De markt gaat in deze tijd niet bouwen voor leegstand

• T ransitie

van

b edri j venterreinen

en

k antoren •

‘De markt gaat in deze tijd niet bouwen voor leegstand’ Over het totale aantal leegstaande vierkante meters en de omvang van het kansloze want onverhuurbare deel daarvan zijn de meningen verdeeld. Maar dat de kantorensector in grote problemen verkeert moge duidelijk zijn. Sowieso is het sappelen op de markt van zakelijk en bedrijfsmatig vastgoed. Want ook voor de herstructurering van verouderde bedrijventerreinen komt de economische recessie op een totaal verkeerd moment. Komt dat nog wel goed?

Eric Harms

Z

omaar wat cijfers. DTZ Zadelhoff schat in zijn Factsheets kantoren- en bedrijfsruimtemarkt van medio 2010 het aanbod op de kantorenmarkt op 7 miljoen vierkante meter. Van het aangeboden kantoorvastgoed stond op 1 januari 2010 6,2 miljoen vierkante meter leeg (13,3 procent van de totale voorraad), waarvan 1,9 miljoen vierkante meter structureel. De opname is historisch laag, en zal naar verwachting over heel 2010 uitkomen op 1 miljoen vierkante meter, met dank aan enkele grotere transacties. Op de bedrijfsruimtemarkt wordt volgens de laatste ramingen van DTZ 9,4 miljoen vierkante meter aangeboden, ruim zeven procent meer dan eind 2009. Jones Lang LaSalle kwam in september met het bericht dat de leegstand in de kantorensector met 8,2 procent het hoogst was van de gehele Nederlandse vastgoedmarkt. Dat percentage zal in 2011 verder toenemen, zo is de verwachting. Volgens Jones Lang LaSalle is het onwaarschijnlijk dat de markt zich nog zal herstellen tot het niveau van voor de financiële en economische crisis. Daarvoor is de kijk op marktrisico’s teveel veranderd. Daarvoor waren ook al de nodige berichten verschenen. Zoals het Vastgoedbericht 2009 van de FGH Bank, dat een stijging van het aantal ‘incourante kantoormeters met geringe verhuurkansen’ signaleert van 24 procent in 2003 naar 40 procent in 2008. Of de Thermometer Kantoren van de NVB, Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers, die de leegstand ziet groeien tot 18 procent in 2011. ‘De Nederlandse kantorenmarkt is ziek, erg ziek’, zo luidt dan ook de conclusie. Dat beeld is voor de markt van bedrijfsruimten niet veel

beter. Het aanbod overstijgt de vraag, wat zich onder meer vertaalt in een forse daling van de nieuwbouwproductie, zo blijkt uit de Thermometer Bedrijfsruimten van de NVB. Bovendien: ‘De nieuwbouwproductie van bedrijfsruimten reageert altijd met een vertraging van anderhalf tot drie jaar op de economische ontwikkelingen. Door dit vertragingseffect profiteert de productie van bedrijfsruimten ook niet meteen van het eerste het beste beetje economisch herstel. De Thermometer Bedrijfsruimtemarkt voorziet tot halverwege 2011 dan ook geen wezenlijk herstel.’

Niet onopgemerkt

De zorgwekkende situatie is bij de overheid niet onopgemerkt gebleven. Zo organiseerde het ministerie van VROM samen met de Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed Nederland in mei van dit jaar een meerdaagse Kantorentop. In dat kader werd een akkoord gesloten tussen ‘gezaghebbende vertegenwoordigers van beleggers, ontwikkelaars, huurders, het rijk, de provincie Utrecht en de gemeenten Amsterdam en Heerlen’ om de structurele leegstand van kantoren samen te gaan aanpakken. Het Actieprogramma, waarin de afspraken concreet zijn uitgewerkt, zou in september worden gepresenteerd, maar laat nog even op zich wachten. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) kwam eind september alvast met een eigen voorstel om de nieuwbouw van kantoren te beteugelen en herontwikkeling, herstructurering en transformatie van bestaande maar overbodig geworden kantoren te bevorderen. Volgens de VNG moeten markt-

• 2 0 1 0 / 7 2 • 8 •

• T ransitie

van

b edri j venterreinen

en

k antoren •

partijen veel meer verantwoordelijkheid krijgen om zelf Beleid en praktijk Tot zover de theorie. De praktijk blijkt heel wat weerbarde leegstand van kantoren tegen te gaan. Gepleit wordt stiger, nu de gevolgen van de economische recessie voor daarom voor invoering van een ‘private SER-ladder’. Is steeds meer sectoren steeds duidelijker voelbaar worden. de leegstand in een regio hoger dan de nodige frictieZeker ook op de kantorenmarkt. Asje leegstand en kiest een marktpartij van Dijk, gedeputeerde Verkeer & desondanks voor nieuwbouw, dan zou ‘Het is wel duidelijk dat Vervoer en Economie van de provincie deze daarvoor een toelage moeten Zuid-Holland prijst zichzelf in ieder betalen, te storten in een fonds voor niemand gebaat is bij nóg geval gelukkig dat zijn provincie het de financiering van binnenstedelijke meer leegstand.’ nog relatief goed doet ten opzichte van herstructureringsprojecten. Volgens andere delen van Nederland. ‘Wij zijn Kees Jan de Vet, lid van de directieraad Asje van Dijk met ruim 13 miljoen vierkante meter van de VNG, wordt het op die manier verhuurbaar vloeroppervlak de proaantrekkelijker gemaakt om te kiezen vincie met het grootste areaal kantoorvoor een leegstaand kantoorpand zonruimte. De laatste cijfers zijn dat 1,8 der dat nieuwbouw onmogelijk wordt. miljoen vierkante meter te koop of te ‘Dit geeft marktpartijen zelf de sleutel huur is, waarvan 1,5 miljoen leegstaat; in handen om te grote leegstand tegen dat is ruim 11 procent.’ Overigens is er te gaan.’ Diezelfde SER-ladder wordt al geen sprake van één Zuid-Hollandse gehanteerd op de bedrijventerreinenkantorenmarkt. ‘Er zijn bij ons vermarkt. Overheden moeten eerst kritisch schillende regionale markten, waarvan kijken naar de bestaande capaciteit op Haaglanden en de regio Rotterdam bedrijventerreinen en de mogelijkheverreweg de belangrijkste zijn. Samen den van herstructurering van verouzijn ze goed voor ruim 80 procent van derde terreinen onderzoeken voordat de voorraad en 80 procent van het aanzij een nieuw bedrijventerrein mogen bod.’ De provincie treedt vooral op als ontwikkelen. ruimtelijk regisseur. ‘Ons beleid is erop gericht dat kantoren zo veel mogelijk De diverse overheidslagen hebben bij OV-knooppunten worden gerealihiertoe een Convenant Bedrijventerseerd en niet op snelweglocaties. De reinen afgesloten. Aan de basis daarvan gemeenten houden daar in hun bestemlagen de aanbevelingen die in 2008 mingsplannen rekening mee. Toch lijkt zijn gedaan door een commissie onder dat niet genoeg. Het is denkbaar dat leiding van Peter Noordanus (oud we, als de leegstand verder toeneemt, Neprom-voorzitter, voormalig AMmet de gemeenten afspraken moeten directievoorzitter, gewezen wethouder maken om de nieuwbouw van kantoren in Den Haag, nu burgemeester van te beperken.’ Onderzoek staat aan de basis daarvan. ‘Op Tilburg), en de uitvoeringsstrategie Regionale kansen voor dit moment laten wij onderzoek uitvoeren naar de Zuidkwaliteit die een werkgroep onder leiding van de Friese Hollandse kantorenmarkt. Gedeputeerde Staten besprecommissaris van de koningin John Jorritsma in november ken de uitkomsten in november. We weten dan ook meer 2009 heeft uitgestippeld. De samenwerking met marktvan het actieprogrogramma waar het ministerie van VROM partijen wordt nadrukkelijk gezocht, zo blijkt ook uit de mee bezig is. Want het is wel duidelijk dat niemand gebaat ‘Roadmap naar verzakelijking van de bedrijventerreinenis bij nóg meer leegstand.’ Herontwikkeling van kantoren markt’, opgesteld door de ministeries van VROM en EZ, blijkt lastig, want is erg kostbaar en wordt gehinderd door het Interprovinciaal Overleg en de VNG: ‘Als toekomstruimtelijke en bestemmingsplannen. Volgens Van Dijk is perspectief zouden in 2030 bij een substantieel deel van transformatie ook niet de maar slechts een van de oplosde bedrijventerreinen private partijen actief betrokken singen. ‘We zien steeds meer initiatieven bij ontwikkelaars, kunnen zijn. beleggers en overheden om verouderde kantoren een nieuwe functie te geven, bijvoorbeeld een woonfunctie. Nu gebeurt dat hooguit op een paar procent van de terreinen. Natuurlijk is dat perspectief geen doel op zich: Als gemeenten dit soort transformatieplannen bij ons het gaat uiteindelijk om behoud en groei van de waarde indienen, in het kader van de ruimtelijke ordening, dan van bedrijventerreinen. We kunnen verzakelijking van werken wij daaraan mee. Toch is dit niet het ei van Columde bedrijventerreinenmarkt alleen stimuleren als we de bus. Ik schat dat tussen de 5 en 10 procent van alle langpublieke randvoorwaarden verbeteren.’ In november wordurig leegstaande kantoren geschikt is voor transformatie. den zes proefprojecten gestart, waarmee wordt nagegaan Er zijn zoveel belemmeringen: qua marktvraag, financieel, of dit uitgangspunt realistisch is. • 2 0 1 0 / 7 2 • 9 •

• T ransitie

van

b edri j venterreinen

en

k antoren •

bouwtechnisch, juridisch… noem maar op. Een krachtige is opgedroogd en ontstaan er problemen die op sommige roep om transformatie betekent dus nog niet dat dit prolocaties soms dramatisch te noemen zijn. Want niet alleen ces overal op gang zal komen. Zelfs al zouden overheden de kantorenmarkt maar ook de woningmarkt ligt stil. Er fiscaal en planologisch de goede prikkels geven, dan nog is zijn allerlei ideeën hoe je minder courante kantoorgebouhet voor projectontwikkelaars of belegwen uit de markt kunt nemen en kunt gers een moeilijke afweging tussen het herbestemmen. Maar er zijn nauwelijks ‘De praktijk is dat de markt continueren van een te hoog gewaarinvesteerders voor te vinden. De thedeerde balanspositie enerzijds en het oretische benadering van de transforgewoon op slot zit.’ nemen van verlies anderzijds.’ Opmermatie van kantoren is prachtig. Maar Carol van Eert kelijk genoeg blijkt uit een provinciale de praktijk is dat de markt gewoon op vooruitblik voor 2010-2020 dat voor de slot zit. Niemand beweegt meer.’ Om er nieuwbouw van kantoren het afgeweer beweging in te krijgen is schaarste sproken ambitieniveau van 1,2 miljoen nodig, aldus Van Eert. ‘Niet door een vierkante meter kantooroppervlak erbij bouwstop op te leggen, maar door tot 2020 zal worden overschreden. De projecten meer te faseren. Het grote vraag is of dat wel zo wenselijk is, in probleem op dit moment is echter dat een periode dat leegstand een steeds veel gemeenten kampen met grondexgroter probleem aan het worden is. ‘Ik ploitaties voor gebiedsontwikkelingen geloof niet dat de markt in deze tijd die negatief dreigen te worden. Er moet gaat bouwen voor leegstand. Wat er wel rente worden betaald, maar de momenteel wordt gebouwd, is vaak een locaties genereren geen opbrengsten. uitvloeisel van investeringsbeslissingen En diezelfde gemeenten hangt nu ook die vier of vijf jaar geleden zijn genonog eens een korting op het Gemeentemen. Ook de planologische keuze te fonds boven het hoofd. En dus worden focussen op stations en andere knoopze dubbel getroffen. Die omstandigheid punten van OV zal in de huidige tijd versterkt de concurrentiestrijd met gefaseerd tot stand komen. Overheden buurgemeenten. Het wordt daardoor zullen dus lokaal via de bestemmingsingewikkeld om als regio afspraken te plannen op volume en kwaliteiten maken over fasering. Iedereen wil zijn sturen. De provincie zal daarop toezien eigen kant op. Dat is begrijpelijk, maar en ook de SER-ladderbenadering, zoals toch moeten we dit soort afspraken bij de bedrijventerreinen, volgen.’ blijven maken.’ Van marktpartijen verwacht Van Eert in ieder geval niet veel ‘Storm in de kantorensector’ op dit moment. ‘Ik ben er somber over. Stadsregio Arnhem Nijmegen op De situatie is gewoon te ingewikkeld. haar beurt maakt zich vooral zorgen Gebruikers blijven zitten waar ze zitten. over de gevolgen van de economische recessie voor de Ontwikkelaars hebben op tal van plekken strategische herstructureringsopgave in de kantorensector. In de grondaankopen gedaan maar komen nergens meer tot Vastgoedrapportage 2010 wordt zelfs gerept van een storm realisatie. Ondertussen gaan overheden de komende tijd op de kantorenmarkt: ‘We zien het allemaal voor onze een periode van bezuinigen in. Dat alles zal eerder tot een ogen gebeuren; leegstaande kantoorgebouwen met “te verdere krimp dan tot meer groei leiden. Het is in ieder koop” of “te huur” is aan de orde van de dag. Het aanbod geval een illusie om te denken dat we op dit moment iets op de kantorenmarkt is in 2009 gestegen maar het aantal kunnen doen om de markt weer in beweging te krijgen. transacties is fors gedaald ten opzichte van 2008 met veel De komende jaren blijven we nog even in een dip zitten.’ leegstand als gevolg. Gezien het deels structurele karakter ‘Markt niet op slot gooien’ van die leegstand stevenen we af op een probleem als we Bart Kuil, directeur van AM Real Estate Development, is hier niet gezamenlijk op inzetten. Waar blijven de concrete herstructureringsprojecten? Op papier gebeurt er van alles de eerste om te erkennen dat de jaren van ongebreidelde groei in de kantorenmarkt voorbij zijn. ‘Voor nieuwbouw maar het is tijd om de handen uit de mouwen te steken.’ is er nog steeds ruimte, en die moet er ook zijn. Dynamiek Volgens directeur Carol van Eert is inmiddels sprake van op de markt blijft nodig, en die bereik je niet door de een zeer sombere situatie. ‘We zijn eind jaren negentig boel op slot te gooien. Maar de schaal van weleer is niet begonnen met een kantorenmarktvisie. Sindsdien zijn er meer aan de orde. De toenemende leegstand verlegt de honderdduizenden meters in de planning opgenomen. aandacht steeds meer naar herontwikkeling’ Kuil wijst er En in alle ruimtelijke gebiedsontwikkelingen in de regio is in dat kader op dat de leegstand geen uniform probleem daar ook rekening mee gehouden, ook in de grondexploiis. ‘We moeten het heel goed afpellen. Er is een leegstand tatie van gemeenten. Nu blijkt dat de markt grotendeels • 2 0 1 0 / 7 2 • 1 0 •

• T ransitie

van

b edri j venterreinen

en

k antoren •

ontstaan van naar schatting 6,5 miljoen vierkante meter, lijkbaar is met de slooppremie op auto’s of de verwijdewaarvan een deel, circa 2,5 miljoen, is terug te voeren ringsbijdrage op witgoed. Een soort heffing waarvan de op frictieleegstand. Een deel is conjuncturele leegstand, opbrengst in een fonds terechtkomt waarmee de aanpak ontstaan door het terugvallen van de economie. Het is van de leegstand kan worden gefinancierd. Want laten we met name spannend in hoeverre die niet vergeten dat door het wegsaneren meters weer ingevuld worden als van bestaande meters er een nieuw ‘De problemen in Amsterde economie weer aantrekt. En dan marktevenwicht wordt gecreëerd met is er nog zo’n 2 miljoen vierkante nieuwe schaarste. En daar profiteert dam Zuidoost zijn commeter structureel slecht: de verkeerde uiteindelijk ook weer iedereen van’. pleet anders dan aan de kantoren op de verkeerde plekken. Zuidas’ Redelijk succesvol De vraag van de komende jaren is wat De praktijk van de bedrijfsruimtewe daarmee moeten gaan doen. Want Bart Kuil markt toont aan dat de aandacht daar die mismatch tussen vraag en aanbod al redelijk succesvol verlegt wordt is deels een kwalitatief en deels een naar herstructurering. De provincie kwantitatief probleem. Op de goede Zuid-Holland heeft de herstructurering locaties is veelal sprake van meer vraag van bedrijventerreinen tot een van de dan aanbod aan kantoren. Maar er zijn belangrijkste provinciale ruimtelijktegelijkertijd plekken waar te laat te economische doelstellingen gemaakt. weinig is geïnvesteerd. En die kampen Uit de ‘Tussenrapportage uitvoeringsnu met de problemen.’ Een uniforme programma ruimte voor economie’ aanpak zal niet helpen om die probleblijkt dat vanuit de Uitvoeringssubsidie men op te lossen, verwacht Kuil. ‘Niet Herstructurering Bedrijventerreinen voor niets pleiten de Neprom en IVBN (UHB) financieel is bijgedragen aan de voor een meer gebiedsgerichte aanpak. herstructurering van 595 hectare bedrijWant dat is hard nodig. De problemen venterrein. Hiermee is 80 procent van in Amsterdam Zuidoost zijn compleet de doelstelling behaald om tijdens deze anders dan aan de Zuidas. Daar moet collegeperiode door middel van UHBnieuwbouw dus gewoon worden subsidie bij te dragen aan de herstructoegestaan. Maar dat geldt in mindere turering van 750 hectare bedrijventermate voor Zuidoost. Je moet dus bijna rein. Inmiddels is de doelstelling zelfs tot op objectniveau heel goed kijken al gehaald, zo stelt gedeputeerde Van naar de oorzaak van de leegstand. En je Dijk. ‘Hoewel de collegeperiode nog tot afvragen of die wel structureel van aard volgend jaar maart doorloopt, hebben is. Want dat is lang niet altijd gezegd.’ Is wij nu al onze doelstellingen gehaald. eenmaal de keuze voor herontwikkeling Dat heeft voor een groot deel te maken gemaakt, dan is vervolgens de vraag wie met het regionale karakter van ons bedrijventerreinener voor de rekening gaat opdraaien. Kuil: ‘Want die vraag beleid. De provincie Zuid-Holland heeft op planmatige wordt in de discussie over de leegstand op de kantorenwijze invulling gegeven aan herstructurering. We hebben markt niet goed beantwoord: wie slikt de hete aardapde provincie verdeeld in vijf regio’s. In die regio’s hebben pel? Wie draait op voor de kosten van het wegsaneren we samen met de gemeenten een toptien van herstructuvan de kansloze voorraad? Is dat de gebouweigenaar, die rering bepaald. Regionaal zijn project- en procesmanagers verkeerd heeft geïnvesteerd of jarenlang te weinig heeft ingezet die plannen van aanpak hebben gemaakt voor de geïnvesteerd in onderhoud? Is het de overheid, die op prioritaire projecten. Zij hebben dat gedaan in samenwerandere plekken overaanbod heeft gecreëerd en flink heeft verdiend aan gronduitgifte? Is het de ontwikkelaar, die ook king met bedrijven, gemeenten en projectontwikkelaars. heeft meegeprofiteerd van de realisatie van al die plannen? Zuinig ruimtegebruik en kwaliteitsbehoud krijgen in de plannen volop aandacht. Het optimaliseren van kwaliteit Of zijn het de eigenaren van omliggende gebouwen die van bedrijventerreinen draagt bij aan het functiebehoud ervan mee profiteren wanneer slechte meters uit de markt op de langere termijn. Wij verwachten in dat verband veel verdwijnen? Duidelijk is dat ons heil niet van de rijksovervan parkmanagement. Invoering van parkmanagement heid zal komen, gezien alle bezuinigingen op dat niveau. door gemeenten en bedrijfsleven wordt door de provincie Een moratorium op nieuwbouw is ook al geen oplossing. gestimuleerd. Bij de herstructurering willen wij minimaal We zullen dus tot een regeling moeten komen, waaraan 10 procent ruimtewinst behalen. Bovendien staan we de markt, die als geheel heeft geprofiteerd van de goede alleen toe om nieuwe terreinen te ontwikkelen als hertijden, nu ook als geheel moet bijdragen. De pijn verdelen structurering niet kan.’ De subsidies van de provincie en wegwerken.’ Dat hoeft niet op basis van vrijwilligheid blijken hard nodig te zijn. ‘Want het herstructureren van te gebeuren. ‘Ik denk meer aan een regeling die verge• 2 0 1 0 / 7 2 • 1 1 •

• T ransitie

van

b edri j venterreinen

bedrijventerreinen brengt een grote onrendabele top met zich mee. Gemeenten kunnen alle herstructureringen onmogelijk zelf financieren. Zeker niet als je kijkt naar het aantal en de omvang van deze projecten. Tijdens de periode 2003-2010 hebben wij als provincie aan tachtig herstructureringsprojecten zogeheten UHB-subsidie toegekend. Dat zijn toch tachtig bedrijventerreinen waar de economie weer vooruit kan.’ Van Dijk is het eens met het streven om de bedrijventerreinenmarkt verder te verzakelijken. ‘De betrokkenheid van marktpartijen helpt om bedrijventerreinen vitaal te houden. Het is een kwestie van goed samenwerken van provincie, gemeenten en bedrijfsleven. Als provincie leggen wij in de structuurvisie de behoefte aan bedrijventerreinen vast. Wij hanteren de zogeheten “SER-ladder”, die voorkomt dat er bedrijventerreinen worden aangelegd waar geen behoefte aan is of waarvoor geen draagvlak bestaat. Daarnaast voert de provincie zoals gezegd regie op het herstructureren van bedrijventerreinen, waartoe de gemeenten meestal het initiatief nemen. Maar het is ook goed als ontwikkelaars en beleggers meekijken en meedoen. Dat draagt bij aan functie- en kwaliteitsbehoud van bedrijventerreinen voor de lange termijn. Met als gevolg dat herstructurering of transformatie van bedrijventerreinen minder hoeft te gebeuren.’ Natuurlijk is het lastig om ondernemers, beleggers, projectontwikkelaars mee te laten investeren in bedrijventerreinen, aldus Van Dijk. ‘Zeker in deze tijd van economische stagnatie. Maar het kan wel. Bijvoorbeeld door klein te beginnen. Keulen en Aken zijn ook niet op één dag gebouwd. Begin op kleine schaal en bouw het succes uit. Zuid-Holland heeft in Europa een achterland van 500 miljoen mensen. Een betere plek om te investeren in bedrijventerreinen is er niet.’

Goede grip

In de Stadsregio Arnhem Nijmegen richt de aandacht zich ook op herstructurering. In de Vastgoedrapportage 2010 wordt met name gewezen op de leegstand die zich ook in dit segment steeds meer voordoet. ‘Leegstand zien we helaas ook in de markt voor bedrijfsruimten. Oude bedrijfspanden die lang leegstaan omdat ze niet meer voldoen aan de hedendaagse eisen van de bedrijven. Uitbreidingsplannen van bedrijven worden uitgesteld en de behoefte aan bedrijventerreinen neemt af. De stadsregio speelt hierop in door vraag en aanbod regionaal op elkaar af te stemmen en zachte plannen pas in ontwikkeling te brengen als daar behoefte aan is. Daarnaast ligt de focus de komende jaren veel meer op herstructurering van

en

k antoren •

bestaande terreinen. Regionaal afstemmen en investeren in bestaande terreinen is het motto.’ Verderop staat aangegeven hoe daaraan invulling wordt gegeven: ‘Ook de stadsregio neemt maatregelen om veroudering en verrommeling van bestaande bedrijventerreinen tegen te gaan. Onder andere met het opstellen van het Economisch Programmerings- en Ontwikkelingsdocument (EPO), waarin regionale afspraken zijn gemaakt over de toekomstige ontwikkeling van nieuwe terreinen en de herstructurering van bestaande terreinen. Bovendien heeft de stadsregio een procesregisseur bedrijventerreinen aangesteld. Die zal zich de komende twee jaar richten op het beter afstemmen van vraag en aanbod van bedrijventerreinen en op het versnellen van het proces van herstructurering van bedrijventerreinen.’ De procesregisseur moet er vooral voor zorgen dat gemeenten de noodzaak blijven zien om te investeren in de herstructurering van bestaande terreinen, vertelt Carol van Eert. ‘In de afgelopen vijf jaar hebben we woningbouwregisseurs gehad, die met name de kleine en middelgrote gemeenten hebben geholpen met het versnellen van plannen. Dat is zo goed bevallen dat we dat nu ook voor het revitaliseren van bedrijventerreinen aan het doen zijn. Want ook hier is specifieke kennis hard nodig om de herontwikkeling van de grond te krijgen. En die aanpak blijkt ook in dit segment zijn vruchten af te werpen.’ Ook Van Eert ziet er wel wat in om de marktpartijen meer te betrekken bij de revitaliseringsoperatie van bedrijventerreinen. ‘Want het gaat er uiteindelijk om dat er waardevermeerdering ontstaat zowel van de gronden als de opstallen op bedrijventerreinen. Dat is ook in het belang van investeerders, in welke verschijningsvorm dan ook. In Engeland zetten beleggers bedrijfspanden neer en verhuren die vervolgens aan de gebruikers. Zij zijn gebaat bij langjarige betrokkenheid en hechten dus veel meer aan kwaliteit. Zo’n zelfde ontwikkeling is ook hier mogelijk.’ Bart Kuil op zijn beurt is heel wat terughoudender. ‘Op de bedrijfsruimtemarkt wordt voornamelijk gebouwd voor een specifieke eigenaar/gebruiker. Wij hebben die markt bewust nooit betreden. Binnen het BAM-concern, waar wij onderdeel van uitmaken, wordt er wel naar gekeken, maar dan meer vanuit de optiek als bouwbedrijf. Het is ook veel meer een op prijs gerichte markt, met relatief eenvoudige bouwsystemen. Daar kunnen we onze toegevoegde waarde als ontwikkelaars niet of nauwelijks inzetten. Bovendien: hoe meer overheid erbij komt kijken, hoe moeilijker het doorgaans wordt. Dus ik geloof niet dat private partijen nu zo staan te trappelen om zich op die markt te bewegen.’

Eric Harms is freelance journalist op het gebied van vastgoed. • 2 0 1 0 / 7 2 • 1 2 •