vred. Fontaine-l'Evêque 6 november 2008, T.Vred. 2010, 156. Vred. Charleroi (III) 13 augustus 2008, JT 2008, 592. Vred. Doornik 1 april 2008, JT 2008, 408. Vred. Zomergem 25 januari 2008, T.Vred. 2009, 121. Vred. Zomergem 21 december 2007, RW 2008-09, 551 en T.Vred. 2009, 107. Vred. Doornik 7 augustus 2007, RTDF 2009, 302. Vred. Grâce-Hollogne 3 augustus 2007, JLMB 2008, 1382. Vred. Doornik (II) 9 januari 2007, RTDF 2008, 239. Vred. Fontaine-l'Evêque 26 december 2006, RTDF 2008, 551. Vred. Fontaine-l'Evêque 26 december 2006, RTDF 2008, 558 en T.Vred. 2007, 305. Vred. Roeselare 30 november 2006, T.Vred. 2007, 298. Vred. Doornik (II) 21 november 2006, RTDF 2007, 1242. Vred. Binche 27 juni 2006, RTDF 2006, 1255. Vred. Grâce-Hollogne 11 april 2006, JLMB 2007, 1612. Vred. Fontaine-l'Evêque 16 maart 2006, T.Vred. 2007, 287 en RTDF 2006, 682. Vred. Kortrijk (II) 31 januari 2006, AR 05A93, onuitg. Vred. Antwerpen (VII) 25 januari 2005, RW 2004-05, 1357. Vred. Doornik 29 juni 2004, RTDF 2005, 570. Vred. Doornik (II) 1 juni 2004, RTDF 2006, 635. Vred. Doornik (II) 13 april 2004, RTDF 2005, 877. Vred. Torhout 2 december 2003, T.Vred. 2007, 279. Vred. Fontaine-l'Evêque 16 oktober 2003, T.Vred. 2004, 477. Vred. Fontaine-l'Evêque 17 september 2003, T.Vred. 2004, 474, noot DANDOY, N. Vred. Doornik (II) 11 maart 2003, RTDF 2003, 590. Vred. Zelzate 26 december 2002, RABG 2004, 1249, noot ALOFS, E. Vred. Verviers 21 oktober 2002, JLMB 2003, 1778, noot T., S. Vred. Doornik (II) 7 maart 2000, Div.Act. 2000, 132. Vred. Grâce-Hollogne 2 maart 2000, JLMB 2000, 1217. Vred. Waver 20 mei 1999, RTDF 2000, 74. Vred. Leuven (II) 30 maart 1999, RW 2000-01, 1610. Vred. Gent (I) 5 februari 1999, TGR 1999, 94. Vred. Lokeren 29 januari 1999, TGR 2002, 95. Vred. Gent 28 december 1998, AJT 1999-2000, 711, noot DE GROOTE, E. Vred. Gent 25 juni 1998, TGR 1998, 204. Vred. Marchienne-au-Pont 13 maart 1998, RTDF 2000, 708. Vred. Verviers 12 januari 1998, JLMB 1998, 1228. Vred. Halle 5 november 1997, AJT 1999-2000, 545. Vred. Zelzate 26 juni 1997, AR 2379, onuitg. Vred. Luik (I) 17 juni 1997, TBBR 1999, 584. Vred. Namen 7 maart 1997, JLMB 1997, 1056. Vred. Gent 8 januari 1997, TGR 1997, 131. Vred. Brussel 2 mei 1996, J.dr.jeun. 1996, 430. Vred. Brussel 24 april 1996, J.dr.jeun. 1996, 432, noot. Vred. Sint-Gillis 14 februari 1996, T.Vred. 1996, 411. 99

Vred. Elsene 14 november 1995, JT 1996, 107. Vred. Brussel (VIII) 22 juni 1995, T.Vred. 1995, 329. Vred. Waver 2 februari 1995, RTDF 1997, 125. Vred. Doornik 12 oktober 1994, Div.Act. 1995, 60, noot. Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994, T.Vred. 1995, 318, noot DE GROOTE, E. Vred. Haacht 20 januari 1993, AR 312/92, onuitg. Vred. Sint-Joost-ten-Node 22 januari 1991, RTDF 1991, 281. Vred. Etterbeek 8 maart 1988, RTDF 1988, 569. Vred. Gembloers 22 december 1987, J.dr.jeun. 1988, 2. Vred. Berchem 27 maart 1987, RTDF 1986, 265. Vred. Gent (VII) 16 maart 1987, TGR 1987, 59. Vred. Kortrijk 24 september 1980, RW 1981-82, 617. Vred. Luik (I) 29 november 1978, JT 1979, 205. Vred. Brugge 9 december 1977, RW 1979-80, 1787. Vred. Antwerpen (I) 15 maart 1967, T.Vred. 1968, 138. Vred. Bergen 11 juli 1966, JT 1966, 618. RECHTSLEER a) Bijdragen in tijdschriften ALOFS, E. “De bijdragemogelijkheid van de onderhoudsplichtige ouder: vermijden dat het onderhoudsgerechtigde kind „het kind van de rekening‟ wordt!”, RABG 2004, 1252-1257. BAX, M. en WILLEKENS, H., “Kroniek personenen familierecht (1979-1980)”, RW 1981-82, 225-240. BELIARD, G., “L'obligation d'entretien et d'éducation des enfants: rappel de quelques principes”, Div.Act. 1995, 51-56. BROUWERS, S., “Alimentatie-rekenen voor kinderen: Hoever staan we?”, Not.Fisc.M. 2011/8, 222-244. BROUWERS, S., “Wet van 19 maart 2010 ter bevordering van een objectieve berekening van de door de ouders te betalen onderhoudsbijdragen voor hun kinderen”, RW 2010-11, 258-279 en Notariaat 2010, nr. 14, 1-8. BUYSSENS, F., “Overzicht van rechtspraak EOT (2001-2012)”, T.Fam. 2013/3-4, 48-89. CALLEBAUT, E., “De negatie van de exceptie van onwaardigheid in het kader van de bijzondere onderhoudsplicht van de ouders” (noot onder Cass. 3 juni 2012), TJK 2010/5, 300304. DABIN, J., noot onder Cass. 13 februari 1947, RCJB 1950, 169-192. DANDOY, N., “L‟évaluation des contributions respectives des père et mère à l‟entretien de l‟enfant – morceaux choisis”, T.Vred. 2009, 21-29. DE CRAENE, P., “Verplichtingen van de ouders: enige betwistingen omtrent art. 203 B.W”, TGR 1995, 42-54. 100

DE GROOTE, E., “Gebrek aan respect voor de onderhoudsplichtige ouder als grond tot afschaffing van de onderhoudsbijdrage” (noot onder Vred. Gent 28 december 1998), AJT 1999-00, 712-713. DE GROOTE, E., “Onderhoudsplicht van meerderjarige kinderen en gronden van onwaardigheid” (noot onder Vred. Sint-Jans-Molenbeek 3 mei 1994), T.Vred. 1995, 320-323. DE MAEYER, E. en VERGAUWEN, C., “Hof van Cassatie gooit de exceptie van onwaardigheid in het onderhoudsrecht overboord” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RABG 2011, 340-342. DENISSEN, F., “Bijt niet in de hand die je voedt!” (noot onder Cass. 3 juni 2010), T.Fam. 2011/5, 101-106. FIERENS, J., “L‟exception d‟irrespect en matière alimentaire et le respect de la loi” (noot onder Brussel 10 oktober 2006), Div.Act. 2007/2, 38-40. GALLE, L., “Problemen rond het begrip “buitengewone kosten” m.b.t. de kinderen bij echtscheiding door onderlinge toestemming”, Not. Fisc. M. 2010, 89-104. GERLO, J., “Recente ontwikkelingen in het alimentatierecht”, TBBR 1998, 23-49. HEPS, R., “Naar een exceptie van onwaardigheid in het onderhoudsrecht?” (noot onder Brussel 6 juni 2006 en 10 oktober 2006), T.Fam. 2007/1, 9-15. HOFSTRÖSSLER, P., “Als een ouder onderhoudsgeld moet vragen aan een kind”, AJT 1994-95, 64-65. LOUIS, S., “L‟éventuelle contribution de l‟enfant dans ses frais d‟entretien, d‟éducation et de formation” (noot onder Bergen 21 november 2005), TBBR 2007, 623-629. MATTHÉ, S., “Het stilzitten van de ouder-onderhoudsschuldeiser” (noot onder Vred. Gent (II) 6 juli 2009), RW 2010-11, 717-724. PAUWELS, D., “De ouderlijke plicht nadat de ouders uit de echt gescheiden en de kinderen meerderjarig geworden zijn” (noot onder Vred. Brugge 9 december 1977), RW 1979-80, 1789-1790. RIXHON, S., “La contribution alimentaire des parents à la formation de l‟enfant majeur”, Rev.dr.ULg. 2012, 405-409. SENAEVE, P. “Vader, moeder, of het O.C.M.W. Familierechtelijke aspecten van het recht op onderwijs”, Jura Falc. 1989-90, 475-504. STOOP, E., “„Parameters en een commissie‟: de Belgische oplossing om betalen voor je kind objectiever te maken”, Ad Rem 2010, afl. 3, 38-56. SWENNEN, F., “Vader moeder zult gij eren?” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RW 2010-11, 1648-1652.

101

SWENNEN, F. “Wiens brood men eet, diens woord men spreekt”, FJR 2009, 89. UYTTERHOEVEN, K., “Onderwijsrechtelijke bedenkingen over de ouderlijke onderhoudsverplichting ten aanzien van meerderjarige studerende kinderen”, T.Fam. 2011/5, 86-87. VAN LIERDE, D., “De ouderlijke verplichting tot het betalen van onderhoudsgeld aan het meerderjarige kind voor het volgen van een bijkomende opleiding”, T.Fam. 2009/3, 46-50. VASSEUR, R., ““Buitengewone kosten”-clausules: buitengewone bron van ergernis?”, TJK 2007/3, 161-169. VERCRUYSSE, T., “Rechter, vermeld steeds ook het bedrag van de voordelen in natura in uw alimentatievonnis!” (noot onder Cass. (3e k.) 8 oktober 2012), T.Fam. 2013/3-4, 93-96. VERGAUWEN, C., “De problematiek van onwaardigheid bij de duurtijd en de begroting van de onderhoudsplicht van artikel 203 BW” (noot onder Gent 5 april 2007), RABG 2008, 224-226. VERGAUWEN, C., “Over het voortbestaan van de ouderlijke plicht tot levensonderhoud, opvoeding en onderhoud na de meerderjarigheid, de onwaardigheid en de wijziging van de bijdrage na een echtscheiding met onderlinge toestemming” (noot onder Rb. Leuven 29 april 2005), RABG 2006, 538-543. VERSCHELDEN, G., “Kinderalimentatie: loopt België nu vóór of achter op Nederland?”, FJR 2011, 306-311. VERSCHELDEN, G., BROUWERS, S., BOONE, K., MARTENS, I. en VERSTRAETE, K., “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 467-669. VERSCHELDEN, G., GULDIX, E., WYLLEMAN, A., BROUWERS, S., BAETEMAN, G. en GERLO, J., “Overzicht van rechtspraak. Personen- en Familierecht (1995-2000)”, TPR 2001, 2013-2059. VERSCHELDEN, G. m.m.v. CALLEBAUT, E., “De wet van 19 maart 2010 ter bevordering van een objectieve berekening van kinderalimentatie”, T.Fam. 2010/8, 161-188. VON FRENCKELL, E., “La prise en compte des revenus du conjoint ou de la personne cohabitant avec le débiteur alimentaire pour l'évaluation des ressources de ce dernier”, JLMB 1999, 1047-1052. b) Boeken en bijdragen in verzamelwerken en reeksen BROUWERS, S., Alimentatie in APR, Mechelen, Kluwer, 2009, 761 p. BROUWERS, S., “Begroting van alimentatiegelden voor kinderen” in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, 55-109. BROUWERS, S. en GOVAERTS, M., Alimentatievorderingen, Mechelen, Kluwer, 2004, 568 p.

102

COLAES, J. en DENOYELLE, C., “Praktische problemen m.b.t. de onderhoudsplicht voor kinderen” in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia, 2010, 223-248. EGGERMONT, S., “Commentaar bij art. 336 B.W.” in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (red.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl. GALLUS, N., Les Aliments, Brussel, De Boeck & Larcier, 2006, 458 p. GALLUS, N., “L‟exécution en matière familiale” in GEORGES, F. (ed.), Algemene en bijzondere aspecten van het uitvoeringsrecht: verslagboek van het colloquium van 29 januari 2010, Brugge, Die Keure, 2010, 79-179. GALLUS, N., “L‟obligation d‟entretien et d‟éducation des enfants et la problématique des frais exceptionnels” in BOUDART, A.-M., GALLUS, N., HIERNAUX, G., VANDER STOCK, C. en VAN GYSEL, A.-C., Actualités de droit familial, Brussel, Bruylant, 2009, 1-17. GERLO, J. en VERSCHELDEN, G., Handboek voor Familierecht, Brugge, die Keure, 2008, 663 p. GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 359 p. LELEU, Y.-H., Droit des personnes et des familles, Brussel, Larcier, 2010, 838 p. LOUIS, S., “Obligations alimentaires: jurisprudence récente” in LECOCQ, P. en ENGELS, C. (eds.), Rechtskroniek voor de vrede- en politierechters 2008, Brugge, Die Keure, 2008, 37-71. LOUIS, S., “Obligation parentale d'entretien et obligations alimentaires de droit commun: jurisprudence récente” in LELEU, Y.-H. (ed.), Actualités de droit familial. Le point en 2008, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2008, 133-181. PUELINCKX-COENE, M., “Pleidooi voor een vernieuwd erfrecht”, TPR 1992, 293. RENARD, R., La méthode Renard. Une méthode de calcul des contributions alimentaires in Les dossiers du Journal des Tribunaux nr. 51, Brussel, Larcier, 2005, 152 p. SENAEVE, P., “Commentaar bij art. 203 BW” in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (red.), Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl. SENAEVE, P., Compendium van het personenen familierecht, Leuven, Acco, 2008, 688 p. SENAEVE, P., Compendium van het personenen familierecht, Leuven, Acco, 2004, 856 p. SENAEVE, P., “Onderhoudsplicht van de ouders en tussenkomst van het O.C.M.W.” in VAN HOESTENBERGHE, L., Studentenrecht: sociale en juridische gids voor de student hoger onderwijs, Leuven, Acco, 1988, 77-101.

103

SENAEVE, P., “(Studies en) onderhoudsplicht van de ouders” in VAN HOESTENBERGHE, L. en VERSTEGEN, R. (eds.), Studentenrecht: juridische en sociale gids voor het hoger onderwijs, Leuven, Acco, 2007, 483-500. SENAEVE, P. en DU MONGH, J. (eds.), Onderhoudsgelden voor kinderen en tussen exechtgenoten : wet van 19 maart 2010 tot objectivering van onderhoudsbijdragen – onderhoudsuitkering na echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting – fiscale aspecten, Antwerpen, Intersentia, 2010, 307 p. SWENNEN,

F.,

“Alimentatie

voor kinderen: een overzicht” in CENTRUM VOOR (ed.), Alimentatie en kinderen, Antwerpen, Intersentia,

BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN

2010, 19-54. SWENNEN, F., “De juridische gevolgen van de adoptie” in SENAEVE, P. en SWENNEN, F. (eds.), De hervorming van de interne en de internationale adoptie, Antwerpen, Intersentia, 2006, 121-163. SWENNEN, F., Het personenen familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 511 p. SWENNEN, F., Het personenen familierecht, Mortsel, Intersentia, 2010, 505 p. TREMMERY, J. en TREMMERY, M., Onderhoudsgeld voor kinderen, Antwerpen, Maklu, 2005, 168 p. VAN GYSEL, A.-C. en BEERNAERT, J.-E., État actuel du droit civil et fiscal des obligations alimentaires, Brussel, Kluwer, 2001, 145 p. VERSCHELDEN, G. Handboek Belgisch Familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 840 p. ELEKTRONISCHE BRONNEN Arrondissement Leuven Protocol Balie-Magistratuur inzake behandeling van burgerlijke zaken, inwerkingtreding op 1 september 2011, 10 p., http://www.balieleuven.be/download/protocol_burg_zaken_010911.pdf. STEEL, T., “Onderwijskort: succes”, Schamper 19 http://www.schamper.ugent.be/521/onderwijskort-succes.

november

2012,

nr.

521,

http://www.ugent.be/nl/actueel/nieuws/persberichten/hooggeschoold-psychisch-welzijndepressie.htm.

104

Nederland WETGEVING Wet van 29 juni 2000 houdende intrekking van de Wet op de studiefinanciering en vervanging door de Wet studiefinanciering 2000. Wetsvoorstel 13 oktober 2011 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie, Kamerstukken II 2011-12, 330322, nr. 2. Memorie van Toelichting op wetsvoorstel 24649, Kamerstukken II 1995-96, 24 649, nr. 3. Nota naar aanleiding van het eindverslag, Kamerstukken II 1983-84, 15 417, nr. 11. Rapport Alimentatienormen versie 2013, www.rechtspraak.nl. RECHTSPRAAK HR 13 juli 2012, LJN BX1295, JPF 2013/4. HR 19 november 2011, LJN BM7254. HR 25 maart 2011, LJN BO9675. HR 18 februari 2011, NJ 2011, 90. HR 9 juli 2010, LJN BM5703, FJR 2011, 31, noot PIETERS, I.J. HR 26 juni 2009, LJN BH2250, NJ 2009, 388. HR 19 december 2008, NJ 2009, 24. HR 5 december 2008, LJN BF8928, NJ 2009, 2. HR 10 november 2006, LJN AZ0428, NJ 2006, 607 en FJR 2007, 7. HR 22 april 2005, LJN AS3643, NJ 2005, 379. HR 7 februari 2003, LJN AF0444, NJ 2003, 358, noot WORTMANN, S.F.M. HR 10 augustus 2001, LJN ZC3598, NJ 2002, 278, noot DE BOER, J. HR 22 oktober 1999, LJN AD3098, NJ 1999, 817. HR 26 juni 1998, NJ 1998, 672. HR 5 juni 1998, LJN ZC2666, NJ 1999, 317. HR 26 april 1996, LJN AD2542, NJ 1997, 119. HR 28 april 1995, LJN ZC1715, NJ 1996, 102, noot DE BOER, J. HR 11 november 1994, NJ 1995, 129. HR 16 april 1993, NJ 1994, 328, noot LUIJTEN, E.A.A. HR 13 maart 1992, NJ 1992, 374. HR 9 september 1983, LJN AG4642, NJ 1984, 535, noot LUIJTEN, E.A.A. Hof 's-Gravenhage 9 mei 2012, LJN BW8440. Hof ‟s-Hertogenbosch 12 april 2012, LJN BW2221, JPF 2012/114. Hof Leeuwarden 17 januari 2012, LJN BV2127. Hof Amsterdam 6 september 2011, LJN BU4638. Hof 's-Gravenhage 31 augustus 2011, LJN BT1842. Hof ‟s-Gravenhage 24 augustus 2011, LJN BT8442. Hof ‟s-Gravenhage 23 maart 2011, LJN BR3874. Hof Arnhem 26 oktober 2010, LJN BO5049. Hof Amsterdam 12 oktober 2010, LJN BO4664. 105

Hof Arnhem 31 augustus 2010, LJN BO1244. Hof ‟s-Gravenhage 15 april 2009, LJN BJ4760. Hof 's-Hertogenbosch 18 september 2008, JPF 2009/9. Hof 's-Gravenhage 19 maart 2008, LJN BC8869. Hof ‟s-Gravenhage 9 januari 2008, LJN BC2836, EB 2008/38. Hof 's-Gravenhage 18 juli 2007, LJN BB1806. Hof ‟s-Hertogenbosch 17 januari 2007, LJN BA3936. Hof ‟s-Gravenhage 15 november 2006, LJN AZ2939. Hof ‟s-Hertogenbosch 22 maart 2006, LJN AV6562. Hof ‟s-Gravenhage 8 maart 2006, LJN AV4022. Hof ‟s-Gravenhage 8 maart 2006, LJN AW2821. Hof ‟s-Gravenhage 15 februari 2006, LJN AV3261 Hof Arnhem 4 oktober 2005, LJN AU4629. Hof Arnhem 26 april 2004, LJN AT5316. Hof ‟s-Hertogenbosch 16 december 2003, NJ 2005, 375. Hof ‟s-Hertogenbosch 17 december 2002, EB 2003/9. Hof ‟s-Hertogenbosch 25 oktober 2000, LJN BL4577, EB 2001/8. Hof Amsterdam 18 januari 1996, LJN AE0215, NJ 1997, 726. Hof ‟s-Gravenhage 5 juni 1974, LJN AC5341, NJ 1975, 216. Rb. Haarlem 5 september 2012, LJN BX7239. Rb. Zutphen 3 augustus 2012, LJN BX3557, JPF 2012/160, noot P. VLAARDINGERBROEK, P. Rb. Dordrecht 28 maart 2012, LJN BW0623. Rb. Groningen 24 januari 2012, LJN BV2864, JPF 2012/55, noot VLAARDINGERBROEK, P. Rb. Groningen 13 november 2011, LJN BV0235. Rb. Assen 26 januari 2011, LJN BP3485. Rb. Alkmaar 29 september 2010, LJN BO6090. Rb. Groningen 25 mei 2010, LJN BN6026, JPF 2010/145. Rb. Almelo 28 april 2010, LJN BM3388. Rb. Breda 19 november 2009, LJN BM7254. Rb. Groningen 18 augustus 2009, LJN BJ5788, JPF 2010/12, noot VLAARDINGERBROEK, P. Rb. Haarlem 4 augustus 2009, LJN BJ6139, JPF 2010/28, noot VLAARDINGERBROEK, P. Rb. Haarlem 28 juli 2009, LJN BJ4170. Rb. Maastricht 21 juli 2009, LJN BJ4813. Rb. Arnhem 20 mei 2009, LJN BI8741, JPF 2009/154, noot P. VLAARDINGERBROEK. Rb. Haarlem 12 juli 2005, LJN AU0331, FJR 2006, 30, noot PIETERS, I.J. Rb. ‟s-Gravenhage 22 maart 2005, LJN AT3122. Rb. Breda 8 mei 1992, LJN AC0374, NJ 1993, 70. RECHTSLEER a) Bijdragen in tijdschriften FERNHOUT, F., “Alimentatie betalen akkoord, maar waarom zoveel? Over de motivering van alimentatiebeslissingen”, NJB 2007, 2116-2121. SELCRAIG, K.H.P., “Zelf teweeg gebracht inkomensverlies en alimentatieverplichting”, EB 2011/10.

106

DUIJVENDIJK-BRAND, J., “Hoge Raad houdt alimentatierechter (nog) bij de les”, NJB 2012, afl. 14, 926-932. VAN

WAKKER, A., “Is de vereenvoudigde berekening van kinderalimentatie ook een verbetering?”, EB 2013/12. c) Boeken en bijdragen in verzamelwerken en reeksen ANTOKOLSKAIA, M.V. en VERSCHELDEN, G., “Kinderen: gezag, verblijf en alimentatie naar Nederlands en Belgisch recht” in BOELE-WOELKI, K. en SWENNEN, F. (eds.), Vergelijkenderwijs: actuele ontwikkelingen in het Belgische en Nederlandse familierecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2012, 163-228. DE BOER, J., Personen- en familierecht in Mr. C. Asser‟s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht, Deventer, Kluwer 2010, 1144 p. GERRITSE, H.A., Praktijkgids Familie- en jeugdrecht, Apeldoorn, Maklu, 2012, 330 p. JONKER, M., Levensonderhoud in SCHRAMA, W.M. (red.), Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 215-232. JONKER, M., Het recht van het kind op levensonderhoud: een gedeelde zorg in Familie en recht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2011, 379 p. KOENS, M. en VONKEN, A., Personen- en familierecht: tekst en commentaar: de tekst van Boek 1 van het BW, verwante regelgeving en IPR voorzien van commentaar, Deventer, Kluwer, 2010, 2587 p. MOURIK, M.J.A. en NUYTINCK, A.J.M, Personenhuwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 446 p. VAN

en

familierecht,

VLAARDINGERBROEK, P., BLANKMAN, K., HEIDA, A., VAN DER LINDEN, A.P. en PUNSELIE, E.C.C., Het hedendaagse personenen familierecht (behoudens het huwelijskvermogensrecht), Deventer, Kluwer, 2011, 659 p. WORTMANN, S.F.M., Titel 17 Levensonderhoud in Groene Serie Privaat, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, losbl. WORTMANN, S.F.M., Wet en rechtspraak: Personen- en familierecht: Burgerlijk Wetboek, Deventer, Kluwer, 2009, 425 p. WORTMANN, S.F.M. en VAN DUIJVENDIJK-BRAND, J., Compendium personenen familierecht, Deventer, Kluwer 2012, 377 p. ELEKTRONISCHE BRONNEN http://www.pvda.nl/data/sitemanagement/media/PvdA_Recourt_Plan-ModerneAlimentatie.pdf

107

Frankrijk WETGEVING Loi n° 2002-305 du 4 mars 2002 relative à l'autorité parentale, JO 5 mars. Loi n° 93-22 du 8 janvier 1993 modifiant le code civil relative à l'état civil, à la famille et aux droits de l'enfant et instituant le juge aux affaires familiales, JO 9 janv. Loi n° 74-631 du 5 juillet 1974 fixant à dix-huit ans l'âge de la majorité, JO 7 juill. Loi n° 72-3 du 3 janvier 1972 sur la filiation, JO 5 janv. Ordonnance n° 2005-759 du 4 juillet 2005 portant réforme de la filiation, JO 6 juill. Proposition de loi n° 305, 15 oct. 2002 présenté par CARDO, P., www.assemblee-nationale.fr. RECHTSPRAAK Cass.fr., 1re civ., 15 févr. 2012, n° 11-13.883. Cass.fr., 1re civ., 9 févr. 2011, n° 09-71.102, RTD civ. 2011. 342, obs. HAUSER, J. Cass.fr., 1re civ., 17 nov. 2010, n° 09-12.621, RJPF 2011-1/29. Cass.fr., 1re civ., 14 avr. 2010, n° 09-12.456. Cass.fr., 1re civ., 8 oct. 2008, n° 07-16.646, RJPF 2008-12/31 en AJ fam. 2008, 430. Cass.fr., 1re civ., 8 oct. 2008, n° 06-21.912, RJPF 2008-12/31 en AJ fam. 2008, 430. Cass.fr., 1re civ., 11 juin 2008, n° 07-10.285. Cass.fr., 1re civ., 16 avr. 2008, n° 07-17.652, RJFP 2008-9/36. Cass.fr., 1re civ., 28 nov. 2007, n° 06-21.461, RJPF 2008-1/45. Cass.fr., 1re civ., 19 juin 2007, n° 06-19.708. Cass.fr., 1re civ., 22 mai 2007, n° 06-17.980, Bull. 2007, I, n° 204, Cass.fr., 1re civ., 18 janv. 2007, n° 06-10.833, Bull. 2007, I, n° 25, 23. Cass.fr., 1re civ., 20 juin 2006, n° 05-17.475, Bull. 2006, I, n° 312, 270. Cass.fr., 1re civ., 14 févr. 2006, n° 05-11.001, Dr. fam.2006, n° 88, obs. MURAT, P. Cass.fr., 1re civ., 6 déc. 2005, n° 02-18.953, RJPF 2006-2/54. Cass.fr., 1re civ., 22 mars 2005, n° 03-13.135, Bull.civ. 2005, I, n° 140, 121. Cass.fr., 1re civ., 22 mars 2005, n° 02-10.153, Bull. civ. 2005, I, n° 142, 122. Cass.fr., 1re civ., 22 mars 2005, n° 03-17.135, RTD civ. 2005, 379, obs. HAUSER, J, Bull.civ. I, n° 94, AJ fam. 2005, 243, obs. CHÉNEDÉ, F. en RJPF 2005-5/44, obs. VALORY, S. Cass.fr., 1re civ., 12 mai 2004, n° 02-17.441, RJPF 2004-7&8/35, obs. VALORY, S. Cass.fr., 2e civ., 26 sept. 2002, n° 01-12.075, RJPF 2003-1/44, obs. VALORY, S. Cass.fr., 2e civ., 21 févr. 2002, n° 00-10.049, Bull. civ. 2002, II, n° 19, 18 en RJPF 2002-6/43, obs. VALORY, S. Cass.fr., 1re civ., 21 mars 2000, n° 98-10.327. Cass.fr., 1re civ., 8 févr. 2000, n° 98-10.231, RJPF 2000-6/47, obs. VALORY, S. Cass.fr., 2e civ., 27 janv. 2000, n° 96-11.410, RJPF 2000-4/53, obs. VALORY, S. Cass.fr., 2e civ., 9 déc. 1999, n° 97-15.133, RJPF 2000-2/43. Cass.fr., 2e civ., 14 janv. 1999, n° 97-13.775. Cass.fr., 1re civ., 21 mai 1997, n° 95-16.681. Cass.fr., 1re civ., 25 juin 1996, n° 94-17.619, RTD civ. 1996, 889, obs. HAUSER, J.

108

Cass.fr., 2e civ., 2 mars 1994, n° 92-19.313, Bull. civ. II, n° 77 en RTD civ. 1994, 847, obs. HAUSER, J. Cass.fr., 1re civ., 5 févr. 1991, n° 89-15.412. Cass.fr., 2e civ., 8 févr. 1989, n° 87-17.771, Bull. 1989, II, n° 32, 16. Cass.fr., 2e civ., 8 févr. 1989, n° 87-16.940, Bull. 1989, II, n° 31, 16. Cass.fr., 2e civ., 17 juill. 1985, n° 83-13.552, Bull. 1985, I, n° 139, 93. Cass.fr., 2e civ., 28 janv. 1981, n° 79-13.209, Bull. civ. II, 19. Cass.fr., 2e civ., 26 nov. 1980, n° 79-16.014, Bull. civ. II, 245. Cass.fr., 2e civ., 11 janv. 1978, n° 76-15.091. Cass.fr., 2e civ., 19 oct. 1977, n° 76-11.979, D. 1978, I.R., 89. Cass.fr., 1re civ., 18 mai 1972, n° 70-14.534. Cass.fr., 2e civ., 12 juill. 1971, RTD civ. 1971, 385. Cass.fr., 2e civ., 26 nov. 1970, n° 69-14.505, Bull. civ. 1970, II, n° 327, 249. CA Agen, 1re ch., 19 avr. 2012, n° 11/00855, JurisData n° 2012-012142. CA Rouen, 19 mai 2011, n° 10/05132, JurisData n° 2011-013240. CA Rouen, 16 avr. 2009, n° 08/01249. CA Bastia, ch. civ., 15 avr. 2009, n° 07/00906, JurisData n° 2009-003379. CA Lyon, 2 avr. 2009, n° 06/08134. CA Nimes, 1er oct. 2008, n° 07/01817, RJPF 2009-4/42. CA Montpellier, ch. 1, sect. 2, 14 mai 2008, n° 07/05823. CA Bordeaux, 30 oct. 2007, n° 06/02000, JurisData n° 2007-345945. CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007, n° 07/00306, Dr. fam. 2008, n° 7, comm. 93, obs. BURGARD, M. CA Aix-en-Provence, ch. 6, sect. A, 27 juin 2007, n° 06/14050, JurisData n° 2007-340470. CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 25 mai 2007, n° 06/03275. CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 21 mai 2007, n° 06/00015, JurisData n° 2007-338587. CA Montpellier, ch. 1, sect. C, 13 mars 2007, n° 06/2735, JurisData n° 2007-337355. CA Agen, 1re ch., 9 mars 2006, JurisData n° 2006-301016. CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 9 févr. 2006, n° 05/01270. CA Aix-en-Provence, ch. 6, sect. B, 6 oct. 2005, n° 04/15014. CA Douai, ch. 7, sect. 1, 15 sept. 2005, n° 04/00423. CA Toulouse, ch. 1, sect. 2, 5 oct. 2004, n° 03/03633. CA Paris, 13 mai 2004, JurisData n° 2004-241208. CA Rennes, 31 mars 2003, n° 02/01308, JurisData n° 2003-238508. CA Pau, 9 sept. 2002, JurisData n° 2002-210318. CA Bordeaux, ch. 6, 5 nov. 2001, n° 00/03931, JurisData n° 2001-161747. CA Grenoble, 11 avr. 2000, n° 99/02746. CA Nancy, ch. civ. 3, 6 avr. 2000, JurisData n° 2000-123335. CA Nîmes, 24 mars 1999, JurisData n° 1999-030159. CA Aix-en-Provence, 22 juill. 1998, JurisData n° 1998-043420. CA Bordeaux, ch. 6, 18 mars 1998, n° 04/0729. CA Paris, 9 déc. 1997, JurisData n° 1997-023975. CA Metz, 18 nov. 1997, JurisData n° 1997-056403. CA Aix-en-provence, 9 oct. 1997, JurisData n° 1997-049089. CA Paris, 5 févr. 1997, JurisData n° 1997-020513. CA Riom, 28 janv. 1997, JurisData n° 1997-056661. CA Bordeaux, 27 sept. 1994, JurisData n° 1994-046286. CA Nancy, 15 janv. 1990, JurisData n° 1990-041434. CA Montpellier, ch. 1, 7 nov. 1989, JurisData n° 1989-034281. 109

CA Versailles, 12 janv. 1989, Gaz.Pal. 1989/2, 398. CA Paris, 29 oct. 1984, JurisData n° 1984-026458. CA Paris, 22 févr. 1983, JurisData n° 1983-021769. TGI Lille, ch. 3, 10 avr. 2007, n° 06/09393, JCP G 2007, n° 27, II 10121, obs. LABBÉE, X. TGI Saint-Brieuc, 16 nov. 1971, D. 1971, som. 227. RECHTSLEER a) Bijdragen in tijdschriften ATTIAS, D., “La prise en charge financière de l‟enfant”, AJ fam. 2010, 62. BARDOUT, J.-C., BOURREAU-DUBOIS, C. en SAYN, I., “Une table de référence pour fixer le montant de la contribution à l'entretien et àl'éducation des enfants. – Présentation générale”, Dr. fam. 2010, n° 3, dossier 1. BAZIN, E., “Le parent qui demande la suppression de la contribution à l'entretien de son enfant majeur doit rapporter la preuve de la cessation de son état de besoin” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 9 janv. 2008, n° 06-19.581), JCP G 2008, n° 14, II 10064. BRIAND, L., “Autonomie de l‟enfant majeur: la preuve devant le juge du fond”, AJ fam. 2010, 321. BURGARD, M., “Les circonstances dans lesquelles le jeune majeur bénéficie de l'obligation d'entretien” (noot onder CA Dijon, ch. civ., sect. C, 19 oct. 2007), Dr. fam. 2008, n° 7, comm. 93, 1-6. CHABAULT, C., “La notion d'emploi régulier ou le maintien de la contribution à l'entretien”, Dr. fam. 2000, n° 6, comm. 73, 1-3. CHÉNEDÉ, F., “L'exception d'indignité fait obstacle à la demande d'aliments de l'enfant qui a manqué à ses obligations d'honneur et de respect à l'égard de ses parents” (noot onder Cass.fr, 1re civ., 18 janv. 2007 n° 06-10.833), AJ fam. 2007, 139. CHÉNEDÉ, F., “Prise en compte de la naissance d'un enfant “adultérin” pour le calcul du montant de la contribution à l'entretien des enfants légitimes” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 16 avr. 2008, n° 07-17.652), AJ fam. 2008, 249. DELECRAZ, Y. en CHETAILLE, M., “Le financement par les parents des études supérieures de leurs enfants”, La Semaine Juridique Notariale et Immobilière 2011, n° 18, 1154-1161. DELECRAZ, Y. en CHETAILLE, M., “Les obligations légales en matière d'aide financière parentale”, RJPF 2011-6/11. DEVERS, A., “Incidence des prestations familiales sur la contribution à l'entretien et à l'éducation des enfants” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 17 nov. 2010, n° 09-12621), Dr. fam. 2011, n° 1, comm. 16. HAUSER, J., “Des majeurs encore mineurs: qui fait l‟enfant, le doit nourrir, mais jusqu‟à quand?” (noot onder CA Dijon, 19 oct. 2007), RTD civ. 2008, 668. 110

HAUSER, J., “Entretien des enfants majeurs et obligation alimentaire réciproque : la Cour de cassation ajoute à la confusion” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 9 févr. 2011, n° 09-71.102), RTD civ. 2011, 342. HAUSER, J., “Obligation d'entretien des enfants majeurs” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 11 févr. 2009, n° 08-11.769), RTD civ. 2009, 313. HAUSER, J., “Pension alimentaire à enfant : les ressources du concubin et la charge de la preuve des besoins pour les enfants majeurs”, RTD civ. 2005, 379. LABBÉE, X., “Exécution de l'obligation alimentaire en nature pour cause de précarité” (noot onder TGI Lille, ch. 3, 10 avr. 2007, n° 06/09393), JCP G 2007, n° 27, II 10121. MURAT, P., “La charge de la preuve en cas de demande de contribution à l‟entretien de l‟enfant majeur” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 8 avr. 2009, n° 08-13.161), Dr. fam. 2009, n° 7, comm. 92. MURAT, P., “La maltraitance à parent, cause d'exonération de l'obligation alimentaire” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 18 janv. 2007, n° 06-10.833), Dr. fam.2007, n° 3, comm.58. MURAT, P., “La prise en compte obligatoire des besoins de l'enfant dans la fixation de lacontribution à l'entretien de l'enfant” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 6 févr. 2008, n° 0714.275), Dr. fam. 2008, n° 3, comm. 36. MURAT, P., “La subsidiarité de l'obligation du père par le sang de l'enfant adopté simplement” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 14 avr. 2010, n° 09-12.456), Dr. fam. 2010, n° 7, comm. 115. MURAT, P., “Le versement de la contribution entre les mains de l'enfant majeur : pas besoin d'une demande de l'enfant lui-même” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 11 févr. 2009, n° 0811.769), Dr. fam.2009, n° 4, comm. 42. NEIRINCK, C., “Contribution à l'entretien de l'enfant majeur et choix de ses études” (noot onder CA Agen, 1re ch., 19 avr. 2012, n° 11/00855), Dr. fam. 2012, n° 10, comm. 144. NEIRINCK, C., “Obligation d'entretien : rappel des principes” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 15 févr. 2012, n° 11-13.883), Dr. fam. 2012, n° 6, comm.100. POTENTIER, P., “Obligation alimentaire et aide sociale”, Dr. fam. 2006, n° 5, étude 22. SAUVAGE, F., “L‟incidence du travail du jeune majeur sur le devoir d'entretien et d'éducation. Vers une obligation parentale d'aide à l'insertion professionnelle ?”, AJ fam. 2013, 220. SAYN, I., “Mode d‟emploi: utilisation de la table de référence”, AJ fam. 2010, 473. SAYN, I., “Vers une méthode d‟évaluation des pensions alimentaires”, AJ fam. 2005, 88 VALORY, S., “Deux arrêts de la Cour de cassation donnent d'utiles précisions sur les modalités de fixation de la contribution à l'entretien et à l'éducation des enfants” (noot onder Cass.fr., 1 re

111

civ., 8 oct. 2008, n° 07-16.646 en Cass.fr., 1r eciv., 8 oct. 2008, n° 06-21.912), RJPF 200812/31. VALORY, S., “La contribution à l'entretien et à l'éducation de l'enfant adopté en la forme simple par les parents biologiques peut être partielle” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 14 avr. 2010, n° 09-12.456), RJPF 2010-6/37. VALORY, S., “Le devoir de secours prime l‟obligation alimentaire découlant de la parenté” (noot onder Cass.fr., 1re civ., 4 nov. 2010, n° 09-16.839), RJPF 2010-12/42. VALORY, S., “Le ministère de la Justice rappelle les règles applicables en cas de versement d'aliments à un enfant majeur poursuivant des études”, RJPF 2008-10/41. VALORY, S., “Rappel d'une règle élémentaire : la contribution à l'entretien et à l'éducation d'un enfant ne cesse pas de plein droit à sa majorité” (noot onder Cass.fr, 1re civ., 12 mai 2010, n° 08-21.112), RJPF 2010-9/37. b) Boeken COURBE, P., Droit de la famille, Paris, Sirey, 2008, 536 p. MURAT, P., Droit de la famille, Paris, Dalloz, 2010, 1767 p. TERRÉ, F. (ed.), Droit civil : la famille, Paris, Dalloz, 2011, 1106 p. ELEKTRONISCHE BRONNEN EVERAERT-DUMONT, D., “Étude 477 : L'obligation d'entretien des enfants” in Lamy Droit des Personnes et de la Famille, Parijs, Wolters Kluwer France, 2010 (cd-rom). Circulaire n° 2007-03 CIV du 5 février 2007 relative à la présentation de la réforme du pacte civil de solidarité, BOMJ 2007/1, 2, http://www.textes.justice.gouv.fr/art_pix/boj_20070001_0000_0015.pdf.

112

DE ONDERHOUDSVERPLICHTING VAN DE OUDERS VOOR HUN

Recommend Documents