Haags Gemeentearchief
De kortste geschiedenis van Den Haag
De kortste geschiedenis van Den Haag
Thimo de Nijs
& Rolf Bartels
De kortste geschiedenis van Den Haag Over de geschiedenis van Den Haag en zijn bewoners schrijven historici boeken vol. De publicatie van Den Haag. Geschiedenis van de stad (Zwolle 2004-2005) spreekt wat dit betreft boekdelen. Gelukkig zullen historici, bewoners en anderen het verleden van deze stad en tientallen generaties Hagenaars blijven bestuderen. Een stad is nooit af en haar geschiedschrijving al helemaal niet. Dit korte overzicht is dan ook bedoeld als een eerste kennismaking met het Haagse verleden, die hopelijk tot verder lezen zal aanzetten.
Hof en dorp (1230 - 1568)
voorloper van de huidige Ridderzaal. De
Den Haag ontstaat in een vrijwel leeg land
Hollandse graven zullen steeds vaker in
op de grens van het ontgonnen veenland-
Den Haag verblijven en het langzaam
schap en het nog woeste bos- en duinge-
groeiende bestuursapparaat van de
bied langs de kust. Vermoedelijk vestigt de
Hollandse graaf krijgt er ook zijn huisves-
graaf van Holland, Floris IV, rond 1230 een
ting. Bij het hof komen mensen wonen die
hof in een gebied dat bekend stond als Die
voor de graaf en zijn gevolg zorgen. Al
Haghe. Zijn zoon Willem II vaardigt er in
snel ontstaat een klein dorp. Omstreeks
elk geval in 1242 een oorkonde uit, de
1280 krijgt het gebied een eigen parochie
oudste vermelding van Den Haag. Willems
en een college van schepenen dat verant-
zoon Floris V bouwt het hof verder uit,
woordelijk is voor bestuur over het dorp.
onder andere met een grote zaal, een
Handel en lakenindustrie floreren in de
Foto voorkant: De Zeevismarkt in de Schoolstraat, Aquarelle van Wijnand Essen, 1820
1230
1568
veertiende eeuw. Stadsrechten en de ver-
wordt het door roofridder Maarten van
dedigingsmuren die daarbij horen, blijven
Rossum geplunderd. Wel blijft Den Haag
echter uit. In 1433 komt het graafschap
het regionale bestuurscentrum in Holland,
Holland in handen van de Bourgondiërs.
dat inmiddels onderdeel is van het grote
Vanaf dan is Den Haag niet langer een gra-
Habsburgse rijk. Met hun pogingen dit rijk
felijke residentie, maar alleen de verblijf-
te centraliseren en hun rigide opstelling
plaats van de stadhouders, vertegenwoor-
tegen protestanten roepen Karel V en zijn
digers van de landheer.
zoon Filips II steeds meer verzet op. In
In de 16de eeuw raakt het dorp in verval
1568 begint de Opstand, oftewel de
door branden en epidemieën. In 1528
Tachtigjarige Oorlog.
Kaart van Den Haag in 1580.
1
De kortste geschiedenis van Den Haag
Hofvijver met het Binnenhofcomplex. Tekening Claes Jansz Visscher, 1625.
Regeringscentrum van de Republiek (1568 – 1795)
met als gevolg dat Den Haag nooit een
De Spanjaarden gebruiken Den Haag in
ontstaat echter toch enige samenwerking.
stadsmuur zal krijgen. Na verloop van tijd
1574 als uitvalsbasis bij hun pogingen het opstandige Holland te heroveren. In 1575
Conflicten zijn er ook op religieus en politiek
gaan in Delft stemmen op om het verpau-
gebied. Hierover kan Johan van
perde Den Haag met de grond gelijk te
Oldenbarnevelt al snel niet meer meepraten.
maken, maar op voorspraak van prins
In 1619 wordt deze staatsman na een con-
Willem van Oranje wordt dit voorkomen..
flict met Prins Maurits onthoofd op het
Dan keert het tij ten gunste van de Opstand
Binnenhof. De economische voorspoed
en Den Haag. In 1577 wordt Den Haag
houdt wel aan. Holland staat op de drempel
weer vergaderplaats van de Staten van
van de Gouden Eeuw. Het hof van stadhou-
Holland, vanaf 1588 geldt dit ook voor de
der Frederik Hendrik verschaft Den Haag
Staten-Generaal. Den Haag maakt een nieu-
allure. Een artistiek hoogtepunt vormen de
we bloeiperiode door. Het aantal inwoners
schilderingen in het Huis ten Bosch. Veel
stijgt snel tot 16.000 in 1622 en een plan-
Hagenaars fabriceren luxe en alledaagse
matige uitleg van de stad wordt noodzake-
producten voor de vele diplomaten en hoge
lijk. Nieuwe havens worden gegraven in het
ambtenaren. Anderen vinden werk in de
Spuikwartier. Den Haag wordt bestuurd door
wapenindustrie, de boekhandel en boek-
gewestelijke instellingen en het dorpsbestuur.
drukkunst, de bierbrouwerij en de zich snel
Deze zitten elkaar soms behoorlijk dwars,
uitdijende detailhandel.
1568
Het aantal inwoners blijft stijgen tot 24.000
steden, waar iedere straat een stad is’, schrijft
in 1670 en zelfs 30.000 in 1700. De
de bestuurder, componist, geleerde en dichter
Princessegracht en omgeving worden
Constantijn Huygens. Al in de tweede helft
gebouwd, aan het Voorhout verrijzen fraaie
van de zeventiende eeuw is de typisch
paleizen. Den Haag is een stad geworden,
Haagse sociale tweedeling tussen zand en
maar blijft juridisch een dorp. ‘Een dorp der
veen zichtbaar. Op de hoger gelegen delen
De Scheveningse vijfling uit 1719.
2
1795
De kortste geschiedenis van Den Haag
De onthoofding van Johan van Oldenbarnevelt, 13 mei 1619. Ets Jan Luyken.
den op het veen wonen in de buurt van het
Dankzij de Fransen eindelijk een stad (1795-1815)
Spui. Deze laatsten doen in 1672 van zich
In de winter van 1794-1795 trekken de
spreken. In dit ‘rampjaar’ lynchen woedende
revolutionaire Franse legers de Republiek
Oranje-aanhangers bij de Gevangenpoort de
binnen om hier het ideaal van vrijheid, gelijk-
leidende regenten de gebroeders Johan en
heid en broederschap te verbreiden. In
Cornelis de Witt. Maar ook veel middenstan-
januari 1795 vlucht stadhouder Willem V
ders en gezeten burgers zijn bij deze politieke
met zijn gevolg via Scheveningen naar
moord betrokken.
Engeland. In Den Haag wordt een revolutio-
De achttiende eeuw is voor de Republiek een
nair Bataafs stadsbestuur geïnstalleerd.
tijd van stagnatie. Toch doet Den Haag het
Tijdelijk krijgen meer burgers dan voorheen
relatief goed, vergeleken met steden als Delft
invloed op de politiek, maar na een paar
en Leiden. De uitgaven van regering, diplo-
jaren hebben de oude regenten de touwtjes
maten en hoge ambtenaren gaan ook in
weer in handen. De Bataafse Republiek
slechte tijden door. De bevolking blijft gelei-
maakt in 1806 plaats voor het Koninkrijk
delijk groeien tot ruim 38.000 in 1795, maar
Holland. Datzelfde jaar krijgt Den Haag ein-
wordt ook wel armer. Steeds meer Hagenaars
delijk ook de status van stad, maar veel
zoeken hun toevlucht in piepkleine nerinkjes
voorrechten zijn er dan niet meer aan ver-
of raken afhankelijk van de bedeling.
bonden. De hoge kosten van de napoleonti-
wonen veel rijken, terwijl de minderbedeel-
1795
1815
sche oorlogen, de stagnerende handel en het
70.000 inwoners in 1850. Burgemeester
vertrek van het hof van koning Lodewijk
Copes van Cattenburch zorgt voor de
Bonaparte in 1808 brengen slagen toe aan
oprichting van een Stedelijk Badhuis te
de economie. Het inwonertal stagneert rond
Scheveningen en ontvouwt de eerste plan-
de 42.000 en zo’n twintig procent van de
nen voor een zeehaven voor Scheveningen.
bevolking raakt aan de bedeling. Hele wijken
In 1843 krijgt Den Haag een spoorverbin-
raken in verval. Na de inlijving van Neder-
ding met Amsterdam en vanaf 1847 ook
land bij het Franse Keizerrijk in 1810 groeit
met Rotterdam. De tweede helft van de
het verzet tegen de Fransen. In november
jaren veertig is onrustig door hongerrellen
1813 verlaten de Fransen de stad. On-
en revoluties in het buitenland. In maart
middellijk hierna landt de Prins van Oranje -
1848 vraagt de koning de liberale staats-
de zoon van de laatste stadhouder en de
man Thorbecke een nieuwe Grondwet op
latere koning Willem I - bij Scheveningen.
te stellen, waarmee de burgers meer zeggenschap krijgen. De nieuwe Gemeentewet
Regeringsstad van het koninkrijk (1815-1880)
van 1851 en de invoering van het directe
In het Koninkrijk der Nederlanden herwint
politieke debatten en een grotere betrok-
Den Haag de status van regeringsstad. De
kenheid van de bevolking bij het bestuur
bevolking neemt weer toe en groeit tot
van stad en land.
kiesrecht maken de weg vrij voor levendige
Vier veroordeelden wachten op hun berechting, 1806.
4
1815
1880
De kortste geschiedenis van Den Haag
In de tweede helft van de negentiende
hiervan nauwelijks. De arbeidende klasse
eeuw versnelt de bevolkingsgroei. De uitdij-
begint zich in navolging van de katholieken
ende overheid en vooral de snelgroeiende
en de orthodox-protestanten te organiseren.
metaal- en meubelindustrie hebben mensen nodig. Het Willemspark, de Schilderswijk,
Ongekende bloei (1880-1940)
het Zeeheldenkwartier en de Archipelbuurt
Industrie en handel nemen een vlucht.
worden gebouwd. Het stedelijk leven
Naast grote metaalbedrijven, kent Den
moderniseert in hoog tempo: in 1864 vindt
Haag grote meubelfabrikanten en drukkerij-
de opening van de eerste paardentramlijn
en. De groeiende welvaart leidt tot een
naar Scheveningen plaats, een jaar later
groter winkelaanbod en vanaf 1885 kunnen
wordt de eerste HBS geopend en in 1870
de Haagse dames winkelen in de Passage.
komt de spoorverbinding met Utrecht
Den Haag krijgt nog meer grandeur door
gereed. De gemeente begint zich na enige
de bouw van het Kurhaus en diverse grote
aarzeling met de aanleg van riolering,
hotels in Scheveningen.
waterleiding en gas te bemoeien. De wel-
Mesdag, Israëls, Weissenbruch, Mauve en
vaart stijgt snel, maar de armen profiteren
andere leden van de Haagse school verwer-
Muziekstuk ter ere van de Haagse paardentram in 1864.
1880
ven met hun vernieuwende impressionisti-
woningen voor de arbeiders. Het ambtelijke
sche stijl grote faam. In 1881 schildert
apparaat groeit in deze periode zeer snel,
Mesdag met zijn vrouw het naar hem
vooral door de aanhoudende bevolkings-
genoemde Panorama. Ook op letterkundig
groei tot 200.000 inwoners in 1899 en de
gebied telt Den Haag mee, met schrijvers
groei van het aantal gemeentelijke taken. In
als Emants, Kloos en Couperus. De laatste
1894 vernietigt een stormramp het grootste
eert de stad met zijn beroemde woorden
deel van de Scheveningse vissersvloot. Toch
‘zo ik iets ben, dan ben ik een Hagenaar’.
duurt het nog tot 1904 voordat de
Louis Couperus is een van de vele mensen
Scheveningse vissers over een veilige thuis-
die zich in deze periode definitief vestigen
haven kunnen beschikken.
in de Hofstad. In de laatste decennia pro-
In 1899 vindt de Eerste Vredesconferentie
beert de gemeente de woningbouw enigs-
in Huis ten Bosch plaats, gevolgd door een
zins te reguleren en na 1901 neemt de
tweede in 1907. De Amerikaanse miljonair
gemeente dankzij de Woningwet het voor-
Andrew Carnegie stelt geld ter beschikking
touw bij de sanering van krotten en slop-
voor de bouw van het Vredespaleis dat in
pen en het bouwen van nieuwe, betere
1913 gereedkomt. Den Haag wordt hier-
De pletterij van de firma Enthoven aan de Pletterijkade, 1900.
8
1940
De kortste geschiedenis van Den Haag
Baboe op het strand, 1921.
mee de internationale hoofdstad voor
administratief centrum. Tal van instellingen
vrede en recht.
vestigen er hun kantoren, evenals grote
De Eerste Wereldoorlog leidt tot grote
oliemaatschappijen en andere bedrijven. In
voedseltekorten. Distributie en rantsoene-
1923 krijgt de stad meer ruimte door de
ring kunnen hongerrellen, waarbij doden
annexatie van Loosduinen. Na lang gehar-
vallen, niet verhinderen. In 1917 wordt het
rewar wordt een nieuw stadhuis gebouwd
algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd
aan het Burgemeester De Monchy-plein,
en worden twee socialisten wethouder. De
dat in 1953 wordt geopend. 1935 vindt de
revolutieoproep van Pieter Jelles Troelstra
opening plaats van het door H.P. Berlage
vindt echter nauwelijks gehoor en wordt in
ontworpen Gemeentemuseum. Door de
de kiem gesmoord, mede dankzij een mas-
crisis van de jaren dertig raken veel
sale Oranje-demonstratie op het Malieveld.
Hagenaars hun baan kwijt. Voetbalclub
Den Haag is de stad waar verlofgangers uit
ADO streeft in deze periode elitaire clubs
Nederlands-Indië bij voorkeur verblijven. De
als HVV en HSB voorbij. Tijdens de oorlog
eerste Indische restaurants openen hun
wordt ADO zelfs twee keer landskampioen.
deuren. Tijdens het Interbellum groeit de
Ook het Kurhaus-cabaret onder leiding van
Residentie verder uit tot een belangrijk
Louis Davids brengt het nodige vertier.
De koninklijke familie op het bordes van paleis Noordeinde. Aquarel Agnes van de Brandeler.
Stad in de branding (1940-1945)
V-2’s vanaf Haags grondgebied afgevuurd.
De Tweede Wereldoorlog treft Den Haag
In een poging om deze wapens tot zwijgen
zwaar. Burgemeester S.J.R. de Monchy on-
te brengen, begaan de Engelsen op 3 maart
derscheidt zich door zijn principiële houding
1945 een catastrofale blunder: per ongeluk
tegenover de bezetter en wordt daarom ver-
bombarderen ze het Bezuidenhout. Naar
vangen door een NSB’er. In 1942 begint de
schatting 520 Hagenaars komen hierbij om
deportatie en uitroeiing van de omvangrijke
het leven. Tijdens de laatste oorlogswinter
en invloedrijke Haagse joodse gemeenschap,
ontstaan grote voedseltekorten. 2100
de op een na grootste in Nederland. De
Hagenaars sterven van de honger. Op 5 mei
meeste Haagse joden overleven de oorlog
1945 volgt eindelijk de bevrijding.
niet. Datzelfde jaar begint ook de sloop van hele stukken stad voor de Atlantikwall die de Duitsers in en rond Scheveningen aanleggen. In 1943 worden steeds meer jonge mannelijke Hagenaars opgepakt voor tewerkstelling in Duitsland. Het verzet neemt hierna duidelijk toe. In het najaar van 1944 worden de eerste
Bordje in de duinen, 1942.
10
1940
1945
De kortste geschiedenis van Den Haag Wederopbouw, welvaart en immigratie (1945-2005)
lijkheden goed hun plaats weten te vinden in
De oorlog heeft in Europa diepe wonden ge-
Indo-rock komt bijvoorbeeld in de jaren vijf-
slagen. In 1948 komen daarom de regeringen
tig tot bloei, met aanvankelijk de Haagse
van diverse Europese landen bijeen in de
band The Tielman Brothers als belangrijkste
de Haagse samenleving. De zogenaamde
Haagse Ridderzaal, om te onderhandelen
vertegenwoordiger. In dezelfde periode krijgt
over meer samenwerking. Na dit ‘Congres
Den Haag de bijnaam ‘Weduwe van Indië’,
van Europa’ groeit de Europese eenheid met
vanwege de dekolonisatie in december 1949.
horten en stoten, via de Europese Gemeen-
‘Arm Den Haag, dat is toch erg, dat jij maar
schap voor Kolen en Staal in 1951 tot de hui-
niet vergeten kan. De klank van krontjong en
dige Europese Unie van 25 lidstaten. Het
van gamelan’, zal Wieteke van Dort later zin-
Haagse gemeentebestuur en de inwoners
gen. In 1958 bereikt Den Haag met 606.825
zetten alles op alles om de stad in zo kort mo-
inwoners de grootste bevolkingsomvang ooit.
gelijke tijd te herbouwen volgens de plannen
Daarna zet een daling in. Veel Hagenaars
van stadsarchitect W.M. Dudok. In Den Haag
verhuizen naar de randgemeenten en reizen
Zuid-West - een van de grootste bouwputten
steeds vaker met de auto naar hun werk. De
van Europa - ontstaat een stadsdeel van meer
industriële bedrijvigheid neemt sterk af ten
dan 150.000 inwoners. De bouw van al deze
gunste van de dienstensector. In 1968 viert
woningen is mede nodig voor de opvang van
voetbalminnend Den Haag feest. ADO wint
repatrianten uit voormalig Nederlands-Indië.
onder leiding van trainer Ernst Happel voor
In totaal vestigen zich ruim 30.000 Indische
het eerst de KNVB-beker door Ajax in het
Nederlanders die na enige aanpassingsmoei-
Zuiderpark te verslaan met 2-1.
Aanleg anti-tankgracht bij Stadshoudersplein, 1943. Tekening Chr. Schut.
1945
Voetbalwedstrijd VUC-Scheveningen aan de Schenkkade, 1953. Foto Stokvis.
Ondertussen stagneert de uitvoering van de
stad van betekenis dankzij bijvoorbeeld de
grootscheepse plannen voor het centrum.
rockband Golden Earring, het Northsea Jazz
Wel komen nog het Centraal Station en het
Festival, Parkpop, de Koninginnenach en
Prins Bernardviaduct tot stand, maar geplan-
poppodium het Paard van Troje. In 1981
de doorbraken ten behoeve van het autover-
zingt Harrie Jekkers met Klein Orkest het
keer stuiten op breed maatschappelijk verzet.
chauvinistische ‘O o Den Haag’. Tot zijn ver-
Onder druk van actiegroepen en bewoners
rassing wordt het al snel het officieuze volks-
begint de gemeente met de stadsvernieu-
lied van de stad. Stripheld Haagse Harry
wing in de Schilderswijk en Transvaal. Dit zijn
maakt plat Haags nog populairder, ook bui-
volkswijken met veel slechte huizen, een
ten de stadsgrenzen. Binnen de lokale politiek
hoge werkloosheid en grote groepen kansar-
nemen de tegenstellingen toe. Van 1986 tot
me migranten uit Suriname, Turkije, Marokko
1990 regeert een progressief meerderheids-
en de Antillen. De economische crisis van de
college, dat uiteindelijk valt over de bouw
jaren zeventig zet een rem op de welvaarts-
van het nieuwe Stadhuis aan het Spui. De
groei en de financiële positie van de gemeen-
komst van dit IJspaleis luidt wel een periode
te verslechtert, vooral door de daling van het
in van stedelijke vernieuwing in het centrum.
inwonertal. Voor een vrolijke noot zorgen
Het Theater aan het Spui, de Resident, de
vanaf de jaren zeventig Kees van Kooten en
nieuwe ministeries van VROM en OC&W en
Wim die Bie die in hun satirische tv-program-
de na negen lange jaren eindelijk voltooide
ma’s veel Haagse typetjes weten te vereeuwi-
tramtunnel geven het Haagse stadsgezicht
gen, zoals de ‘vrije jongens’ Jacobse en Van
een markante mengeling van historische en
Es. Bovendien blijft Den Haag een muziek-
moderne architectuur. Het stadsgewest 10
2005
De kortste geschiedenis van Den Haag
Haaglanden brengt een aanzienlijke verbete-
breken rellen uit rond het Binnenhof. Eind
ring in de bestuurlijke samenwerking met
2004 wordt het Laakkwartier opgeschrikt
randgemeenten, al komen de verhoudingen
door de arrestatie van twee van terrorisme
door grenscorrecties weer onder druk te
verdachte moslimfundamentalisten. Toch
staan. In ieder geval gaat Den Haag opnieuw
wordt met de nieuwe organisaties de positie
bouwen in het Wateringse Veld, Ypenburg en
van Den Haag als internationale hoofdstad
Leidschenveen.
van recht en vrede versterkt. Hierin herkennen
De laatste jaren komen nieuwe internationale
wij een van de rode draden van het geschied-
instellingen als het Joegoslavië-Tribunaal, het
verhaal van de stad. Den Haag onderscheidt
Internationaal Strafhof en Europol naar de
zich verder door de aanwezigheid van hof en
stad. Hun missie contrasteert met de toene-
regering, de ligging aan zee met zijn voor- en
mende onrust tussen verschillende bevol-
nadelen, een voortdurende toestroom van
kingsgroepen in de Haagse samenleving. Na
nieuwkomers en een scherpe scheidslijn tus-
de politieke moord op Pim Fortuijn in 2002
sen arme en rijke delen van de stad.
W. Drees als minister-president, 1949. Foto Nederlandsch Persbureau.
1945
Thimo de Nijs (1966) is als historicus verbonden aan de Universiteit Leiden en was onder meer redacteur en mede-auteur van de Geschiedenis van Holland (Hilversum 2002-2003) en het derde deel van Den Haag. Geschiedenis van de stad (Zwolle 2005). Rolf Bartels (1965) studeerde maatschappijgeschiedenis en journalistiek. Hij is freelance redacteur. Zijn belangstelling gaat vooral uit naar de nieuwste geschiedenis, de multi-etnische samenleving, culturele ontwikkeling en media.
Voor wie meer wil weten Toegankelijke informatie per thema vindt u in: M. van Doorn e.a. (red.), Ach lieve tijd. 750 jaar Den Haag en de Hagenaars (Zwolle 19841985) M. van Doorn e.a (red.), Den Haag zoals het was. De geschiedenis van onze eeuw (Zwolle 1992-1994)
De langste geschiedenis van Den Haag is de nieuwe geschiedschrijving in drie delen: J.G. Smit (red.), Den Haag, Geschiedenis van de stad (deel 1). Vroegste tijd tot 1574 (Zwolle 2004) Th.F. Wijsenbeek-Olthuis (red.), Den Haag, Geschiedenis van de stad (deel 2). De tijd van de Republiek (Zwolle 2005) Th.A.H. de Nijs en J.J.Th. Sillevis (red.), Den Haag, Geschiedenis van de stad (deel 3). Negentiende en twintigste eeuw (Zwolle 2005)
Colofon:
Haags Gemeentearchief
©Th.A.H. de Nijs en R. Bartels
Spui 70, 2511 BT Den Haag
Afbeeldingen: Haags Gemeentearchief
070-3537003
Redactie: Kees Stal en Maarten van
www.gemeentearchief.denhaag.nl
Doorn
[email protected]
Uitgave: Haags Gemeentearchief Productie: Facilitaire Dienst, Multimedia
Multicultureel winkelen op de Herman Costermarkt, 2003. Fotografie Peter van Oosterhout.
