De Luchtbal vaart
Onderzoek naar een gemeenschappelijke investeringsstrategie in de wijk Luchtbal
Urban Unlimited, Omgeving, juli 2012 In opdracht van AG Stadsplanning
2
De Luchtbal vaart
vogelvlucht Luchtbal (Bing Maps)
Dit onderzoek rapporteert een nieuwe benadering van de planning van Luchtbal. Het is een verbreding en verdere invulling van het masterplan uit 2009 met enkele accentverschuivingen. De aanpak om de wijk vanuit een top-down perspectief te ontwikkelen verschuift naar een meer bottom-up en interactieve samenwerking tussen bewoners, bedrijven en overheden en is in die zin vernieuwend. Het gaat uit van een meer gemengd programma dat op maat van de huidige bewoners en gebruikers wordt ontwikkeld.Vier kansen rond projectclusters van sociaal-ruimtelijke en sociaal-economische aard zijn in stappen van korte, middellange en lange termijn aangegeven. DE GROENE LOPER zorgt voor een groene langzaamverkeer route tussen natuurgebied de Oude Landen en de wijk, scholen en sportvoorzieningen. DE LUCHTBAL FOYER verbindt de ondernemers en bezoekers van de Noorderlaan op het vlak van sport en cultuur. LUCHTBAL CENTRAAL heeft tot doel winkels en bedrijvigheid in de wijk te versterken en te concentreren. De SCHOLENSLEUTEL zoekt via het concept ‘brede school’ in de vier scholencampussen naar extra (overdekte) ruimte voor vorming, vrije tijd en ontmoeting. In het najaar van 2012 worden de korte termijn projecten opgestart. Deze projecten zorgen voor een lichte en behouden vaart in Luchtbal.
05.07.2012
3
.
Inhoudsopgave 1. INLEIDING 1.1 Context 1.2 Theoretisch kader 1.3 Opzet onderzoek 1.4 Kernwaarden Luchtbal
05 08 08 09 11
2. ACTORVERKENNINGEN 2.1 Bewoners 2.2 Bedrijven 2.3 Overheid
15 15 16 18
3. KANSENKAARTEN EN RONDE TAFELS 3.1 De Groene Loper 3.1.1 Korte termijn 3.1.2 Middellange termijn 3.1.3 Lange termijn 3.2 De Scholensleutel
21 21 24 24 25 26
3.3 De Luchtbal Foyer 3.3.1 Korte termijn 3.3.2 Middellange termijn 3.3.3 Lange termijn 3.4 Luchtbal Centraal 3.4.1 Korte termijn 3.4.2 Middellange termijn 3.4.3 Lange termijn
28 29 31 31 35 35 35 36
4. LANGE TERMIJN BEELD 4.1 Vergezicht 4.2 Infrastructurele condities 4.3 Dynamisch beeld
37 37 41 43
COLOFON LIJST VAN BIJLAGEN
45 45
4
plan Hugo van Kuyck voor het zuidelijk deel van Luchtbal (1950)
De Luchtbal vaart
05.07.2012
1. INLEIDING
5
>> op zoek naar innovatieve projecten met een hoge ontwerpen beeldkwaliteit, én een hoge participatiegraad van burgers, bedrijven, betrokken overheden.
Dit rapport betreft een tussenstap in een langer lopend proces van gemeenschappelijke betrokkenheid bij, inzet in en bewondering over Luchtbal Antwerpen. Dat proces heeft o.a. met het masterplan voor de wijk in 2009 een nieuwe boost gekregen. Inzet van deze studie is om vanuit dat perspectief te zien of het mogelijk is om samen met potentiële stakeholders van zowel de overheid, als de bewoners en ondernemers in en om de wijk te komen tot een gemeenschappelijk uitvoeringsprogramma die voor een ieder toegevoegde waarde oplevert.Waaruit zou een dergelijk programma dan kunnen bestaan? Doel van dit investeringsprogramma is tevens om een gedragen transformatieproces in de wijk tot stand te brengen, dat op termijn moet leiden tot een meer aantrekkelijke leefomgeving, een betere sociale samenhang en een versterking van de (betrokkenheid van de) bewoners en bedrijven bij/op Luchtbal. Doelgroep van dit proces zijn daarmee in eerste instantie de bewoners en bedrijven op en rondom Luchtbal zelf, met een Maar het zou op termijn mogelijk ook kunnen leiden tot een versterking van de aantrekkelijkheid en bestemmingswaarde van Luchtbal voor andere doelgroepen uit Antwerpen en haar
ruime omgeving.Tegen deze achtergrond gaan we in dit rapport op zoek naar innovatieve projecten met een hoge ontwerp- en beeldkwaliteit, én een hoge participatiegraad van de voornoemde stakeholder groepen (burgers, bedrijven, betrokken overheden). Hierbij hebben we niet alleen aandacht voor permanente, maar ook voor tijdelijke projecten die de wijk op een passende manier
haalbaarheid van eerdere projectvoorstellen en uitwerking van het masterplan, is daarbij vooral speciale aandacht ingeruimd voor kosten-extensieve en laagdrempelige projecten. Dit onderzoek heeft plaatsgevonden in het kader van de concept-subsidie van het Stadsvernieuwingsfonds van het Vlaams Gewest en is uitgevoerd door Urban Unlimited en Omgeving, in nauwe samenwerking met een projectgroep samengesteld uit vertegenwoordigers van AG Stadsplanning Antwerpen, de cel Sociale Planning, Woonhaven Antwerpen en de Universiteiten van Antwerpen en Leuven. Als in het vervolg ‘we’ wordt gebruikt, dan betreft dit deze groep.
6
De Luchtbal vaart
masterplan 2009 met delen in uitvoering of voorbereiding in rood
nieuwbouw en herinrichting Manchesterlaan
27x15x5,5m
planvoorbereiding Canadalaan
badminton basketbal volleybal
05.07.2012
7
.
sport-en speelpark
planvoorbereiding kantoor
8
De Luchtbal vaart
.
1.1 Context Circa 90% van de woningvoorraad van Luchtbal bestaat uit sociale huurwoningen in eigendom van de sociale huisvestingsmaatschappij Woonhaven Antwerpen. Woonhaven Antwerpen heeft in het recente verleden reeds geïnvesteerd in de wijk en voorziet ook in de nabije toekomst nog tal van nieuwbouw-, verbeteren renovatietrajecten. In referentie tot vergelijkbare modernistische wijken elders in Vlaanderen, België en West-Europa ligt de wijk er op het eerste gezicht en fysiek gezien dan ook goed bij. Juist door de oververtegenwoordiging van sociale huisvesting trekt de wijk blijvend de lagere inkomensgroepen aan en heeft er in het verleden ook een sterke verkleuring van de wijk plaatsgevonden richting een toenemend aandeel van migrantengroepen. Dat proces zal met de toenemende vergrijzing van de oorspronkelijke inwoners naar verwachting doorgaan. Dit is een logisch proces in de wijk, maar het levert soms spanningen op tussen bewoners van verschillende culturele achtergronden en generaties. Daarnaast kent de wijk, in vergelijking met andere wijken in en om Antwerpen een relatief hoog werkeloosheidspercentage. Werk werd vroeger gevonden in de nabij gelegen haven en General Motors, maar dat is verleden tijd. In de wijk zelf zijn ook nauwelijks retail, horeca en werkfuncties aanwezig, die voldoen aan de verwachtingen en mogelijkheden van de veranderende bevolkingssamenstelling. De wijk is een schoolvoorbeeld van de indertijd gehanteerde modernistische mogelijk te maken, in combinatie met een gezonde woon- en leefomgeving. Niettemin hebben deze zonering en functiescheiding er ook toe geleid dat er inmiddels sprake is van een geïsoleerde woonwijk, begrensd door zware infrastructuur en grootschalige (en niet langer op de wijk betrokken) economische functies. Deze zijn soms meer tot last dan tot lust van de wijk verworden. Tegen deze achtergrond, zette het masterplan in 2009 in op een versterking van de wijk door de bevordering van een grotere sociale mix. Daartoe wees het een viertal verdichtingslocaties aan voor de wat duurdere particuliere woningbouw, naast de renovatie van bestaande oudere woonblokken en de versterking van een drietal centrale groengebieden. Dit werd tevens gezien als onderdeel van een stedelijke ‘harde ruggengraat’ via het Eilandje en de Kaaien richting Zuid, een strategische ruimte in het ruimtelijk structuurplan Antwerpen. Onderdelen van het masterplan worden nu uitgevoerd: publieke investeringen in het sport- en speelpark en renovaties van Woonhaven Antwerpen aan de Philadelphiastraat en Manchesterlaan.Voor de ontwikkeling van particuliere woningbouw is
tot op heden, om uiteenlopende redenen (imago, geluidniveau, wijzigingen in bereikbaarheid) weinig interesse getoond, ook de door AG Vespa ontwikkelde woningrenovatieprojecten in de tuinwijk blijken lastiger verkoopbaar dan elders. Een belangrijke pijler van het oorspronkelijke masterplan – versterking door sociale mix door particuliere woningbouw – blijkt daarmee (vooralsnog) moeilijk realiseerbaar. In aanvulling op het masterplan worden door verschillende stedelijke diensten en wijkorganisaties dan ook acties ondernomen om bottomup, met de bewoners zelf, en op de korte termijn meer dynamiek in de wijk te brengen in de vorm van overleg, activiteiten en evenementen. En tenslotte zijn recent ook nieuwe initiatieven rondom de wijk tot klaarheid gekomen (zoals bijv. de Oosterweelverbinding, Brabo 2, Polytechnische Campus Havanastraat, Fiets-o-strada, voorstellen voor transferia etc.) die een invloed hebben op (de beoogde ontwikkelingen in) de wijk. >> Oogmerk van dit onderzoek is om vanuit een nieuwe inzet en uitwerking van het masterplan, de ontwikkelingen en gevarieerde dynamiek met betrokken actoren meer en beter bij elkaar te brengen.
1.2 Theoretisch kader De opzet van dit onderzoek spoort met de recente toenemende aandacht voor co-productie (waarvan o.a. ook het Groenboek van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen getuigt). Hieronder wordt een soort partnershipmodel verstaan, waarbij verschillende projecten, ambities en betrokken stakeholders zo vroeg mogelijk worden betrokken bij het planproces. Oogmerk is om samen met hen de agenda te bepalen en naar antwoorden te zoeken op de uitdagingen die zich aanbieden. Een beleids- of investeringsplan zou daarmee niet langer een product van de overheid alleen worden, maar van meerdere actoren in en om de wijk. Hiermee zou niet alleen het draagvlak voor (de uitvoering van) het plan bevorderd kunnen worden, maar ook haar kwaliteit en een brede basis voor de etc). Naast co-productie is er ook co-evolutie. Co-productie vindt vaak plaats op initiatief en onder leiding van de overheid, en daarmee binnen die planningskaders, denkpistes en tijdpaden. Gegeven de complexiteit, fragmentatie en beweeglijkheid van de huidige samenleving is die aanpak niet altijd even effectief. Co-evolutie probeert daarom buiten die pistes en paden te treden en verwijst naar een meer open, dynamisch proces van geven en nemen, en ‘voor
05.07.2012
9
interviews
bedrijven
ronde tafels overheden
bewoners
brainstorms
11.2011
12.2011
enquêtes
01.2012
02.2012
03.2012
04.2012
05.2012
06.2012
enquête interviews brainstorms ronde tafels
wat hoort wat’, uitgaande van de belangen en ambities van elk van de partijen. Het doel of de uitkomst zijn hier niet vooraf gegeven, maar ontstaat gedurende het proces afhankelijk van of en hoe de verschillende partijen als overheid, burgers en bedrijven naar elkaar toe bewegen en in staat zijn om tot gezamenlijk gedragen voorstellen te komen. >> Met dit onderzoek is een eerste veelbelovend experiment gedaan voor Luchtbal richting co-evolutie.
1.3 Opzet onderzoek Dit onderzoek is een voorzichtige aanzet vanuit het theoretisch kader van coevolutie tussen bedrijven, bewoners en overheden. Om uiteindelijk tot kansen en projectclusters te komen is dit onderzoek opgezet in een aantal navolgbare stappen. De eerste stap is om de unieke waarden van Luchtbal te achterhalen, van Antwerpen. Uitgaande van deze unieke waarden en de daarbij horende uitdagingen, is in een tweede stap een actorenverkenning gedaan. Dit is gedurende ongeveer een half jaar gedaan, tussen december 2011 en juni 2012, met bewoners, bedrijven en overheden. Dit kan gezien wordt als een vernieuwend proces, dat bij alle partijen een intensiever en langer lopend commitment opbouwt.
Bewoners Er is overleg tussen de stad Antwerpen en Luchtbal bewoners, maar deze is onevenwichtig omdat voornamelijk het Nederlands sprekend deel van de bewoners die er vaak al lang wonen bij overleggen aanwezig zijn. Er is te weinig zicht op de noden van de immigranten in Luchtbal, een vaak moeilijker te bereiken of organiseren bewonersgroep. Dit laatste is nadrukkelijk onderwerp geweest van een bewonersenquête. Zeventien 2e jaars bachelorstudenten sociale wetenschappen van de Universiteit Antwerpen zijn 800 adressen op Luchtbal langsgegaan met vragen over hun woongeschiedenis, opvattingen over Luchtbal, wensen, verlangens en prioriteiten voor bijkomende investeringen, alsmede of zij zelf aan die ambities ook hun tijd en inzet willen geven. Tegelijkertijd is daarbij gecontroleerd of de hiervoor verkennende unieke kernwaarden van Luchtbal door de bewoners ook werden herkend. In aanvulling daarop hebben vijftien studenten van de internationale MaHS (master in Human Settlements) en MaUSP (master of Urbanism and Strategic Planning) van de Universiteit van Leuven een korte survey gedaan op verschillende (semi-)publieke locaties in Luchtbal zoals het winkelcentrum, de moskee, de wasserette, sporthal, dienstencentrum Santiago, café het Centrum, het stadskantoor, de crèche, de scholen, bibliotheek en het cultuurcentrum.
10
De Luchtbal vaart
.
Bedrijven Luchtbal kent zeer weinig bedrijven in de wijk, dialogen beperken zich meestal tussen stad en bewoners. In dit onderzoek wordt bewust gepoogd om ondernemers binnen de wijk en in de directe omgeving te betrekken bij de wijk. Het doel daarvan is om de monofunctionaliteit van het woongebied te doorbreken en het algemeen economisch perspectief van het noordelijk deel van de stad in kaart te brengen en zo mogelijk te vergroten. Circa 20 bilaterale gesprekken zijn gevoerd met mogelijke investeerders en bedrijven in en rondom Luchtbal, of zij misschien betrokken kunnen/ willen worden bij de potentiële toekomstige ontwikkelingen van en binnen de wijk. Selectie heeft plaatsgevonden op basis van eerste inventarisaties en ontwerpend onderzoek naar de sterkten en zwakten, kansen en bedreigingen van de wijk, die door Urban Unlimited en Omgeving zijn uitgevoerd, alsmede door de voornoemde studenten van de Universiteit van Leuven in het kader van het voornoemde MaUSP en MaHS-atelier. Uitgangspunt waren hierbij de voornoemde unieke kernwaarden van de wijk. Overheden Mede vanwege de ligging van Luchtbal zijn er projecten van zowel de stad Antwerpen als het Vlaams gewest en de provincie Antwerpen (bv. Brabo 2, Oosterweelverbinding en de Fietsostrada) van invloed op Luchtbal. Daarnaast zijn projecten binnen de stad Antwerpen fysiek ingedeeld (bv. Luchtbal, Havanasite en RUP Noorderlaan) en sectoraal verdeeld (bv. sociale planning, ruimtelijke planning en mobiliteit). In dit onderzoek wordt bewust gepoogd dwars door deze geconstrueerde grenzen heen te gaan en elkaar te vinden in Een viertal brainstorms zijn georganiseerd met betrokken afdelingen van de stad Antwerpen en gerelateerde experts, over het wonen, het werken en retail, het publiek domein en vrije tijd en jeugd in Luchtbal. Deze thema’s werden mede ingegeven door de eerste uitkomsten die uit de voornoemde enquêtes en bilaterale gesprekken naar voren kwamen. Inzet bij elk van deze brainstorms was om wederzijdse kennis te delen, om te voorkomen dat er dubbel werk ontstond en om te peilen of de eerste voorstellen ook op ondersteuning vanuit de verschillende afdelingen konden rekenen, cq. een eerste haalbaarheidstoets konden doorstaan of aanleiding gaven tot verdergaande ideeën en mogelijke verwachtingen. De resultaten van dit verkennend ‘actoren-onderzoek’ zijn vervolgens verwerkt in de derde stap in enkele mogelijke kansenkaarten en daarbij voorstelbare, mogelijk gemeenschappelijk te dragen projecten op de korte (2012-2015),
middellange (2015-2020) en lange termijn (>2020). Deze projecten zijn geclusterd rond een viertal potentieel onderling samenhangende projecten dossiers, waarover met een selectie van de hiervoor geconsulteerde stakeholders een drietal ronde tafelgesprekken zijn gevoerd. De ronde tafels (de vierde stap) waren de momenten waarop stakeholders vaak voor het eerst met elkaar in gesprek kwamen en geconfronteerd werden met de kansen en mogelijkheden van het gebied; ook voor hun eigen programma. De ronde tafels dienden om te verkennen in hoeverre de kansenkaarten zouden kunnen inspireren tot een gemeenschappelijk of complementair investeringsprogramma naar geld, tijd, expertise, regelgeving en goed nabuurschap. Bewoners, medewerkers van de stad Antwerpen, van Woonhaven Antwerpen én bedrijven zaten rond de tafel en dit is een nieuw en geslaagd experiment te noemen. Vanaf de eerste projectkiem wordt bottum up, in deze triparti een project(cluster) in de steigers gezet. Deze gesprekken hebben geleid tot de gezamenlijke (bi- of tri-laterale) projecten die de begeleidingsgroep in dit rapport presenteert. Wij achten de voorstellen en projecten kansrijk om deze verder te concretiseren. Bij de korte termijn projecten gaat het daarbij om het vastleggen van concrete afspraken voor de uitvoering, bij de middellange projecten om een nader onderzoek naar de gemeenschappelijke mogelijkheden, ook in relatie tot de aanleg van Brabo 2 en bij de lange termijn projecten om een verdere concretisering van het lange termijn uitzicht. Vooral ook de interactie van Luchtbal met haar directe omgeving dient daarbij verder aan de orde te komen. Hierna komen de volgende stappen aan de orde: 1.4 kernwaarden 2 actorenverkenning naar bewoners, bedrijven en overheden 3 kansenkaarten en ronde tafels naar de kansrijke clusters 3.1 De Groene Loper 3.2 Luchtbal Centraal 3.3 De Luchtbal Foyer Deze zijn van korte termijn projecten naar lange termijn visionaire perspectieven opgebouwd. De kansenkaarten hebben tot doel om de partijen te stimuleren tot gemeenschappelijk commitment om stap voor stap tot die verdere uitwerking te komen. Ze zijn niet bedoeld als vastgestelde eindbeelden.
05.07.2012
11
groengebieden, winkels en openbaar vervoer, het oude winkelcentrum aan de Noorderlaan
1.4 Kernwaarden De zogenoemde unieke kernwaarden van de wijk zijn leidraad geweest voor het benaderen van actoren. Zeker voor de wijk Luchtbal bestaan beelden en waarden die niet stroken met de reële kernwaarden. Daarnaast wordt een modernistische wijk nogal eens als universeel wijktype beschouwd. De kernwaarden zijn in het kader van een internationaal ontwerpatelier als onderdeel van de Master Urban and Strategic Planning (MaUSP) aan de KU Leuven verkennend onderzocht. Daarbij werden vooral de volgende unieke waarden gesignaleerd: Bereikbaarheid Bijzonder is de uitzonderlijk goede bereikbaarheid van de wijk. Naast twee treinstations, is de wijk direct bereikbaar vanaf de ring van Antwerpen en
de invals/uitvalswegen vanuit/naar Nederland (Bergen op Zoom en Breda). Tegelijkertijd wordt de wijk ontsloten door tal van buslijnen en met tramlijn 6 Luchtbal-Olympiade. Een nieuwe tramlijn zal de relaties met de stad Antwerpen en Ekeren nog verder verbeteren. En alhoewel Luchtbal geen aansluiting zal krijgen op de Oosterweelverbinding, zal dit als gevolg van de verbeterde doorstroming naar verwachting wel de bereikbaarheid van de wijk ten goede komen. Echter, dat heeft ook weer de nodige nadelige effecten bereikbaarheid is ook grote publiekstrekkers niet ontgaan; zij hebben zich gevestigd in/rond Luchtbal en vooral aan de Groenendaal- en Noorderlaan. Alleen al Metropolis trekt jaarlijks circa 2,5 à 3 miljoen bezoekers. In vergelijking tot andere jaren vijftig wederopbouwwijken is de nabijheid van grote publiekstrekkers uniek te noemen. Niettemin is dit thans vooral ‘punt-
12
De Luchtbal vaart
theaterzaal en de relatie met de haven
café-of discobezoek weer weg. Het is - zowel voor Luchtbal als voor de ondernemers - gewenst te bekijken of dat potentieel breder en langer aan dit gebied gebonden kan worden. Urban Vintage Luchtbal was ooit een modelwijk waar mensen (vooral middeninkomensgroepen) graag kwamen wonen; ‘woon hier, leef langer’ was het motto. Tegelijkertijd is er lang sprake geweest van enige competitie tussen het meer katholieke deel (de noordelijke tuinwijk) en het meer socialistische deel van de wijk (de zuidelijke hoogbouw). Al bij aanleg beseften de ontwerpers dat de wijk ‘op 7 km. van O.L.V. Kerk’ was verwijderd en ‘omringd door haast onoverschrijdbare hindernissen’ en dat daarom een zelfstandig samenleven mogelijk moest worden. Anders dan vergelijkbare wederopbouwwijken (waar extra voorzieningen vaak al vroeg werden wegbezuinigd) had Luchtbal dan ook tal van prominente extra’s; zoals een tijdelijk strand, een zwemschool, veel onderwijsinstellingen, een cinema, schouwburg, cultuurcentrum, bibliotheek, diverse rivaliserende sportclubs, fanfares etc. Als onderdeel van het plan Kuyck in 1950 had het ook een van
Belgisch eerste auto-georiënteerde shoppingcenters, langs de Noorderlaan. Op enkele uitzonderingen na zijn deze voorzieningen ook allemaal nog in Luchtbal aanwezig en/of functionerend, en dat is uitzonderlijk te noemen. Niettemin – en mede gelet op de veranderende bevolkingssamenstelling – is het hoognodig om Luchtbal een nieuw elan te geven, passend bij de huidige behoeften en ambities van de samenleving. Op de korte termijn betreffen dit het winkelcentrum, de religieuze voorzieningen en het verenigingsleven; maar ook de scholen vragen in het licht van het nieuwe (digitale) tijdbestek en verbrede doelstellingen aandacht. Havenrelatie Alhoewel de wijk gebaseerd is op de modernistische zoneringsprincipes, is het ook uitzonderlijk dat er hier altijd sprake was van een hechte relatie met de haven. Feitelijk was de groei van de naoorlogse haveneconomie aanleiding tot de uitbouw van Luchtbal.Vooral de relatie met de voormalige General Motors-plant was hier uitermate functioneel en zichtbaar aanwezig. Ook thans zijn daarvan nog enkele rudimenten te vinden. Sinds de jaren zeventig zijn die activiteiten echter geleidelijk verdwenen en daardoor is ook een
05.07.2012
13
relatie tot het natuurgebied Oude Landen (montage)
Het Groene Geheim Publiek geheim zijn de unieke ecologische en groene waarden van en rondom Luchtbal. Ten oosten van Luchtbal loopt de historische beek Het Schijn, ten noorden van de wijk ligt het prachtige natuurgebied De Oude Landen en door de Dublinstraat liep ooit de belangrijkste ontwatering van het gebied. Vroeger zijn deze ook allemaal door de bewoners gebruikt als onderdeel van hun voedselvoorziening, huishouding, vertier of leven in het algemeen. Echter, grond gestopt’ of (van het bewustzijn) afgesneden door grote infrastructurele werken. Daarnaast kent Luchtbal zelf grote groene ruimten, die door hun weinig functionele, algemeen formele inrichting echter bijna allemaal worden ondergebruikt. De analyses laten dit onderbenut openbaar ruimte gebruik
directe (functionele en later ook de fysieke) verbinding tussen Luchtbal en haven doorgeknipt. Dit uit zich thans zeer manifest in de planningdeelgebieden, waarbij de planvorming voor Luchtbal sterk is afgescheiden van die van de Havanasite, de Albertkanaalzone en de RUP Contactzone Noorderlaan, een zogenoemde ‘coupe de boeuf urbain’. Dit neemt niet weg dat juist ook de strook tussen de Noorderlaan en Vosseschijnstraat, alsmede die langs het Albertkanaal zich in toenemende mate ontwikkelen in de richting van een perspectiefrijke interactie tussen een stedelijke en haveneconomie. Waar dergelijke ‘stadshavens’ elders in de wereld moeizaam en met veel inzet gestimuleerd dienen te worden (zie de voorbeelden in Hamburg, Rotterdam, Amsterdam etc.), is het hier in rudimentaire vorm feitelijk al aanwezig. Uitbouw van die potenties kunnen ook Luchtbal ten goede komen (op het gebied van bijvoorbeeld werkgelegenheid, onderwijs, en praktijk) en daarmee de functionele en fysieke link tussen beide gebieden herstellen.Voorwaardelijk daarvoor is een meer geïntegreerde (planning) aanpak van beide deelgebieden.
naar verschillende gebruikersgroepen, zoals bejaarden of kleine kinderen en overwegend buiten de formele kaders om. De betrokkenheid bij en daarmee ‘het eigenaarschap’ voor deze ruimte is zeer mager aanwezig. Sterker nog, hiermee kunnen verdergaande problemen ontstaan op het gebied van sociale veiligheid en het beheer van deze ruimten. Het lijkt daarmee dan ook zaak de bijzondere waarden van het groene en de openbare ruimten van Luchtbal in relatie tot zijn omgeving verder uit te buiten en daarbij vooral het ‘informele eigenaarschap’ van die ruimten bij de inwoners van Luchtbal verder te versterken.
>> de unieke kernwaarden van Luchtbal zijn - een uitmuntende bereikbaarheid voor alle modaliteiten - gave modelwijk, zowel het naoorlogs modernistische gedeelte als de tuinwijk. - nabijheid en historische relatie met de Antwerpse haven via een dynamische tussenzone waar stedelijke functies mengen met industrie. - een groen geheim van natuur en groengebieden
14
deelname, waardering van de wijk en wensen van bewoners en bezoekers in Luchtbal
De Luchtbal vaart
05.07.2012
15
.
2. Actorverkenningen 2.1 Bewoners De kernwaarden van een gebied zeggen niets over de werkelijke waardering en het daadwerkelijke gebruik van een wijk. Een enquête onder de Luchtbal bewoners/bezoekers geeft daarin meer inzicht. Aanleiding was dat bij reguliere inspraakavonden vaak alleen de gekende bewoners komen opdagen; overwegend zij die Nederlands spreken en lang in Luchtbal wonen op de hoogte zijn van de wet- en regelgeving en de daarin geboden inspraak mogelijkheden, en/of de tijd voor inspraak en medezeggenschap hebben. Met het toenemend aandeel migrantengroepen in de wijk wordt daarmee echter een steeds groter deel van de Luchtbalbewoners gemist. Immers, deze bevolkingsgroepen ontberen vaak de voornoemde kennis van de rechten en mogelijkheden, dan wel zijn mogelijk door de onbekendheid met dergelijke trajecten, cq. de beheersing van het Nederlands wat meer terughoudend om daaraan deel te nemen. Derhalve hebben we besloten tot een huis-aan-huis enquête op basis van een a-selecte steekproef van adressen door de wijk heen in samenwerking met de stedelijke dienst Stadsobservatie. In aanvulling daarop is met een verkorte lijst passanten op verschillende locaties in de wijk bevraagd. In totaal zijn zo’n 350 reacties verkregen. Bij de huis-aan-huis bevraging zijn hierbij de vragenlijsten voor ongeveer de helft ingevuld door hoofdbewoners van Belgische en de andere helft door hoofdbewoners van allochtone origine. Bij de op locatie bevraging was deze verdeling 38-62. Daarmee kan geconstateerd worden dat onze opzet is geslaagd en met de enquête een bredere bevolkingsgroep hebben bereikt. In aanvulling op de gekende kennis is hiermee een meer representatief beeld van in de wijk aanwezige verwachtingen en wensen verkregen. Waar mogelijk is de vergelijking gemaakt met de Antwerpse Buurtmonitor. In een aparte rapportage in de bijlage hebben we daarvan verslag gedaan. Hierna zullen alleen de hoofdlijnen van de verkregen resultaten kort aan de orde gesteld worden. Waardering van de wijk Alhoewel Luchtbal voor buitenstaanders vaak een negatieve connotatie heeft, zijn de bewoners over het algemeen tevreden met de woonwijk. Veelal worden meer positieve dan negatieve aspecten benoemd. Men vindt het overwegend een rustige en groene wijk, alhoewel sommigen ook wel klagen over het (omgevings)lawaai en sluikstort, waartoe de grote groene open ruimtes blijkbaar aanleiding zouden geven. Maar de verhuisgeneigdheid onder de bewoners is gering, wat mogelijk ook kan komen door het grote
aandeel sociale woningen in de wijk (men krijgt deze immers toegewezen). Diegenen, die echter vertrekken, geven in de exit-bevraging veelal aan dat dit komt door een ervaren onbalans tussen ‘vreemdelingen-autochtonen’, waardoor met name die laatsten zich niet meer thuis voelen in de wijk. Anderen wensen echter gewoon een grotere of grondgebonden woning, die in de wijk moeilijk te vinden is.Voorts, hoewel de waardering van de wijk tot andere wijken in Antwerpen, en zou men vrienden, kennissen of familie minder snel aanbevelen om ook op Luchtbal te komen wonen. Betrokkenheid bij de wijk De betrokkenheid bij de wijk geeft mede daarom een wisselend beeld. Weliswaar geeft een ruime meerderheid (82%) aan regelmatig een babbeltje met de buren te maken, tegelijkertijd geeft ook meer dan de helft aan nooit deel te nemen aan activiteiten die in de wijk georganiseerd worden en is nog geen 10% als bestuurslid of anderszins actief betrokken bij de wijk. Desondanks zijn de bewoners wat betreft dagelijkse, wekelijkse en zelfs maandelijkse voorzieningen sterk georiënteerd op Luchtbal. Alleen voor de dagelijkse inkopen en het werk gaat men naar Merksem of andere wijken in Antwerpen. Zelfs gaat men uit in de wijk, alhoewel men daarmee mogelijk ook op een bezoek aan Kinepolis/Metropolis kan doelen. Dit kan duiden op een relatief grote zelfvoorzieningsgraad óf een relatief groot isolement van Luchtbal. Hoe het ook zij, deze externe relaties worden vooral lopend, met trein, ondanks het feit dat vlakbij de wijk zelfs twee NMBS stations gelegen zijn. Sterker nog, zelfs binnen de wijk gebruikt men vaak de auto of de bus. Gewenste verbeteringen en eigen bijdrage De gewenste verbeteringen in de wijk laten een uitermate gevarieerd beeld zien. Dit kwam waarschijnlijk ook doordat dit in een open vraag aan de orde is gesteld. Niettemin wordt bij ongeveer 20% van de respondenten de nood aan betere en meer op de wijk aangepast winkels gevoeld. Daarnaast heeft men behoefte aan een meer uitgebreide, openbare sportinfrastructuur, meer mogelijkheden/activiteiten voor de jeugd tot 12 jaar (tijdens de enquête was het sport-/speelpark nog niet gerealiseerd), en vooral ook voor de opgroeiende jeugd (vanaf circa 12 jaar).Voorts heeft men behoefte aan meer mogelijkheden voor kleinschalige bedrijvigheid en een betere handhaving van het publieke domein en de openbare veiligheid. Ongeveer 1/3 van de ondervraagden gaven aan daaraan ook een eigen bijdrage te willen leveren.
16
De Luchtbal vaart
planontwikkelingen in de omgeving van Luchtbal
Daarnaast gaven sommigen ook aan vrijwillig hulp aan de buren te willen geven (bijv. bij het ophalen van boodschappen, oppassen van kinderen etc.), vrijwilligerswerk te doen bij scholing, eventuele kluswerkzaamheden en/of het in eigen beheer nemen van het openbaar groenonderhoud etc. In aanvulling op deze enquêtes zijn ook nog twee inloopsessies in het Cultuurcentrum voor bewoners georganiseerd. Daarop zijn ongeveer in totaal 80 inwoners (inclusief kinderen) afgekomen. Deze bevestigden overwegend het bovenstaande beeld. Dit impliceert dat dit beeld op een brede instemming kan rekenen. >> Luchtbal blijkt geen aankomst-, noch een exclusieve doorgangswijk. Er zijn goede mogelijkheden aanwezig om vanuit en met betrokkenheid van de bewoners een krachtige verbetering van de wijk te bewerkstelligen. Hierbij zijn bewoners ook bereid daaraan een eigen vrijwillige bijdrage te willen leveren. Sommigen vinden de verschillende planprocessen verwarrend en willen graag meewerken aan de concrete uitvoering van de nodige verbeteringen en aan en heldere communicatie met wijkbewoners. Het activeren van die bereidheid zal wel enige volharding vragen van initiatiefnemers samen met goede bestaande vrijwilligerswerkingen zoals vanuit Opsinjoren. Bijzondere aandacht is nodig voor een geschikt en gevarieerd woningaanbod, meer aangepaste retail, meer mogelijkheden voor werk en het opstarten van bedrijfjes in de omgeving, opvang van de opgroeiende jeugd, het meer passend maken van de openbare ruimte in combinatie met een betere veiligheid, vooral in de avonduren.
2.2 Bedrijven Bedrijven, commerciële instellingen en mogelijke investeerders (hiernavolgend kortweg getypeerd als bedrijven) in en rondom de wijk werden geïnterviewd. Bedrijven blijken onvoldoende op de hoogte van de vele overheidsplannen en ook niet van elkaars plannen, terwijl die wel degelijk van invloed zijn op hun bedrijfsvoering. Bedrijven worden immers meestal niet in een vroeg stadium van planvorming actief betrokken en alleen al door dat mechanisme te doorbreken heeft dit onderzoek een positieve dynamiek rond Luchtbal veroorzaakt. In nagenoeg alle gevallen is de bereidheid tot samenwerking groot en kan hier een ambitieuzer en gedragen planvorming worden ingezet, dan thans binnen dit onderzoek past. In grote lijnen kwam daarbij het volgende beeld naar voren. Bedrijven in de wijk Als gevolg van de gehanteerde modernistische zoneringsprincipes zijn er nauwelijks bedrijven in de wijk aanwezig. Deze zijn voornamelijk geconcentreerd in het winkelcentrum gelegen aan de Noorderlaan, ongeveer in het centrum van de wijk. De hier aanwezige commerciële instellingen – zoals bijv. Bowling
05.07.2012
17
interviews met ondernemers
Stones, apotheker Geerts, supermarkt GB etc. – zijn zeker bereid tot nadere investeringen, of hebben dit onlangs nog gedaan (zoals bijv. bij Bowling Stones). Ook in de verdere toekomst zijn zij bereid dit verder te continueren, ook in relatie tot de omgeving (bijv. via sponsoring, expertise, bijdragen in natura of anderszins). Niettemin zijn zij onaangenaam verrast door de plannen voor Brabo 2, waarbij zij een directe aansluiting met de auto op de Noorderlaan dreigen te verliezen. Zij vrezen een negatieve invloed op hun bedrijfsvoering en dat belemmert hun investeringsbereidheid in de wijk. Bedrijven rondom de wijk Direct rondom de wijk zijn er veel bedrijven aanwezig, meestal zonder relaties met (de bewoners van) Luchtbal. Uit de gesprekken kwam een verrassend grote dynamiek naar voren.Veel bedrijven zijn georiënteerd op een grotere regio rond Antwerpen en bewegen mee met die ontwikkelingen in hun sector en binnen de maatschappij. Ruimtelijke overwegingen van uitbreiding en verplaatsing zijn vaak aan de orde, waarbij enkele ontwikkelingen hier worden geschetst. In cursief staan de namen van de bedrijven waarmee interviews zijn gehouden. Tussen de Groenendaallaan en het Albertkanaal In dit gebied zijn enkele kantoren gelegen, onderwijs-en zorgvoorzieningen als het DAG/WAG en het , een hotel en de remise van de Lijn. Deze laatste is gepland te verhuizen waarbij de site is voorzien als tijdelijk werkterrein voor de aanleg van de Oosterweelverbinding. Zowel DAG/WAG als het zijn bedoeld voor (diverse typen) gehandicapten en inrichting en bereikbaarheid. De betreffende locatie is in bereikbaarheid achteruit gegaan en het leefklimaat voor met name de intern gehuisveste leerlingen met ademhalingsstoornissen is onvoldoende. Beide instituten kennen kwalitatieve en kwantitatieve ruimtenoden. In het Docks hotel komt het Internationaal Zeemanshuis dat thans in het Schipperskwartier is gehuisvest. Directeur van het Internationaal Zeemanshuis ambieert om de gasten (veelal buitenlandse zeelieden) van passende recreatie te voorzien, aangezien de locatie ver uit het centrum is gelegen. Arrangementen met de directe omgeving, waaronder Kinepolis, Decathlon, Sportpaleis en in Luchtbal passen daarbij. Daarnaast zal een 24-uurs bezoekrelatie met de historische binnenstad van belang blijven. De NMBS heeft met de stad Antwerpen ambities om het station Luchtbal te ontwikkelen tot transferium.
Tussen de Noorderlaan en de Vossenschijnstraat Deze industriezone is in de loop der jaren getransformeerd tot een gemengde retailzone. Aangetrokken tot de uitstekende bereikbaarheid vanaf de snelweg en de ruime sites, zijn hier zeer verschillende retailzaken, groothandelbedrijven en servicezaken neergestreken, overigens soms ook weer even snel vertrokken. Retailbedrijven die hier gevestigd zijn hechten of krimp. Beerens is de grootste autodealer en was samen met Jorssen van plan de activiteiten uit te breiden op de voormalige General Motors-site. Voorheen was het eenvoudig om een retailzaak te starten op een voormalig industriegebied, maar op dit moment is dit niet meer mogelijk zonder onderbouwde planwijziging. Potentiële samenwerkingen met havenfuncties en de geplande Polytechnische Campus worden door Beerens positief ingeschat. Men wacht af wat de stad Antwerpen concreet ambieert met het gebied en de bereikbaarheid ervan Kinepolis/Metropolis constateert een toenemende concurrentie van andere megacomplexen in de (ruime) omgeving, alsmede digitale tv en home theaters. Derhalve heroriënteert men zich op de toekomst en wil graag de huidige locatie uitbouwen van een puur avond- en nachtprogramma, naar een bredere programmering over de dag heen. Daartoe heeft het reeds een business/vergadercentrum geopend, maar is men ook bereid tot een verdergaande samenwerking met de buren, alsmede met Luchtbal in het algemeen. Men staat hierbij open voor de voorstellen die mogelijk ter sprake zullen komen.Voorwaarde is echter ook een logische en aantrekkelijke routeaanwijzing richting de wijk. Decathlon is een retailzaak voor sportbenodigdheden dat wenst uit te breiden. Op locatie organiseert zij thans diverse evenementen en de voetbalkooi is een attractie, ook voor Luchtballers. Decathlon staat open voor
18
De Luchtbal vaart
.
een vergaande uitbouw van sportactiviteiten in de directe omgeving, in het kader van haar slogan ‘de stad, het grootste sportterrein’. Havanasite De Havanasite herbergt een gevarieerde set aan functies met stedelijke backstage functies, dierenopvang, een volkstuinencomplex en het containerpark. Op dit moment wordt de kazerne ook gebruikt voor tijdelijke functies die elders in Luchtbal en Merksem niet kwijt kunnen. Er is een masterplan voor de site in de maak, omdat het Middelbaar beroepsonderwijs wordt samengevoegd tot twee Polytechnische Campussen, waarvan één op de Havanasite. Hier zullen voornamelijk de technische opleidingen gehuisvest worden, die ook een de relatie met de omliggende (haven)bedrijven, retail en Luchtbal kunnen ontwikkelen, bijvoorbeeld met werkstages en incubator programma’s, opstartbedrijven. De planvorming van het Masterplan van de Havanasite is op dit moment nog in de beginfase. Afstemming met dit onderzoek en proces is essentieel.
>> In en rondom Luchtbal is veel dynamiek bij enkele bedrijven te vinden met tevens een open investeringsbereidheid, met verschillende vormen en intenties. Eenieder, zowel bedrijven als overheden, focust echter eenzijdig op de eigen deelplanprocessen, waardoor er te weinig oog is voor wat de belangen en de plannen van de ander zijn. Daardoor is niemand van elkaars plannen op de hoogte en gaan kansen verloren. Een afwachtende houding is voelbaar maar onterecht als het gaat om de uitvoering van eenvoudige activiteiten of het bespreken van discussiepunten. Het lijkt derhalve zaak dat partijen open met elkaar communiceren en dat betrokken bedrijven snel gezamenlijk een koers uit te zetten voor het gehele gebied tussen het Albertkanaal, de Vosseschijnstraat en Oude Landen. Dit betreft dan een koers over een brede lange termijnstrategie voor de ruimtelijke inrichting en de bereikbaarheid van de ruime omgeving van Luchtbal.
2.3 Overheid Met de eerste signalen van bewoners en bedrijven in de hand zijn een viertal brainstorms georganiseerd met betrokken diensten van de stad, waar nodig aangevuld met andere overheden en thematische experts. Naast een eventuele discussie van de voornoemde resultaten uit de enquêtes en vraaggesprekken, was ons doel om aanvullende informatie en ideeën over mogelijke kansen te verkrijgen. De experts die dagelijks met de wijk bezig zijn of meer expertgericht vanaf een afstand die ontwikkelingen kunnen bekijken, kunnen immers vaak nieuwe of andere accenten te leggen. Daarnaast is de legislatieve en gemeenschappelijke budget verantwoordelijkheid ook cruciaal om de haalbaarheid van het een of andere voorstel goed in te schatten. Enkele stedelijke diensten zijn immers actief in Luchtbal met investeringen en verantwoordelijk voor de realisatie van een aantal acties in de wijk.Van elk van deze brainstorms zijn verslagen gemaakt die in de bijlage zijn te vinden. Hier accentueren wij daarom alleen de hoofdlijnen. Publiek domein De experts in dit domein herkenden het signaal uit de enquête dat de openbare en groene ruimte van Luchtbal nog onvoldoende benut wordt en door het gebrek aan sociale controle en beheer soms ook als onveilig ervaren wordt. Meer betrokkenheid van de bewoners bij die ruimte is derhalve gewenst. Hierbij zou overwogen kunnen worden om voorzichtig en onder strikte voorwaarden meer bewonerszelfbeheer van het openbaar domein in Luchtbal te introduceren. De intussen geopende gemeenschapstuin is hiervan een veelbelovend startproject dat verder uitgebreid kan worden. invulling ervan. Bij meer zelfbeheer is dan wel nood aan een nieuwe heldere visie op de groenstructuur, waarin die projecten kunnen passen en tegelijkertijd de relaties binnen de wijk en naar de gebieden rondom de wijk kunnen versterken. Het formeel kijkgroen zou meer doorwaadbaar, bruikbaar en gevarieerd gemaakt moeten worden, en de relatie tussen de drie centrale parken versterkt. Een heldere keuze is hier gewenst tussen een ‘zachte’
Voorzieningen en jeugd De experts voorzien (thans en mogelijk toekomstige) problemen met de opgroeiende jeugd in de wijk.Voor deze jeugd biedt de wijk ook
05.07.2012
19
uitvoering staand beleid 2012-2013, groepering naar clusters
na realisatie van het sport- en speelpark onvoldoende. Een hangplek is nodig om die jongeren een passende plek te gunnen, maar het is beter ze ook een uitdagende omgeving te bieden. De verdichtingslocatie naast het Cultuurcentrum kan daartoe tijdelijk ingezet worden als avontuurlijk speelterrein/annex hangplek, zolang de verdichting nog niet in de realisatiefase komt. Een beheersovereenkomst met bijvoorbeeld JES is hier een piste.Voor voorzieningen attendeerde men op het feit dat de huidige scholen in de wijk nog onvoldoende worden uitgebaat volgens het principe van de ‘brede school’. Er is daar veel fysieke ruimte die buiten de werkingsuren gewoon leeg staat. Tegelijkertijd is er extra behoefte aan een feestruimte, naschoolse activiteiten, avondcursussen, dans-, muziek- en/ of lichamelijke oefenruimtes, buitenschoolse zwemlessen etc. Nieuwbouw voor dergelijke functies is evenwel zeer kostbaar. Het project ‘brede school’ vanuit de diensten stedelijke en algemene onderwijsbeleid ziet hier kansen. Een vernieuwend ontsluitingsplan voor de scholen (in de eerste plaats de stedelijke) is een projectidee dat nadere uitwerking verdient. Werken/shoppen Gegeven de gehanteerde richtgetallen elders (zoals 400 m2 verkoopruimte voor levensmiddelen voor 1000 inwoners op Linkeroever) berekenen de experts dat het winkelaanbod op Luchtbal kwantitatief ondermaats is. Gelet op de veranderende bevolkingssamenstelling (zowel naar cultuur als inkomen) wordt tevens onderkend dat de kwalitatieve afstemming verbetering behoeft.Voor een eventuele uitbreiding van het huidige aanbod, dan wel een nieuwe vestiging is een zichtbaarheid en bereikbaarheid vanuit de Noorderlaan noodzakelijk. Mogelijk biedt ook het voornoemde concept van de gemeenschapstuin ook hier perspectief. Eigen geteelde (exotische) producten kunnen ook op de weekmarkt aangeboden worden.Voorts zal activering van startende en/of kleine werkmogelijkheden een meer structureel onderdeel moeten worden van ook de ruimtelijke strategie voor Luchtbal. Hierbij dienen een aantal fasen van experiment naar realisatie ingebracht te worden. Wooncarrière Aangezien de strategie van ‘sociale mix door nieuwbouw van middeldure woningen’ als pijler onder het masterplan lijkt weg te vallen, is een brainstorm gehouden over een andere wijze waarop de sociale mix bevorderd kan worden. De experts achten de mogelijkheden daartoe in Luchtbal beperkt. Het aanbod van AG Vespa in de wijk blijkt in vergelijking
met andere wijken in Antwerpen moeilijker verkoopbaar. Daarnaast biedt ook een eventuele ombouw en verkoop van de sociale woningvoorraad aan zittende en/of nieuwe inwoners weinig soelaas, aangezien Woonhaven Antwerpen het quotum aan sociale voorraad wel wenst/dient te behouden. Alleen als er zich elders in de stad nieuwe mogelijkheden voor sociale nieuwbouw aandienen, zou een dergelijke strategie overwogen kunnen worden. In vergelijkbare zin is ook een ‘studentenwonen voor hulp programma’, vanwege de relatief kleine woningen geen haalbare piste voor Luchtbal. De enige mogelijkheid die er is, betreft het Magazijncomplex op de hoek Canadalaan/Dublinstraat waar wellicht mogelijkheden zijn om deze beschikbaar te stellen voor een nieuwe inwonerscategorie. Nadere actie zou daarop ingezet kunnen worden. In algemene zin werden de resultaten uit de enquête onderschreven en werd ook de behoefte gevoeld aan een meer integrale en betere relatie/communicatie met de omgeving te realiseren. De brainstorms gaven daarmee feitelijk al een eerste voorzet voor de uitwerking van de wensen en verwachtingen. Thematische clusters
Bewoners
Bedrijven
Overheden
De Groene Loper
rustig, slecht beheer, onveilige ruimte
-
versleten groen, onduidelijk beheer
Luchtbal Centraal
passende winkels, bedrijvigheid
De Luchtbal Foyer
jongeren>12 jaar, meisjes
enthousiasmeren publiek
sportwerking
Scholensleutel
feest-en ontmoetingsruimte
uitbreidingen nodig
onderhoud en beheerskosten
bereikbaarheid, winkels, kleinlokale en bovenschalig econolokale oriëntatie misch perspectief
20
De Luchtbal vaart
groene loper korte termijn 2 Referentie Werkdorp Motorstraat Rotterdam Een terrein werd in 2009 tijdelijk ingericht en beheerd, vooruitlopend op de nieuwbouw op die locatie. Een tijdelijk werkdorp werd gemaakt waarin de community van jongeren en oudere bewoners werd betrokken bij het realiseren van een inspirerende plek. Verschillende ‘modules’ werden door verschillende deelnemers opgezet, waaronder Freestyle Sports, een track en tribune voor urban sports dat door 2012 architecten werd opgezet samen met de freerunners community. Freerunning (ook wel parkours of traceurs genoemd) is een mengvorm van acrobatiek en lopen door de stad, waarbij zoveel mogelijk obstakels zo soepel mogelijk worden overwonnen. Naast de fysieke kant is de filosofie achter deze discipline - de vrijheid en het verleggen van grenzen - ook heel belangrijk. Jongeren hadden in het werkdorp plek om stapsgewijs te trainen met de basis van freerunning, het terrein was dan ook specifiek voor beginners van deze sport aangelegd. Werkdorp Motorstraat bestond daarnaast ook uit een graffity werkplaats, muziekoefenruimte, een tijdelijke waterrijke bloementuin en een kunstproject. Het project werd omarmd door alle bewoners, inmiddels wordt het terrein ontwikkeld voor woningbouw en een bedrijvencentrum. www.werkdorp.nl en www.landbouwbuurt.nl
1 2 4
1 Le Collier Jardin - Gemeenschapstuin Luchtbal Bewoners kunnen het meeste groen op Luchtbal niet gebruiken en ze voelen ook de nood aan meer sociaal contact tussen buurtbewoners. Deze twee elementen worden verbonden en zo is het idee ontstaan om op verschillende plaatsen in de wijk samen te tuinieren. Het project wil een ketting van tuinen maken op Luchtbal. Een ongebruikt braakliggend terrein is ingericht met grote houten tuinierbakken, een tuinhuis, een serre en een paar regentonnen. Iedereen op Luchtbal die geen tuin heeft, kan in de gemeenschapstuin terecht om samen met buren, vrienden of familie groenten en fruit te kweken. De deelnemers hoeven niets van tuinieren te kennen, een tuincoach helpt hen. Wie veel komt meewerken, kan ook met groenten en fruit naar huis na verloop van tijd. Zeven scholen op Luchtbal en het dienstencentrum Santiago tuinieren mee met een eigen mobiele tuinbak. Ze kregen gedurende het plantseizoen materiaal om een eigen tuintje aan te leggen en er groenten in te leren telen. De Gemeenschapstuin Luchtbal is een project van de stad Antwerpen, vzw Werkmmaat, Boerenbond en Landelijke Gilden. Het krijgt de steun van het Impulsfonds voor het Migrantenbeleid, het Vlaams Stedenfonds, Thuis in de stad en Pure Hubs (via Interreg, Europees programma voor grensoverschrijdende samenwerking), Wotepa vzw en Woonhaven Antwerpen.
3
05.07.2012
21
.
3. Kansenkaarten en Ronde Tafels
3.1 Groene Loper
Uitgaande van het voorgaande worden hier enkele kansenkaarten geschetst. Deze hebben tot doel om de partijen te stimuleren tot gemeenschappelijk commitment om stap voor stap tot die verdere uitwerking te komen. Ze zijn niet bedoeld als vastgestelde eindbeelden. Op basis van de uitgevoerde inventarisaties is een groepering gemaakt rond drie kansen met strategische projecten. Die kansen ondersteunen het masterplan van 2009 maar laten de ontwikkeling van de wijk niet uitsluitend afhangen van de introductie van tweeverdieners en overheidsprogramma’s in de wijk. Het masterplan wordt, mede op basis van de voorgaande gesprekken, aangevuld met de onderliggende doelen: 1 De betrokkenheid van Luchtballers bij hun wijk te vergroten en Luchtbal programmatisch en economisch meer zelfredzaam maken zodat overheidsmiddelen optimaal kunnen worden ingezet, 2 De onbenutte openbare ruimte beter en diverser benutten zodat deze beter aansluit op de gebruikers, 3 Het beheer van de openbaar en/of gemeenschappelijke ruimten delen met de bewoners en gebruikers, 4 Luchtbal zoveel als mogelijk is, uit het fysieke isolement halen en beter verbinden met de directe omgeving, 5 Luchtbal ook programmatisch diverser maken en met andere functies in de omgeving verbinden. 6 Uitvoering van projecten met een positieve hefboomwerking voor de wijk.
Deze kansenkaart vloeit voort uit de groene kernwaarden van de wijk, die echter deels nog ‘publiek geheim’ zijn, onderbenut gebruikt, onvoldoende toegeëigend, een eenzijdig beeld geven en daarmee ook aanleiding zijn tot gevoelens van sociale onveiligheid. Deze kaart heeft tot doel om dat te verhelpen door een verkeersveilige, aangename, gevarieerde en sociaal veilige route van noord naar zuid door Luchtbal te maken en de bewoners te betrekken bij de openbare ruimte. De route wordt voor het langzaam verkeer opgezet (wandelaars, ouderen, rollator-, kinderwagen-gebruikers etc.) en voor meer sportieve gebruikers als hardlopers, skaters etc. De route verbindt daarmee de drie centrale groene parken, met daaromheen de in de wijk aanwezige onderwijs- en/of andere culturele voorzieningen, zoals - de kleuter- en basisschool Sportomundo en de Schouwburg bij de sintelbaan - kinderopvang de Knuffel, de kleuter- en basisschool Maria Boodschap, Buso de Ark, Siblo de Wissel, het cultuurcentrum met bibliotheek bij het nieuwe Sport- en Speelpark en
De kansen zijn de zogenoemde Groene Loper, de Scholensleutel, de Luchtbal Foyer en Luchtbal Centraal. De hierna geschetste beelden zijn geen (beklonken) eindbeelden, maar eerder startbeelden voor gemeenschappelijke projectuitwerking. De Groene Loper is een start voor een nieuwe verbintenis met de bewoners en met het natuurgebied de Oude Landen. De Luchtbal Foyer biedt de meeste ruimte om de verbinding te maken met andere actoren en Luchtbal Centraal verbindt Luchtbal met andere activiteiten dan wonen en recreëren. Cruciaal is daarbij bovendien dat het stap voor stap wordt opgebouwd, beginnend met de directe uitvoering van de meest laagdrempelige mogelijkheden. Bij bewezen uitgevoerd succes wordt het gemakkelijker om de achterban te overtuigen, waardoor gefaseerd kan worden naar complexere en meer risicovolle (investerings-)programma’s. Elk beeld is daarom opgebouwd van korte termijn (2012-2015), middellange termijn (2015-2020) en lange termijn (>2020).
Dat biedt mogelijkheden om te komen tot een onderlinge versterking van zowel scholen als parken met een, wederzijdse heroriëntatie, een effectief beheer en onderlinge betrokkenheid bij deze centrale openbare ruimten (zie kans: de scholensleutel). De groene loper kan daarmee een kapstok worden voor deze voorzieningen, die dan tevens kunnen zorgdragen voor ogen op de straat, ook in de avond. Daarmee neemt de sociale controle en veiligheid toe en ontstaan er tevens nieuwe kansen voor beheer en voor een veel gevarieerder en uitdagender gebruik van onbenutte ruimten. Tegelijkertijd kan de loper dan de relaties met de omgeving herstellen. Het maakt de doorsteek naar de Havanasite en het natuurgebied De Oude Landen en mogelijk op termijn ook de verbinding met Merksem. Dat beeld ondervond veel instemming in het ronde tafelgesprek en zou ook aanleiding kunnen geven tot een verdere gemeenschappelijke investering van vooral de bewoners en overheid, met in een enkel geval een betrokken investeerder van buiten. De volgende concrete kansen kunnen hierbij gefaseerd aan de orde zijn.
22
De Luchtbal vaart
middellange en lange termijn groene loper
6 variant doortrekken Canadalaan door het park
1
5
6
05.07.2012
23
montage bloemenzee Venezuelatorens en groene loper
3
4
2
4
3
24
De Luchtbal vaart
avonturenpark
2 3.1.1 Korte termijn Avonturenpark De Agora, ten oosten van het geplande sport-speelpark, zal naar verwachting de komende jaren niet gebruikt worden als verdichtingslokatie. Tegelijkertijd is het speelterrein grotendeels al gesloopt in afwachting van het nieuwe sport-speelpark (2013) Het open terrein biedt de kans voor een nieuw tijdelijk gebruik voor de opgroeiende jeugd op Luchtbal.Voorstel is om dit terrein, als een soort vrijplaats, meer in eigen beheer en ontwikkeling te geven aan die opgroeiende jeugd van Luchtbal; dit onder supervisie van jeugdwerking JES.Voorts heeft in afwachting van het nieuwe jeugdhuis, de jeugdwerking tijdelijk onderdak nodig. De aanliggende barakken (thans in beheer van Woonhaven Antwerpen) zouden daartoe mogelijk ook tijdelijk ingezet kunnen worden, nadat ze daartoe ook voldoende opgeknapt zijn. Duidelijke afspraken dienen hierover gemaakt te worden in een beheerovereenkomst. Bloemenzee Venezuelatorens De groenstructuur rond de torens is sinds de aanleg weinig veranderd. Het is formeel aangelegd kijkgroen, waar evenwel niet veel te zien is. Hier zou een kleurige en geurige bloementuin met meer doorsteken voor voetgangers en af en toe een speelplek voor de kleintjes cq. een zitplek voor ouderen een belangrijke meerwaarde kunnen betekenen. Het voorstel is om bewoners/ kinderen met hulp van ontwerpers van de stad uit te nodigen voor een patroonontwerp. Met basisschool Maria Boodschap, Buso de Ark, Bulo Sint Jozef en de bewoners van de Venezuelatorens zal overleg gevoerd moeten worden of zij een rol willen spelen in het gebruik en beheer.
Groene loper (tijdelijke inrichting) De sintelbaan wordt het vertrekpunt voor een hardloop/skeelerroute Columbiastraat kan deze hardloop/skeelerroute gefaseerd meegenomen worden. Op de korte termijn is het echter al gewenst met simpel aan te brengen aanduidingen een speciale route zoveel mogelijk autokruisingsvrij door de wijk richting Oude Landen aan te geven. Le Collier Jardin De achtertuinen en pleinen in de tuinwijk zijn publiek toegankelijk, maar over het algemeen in matig beheerde staat en nodigen niet uit tot gebruik. Door het geringe toezicht en gebruik dreigen het sociaal onveilige hangplekken te worden, terwijl het feitelijk een verborgen kernwaarde is van de tuinwijk. Het onder voorwaarden in beheer geven van deze terreinen aan de omliggende bewoners, kan de betrokkenheid, sociale veiligheid en de staat van onderhoud vergroten. In dit verband is de achtertuin van de Belfaststraat reeds succesvol in beheer van de bewoners en is recent een gemeenschapstuin Le Collier Jardin aan de Grimsbystraat ingericht met groententeelt. Per tuin kan ook gekeken worden of en hoe dan meer effectief aangesloten kan worden op de eigen wensen van de bewoners, onder voorwaarden dat de plekken wel (deels) openbaar toegankelijk en onderling verbonden blijven. Daartoe kan thans reeds nader overleg opgestart worden met gekende actieve bewoners rond dit thema, zoals bijvoorbeeld aan het Liverpoolplein. Naast de fysieke verbinding tussen de tuindorptuinen is het uitbreiden van stadslandbouw in heel Luchtbal aan de orde. Aan de gemeenschapstuin aan
05.07.2012
25
Liverpoolplein weer groen
rol vervullen. Dit impliceert dat deze kans thans al wel ingebracht moet worden in het ontwerpproces van het Woonhaven Antwerpen project. Daarnaast zijn er wellicht mogelijkheden om de relatie met de zwemschool meer autoluw/kind vriendelijk te maken. Dat kan ook het beheer en sociale veiligheid van het park ten goede komen. Een eventuele aanpassing van de ontsluiting zal in dat perspectief gezien moeten worden.
5 de Grimsbystraat werken zeven scholen op Luchtbal en dienstencentrum Santiago mee, deels met mobiele tuinbakken. Le Collier Jardin is een ketting van tuinen in Luchtbal, die straks verbonden worden door de groene loper. Alle tuinen bestaan uit voedselproductie, een kans voor Luchtbal bewoners om het overdadige kijkgroen om te zetten in voedselteelt voor eigen gerief. De tuinen hebben daarnaast een grote sociale en educatieve waarde. De groene loper legt de verbinding tussen verschillende soorten voedselproductie: in de Oude Landen kan fruit geplukt worden van oude fruitbomen, de meer gesloten volkstuinen op de Havanasite bieden ruimte voor alle Antwerpenaren om groenten te telen en stadslandbouw op Luchtbal kan ruimtelijk veel opener zijn en dient vooral voor de Luchtballers zelf. Dit kan op plekken in de wijk worden gerealiseerd die voorheen verwaarloosd waren of die tijdelijk ingericht kunnen worden. De oogst kan ook op een publiek evenement als een oogstbarbeque of een oogstmarkt worden verkocht. 3.1.2 Middellange termijn Luchtbalpark 2.0 Als gevolg van Brabo2 zal de aansluiting van de Dublinstraat op de Noorderlaan verdwijnen. Woonhaven Antwerpen heeft plannen voor de vernieuwing van haar huidige complex aan de Canadalaan/Dublinstraat West. Aldaar wordt voorzien in een publieke binnentuin, dat samen met het terrein van Uilenspiegel mogelijkheden biedt voor de uitbreiding van het Luchtbalpark, met een groene verbinding tot aan het grasveld rond de Woontorens. Ook de statige bomenlaan langs de Canadalaan kan hier een
Langblokken Bij de langblokken is eveneens sprake van kijkgroen waar maar weinig te beleven is. In relatie tot de te ontwikkelen openbaar vervoerknoop wordt voorgesteld de voetgangsverbindingen naar de haltes directer te verbinden. worden. Aangezien de ruimte nogal windgevoelig is, zijn beschutte plekken aangewezen. Een gelijkaardig opzet, als de bloemenzee Venezuelatorens en onderdelen van Le Collier Jardin zijn hier goed mogelijk. 3.1.3 Lange termijn >> de groene loper verbindt
Havanapoort natuurgebied de Oude Landen Met de realisatie van de met Luchtbal met een groene en veilige langzaam verkeersroute, Polytechnische Campus ontstaat begeleid met variëteit aan tuinen, ook de kans om de relatie tot het de scholen en sportvoorzieningen. bestaande station Noorderdokken te verbeteren. Zo mogelijk is hier een uitbreiding van het volkstuincomplex mogelijk, in combinatie met gewenste centrale (openlucht/sport) voorzieningen voor de campus. Station Noorderdokken (‘station Oude Landen’) kan dan een natuurstation worden waar reizigers uitstappen om de Oude Landen te bezoeken, de omringende volkstuinen en alle mogelijke sport-en techniekactiviteiten rondom de campus. De relatie met Luchtbal wordt dan direct via de groene loper gelegd, Fiets-o-strada brug Merksem tracering door Luchtbal krijgt is er op termijn ook sprake van een gewenste verbinding over het spoor en de snelweg richting de IJzerbrug. Daarmee zou ook de relatie met Merksem versterkt kunnen worden, waardoor het Luchtbalcentrum (zie de kansenkaart verderop) kan doorontwikkelen.
26
De Luchtbal vaart
Scholensleutel lange termijn en herinrichting publiek voorplein Sportomundo
1
05.07.2012
27
.
1
3.2 De Scholensleutel Verbonden met de groene loper wordt het concept brede scholen in Luchtbal uitgewerkt door het algemeen onderwijsbeleid van de stad. Voor het stedelijk onderwijs worden verschillende scholen doorgelicht. Ook het netwerk ontmoetingsruimte van de stedelijke dienst samenleven zoekt naar samenwerkingsverbanden om openbare en private gebouwen zoveel mogelijk aan te bieden voor gebruik buiten de uren van de eigen organisaties. Een voorbeeld in Luchtbal is het gebruik van de bovenste verdiepingen van het stadskantoor. De hoofdreden hiervoor is om kostbare nieuwbouw te vermijden zolang er alternatieven in het bestaande patrimonium zijn.Voor de vele scholencampussen op Luchtbal geldt immers ‘leegstand’ buiten de schoolkalender. Daarnaast ontstaan er kansen door een wederzijdse beïnvloeding van het publiek (bibliotheek en school, feestzaal en expositie etc.) Hiertoe zijn wel de nodige aanpassingen nodig voor een veilig,
accomodatieruimte, opslagruimte of een beter beveiligde schoolomgeving. Een meerwaarde voor de scholen moet hierbij worden nagestreefd. Het inbrengen van een wijkprogramma in de te vernieuwen Havana site met een nieuwe polytechnische campus is een buitenkans. De vraag naar extra feestruimte (conform de aanvragenlijst bij het netwerk ontmoetingsruimte) is een duidelijke wijkbehoefte die in deze nieuwe site kan worden opgenomen, in dubbelgebruik met zaal- en cateringinfrastructuur voor de school. Omdat deze kans vooralsnog bestaat binnen de stadsdiensten en waarvoor bedrijven en externe partners minder rechtstreekse belangen of aanknopingspunten hebben, is voor dit traject (nog) geen ronde tafel georganiseerd.
28
De Luchtbal vaart
korte en middellange termijn Luchtbal Foyer 1 Referentie blotevoetenpad Lieteberg In natuurgebieden worden tegenwoordig blotevoetenpaden aangelegd, om de sensatie van het lopen op verschillende natuurlijke bodems te ervaren. In Lieteberg, Zutendaal in de Hoge Kempen is het pad 2 km lang en bestaat uit stenen, houtsnippers, gras, leem etc. De sintelbaan in Luchtbal dient niet meer officieel als stedelijke atletiekbaan, maar nu de sintelbaan er toch ligt kan er nog wel beter recreatief gebruik op stedelijk niveau plaatsvinden. Een vrijere inrichting met andere bodembedekkers en hoogtes is mogelijk: natuurlijk en kunstmatig en gericht op allerlei doelgroepen. Ook kunnen doorgaande fiets-en looproutes gewoon over de sintelbaan worden geleid, zodat het een universele startplaats wordt voor langere tochten door de wijk en Oude Landen. http://www.lieteberg.be/
3 1
1
2
2
05.07.2012
29
opknappen sintelbaan
1
3.3 De Luchtbal Foyer Het doel van deze kansenkaart is om Luchtbal meer nadrukkelijk te positioneren in het stedelijk veld van sport en leisure. Dit is ten eerste gericht op de wijk zelf, aangezien sport vernieuwt en verbindt en er in de wijk meer dan elders en in potentie een uitzonderlijk hoog aanbod aan sport/leisure faciliteiten aanwezig is. Dit kan met de hiervoor beschreven groene loper nog verder versterkt en met elkaar verbonden worden. Ten tweede is deze kansenkaart juist ook gericht op de markante stedelijke en regionale publiekstrekkers aan de Noorderlaan: Decathlon, Kinepolis, Zeemanshuis, Bowling Stones etc. Oogmerk is de aantrekkelijkheid van dat cluster te verbreden door een onderling afgestemde (event)programmering te bevorderen en bij en tussen deze publiekstrekkers aanvullende activiteiten te ontwikkelen, passend bij de verwachtingen van de bezoekers.Vandaar de benaming ‘foyer’, de verbindende ruimte waar de verschillende bezoekers elkaar treffen. Daarmee kan de bestemmingswaarde van het gebied verder versterkt worden en de bezoekers potentieel verleid tot een langer verblijf. Het mes snijdt hier aan twee kanten: bestaande voorzieningen kunnen dan op een hoger niveau gebracht worden en de bredere, afgestemde kwaliteitsprogrammering kan tot een hoger en/of intensiever (herhaal)bezoek leiden. Juist hier lijkt zich ook een kans voor te doen om de interactie van Luchtbal met zijn omgeving weer nadrukkelijk te herstellen; en dat niet alleen biedt een snelle start rond het komend programma van Antwerpen als Europese Sporthoofdstad 2013.
Dit beeld gaf aanleiding tot een dynamische discussie tussen de betrokken stakeholders, waarbij een ieder ook zijn eigen verwachtingen, ambities en accenten heeft gelegd. De volgende onderdelen zijn daarin kansrijk om over door te praten richting uitvoering. Gedurende dat proces kunnen dan wellicht nog andere thema’s aan de orde komen en/of andere stakeholders aanhaken. 3.3.1 Korte termijn Jaarevenementen sport en leisure De verschillende stakeholders organiseren nu voor zichzelf diverse promoweekends of (outdoor- of sport-)demonstratiemomenten. De aanwijzing van Antwerpen als Europese Sporthoofdstad 2013 kan als een kans worden opgepakt om dit meer gezamenlijk en afgestemd te doen en te komen tot een breed samengesteld zomerprogramma met een combinatie van doelgroepen. Hierbij kan gedacht worden aan een Antwerpse Voetbalkooi demonstratietoernooi in de Box van Decathlon, een openlucht Kine-zomerbioscoop bij de Schouwburg, een Vlaams bowlingevent in Bowling Stones, een buitenevent petanque in het verlengde daarvan, de start van de Oude Landen steeple 10 miles vanuit de sintelbaan, een lokaal voetbaltoernooi tussen de Antwerpse Zeemannen en de Zwart Afrikaanse semiprofs, een Parkours-Parkours (freerunning circuit) etc. Om herhaalbezoek te bevorderen kan een strippenkaart worden ontwikkeld voor die activiteiten.
30
De Luchtbal vaart
montage sportunicum naast sporthal
2
Het opknappen van de sintelbaan, annex binnenterrein De sintelbaan en het binnenterrein liggen er thans wat verloederd bij en dienen dringend opgeknapt te worden. Er dient zich een mogelijke kans voor om dit samen met de genoemde stakeholders te organiseren. Hierbij zou de sintelbaan, die niet meer formeel als sportbaan wordt gebruikt, speelser en gevarieerder kunnen worden ingericht. Naast de looptracks, kan het bijvoorbeeld voorzien worden met een baan rotsige stenen, een baan gras, een baan houtsnippers, waterbakken en een baan asfalt, zodat met skates, bergwandelschoenen en blote voeten kan worden getraind. Dan zou de baan mogelijk ook een try-out/show piste kunnen worden voor sportartikelen die bij Decathlon worden aangeboden. Overdracht van de gronden die thans in eigendom van Woonhaven Antwerpen zijn is dan aan de orde.
Kinepolis wenst haar programmering graag te verbreden en de Schouwburg Luchtbal voldoet niet meer aan de meest hedendaagse standaarden. Via onderlinge technische en programmatische uitwisseling zijn er die mogelijk ook aansluit bij de interesses en mogelijkheden van de nieuwe
gewenst om hier tot een nadere concretisering te komen.
05.07.2012
31
.
3.3.2 Middellange termijn Doorsteek Noorderlaan Voorwaarde voor de voornoemde kansen is dat er een logische en aantrekkelijke verbinding gerealiseerd tussen de stakeholders aan weerszijden van de Noorderlaan en de Sintelbaan.Weliswaar is de afstand thans niet groter dan 200300 meter, maar de Noorderlaan scheidt het in twee werelden, die bovendien niet aantrekkelijk worden gepresenteerd. De heraanleg van de Noorderlaan en het wijkcirculatieplan bieden een kansen om die relatie aanzienlijk te verbeteren. Een goede gelijkvloerse oversteek ter hoogte van Decathlon/Sintelbaan wordt dan mogelijk, passend in het concept ‘oversteekbare stadsboulevard’ van de Noorderlaan. Meer belang hechten de stakeholders aan een markante, aantrekkelijk unicum op de hoek van de Groenendaallaan/Noorderlaan bij de Sporthal om daadwerkelijk een zichtbare bovenwijkse voorziening te realiseren dat ook een bovenlokaal publiek naar de wijk doet oversteken. Voorplein Sportomundo Deze ontwikkelingen bieden dan ook nieuwe kansen voor de inpassing van Sportomundo, de Wissel en de Schouwburg in de wijk. De vernieuwde sintelbaan zou kan een nieuw en aantrekkelijk groen, sportief voorplein voor deze functies kunnen worden met een structurele rol voor de lichamelijke opvoeding van Sportomundo, en de programmering vanuit de Schouwburg. Daarbij kan dan ook de onderlinge betrokkenheid en ‘eigenaarschap’ verbeterd worden. Met het oog op de kindveiligheid is het gewenst om het deel van de Columbiastraat ter hoogte van Sportomundo dan autoluw of wellicht zelfs autovrij te maken. Loop/skeelerroute In dat geval kan dit voorplein, annex sintelbaan dan het vertrekpunt worden voor de hardloop/skeelerroute door de wijk (de groene loper), met Manchesterlaan en eventueel Columbiastraat kan deze hardloop/skeelerroute gefaseerd meegenomen worden. Op de korte termijn is het echter al gewenst met simpel aan te brengen aanduidingen een speciale route zoveel mogelijk autokruisingsvrij door de wijk richting Oude Landen aan te geven.
3.3.3 Lange termijn Verdichtingslokatie Sporthal Op de lange termijn is de verdichting van de locatie rond de sporthal voorzien. Gegeven de hiervoor geschetste kansen is het evenwel gewenst bij verdichting de bestaande sporthal te behouden en in de huidige dan wel in een nieuwe vorm in dat verdichtingsprogramma in te brengen. Het bouwveld kan dan ook in fases worden aangesneden, waarbij een eerste fase – zo mogelijk ook al op de middellange termijn – op de huidige parkingsite op de hoek met de Santiagostraat kan plaatsvinden. Bij die verdichting dient dan in een inpandige parking (ook voor de sporthal) voorzien te worden. Daarnaast dient zeker bij verdichting van de zuidkant van deze sporthalsite, de ontsluiting van de locatie herzien te worden; dit mede ook gerelateerd aan de voorgestelde knip in de aansluiting van de Groenendaallaan op de Noorderlaan aldaar, alsmede aan de bovengenoemde optie tot het autoluw maken van de Santiagostraat ter hoogte van Sportomundo. Lange termijn perspectieven Indien op basis van deze ingrepen het gebied van de Luchtbal Foyer meer op de kaart komt te staan, is het eventueel mogelijk om de relatie met het Albertkanaal en de Vossenschijnstraat te versterken. Onderdeel van dat programma is zo mogelijk de herontwikkeling van het gebied ten westen van Kinepolis, aan de Vosseschijnstraat (bij een mogelijke verwijdering van het goederenspoor ter plekke) annex een gecombineerde herinrichting van de relatie met het Albertkanaal en de strook tussen Decathlon en Kinepolis, met bijvoorbeeld een klim canyon of een waterramp (naar voorbeeld van REI outdoorretailer Denver). Dit gebied valt evenwel buiten de krijtlijnen van dit onderzoek, maar dit recreatief vergezicht verdient nader onderzoek.
32
De Luchtbal vaart
lange termijn Luchtbal Foyer
2
4
05.07.2012
33
.
4 Referentie: Flagshipstore REI Denver In Denver heeft de evenknie van Decathlon een flagshipstore voor buitensportartikelen in een oud tramstation. Toevallig lag deze ook langs de snelle rivier de Platte. REI opende een kayakparcours in de rivier, waar kopers van een REI kayak onmiddellijk hun gear konden uittesten. www.rei.com
34
De Luchtbal vaart
korte termijn en middellange termijn centrum, montage testveld
1
1 Referentie: DeKalb market, New York
1
Afgedankte containers worden ingezet om een pop-up markt te voorzien van afsluitbare ruimten. De containers worden hoogwaardig en creatief afgewerkt waardoor het tijdelijke karakter vooral hip en aantrekkelijk is. Anno 2012 is er in de horeca en retail een toenemende behoefte aan goedkope en tijdelijke plekken zonder dat er persé een definitieve locatie wordt geambieerd. Voorbeelden zijn Container City in Cholula, Mexico, DeKalb Market New York en Container City London en ook de Zomerbar Antwerpen. dekalbmarket.com
05.07.2012
35
.
3.4 Luchtbal Centraal Het doel van deze kansenkaart is om ruimte te bieden voor de bewonersbehoefte aan meer (op prijs/kwaliteit aangepaste) winkels en opties voor startende, informele bedrijvigheid. Uit de gesprekken met de stakeholders en in de brainstorm met experts binnen de overheid zijn daarbij meerdere kansen naar voren gekomen. Dergelijke functies hebben een rol voor Luchtbal en voor een grotere omgeving, en zijn daarom ook afhankelijk van de bereikbaarheid en zichtbaarheid vanaf de Noorderlaan. Op dit moment zijn winkels ook verspreid door de wijk, maar met het oog op kritische massa en spin-off wordt een concentratie van winkels en ondernemers nagestreefd. Een dergelijk centrum van de wijk is dan ontmoetingsplek voor zowel de bewoners uit de tuinwijk als die uit de torens en langblokken. De winkels in tuinwijk zijn ideale plekken voor servicegerichte activiteiten die vanuit huis kunnen worden gestart. De commerciële functies zijn voorzien in de Noorderlaanzone van de sporthal tot het postkantoor waar het winkelen en werken geconcentreerd is, mede bijdragend aan en gebruikmakend van de zichtbaarheid van de (te vernieuwen stadsboulevard) Noorderlaan. Het gebied rond het speelpark, is dan meer gericht op sociaal-culturele, godsdienstige en/of andere (niet-commerciële) centrumwijkvoorzieningen. Onder voorwaarden van gegarandeerde bereikbaarheid ondervond dit beeld instemming bij de stakeholders. In aanvulling en anticiperend op mogelijk grootschalige investeringen op termijn achtte men het mogelijk ook al te starten met meer laagdrempelige, tijdelijke voorzieningen, die de kansen voor deze opgave stap voor stap kunnen uittesten. Dat is ook de essentie die uit de overheid brainstorms naar voren kwam; een herstelbare, gefaseerde aanpak. Daarbij kan aan de volgende mogelijkheden worden gedacht. 3.4.1 Korte Termijn Luchtbal testveld Het speelterrein aan de Columbiastraat, tegen het spoor aan zal de komende jaren nog niet worden ontwikkeld. Datzelfde geldt voor het aangrenzend gebied bij de woningen van de Columbiastraat alwaar al wel ontsluitingswegen aanwezig zijn, het binnenterrein verhard, met daarop enkele (verloederde) basketveldjes. Dit terrein biedt een prachtige kans om hier tegen geringe kosten een testveld te openen, een terrein waar tijdelijk activiteiten kunnen worden gehuisvest, uit nood, als experiment of als snelle
guerrilla-activiteit. Hier kan jeugdwerking als eerste een tijdelijke plaats vinden voordat het nieuwe jeugdcentrum gereed is. Er kan gedacht worden aan een container of aan een andere vorm en techniek van tijdelijk onderdak. Aansluitend kan dan gewerkt worden aan het opknappen van de barakken voor bijvoorbeeld tijdlijke feestruimten of culturele oefenruimten, ook om ontwikkelen. met terrassen en vaste barbecueplaatsen aan te leggen, om het testveld in ieder geval in de zomer tot een inspirerend tijdelijk dorp te laten bloeien. De aangrenzende agora kan, naast het avonturenpark voor jongeren, ook ruimte bieden aan stadslandbouw in Le Collier Jardin of meer gesloten volkstuintjes. 3.4.2 Middellange termijn Uitgebreide Weekmarkt De weekmarkt vindt thans plaats op het parkeerterrein van de sporthal, goed bereikbaar en zichtbaar vanuit de Noorderlaan. Op korte termijn kan deze locatie nog uitgebreid worden binnen de parkeerruimte van de sporthal. Indien deze locatie op de (middel)lange termijn voor verdichting wordt aangewend, zal een alternatieve locatie gevonden moeten worden. Voorgesteld wordt de markt dan langs de Santiagostraat (en eventueel deels doorlopend in op de parkeerplaatsen van de Canadalaan) te organiseren, nog steeds bereikbaar en zichtbaar vanuit de Noorderlaan. Daarnaast bestaat de indruk dat de weekmarkt nog onvoldoende wordt benut en aansluit bij de noden van de bewoners. Mogelijk kan vanuit Luchtbal zelf initiatief ontplooid worden om Luchtbalkramen op te zetten waar producten uit de gemeenschapstuin(en) van Le Collier Jardin op de markt verkocht worden. Winkelstrip Op dit moment zijn de winkels geconcentreerd in het winkelcentrum langs de Noorderlaan en los verspreid doorheen Luchtbal. Het winkelcentrum zal bij de aanleg van de tram naar Ekeren (Brabo 2) een andere ontsluiting krijgen. De winkels die meer in de wijk verspreid zijn, krijgen relatief weinig klanten en door renovatieprojecten wordt de huidige lage huurprijs bedreigd. Uit de enquête is echter gebleken dat er behoefte is aan passende winkels; blijkbaar is de match tussen vraag en aanbod, alsmede de vindbaarheid van de winkels niet goed genoeg. De eerste zorg is dat bestaande en eventuele diverse klanten van Luchtbal en bezoekers. Uit ervaring blijkt dat de winkels
36
De Luchtbal vaart
lange termijn Luchtbal Centraal
verbonden, zodat het informeel samenzijn verder versterkt en vergroot kan worden en op termijn een brede school mogelijk wordt. De vier artsen op Luchtbal overwegen om een zorgpunt te realiseren waarin zijn gaan samenwerken. De artsen en zorginstellingen zouden wellicht in die brede scholen kunnen meewerken. Een andere variant is een meer geconcentreerd zorgcluster in de centrumzone langs de Noorderlaan. Werkwinkel, kringloopwinkel en supermarkt Van buitenaf is er in ieder geval al interesse getoond om zich eventueel op Luchtbal te vestigen. Hierbij gaat het om de genoemde werkwinkel MerksemLuchtbal-Rozemaai, alsmede om een nieuw vestiging van de Antwerpse kringloopwinkel met mogelijk ook reparatie-ateliers. Daarnaast wordt thans nog gesproken met ondernemers voor een low cost supermarkt, dan wel markthal voor dagelijkse goederen. De verdichtingslokaties in de strip van de sporthal tot postkantoor bieden daarvoor ruimte. 3.4.3 Lange termijn >> Luchtbal Centraal bundelt de
een combinatie van lokale en bovenlokale klandizie nodig hebben om te kunnen overleven. De directe bereikbaarheid en zichtbaarheid zal met de heraanleg van de Noorderlaan absoluut gegarandeerd moeten worden. Daarnaast dienen alle kansen aangegrepen te worden om de oriëntatie op de wijk verder stap voor stap te gaan versterken. Het winkelcentrum opent zich thans vooral naar de Noorderlaan, terwijl de wand richting de Canadablokken blind is. Deze kan ruimte bieden aan de bouw van (goedkope) winkels of kiosken. De doelgroep betreft de ondernemers die de (lokale) weekmarkt ontgroeien en ondernemers die nu verspreid in de wijk zijn. Informele netwerken Veel mensen zijn nogal op zichzelf aangewezen in Luchtbal, sommige vrouwen komen zelfs nauwelijks de woning uit.Voor hen zijn informele ontmoetingen van groot belang om van elkaar te leren, bij te praten en elkaar te stimuleren. Dit blijkt vooral via scholen (schoolpleinen en –hekken) en bij artsen plaats te vinden. De scholen worden via de groene loper beter aan de parken
economische en wijkcentrale Stadsboulevard Noorderlaan activiteiten en voorzien in faciliteiIn combinatie met de ten voor zowel kleine starters als verdichtingslokaties kan de grotere ondernemingen. strip dan verder uitgebouwd als onderdeel van een werkelijke stadsboulevard. De afstemming met de ontwikkelingen aan de overzijde met betrekking tot de General Motors-locatie is dan nadrukkelijk aan de orde. Een stadsboulevard vraagt immers om een goede vormgeving van beide zijden en complementaire ontwikkeling. De voorzichtig gestarte omkleuring van de havenwand, zoals onder andere recent ook met het verkooppunt en technische dienst van Switch ingezet, vormt de eerste stap in deze richting.
Stationslocatie Op lange termijn is ook de omgeving van het treinstation Luchtbal een te ontwikkelen verdichtinglocatie voor kantoren, garages of bedrijvigheid. Dit geldt voor het bouwveld in de wijk Luchtbal maar evengoed voor de overzijde van de Groenendaallaan.
05.07.2012
37
.
4. Lange termijn beeld 4.1 Vergezicht De hiervoor beschreven kansen leveren uiteindelijk bijgaand strategisch beeld op. Het kan gezien worden als een uitwerking en aanscherping van het masterplan, met name ook ten behoeve van snelle en tijdelijke invullingen van locaties die mogelijk pas op de lange termijn van kleur zullen veranderen. Het speelt daarbij ook nadrukkelijk in op de lokale noden, waarbij onbenutte of minder goed gebruikte ruimtes ingezet worden, mede om de zelfredzaamheid van de wijk te vergroten en beter te laten aanhaken bij de dynamiek in de directe omgeving. Alle opgevoerde ideeën, verwachtingen en ambities uit de bewoners enquête, bilaterale gesprekken, brainstorms en ronde tafels zijn opgenomen in bijgaand bestempeld en tenminste wel door twee partijen (van de geconsulteerde drie) zijn onderschreven. Er is een enorme creativiteit en betrokkenheid bij het wel en wee van de wijk, die niet alleen bij de bewoners, de verenigingen, instellingen en betrokken ambtenaren, maar potentieel ook bij de buren in de directe omgeving van de wijk. Alle projecten zijn relatief laagdrempelig, maar kunnen met een kleine inspanning en zetje van de overheid en/of andere investeerders een hoge toegevoegde waarde of sociaal, cultureel en eventueel zelfs economisch en De projecten kunnen in de loop van de tijd nog qua omvang en karakter veranderen en aangevuld worden met nieuwe projecten, maar de eerder geformuleerde doelen voor ogen zullen projecten in de toekomst altijd een of meer van de volgende activiteiten moeten inhouden: 1 Betrekken:Vergroten van de betrokkenheid en zelfredzaamheid van de bewoners en instellingen zodat ze minder aangewezen zijn op werk, vorming en ondersteuning van buiten de wijk. Daarmee vergroot uiteindelijk ook hun 2 Benutten: Optimaal benutten en verbinden van de publieke ruimten in relatie tot de sociaal-culturele wensen van de aanwezige bewoners en om ook de sociale veiligheid in de wijk te vergroten. 3 Beheren: Het publiek en gezamenlijk onderhouden en toegankelijk maken van natuur en groene ruimten voor natuurbeleving, ontspanning en sociale binding.
4 Verbinden: Het zoveel mogelijk opheffen van het functionele isolement van de wijk - richting het natuurgebied de Oude Landen, het gevarieerde stadscentrum en de haven - te stimuleren door onder meer de routes aangenamer te maken en mensen ook te laten kiezen voor wandelen en 5 Combineren: Het combineren van kansen en ambiteis van partners in de wijde omgeving van Luchtbal zodat een gevarieerd en vernieuwend aanbod aan wonen, werk, voorzieningen en shopping kan ontstaan. 6 Uitvoeren: Het stapsgewijs uitvoeren van vooral die projecten, die een positief sneeuwbaleffect kunnen hebben met een hefboomwerking op de wijk en daardoor een vertrouwen verdienen in de daadkracht van initiatiefnemers. De verblijfs- en bestemmingswaarde van de wijk kan hiermee vergroot worden en deze uiteindelijk in positieve zin te veranderen. De beschreven kansen laten zien dat er nadrukkelijke mogelijkheden voorhanden zijn om de nog aanwezige tegenstellingen in de wijk alsmede die tot de omgeving meer te overbruggen. Enkele condities zijn aan de orde.
38
De Luchtbal vaart
overall beeld
legenda
bestaande bebouwing
sport voorzieningen
marktterrein
sport en speelpark
terras/strand
overig water
fiets/skateweg
renovatie of verdichting
onderwijsvoorzieningen
testterrein
sportgroen
natuur
wegontsluiting
looproute
kleine bedrijven/winkels
bloemen, gras en/of groenten
tram
groene loper
alternatieve ontwikkeling
05.07.2012
39
.
40
De Luchtbal vaart
huidige wegbereikbaarheid, voorstel na aanleg Brabo 2 en condities voor een behouden Luchtbal vaart.
verkeersremmende maatregelen
alternatieve bereikbaarheid handelszaken verwijderen aansluitingen Noorderlaan
geluidmilderende maatregelen
rustige zijde
drukke zijde
05.07.2012
41
.
4.2 Infrastructurele condities
-
De condities voor het verzilveren van de kansen liggen met name in de infrastructurele context van Luchtbal: de Oosterweelverbinding, Brabo 2 en het Wijkcirculatieplan. In alle gesprekken en ronde tafel momenten kwam dit aan de orde De Oosterweelverbinding beroert alle Antwerpenaren en in Luchtbal leeft de bereikbaarheid van het noorderlijk deel van Antwerpen in zijn algemeenheid zal verslechteren. Brabo 2 levert nieuwe kansen op in de aanzienlijk verbeterde ontsluiting via het openbaar vervoer met het centrum van Antwerpen en Ekeren, de verwachte grotere verkeersveiligheid met lagere verkeersintensiteiten en een gunstig Luchtballers, en met name van de eigenaren van de handelszaken ligt momenteel echter op de verslechterde wegaansluiting van de wijk op de Noorderlaan en Groenendaallaan.Vijf van de huidige zeven wegaansluitingen op de Noorderlaan worden bij Brabo 2 verwijderd, waardoor de handelszaken vrezen voor hun klandizie, die immers voor een zeer groot deel vanaf de Noorderlaan komen. De gescheiden verantwoordelijkheden van de stad Antwerpen en het Vlaams Gewest in deze projecten maken het voor belanghebbenden ook niet eenvoudig om de planprocessen te doorzien. De wijkbelangen zouden in ieder geval beter rond de bereikbaarheidsproblematiek organiseren en gezamenlijk kennis delen en standpunten bepalen. Drie belangrijke onderdelen adviseren we vanuit dit onderzoek: - De Columbiastraat is verkeersonveilig en overbevraagd, met name ook gelet op de hier aanwezige (kansen voor) ‘zachte functies’, zoals de basis- en kleuterscholen, cultuurcentrum, schouwburg, sport-speel en avonturenpark, Columbiastraat veiliger in te richten tegelijkertijd met de uitvoering van de nieuwe projecten. Hetzelfde geldt voor de Quebecstraat/Dokter Decrolystraat bij het Luchtbalpark. De urgentie van de verkeersveiligheid overstijgt evident de lange termijnvoorstellen van het conceptwijkcirculatieplan.
De in het masterplan voorgestelde verdichtingslocaties en de voorgestelde Luchtbal strip zullen moeilijk bereikbaar worden indien de directe ontsluitingen vanaf de Noorderlaan wordt opgeheven. De hier gevestigde en voorgestelde functies zijn alleen rendabel bij een combinatie van lokale en bovenlokale klandizie. Een directe bereikbaarheid en zichtbaarheid vanuit de Noorderlaan is daarvoor voorwaarde maar de bereikbaarheidsvoorstellen vanuit Brabo 2 belemmeren nu een haalbare ontwikkeling van de verdichtingslocaties In het kader van de Oosterweelverbinding afdoende geluidsmilderende maatregelen voor het geluidsniveau in de wijk. Hiertoe verwijzen we naar de gedane geluidsstudie van DNA Consult. Ook milderende maatregelen naar
Een optimale en heldere bereikbaarheid van de handelszaken en van de verdichtingslocaties en een zeer spoedige veilige verkeerssituatie op de Columbiastraat en (inmiddels als proef gerealiseerde) Argentiniëlaan zijn de voorwaarden voor het verzilveren van de geschetste kansen.
42
De Luchtbal vaart
overallbeeld Luchtbal in de context
Merksem
Oude Landen en Ekeren
Haven en Albertkanaal
05.07.2012
43
.
4.3 Dynamisch beeld Bijgaand vergezicht is daarom geen statisch beeld maar dynamisch, dat in de loop der tijd nog vaak zal veranderen en bestaat uit tijdelijke en permanente projecten die elkaar afwisselen en mogelijk op termijn ook wel weer een ook veranderlijke inzetten van de verschillende partijen, gerelateerd aan eventueel veranderlijke omstandigheden en/of mogelijkheden. Maar dit beeld kan mogelijk wel een communicatiebeeld voor het nieuwe Luchtbal zijn en onder de gegeven condities verschillende partijen committeren aan voort- en verdergaande samenwerking, op basis van eerste succesvolle acties. Het beeld is daarmee geen garantie voor de toekomst maar een richtbeeld dat actoren kan enthousiasmeren en losse projecten kan verbinden.
>> Dit onderzoeksrapport legt de focus op de belangrijkste thematische vragen, kansen en plekken in Luchtbal en pleit hiervoor voor een intensieve en evenwichtige samenwerking tussen bedrijven, bewoners en overheid. Een succesvolle aanzet is gegeven met de rondetafels waar de drie partijen samenkwamen. Dit vraagt voor een vervolg in projectplatforms en projectwerkingen. In een volgende fase zullen deze kansenkaarten en projectclusters verder gezamenlijk met bedrijven, bewoners en overheden worden uitgewerkt ten behoeve van realisaties op het terrein. Voorgesteld wordt om nog in 2012 te starten met de realisatie van een eenvoudig korte termijn project dat tevens als start dient voor een innovatief, betrokken en realiserend planproces in Luchtbal.
44
straatnamenkaart
De Luchtbal vaart
05.07.2012
45
.
COLOFON
LIJST VAN BIJLAGEN
Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van: AG Stadsplanning Antwerpen in het kader van een conceptsubsidie van het Vlaams Gewest
Bij dit rapport zijn de volgende achtergronddocumenten geproduceerd Deze zijn te vinden op luchtbal.wordpress.com. Alleen de enquêteresultaten en dit eindrapport zijn voor iedereen toegankelijk.
Leden begeleidingsgroep: Ellen Lamberts, AG Stadsplanning Tom Coppens, AG Stadsplanning Joke Baelus, Woonhaven Antwerpen Trees Leroy, Cel Sociale Planning Pim van Gestel, Cel Sociale Planning Els Vervloesem, lokale begeleider KU Leuven Stijn Oosterlynck lokale begeleider Universiteit van Antwerpen Uitvoering onder leiding van: Wies Sanders, Urban Unlimited Tompy Hoedelmans, Omgeving Aanvullend onderzoek: studenten van de Internationale MaHS (master in Human Settlements) MaUSP (master of Urbanism and Strategic Planning) van de Universiteit van Leuven studenten Stadssociologie van de Universiteit van Antwerpen ‘Look after goodness and truth, beauty will look after itself ’ (Eric Gill, van het gebruikte lettertype Gill Sans).
Antwerpen Luchtbal, enquêteresultaten
Het gebruik van en de betrokkenheid van bewoners bij de wijk Luchtbal Urban Unlimited, KU Leuven en Universiteit van Antwerpen, juli 2012 Verslagen van interviews met bedrijven
NMBS, Internationaal Zeemanshuis, DAG/WAG, St. Jozefschool, Brico-PlanIt, Decathlon, Kinepolis, Indoor Karting, Bowling Stones, Polytechnische Campus, Beerens en NV de Bosuil (GMsite). Verslagen van de brainstorms met ambtelijke betrokkenen
Wonen en zorg, shopping, openbaar domein, economie en shopping Verslagen van de twee inloopsessies met bewoners
op 21 en 24 maart 2012 Deelnemerslijsten en verslagen van de ronde tafels
De Groene Loper, Luchtbal Centraal en de Luchtbal Foyer
