Gebed voor een communist
De mozaïeken van de Mardasson te Bastogne
Op de hoogte van de Mardasson, een steenworp verwijderd van het centrum van Bastogne, prijkt het stervormig herdenkingsmonument van de slag van de Ardennen . Op de rand van een sierperk wijst een wit bordje naar een crypte die haast niemand bezoekt en dat is jammer. Want wie de trappen afdaalt, staat oog in oog met wellicht het best bewaard geheim van de Ardennen: drie kleurrijke mozaïeken van Fernand Léger (1881-1955).
EEN OORLOGSVERLEDEN, EEN ZEGEN?
rots gebouwd werd, zou het een te gevaarlijke onderne
In Bastogne zijn de gebeurtenissen van de winter 1944-
ming geweest zijn om het te ondergraven met een crypte
1945 tot in den treure gekend. Zij laten zich inderdaad
waarop het niet voorzien was. Dedoyard heeft ervoor
vereenvoudigen tot een goedkoop scenario met een hap
gekozen om in de helling naar de stad toe, vlak voor het
PY end. De omsingeling door de aanstormende Duitse
monument, een deel van de heuvel weg te graven. De
legers, het kleurrijk antwoord van de plaatselijke Ameri
term graven is hier misleidend. Er waren driehonderd
kaanse bevelhebber op het Duitse ultimatum (het kern
vijftig springladingen nodig om ruim drieduizend ku
achtig 'Nuts'; de letterlijke vertaling is niet de juiste, wel
bieke meter rots te verwijderen. De vrijgekomen ruimte
de vulgaire connotatie ervan), het doorbreken van de be
werd dan overwelfd. De indruk van de krocht onder het
legering door de flamboyante generaal Patton en de he
monument bleef behouden en bovendien is de losstaan
vige gevechten tot halfweg januari 1945; het sprak wel
de crypte van buitenaf niet zichtbaar. Van daar ook haar
tot de verbeelding. Geen wonder dat de Amerikaanse
relatieve onbekendheid.
Fernand Léger, mozaïek voor
vraag om de bloedige slag op passende wijze te herden
De Amerikaanse wens zorgde niet meteen voor geest
de katholieke kapel (detail)
ken hier meteen een gunstige voedingsbodem vond.
drift bij de initiatiefnemers, maar Dedoyard, die ook al
Het project werd met verbazende snelheid uitgevoerd.
voor de wereldtentoonstelling van 1930 te Luik gewerkt
Tussen het uitschrijven van de architectuurwedstrijd
had, wist hoe hij met lastige opdrachtgevers moest om
in 1946 en de inhuldiging van het gedenkteken verlie
springen. Hij vond moeiteloos in zijn Luikse vrienden
pen er slechts vier jaar. Het hadden er zelfs drie kunnen
kring de nodige sponsors, waardoor de bouw van de
zijn, maar de bouw van een crypte zorgde voor extra
crypte het budget van het project niet kwam verzwaren.
inspanningen. Deze was in het bekroond ontwerp van
Zo kreeg hij dus ook de vrije hand om een bevriend kun
de Luikse architect George Dedoyard niet voorzien. Tij
stenaar met de inkleding van de kapel te belasten. Hij
dens de werkzaamheden werd het project bijgewerkt,
koos voor Fernand Léger, een uitgesproken modernist
op uitdrukkelijke vraag van de Amerikaanse ambassade
die echter altijd het figuratieve is trouw gebleven.
die daarmee inging op een verzoek van de nabestaanden van de gesneuvelde militairen. De godsdienstige onder
LÉGER ALS VOLKSE VREDESACTIVIST
toon in deze context is in de Angelsaksische wereld ster
De crypte is opgevat als een oecumenische gebedsruimte
ker aanwezig dan bij ons. Vermits het monument op de
voor katholieken, protestanten en joden. De inkleding is
George Dedoyard, monument
• • •
20
voor de slag van de Arden nen op de hoogte van de Mardasson
Gebed voor een communist
22
Fernand Léger, mozaiek voor
Fernand Léger, mozaïek voor
de katholieke kapel
de joodse kapel
tot een minimum herleid: drie onversierde stenen altaren
guur, een beetje plomp en vereenvoudigd weergegeven,
met daarachter een waaiervormige mozaïek. Alles krijgt
als een soort verwijzing naar de naïeve kunst van Dou
natuurlijk kleur en zin door de frisheid van Légers beel
anier Rousseau die hij bewonderde. De contouren zijn
dentaaL Het is ook duidelijk voelbaar dat de kunstenaar
sterk beklemtoond. Léger kleurt niet binnen de lijntjes.
datgene uitbeeldt wat hem het meest aanspreekt, zonder
Hij werkt eerder met kleurvelden, stralen en wolken
hoogdravend discours. Militaire symbolen ontbreken
die maar zelden met de voorstelling samenvallen. Dat
helemaal en de verwijzing naar de godsdienst is ook vrij
hierbij een gezicht rood, wit of groen gekleurd is, vindt
summier, maar herkenbaar: een kruis bij de katholieken,
hij niet ongewoon. Integendeel, hij heeft het zelf erva
een opengeslagen bijbel bij de protestanten en een zeven
ren, vertelt hij. Tijdens de oorlogsjaren verbleef hij in
armige kandelaar bij de joden. Léger grijpt vooral terug
New York. Terwijl hij daar op een avond met iemand
naar de oorspronkelijke intentie van zijn opdrachtgever.
op straat stond te praten, zag hij hoe door de inwerking
De crypte is er gekomen op verzoek van de weduwen
van de lichtreclames het gelaat van zijn gesprekspartner
van de gesneuvelden. Op die vrouwen zal hij de klem
voortdurend van kleur veranderde: groen, helrood, wit,
toon leggen. Ook de manier waarop hij die weduwen
zonder dat de conversatie erdoor verstoord werd.
uitbeeldt wijkt sterk af van de traditie van door verdriet
In twee van de drie mozaïeken werkt hij hoofdzakelijk
verteerde, in rouwkleren gehulde figuren. Zijn vrouwen
met stralen die hij waaiervormig achter de altaarsteen
zijn sereen, ingehouden, maar toch niet emotieloos. Hun
laat uitkomen. Binnen het kleurenvlak weert hij elk ef
kledij is alledaags, modieus zonder overdrijving. Enkele
fect, geen dégradé, geen schaduwen. Ook dat is typisch
onder hen zien wij de armen strekken, reikend naar het
Léger, net als de voorliefde voor primaire kleuren. Toch
ongrijpbare in de achtergrond. Zo merken wij dat die
werken die kleurvlekken niet verstikkend; er zit speels
armen meestal bloot zijn en dat shockeert niet. Twee fi
heid in het koloriet. En dat heeft veel te maken met de
guren houden een tak in de hoogte, een olijftak wellicht.
manier waarop de mozaïektechniek hier toegepast werd.
De symboliek van het geheel wordt zo iets duidelijker:
De steentjes zijn van ongelijke grootte en niet uniform
een oproep voor vrede. De vrouwen treuren niet, zij zijn
geglazuurd. Sommige zijn glad en blinkend, andere mat
dankbaar. Dankzij de gesneuvelde soldaten leven zij in
en ruw. De vorm is grosso modo vierkant, niet gekali
een wereld die vrede kent.
breerd, niet helemaal identiek van kleur. Grote en kleine,
Stilistisch zijn de mozaïeken van de Mardasson type
regelmatige en onregelmatige steentjes zijn lukraak door
rend voor Léger. De klemtoon ligt op de menselijk fi-
elkaar gebruikt. Het effect is een soort rusticiteit die erg
PITTIG ZILVER
de SchenkinB Albert e}:rJ Cecile Maesen
Fernand Léger, mozaïek voor de protestantse kapel
goed aansluit bij zijn gewild primitief idioom. Fernand Léger, de schilder van de gewone man, en vrouw.
DE SCHOK VAN HET NIEUWE Zoals te verwachten was, kreeg de crypte heel wat kri tiek te verduren. Verrassend genoeg sloeg die niet op de moderniteit van Légers concept. Zelfs de figuur Fernand Léger bleef buiten schot. Légers inbreng stak alvast schril af tegen de stijl die in de overige godsdienstige gebouwen in het wederopbouwgebied gehanteerd werd. Daar was een verlate vorm van Art Deco nog altijd troef. Zijn realisatie past in de geest van moderne religieuze kunst van kunstenaars zoals Matisse, Cocteau, Foujita, Chagal, en natuurlijk Le Corbusier met wie Léger graag
0 ....c::: en �
heeft samengewerkt. Ook scheen er niemand aanstoot aan te nemen dat de kunstenaar een notoir communist was. Misschien zagen de criticasters hierdoor de link
u '
over het hoofd met de oproep tot wereldvrede waarin
Cl)
de communisten het voortouw genomen hadden, met
�
Cl)
Picasso's vredesduif als meest populair symbool. Het
E
probleem lag niet op het ideologisch vlak. De plaatselijke pers had het moeilijk met Légers voor stellingswijze. In L'Avenir du Luxembourg zeurt jour nalist Jean Paysan over het feit dat de kleuren niet met de vlakken samenvallen. De figuren doen hem denken aan primitieve Amerikaanse kunst en die sneer is een ongewild compliment, gelet op het prestige van de rou ralistenkunst van Diego Rivera die Léger ongetwijfeld • • •
ZilVERMUSEUM STERCKSHOF
Hooftvunderlei 160 s-2100 Antwerpen-Deurne
www.zilvermuseum.be
::::1 Cl) en ::::1
E '
Cl) >
Caermers klooster
Provinciaal Centrum voor Kunst en Cultuur Vrouwebroersstraat 6- 9000 Gent
tel. 09 269 29 10- fax 09 269 29 11 caermers
[email protected] www.caermers klooster.be
tentoons te 11 i ngen
Lieven Herreman
Lymphoma
wanneer kanker je pad kruist van 4 mei t.e.m. 24 juni 2007
OCTAVE LANDUYT RI CORSO
eveneens in de Kunsthal Sint-Pietersabdij-Gent en in het Museum van Deinze en de Leiestreek van 6 mei t.e.m. 24 juni 2007
in Amerika moet gezien hebben. Dat één van de figuren ruggelings wordt afgebeeld is ongehoord, en dan die "kle verige haardos die nooit door de kam van de beschaving werd aangeroerd", een gruwel. De grootste tegenstander van de crypte is nochtans de plaatselijke deken. Voor hem is het ongehoord dat er drie godsdienstbelevingen vertegenwoordigd zijn. Enkel de katholieke is toelaatbaar. Wanneer hij hier zijn gram niet haalt, zet hij alles in het werk om het katholiek altaar de ereplaats te laten geven, namelijk in het midden. En zo ge schiedt: het katholiek altaar in het midden, links het pro testants en rechts het Israëlitisch. Tevreden? Neen, nog niet. In Légers ontwerp is de symboliek niet nadrukkelijk genoeg. Daarin heeft de priester, voor wie het overigens
�"
Provincie Oost-Vlaanderen
enkel over het katholiek symbool gaat, een punt. Zo be komt hij dat het kruisbeeld groter wordt dan oorspronke lijk gepland en, als enige, in brons voor de mozaïek wordt
Graag onze e-nieuwsbrief? mail naar:
[email protected]
geplaatst. Léger, de minzaamheid zelve, maakt geen be zwaar. En dan verstomt de kritiek. Alle rekeningen wor den immers door de sponsors betaald, door Dedoyards Luikse vrienden.
ONDER DE GROND EN ACHTER SLOT De crypte is spijtig genoeg niet vrij toegankelijk. Enkel bij bijzondere gelegenheden gaat het zwaar hek waarmee zij is afgesloten open. De bezoeker moet zich tevreden stellen met een blik van op afstand. Het plaatsen van een tijdschakelaar zou al veel goed maken. Het afsluiten heeft nochtans een heilzame uitwerking want ook hier slaat vandalisme toe. Ongelooflijk n:aar waar. De zware bronzen plaat in het midden van de kapel is een replica. De oorspronkelijke werd ontvreemd, net als het bronzen kruis dat eveneens vervangen moest worden. Souvenir jagers zijn er in geslaagd om enkele mozaïeksteentjes los te peuteren. Ook die schade werd hersteld. Maar zonder het hek met zwaar hangslot zou in die misplaatste piëteit wellicht het grootste gevaar schuilen. Voor het overige hebben de mozaïeken hun eerste zestig jaren goed doorstaan. Dit is vooral te danken aan de vak kennis van architect Georges Dedoyard. Tussen de rots
Wie de crypte van de Mardassen wenst te be
wand en de crypte heeft hij een spouw gelaten. Hierdoor
zoeken kan de sleutel van
blijven de binnenmuren en de mozaïeken van vochtinwer
het hekwerk bekomen bij Mireille Mathieu van de
king gespaard. Vooral bij helder weer schitteren de gla
Service Communication
zuursteentjes, alsof ze net geplaatst werden. Aan frisheid
van de stad Bastogne,
en directheid heeft Légers boodschap niets ingeboet. Een log hekwerk van brons en smeedijzer kan dat plezier niet vergallen, een plezier voor de fijnproever.
{
rue du Vivier 58, 6600 Bastogne, tel. 061 240 965 http://www.bastogne.be
Rik Sauwen I Foto's: Stad Bastogne
•
