De laatste levensfase: over stervensscenario’s…
Iridium, 16 maart 2011. Dr. Gert Huysmans
Oorzaak overlijden
Dementie, frailty
Orgaanfalen
Acuut
Kanker
- de laatste levensfase -
2
kanker F U N C T I E
OVERLIJDEN
TIJD - de laatste levensfase -
3
Stervensfase aangebroken?
Beperkte voedsel- en vochtinname Onmogelijkheid inname orale medicatie Uitgesproken verzwakking – Bedgebonden – Bij elke zorg assistentie nodig
Somnolentie of verminderd bewustzijn
– Desoriëntatie – Concentratiemoeilijkheden – Onmogelijkheid om nog mee te werken bij zorg
Ingevallen aangezicht, spitse neus - de laatste levensfase -
4
Over stervensscenario’s
Sommige rustig en waardig verloop Vereisen slechts minimale medische interventie Andere vereisen grote interventie om aanvaardbaar te zijn Soms voorspelbaar, soms niet Ene scenario kan overgaan in andere Belang van anticipatie en zorgplan - de laatste levensfase -
5
Dyspnoe en verstikking
Frequent Meest voorkomend bij bronchusCa In principe bij elke kwaadaardige tumor mogelijk, door obstructie, maar ook door anemie, verzwakking, toegenomen energiebehoefte ‘Stikken’ als beangstigend perspectief - de laatste levensfase -
6
Dyspnoe en verstikking
Symptomatisch te behandelen met corticoïden, morfine, anxiolytica, aërosols Vaak pneumonie als verwikkeling en doodsoorzaak Vaak verloopt sterven rustig Zelden: fulminant verloop – verstikking – Acute bloeding trachea of mediastinum – Langzame tracheacompressie - de laatste levensfase -
7
Dyspnoe en verstikking
Bestraling of stenting is soms optie Bij ernstige dreiging op verstikking – Veilige omgeving creëren – Stoppen potentiëel levensverlengende behandelingen – Snelle toediening van diazepam (bv. Rectaal), morfine, midazolam: doel is patiënt bewusteloos te maken - de laatste levensfase -
8
Gastro-intestinale obstructie
Geldt onterecht als ‘verschrikkelijk’ scenario door relatieve onbekendheid van correcte behandeling Complicatie van maag-darmtumoren, maar ook frekwent bij ovarium- en mammaCa Vroegtijdig soms te behandelen met derivatie of stoma bij gastrointestinale tumoren - de laatste levensfase -
9
Gastro-intestinale obstructie
Bij ovariumCa vaak op meerdere plaatsen tegelijk Heelkunde slechts zinvol bij levensverwachting van ten minste 6 tot 12 weken Medicamenteuze behandeling met morfine, haloperidol, butylhyoscinebromide, eventueel corticoïden, ocreotide - de laatste levensfase -
10
Gastro-intestinale obstructie
Patiënten leven nog enkele dagen of weken Kunnen meestal nog wat drinken, eten Doel behandeling: braakfrequentie verminderen tot max. 1 à 2x per dag Belangrijke complicatie: fecaal braken Uiteindelijk sterft patiënt door autointoxicatie, vaak erg rustig - de laatste levensfase -
11
Uitdroging, cachexie, anorexie
Meestal veroorzaakt door complexe stofwisselingsproblematiek Gevolgen: vermindering van smaak, toenemende vermoeidheid, verminderde mobiliteit Vaak langdurige aftakeling, psychisch vaak erg belastend voor patiënt en familie Door verzwakking: infecties en sepsis - de laatste levensfase -
12
Uitdroging, cachexie, anorexie
Zelden zinvol: parenterale voeding/PEG-sonde Vaak veroorzaakt toevoegen van extra calorieën dyscomfort – Zoutoverbelasting – Dyspnoe – Oedemen – Misselijkheid en braken – Diarree - de laatste levensfase -
13
Uitdroging, cachexie, anorexie
Toediening van vocht meestal niet zinvol – Toename oedemen – Toename dyspnoe en hoesten door slijmproductie – Toename urineproductie – Toename hersenoedeem – Toename maagsapproductie - de laatste levensfase -
14
Uitdroging, cachexie, anorexie
Corticosteroïden verhogen tijdelijk subjectief welbevinden, maar verhogen catabool effect Amfetamines bestrijden soms vermoeidheid In geriatrische setting komt soms weigeren van eten en drinken voor als uiting van levensmoeheid/stervenswil - de laatste levensfase -
15
Infectie
Door: verzwakking immuunssysteem en functieverlies organen Vaak niet behandeld omdat patiënt terminaal is Gevolg: ongebreidelde groei van bacterieën, ontstaan van toxines, sepsis, hypotensie en eventueel overlijden Complicaties: koorts, rillingen, delirium, epilepsie… - de laatste levensfase -
16
Infectie
Vaak symptomatisch goed te bestrijden Nuttig sommige infecties tot einde toe te bestrijden, omwille van pijn of ander ongemak (bv. stomatitis door candidose, pneumonie…)
- de laatste levensfase -
17
Infectie
In het algemeen verlopen infecties bij stervenden, door afwezigheid van heftige immuunreacties, vrij insidueus
- de laatste levensfase -
18
Lever- en nierinsufficiëntie
In het algemeen milde scenario’s Leiden tot coma Leverinsufficiënte door levermeta’s of obstructie van galwegen Coma duurt meestal kort Vaak jeuk als vervelend symptoom - de laatste levensfase -
19
Lever- en nierinsufficiëntie
Nierinsufficiëntie meestal door langzame uitdroging Dialyseren wordt slechts zelden overwogen Soms obstructie van ureters en hierdoor postrenale insufficiëntie - de laatste levensfase -
20
Lever- en nierinsufficiëntie
Zelden hierdoor langdurige misselijkheid en braken, neuromusculaire irritabiliteit Uiteindelijk coma Morfine kan toxischer zijn dan normaal
- de laatste levensfase -
21
Dood door pijn
Aandoening van vitale organen, hierdoor pijn als symptoom van naderende dood Ernstigste stervenscenario in het kader van onderbehandeling van pijn en overlijden door verwaarlozing, anorexie, decubitus of slecht behandelde obstipatie - de laatste levensfase -
22
Cardiale dood
Meestal snelle dood, soms gewenst in palliatieve situatie Soms daarom wenselijk aan het einde van het leven cardiale medicatie te stoppen Myocardinfarct verloopt vaak erg mild bij anemische en cachectische patiënten Pijn is gemakkelijk te behandelen met morfine - de laatste levensfase -
23
Dood door cerebrale metastasen of tumor
Natuurlijke verloop vaak erg belastend voor patiënt en familie Natuurlijk verloop: – Ernstige hoofdpijn – Epileptische aanvallen – Braken – Neurologische uitvalsverschijnselen – Karakter-veranderingen - de laatste levensfase -
24
Dood door cerebrale metastasen
Meest doeltreffend: radiotherapie (vroeg) Indien te laat: alleen schade Alternatief: cortico Bij beiden: na verloop van tijd deterioratie
- de laatste levensfase -
25
Dood door cerebrale metastasen - Pijn bestrijden met morfine (voldoende optitreren, anders soms slechter) en sedativa Soms geeft stoppen vochttoediening tijdelijke verbetering
- de laatste levensfase -
26
Dood door cerebrale metastasen
Stoppen cortico bij deterioratie toestand vermoedelijk weinig of geen effect op levensverwachting
- de laatste levensfase -
27
Bloeding
Veel tumoren bloeden en soms leidt bloeding tot snel en pijnloos overlijden door anemie Soms hierdoor angina pectoris Soms indicatie transfusie Soms snelle sedatie nodig om angst te bestrijden Aandacht voor naasten! - de laatste levensfase -
28
Frequente problemen in stervensfase
Door verzwakking is elk symptoom moeilijk om dragen Terminale onrust/delirium Terminaal reutelen – Positioneren – Bv. Buscopan° start 6 amp s.c./24 u of 2 amp s.c. om de 2 uur, max. 20 amp/24 u - de laatste levensfase -
29
Communicatie
Ervaring met ‘sterven’ Sterven is niet altijd mooi Sterven duurt soms lang Sterven duurt soms te lang
- de laatste levensfase -
30
Te communiceren met naasten
Gradueel coma Terminale onrust Terminaal reutelen Terminale ademhaling Coping en organisatie van naasten
- de laatste levensfase -
31
Doel
Comfort van patiënt op fysiek, psychisch en spiritueel vlak Zo mogelijk vredig en waardig levenseinde Door zorg voor patiënt en naasten herinnering aan sterven zo positief mogelijk maken en verwerking ervan vergemakkelijken - de laatste levensfase -
32
- de laatste levensfase -
33
