De Matrasheffer Evaluatie van een nieuw hulpmiddel Fysieke
belasting,
gebruikservaringen,
financiële aspecten, gebruiksbegrenzingen en indicaties in kaart gebracht.
onderzoek in opdracht van onder andere het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
September 2004 Hanneke Knibbe, Liddy Geuze, Nico Knibbe. LOCOmotion, Bennekom. onderzoek naar kwaliteit van arbeid en zorg
Samenvatting
In dit onderzoek zijn de voor- en nadelen
van
de
matrasheffer in kaart gebracht. Het gaat hier
om
een
relatief nieuw hulpmiddel dat bestaat uit een
soort luchtbed
van vier lagen (ruim 10 cm) dat onder het
bestaande
matras op een gewoon bed geplaatst kan
worden. Door
achtereenvolgens deze lagen, stuk voor
stuk, met een
elektrische pomp op te pompen kan de
bedhoogte
gevarieerd
worden.
Daarmee
zou
de
werkhoogte
voor zorgverleners optimaal kunnen worden
en
de
De onderzoeksvragen hebben betrekking op
de
fysieke
belasting, de gebruikservaringen van zowel
cliënten
zelfredzaamheid voor cliënten verbeteren.
als
zorgverleners en de financiële aspecten van de matrasheffer. Voor zover mogelijk zijn vergelijkingen gemaakt met de veel eenvoudiger bedverhogers ('bedklossen'), de bedden op verpleeghoogte (vaste hoogte) en de elektrisch verstelbare hoog-laag bedden. Er zijn directe metingen naar de fysieke belasting uitgevoerd; er werd een korte enquête gehouden onder uitleencentra; er zijn interviews gehouden en tenslotte zijn schriftelijke bronnen geraadpleegd.
Als criterium voor de beoordeling van fysieke belasting zijn algemeen geaccepteerde gezondheidkundige
grenswaarden
gehanteerd
en
de
daarvan
afgeleide
Praktijkregels
en
Praktijkrichtlijnen voor de zorg, zoals die door sociale partners en de overheid (het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) zijn afgesproken als uitvloeisel van de arboconvenanten die in vrijwel alle zorgsectoren zijn getekend. Belangrijk in dit onderzoek was zodoende de vraag in welke mate de matrasheffer een bijdrage zou kunnen leveren aan het beperken van de fysieke belasting van zorgverleners.
Fysieke belasting In vergelijking met de klassieke bedverhogers en het bed op verpleeghoogte pakt de vergelijking op het gebied van fysieke belasting over het algemeen gunstig uit. Dat geldt zeker wanneer de fysieke belasting van kraamverzorgenden wordt beoordeeld. In de kraamzorg wordt veel gebruik gemaakt van klossen en wordt in de eerste dagen na de bevalling zorg op bed geboden, terwijl over het algemeen de kraamvrouw zich verder goed kan redden en geen hulp bij til- of transferhandelingen nodig heeft. Wel
LOCOmotion, knibbe & knibbe
2
zijn de kosten van de matrasheffer belangrijk hoger dan de op dit moment veelal gebruikte bedklossen. Belangrijk om te vermelden is wel dat wanneer een kraamvrouw daadwerkelijk zorg op bed nodig heeft, anders dan de kortdurende handelingen zoals reguliere controles, er een hoog-laag bed ingezet kan en zal worden. In vergelijking met de hoog-laag bedden kent de matrasheffer enkele met hoog-laag bedden vergelijkbare voordelen en enkele voordelen boven het hoog-laag bed (het transport is lichter en de opslag eenvoudiger), maar er zijn ook een paar belangrijke beperkingen die het indicatiegebied beduidend kleiner maken. Een belangrijk probleem is het ontbreken van een (elektrische) hoofdeindverstelling en de te grote fysieke belasting die optreedt bij een aantal til- of transferhandelingen binnen de grenzen van het bed (hogerop in bed tillen, zijwaarts verplaatsen e.d.). Dat laatste wordt vooral veroorzaakt door het lichte kuiltje waarin de cliënt altijd ligt wanneer het matras is opgeblazen. Hoewel het onderzoek laat zien dat met een glijzeil (een transferhulpmiddel) een deel van de transfers wel mogelijk zijn, geldt dat niet voor alle transfers. Het probleem van de te zware transfers wordt met een glijzeil dus niet opgelost. Daarnaast is de fysieke belasting ten opzichte van het hoog-laag bed iets hoger, omdat de matrasheffer niet traploos instelbaar is, maar alleen per laag van ruim 10 centimeter en ontbreekt de hoofdeinde verstelling. Verder zijn bedhekken bij de matrasheffer niet mogelijk. Alhoewel de lighouding stabiel is, juist door het hele lichte kuiltje, is dit voor een deel van de doelgroep (onrustige of verwarde cliënten) een beperking. Dat geldt ook voor de zelfredzaamheid in bed, omdat de bedhekken ook gebruikt worden voor kantelen en draaien in bed. Iets soortgelijks geldt voor het gebruik van een papegaai. De papegaai beweegt niet mee met de matrasheffer en komt dus deels op een niet optimale hoogte uit, waardoor de cliënt deze niet goed kan benutten.
Praktijkervaringen
instellingen De gebruikservaringen zijn wisselend en vooralsnog beperkt. De ervaringen die er zijn, zijn vrijwel allemaal afkomstig van de thuiszorg. Een groot deel van de thuiszorginstellingen heeft er echter niet of nog niet voor gekozen om de matrasheffer op te nemen in het assortiment van het uitleencentrum, ondanks dat voor 2004 daartoe een keuzemogelijkheid bestond op de Basispakketlijst Uitleen 2004. Allerlei argumenten spelen daarbij een rol. Soms was dat heel praktisch: men heeft er nog geen mogelijkheid voor gehad of heeft geen behoefte aan uitbreiding gesignaleerd. Soms ook heeft men op basis van (een inschatting van) de kosten, ervaringen elders of ingeschatte voor- en nadelen besloten af te wachten of de matrasheffer niet of niet meer in de uitleen op te nemen. In intramurale instellingen is de inzet zeer incidenteel en vooral beperkt tot de verzorgingshuizen. Ervaringen uit verzorgingshuizen laten zien dat de matrasheffer als noodvoorziening en voor
LOCOmotion, knibbe & knibbe
3
uitzonderingssituaties ingezet wordt (bijv. als een cliënt een hoog-laag bed weigert). De ontwikkeling naar de reguliere inzet van hoog-laag bedden is daar sterk, waardoor men zelf verwacht dat de matrasheffer in beperkte mate ingezet zal blijven en zich zal beperken tot incidentele situaties. Mogelijk voordeel is wel dat de matrasheffer makkelijk door de deur van de soms krappe verzorgingshuisappartementen kan. Voor instellingen als verpleeghuizen en ziekenhuizen is het indicatiegebied te smal omdat de meeste cliënten daar hulp nodig hebben bij transfers op bed. Een hoog-laag bed zal zodoende daar vrijwel altijd nodig zijn. Daarnaast is daar geen sprake van 'eigen' bedden, waardoor de inzet van de matrasheffer als alternatief voor een hoog-laag bed niet logisch is. Naast de matrasheffer zou men daar immers toch altijd nog aanvullend een bed en een matras nodig hebben. De kosten zijn dan hoog.
zorgverleners De ervaringen van zorgverleners stroken met de meetresultaten. Ze zijn positief voor het verlenen van zorg op hoogte, maar bevestigen de problemen met de transfers. Bij cliënten die zichzelf wel kunnen redden in bed, waarbij de transfers dus niet nodig zijn, zijn de ervaringen positief. Deze groep is echter in de reguliere zorg klein. Wel wordt door zorgverleners in de thuiszorg het emotionele voordeel voor de cliënt om in het eigen bed te kunnen blijven benadrukt als groot voordeel. Voor bevallingen lijkt de matrasheffer vooralsnog niet geschikt, ondanks de verbeteringen die zijn doorgevoerd. Verloskundigen zijn daarbij vooral huiverig voor mogelijke problemen bij een niet vlottende partus, op momenten dat er een extra goed overzicht moet zijn en een zeer stabiele ondergrond moet zijn. Ook zou de kraamvrouw behoefte hebben aan meer stabiliteit dan de matrasheffer kan bieden. Dat betekent dat de matrasheffer vooral na (poli)klinische bevallingen een oplossing zou kunnen zijn en niet voor situaties waarin de bevalling zelf ook thuis plaatsvindt. Wel speelt ook dan dat (begeleiding bij) het geven van borstvoeding bij een kraamvrouw in liggende houding als lastig wordt ervaren op de matrasheffer.
cliënten De ervaringen van cliënten zelf zijn vooralsnog beperkt, maar zijn overwegend positief, met een enkele negatieve reactie. De ervaringen lijken ook hier in dezelfde richting te wijzen. Als men zich goed kan bewegen binnen de grenzen van het bed, is de waardering hoger dan wanneer dat niet het geval is. Bij deze groep wordt vooral de mogelijkheid om in het eigen bed te kunnen blijven zeer hoog gewaardeerd.
We merken tenslotte nog op dat de ontwikkelaar in de loop van de tijd verbeteringen in het product heeft doorgevoerd en daar ook nu mee bezig is. We kunnen vaststellen dat dit inderdaad verbeteringen zijn, maar we stellen ook vast dat dit de evaluatie meer complex heeft gemaakt. Niet voor alle
LOCOmotion, knibbe & knibbe
4
betrokkenen uit de praktijk was bijvoorbeeld duidelijk over welke versie zij beschikten en dus oordeelden.
Kosten De kostprijselementen ten opzichte van de hoog-laag bedden zijn lastig in kaart te brengen door het grote aantal variabelen en de verschillende wijze waarop daar in de praktijk mee om wordt gegaan. Duidelijk is wel dat de transport- en opslagkosten en de uitleen- en transportvergoeding die daar tegenoverstaat zeer bepalend zijn voor de vergelijking van de kostprijselementen met de klossen en hoog-laag bedden. Vanzelfsprekend zijn de klossen veruit het goedkoopst, zowel qua initiële investering als in het verdere traject. De afschrijvingskosten van de matrasheffer zijn vermoedelijk iets hoger dan die van de hoog-laag bedden. Verder geldt dat wanneer de cliënt de matrasheffer zelf ophaalt de kosten per uitleen lager zijn dan die voor een hoog-laag bed. Een hoog-laag bed kan niet door de cliënt zelf afgehaald worden en zal bezorgd moet worden. Wanneer de situatie bij bezorgen voor zowel de matrasheffer als het hoog-laag bed wordt vergeleken zijn de kosten voor de matrasheffer per uitleen waarschijnlijk lager dan die voor de hoog-laag bedden, door de naar verwachting lagere transportkosten. Daar moet bij opgemerkt worden dat in een aantal situaties bij een hoog-laag bed voor de veiligheid ook bedhekken geïndiceerd zijn. Dan is er een dubbele uitleenvergoeding mogelijk. Voor beide producten (bed en bedhekken) geldt immers de vergoeding. Bij de matrasheffer zijn geen bedhekken mogelijk en daar zal zodoende altijd het tarief voor één product gelden. Tenslotte is er nog weinig bekend over de storingsgevoeligheid, noodzaak tot onderhoud en levensduur van de luchtmatras en de pompunit. Op de langere termijn kunnen we zodoende nog weinig zeggen over de kosten. Intramuraal moet bedacht worden dat een matrasheffer niet op zichzelf bruikbaar is, maar altijd alleen in combinatie met een gewoon bed en een matras. De matrasheffer kan alleen in die combinatie als vervanger voor de hoog-laag bedden gezien worden. De kostenvergelijking zal nadelig uitvallen ten opzichte van de matrasheffer in situaties waarin de matrasheffer niet op een bestaand bed en matras kan worden ingezet (zoals in de thuiszorg). Er zal immers ook nog een bed plus matras aangeschaft moeten worden.
Omvangsschatting Een schatting van de omvang van de inzet van de matrasheffer is complex en heeft de nodige beperkingen. Een voorzichtige en ruime schatting op basis van recente en landelijke TilThermometer gegevens laat een percentage zien tussen de 0% en maximaal 4% van de thuiszorgcliënten (exclusief huishoudelijke zorg). Daarbij zijn niet de mogelijkheden in de kraamzorg betrokken (inzet na (poli)klinische bevallingen) en evenmin de gegevens voor inzet bij cliënten die niet in zorg zijn (mantelzorger en zelfstandig gebruik voor bijvoorbeeld opstaan uit bed). De potentiële positie voor de matrasheffer is zodoende vrij beperkt, hetgeen samenhangt met het smalle indicatiegebied.
LOCOmotion, knibbe & knibbe
5
De omvangsschatting voor de klossen is vergelijkbaar tot iets kleiner dan die van de matrasheffer (03%). Daarbij zij opgemerkt dat klossen met name in de kraamzorg worden ingezet. Daarover zijn zoals aangegeven geen gegevens bekend. Voor de hoog-laag bedden hebben we het over minimaal 14% van de thuiszorgcliënten. Voor de kraamzorg worden hoog-laag bedden echter alleen in uitzonderlijke gevallen ingezet.
De potentiële inzet voor de hoog-laagbedden is beduidend groter, hetgeen direct verband houdt met de meer uitgebreide mogelijkheden van deze bedden zowel voor de cliënt als voor de zorgverlener en met de eisen die gesteld worden vanuit arbo-perspectief.
Gebruiksmogelijkheden We komen dan tot de volgende gebruiksmogelijkheden. Ze vormen een aanscherping van de conclusie uit eerder onderzoek (Knibbe & Knibbe, 2003). Bij gebruik binnen deze kaders voldoet de matrasheffer aan de Praktijkrichtlijnen en -regels.
Gebruiksmogelijkheden: Wanneer er zorg op bed nodig is mits daarvoor of daarbij geen geassisteerde transfers of bewegingen nodig zijn, waarbij meer dan zeer lichte hulp is vereist. NB. Wanneer er toch transfers nodig zijn, kan de inzet van een glijzeil en deel van de transfers (kantelingen en draaiing) weliswaar vergemakkelijken, maar dit geldt niet voor alle transfers, waardoor dit per situatie bekeken moet worden en de algemene indicatiestelling gehandhaafd blijft. Mobiliteitsklasses1:
-
A, B, deels C.
-
C, D en E mits er geen transfers op bed noodzakelijk zijn die meer dan zeer lichte hulp vereisen.
Gebruiksbegrenzingen: Zodra de bovengenoemde geassisteerde transfers/ bewegingen op bed noodzakelijk zijn vervalt de beschreven gebruiksmogelijkheid.
Voor de mantelzorger gelden dezelfde gebruiksbegrenzingen als voor professionele zorgers. Bij de noodzaak van het makkelijker in en uit bed komen van de cliënt (zelfredzaamheid) kan de matrasheffer eveneens ingezet worden. Voor het benutten van de mogelijkheden tot opstaan en weer gaan zitten met gebruik van de pomp is echter wel een goede bewegingscoördinatie door de cliënt zelf vereist. Het indicatiegebied is zodoende ook nu smal. 1
Voor een toelichting op de betekenis van deze mobiliteitsklasses zie hoofdstuk 2. Ter vergelijking: voor een hoog-laag bed geldt mobiliteitsklasse A t/m E en voor klossen A, B en een deel C.
LOCOmotion, knibbe & knibbe
6
Voor de transfer van en naar bed is de niet traploze hoogteinstelling een beperking voor een deel van de doelgroep. Het overschuiven op de juiste hoogte is zodoende lastig.
De beslissing om de matrasheffer in te zetten bij 'voorzienbaar kortdurende zorg' (terminale zorg of intensieve verpleging of verzorging) kan genomen worden op basis van emotionele overwegingen (het in het eigen bed of het bed samen met de partner kunnen blijven slapen etc.). Wel moet benadrukt worden dat dit qua fysieke belasting voor de zorgverlener een nadeel vormt en zoals aangegeven risico's op overbelasting oplevert bij zorg aan cliënten in mobiliteitsklassen D, E en een deel van C. Het overgrote deel van de cliënten in deze doelgroepen zal immers vallen in klassen D en E. Ook kan het voor individuele zorgverleners betekenen dat zij meerdere cliënten in een 'voorzienbaar kortdurende' situatie in zorg hebben, waardoor hun risico op overbelasting gezien over een volledige werkdag, toeneemt. Over de prioriteitstelling (emotionele overwegingen of arbotechnische aspecten) die hierin gemaakt zou moeten worden doen wij geen uitspraak. Subjectief gezien zullen de gebruikers (zowel cliënten als zorgverleners) de matrasheffer ervaren als een verbetering: objectief gezien is er echter conform de Praktijkregels en -richtlijnen geen afdoende oplossing bereikt bij cliënten die in mobiliteitsklassen D, E en deels C vallen. Wel voor de overige cliënten.
Het verdient voorts aanbeveling het gewicht van de pompunit te verlagen. Nu valt het gewicht bij het dragen van de unit (met name over trappen e.d.) in het 'oranje' gebied van de Praktijkregels. Ook kan de duur van het in moeilijke houdingen werken bij de installatie beperkt worden door een logisch (kleur)code systeem voor het in de juiste volgorde aansluiten van de slangen.
We merken ook op dat het product verder doorontwikkeld zou kunnen worden. We denken dan aan de belangrijke optie van een hoofdeindeverstelling, meer stabiliteit en mogelijk ook de optie van bedhekken.
Slotopmerking De matrasheffer neemt daarmee qua functie een middenpositie in tussen de bedverhogers en de hooglaag bedden. In feite is die middenpositie vergelijkbaar met die van de bedcarrier die inmiddels vrijwel verdwenen is. De matrasheffer werd oorspronkelijk ook als alternatief hiervoor ontwikkeld. Voor verpleging en verzorging is het indicatiegebied smal en vooral gecentreerd rond het geven van zorg op hoogte, in situaties waarin er geen transfers nodig zijn. Te denken valt aan stomazorg, wondverzorging, een deel van de postoperatieve zorg en dergelijke, waarbij als eis gesteld moet worden dat de cliënt zichzelf verder goed kan bewegen. Cliënten zien duidelijke en als zeer zwaarwegend ervaren voordelen omdat zij in het eigen bed kunnen blijven. Daarnaast wegen de
LOCOmotion, knibbe & knibbe
7
voordelen rondom transport, installatie en mogelijkheden in kleine ruimtes in het voordeel van de matrasheffer. De voordelen voor de kraamzorg zijn het meest uitgesproken, zoals ook uit de praktijkevaluatie naar voren komt. De matrasheffer scoort daar beter dan de op dit moment meestal ingezette klossen. In de kraamzorg spelen de problemen gesignaleerd rondom de transfers niet of nauwelijks. Kraamvrouwen kunnen zichzelf immers veelal prima bewegen. Belangrijk om te vermelden is dat wanneer een kraamvrouw daadwerkelijk zorg op bed nodig heeft, anders dan kortdurende handelingen zoals controles, er ook dan een hoog-laag bed ingezet kan worden. In de kraamsetting zullen de voordelen van de matrasheffer zoals het eenvoudige transport (door cliënten zelf), en de snelle en eenvoudige installatie het best tot hun recht kunnen komen en de nadelen, zoals problemen rond de transfers, weinig invloed hebben. Wel zal de matrasheffer in de kraamzorg momenteel alleen ingezet kunnen worden na (poli)klinische bevallingen omdat de matrasheffer vooralsnog niet geschikt lijkt voor gebruik tijdens de bevalling zelf.
LOCOmotion, knibbe & knibbe
8
