2‐3‐2015
De kerkhervorming. 5.3
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600) Onderzoeksvraag:
5.3 De kerkhervorming.
waardoor ontstond de kerkhervorming en welke gevolgen had ze voor de religieuze en politieke situatie?
Oorzaken voor de reformatie of kerkhervorming I. Religieuze oorzaken reformatie 1. Als gevolg van het humanisme (Erasmus (VOGGP: persoon)) werden steeds meer kritische vragen gesteld en ontstond er twijfel aan de waarheden van de kerk. 2. De kerk was in verval, van bovenaf • het pausschap werd corrupt en gericht op pracht en praal. • het pausschap was verdeeld (1378‐1417 Westers Schisma) waren er twee pauzen, een in Avignon én een in Rome (in 1409 waren er zelfs drie, 2 in Rome en 1 in Avignon) van onderop • Er waren veel slecht opgeleide geestelijken die de kerk tot schande maakten. De lagere geestelijkheid leefde in miserabele toestanden met vrouwen en kinderen. Sommige konden niet eens lezen en schrijven. Men verdiende zo weinig dat men gedwongen was een extra beroep uit te oefenen (b.v. smid, maar ook herbergier) of wat bij te beunen met de verkoop van sacramenten, relikwieën of aflaten.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. I.
Uitwerking religieuze oorzaken
1. Als gevolg van het humanisme (Erasmus) werden steeds meer kritische vragen gesteld en ontstond er twijfel aan de waarheden van de kerk. (VOGGP: geloof‐religie = verschijnsel)
•
•
Erasmus maakte een eigen (op Griekse teksten gebaseerde) editie van het Nieuwe Testament waarmee hij wilde aantonen dat in de officiële Bijbel van de katholieke kerk de Vulgaat veel vertaalfouten stonden. In zijn boek ‘lof der zotheid’ bekritiseerde hij en dreef hij de spot met de katholieke kerk.
1
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Ondanks zijn kritiek op de kerk bleef Erasmus het katholicisme altijd trouw. Hij wilde met zijn kritiek vooral bereiken dat de kerk zich zou verbeteren en zuiveren.
‘Reeds sinds langen tijd trachten de Pausen, Kardinalen en Bisschoppen met allen ijver de vorsten in hun levensopvatting te evenaren en zij winnen het zelfs haast van hen. ……. Maar nu hebben zij een lekker leventje, terwijl zij zichzelf vet mesten. …………. En dan de Pausen, die Christus’ plaatsvervangers zijn, ……..die waardigheid voor zijn gansche vermogen willen koopen, of haar, als hij haar door geld verworven heeft, met het zwaard, met vergif en met allerlei gewelddadige middelen verdedigen? Uit; Lof der Zotheid
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Inleiding achterliggende oorzaken voor de reformatie of kerkhervorming. I. Uitwerking religieuze oorzaken 2. De kerk was in verval, van bovenaf.
Paus Alexander VI (1492‐1503) (Rodrigo Borgia) was de meest corrupte paus ooit. Hij schonk de kardinalen die hem benoemden paleizen en steden. Daarnaast had hij diverse kinderen bij zijn maîtresses en een incestueuze verhouding met zijn dochter Lucrezia. Tijdens zijn ambtsperiode werden er in het Vaticaan regelmatig orgiën georganiseerd.
Paus Paulus III (1534‐1549) Om het familiefortuin te erven liet hij o.a. zijn moeder en een nicht vergiftigen. Daarnaast benoemde hij zijn kleinzonen tot kardinaal. Ook hij had een relatie met zijn dochter (Constanze Farnese) en verdiende een aardige cent bij doordat hij een deel kreeg van de opbrengsten van de Romeinse prostituees.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
Paus Julius III (1550‐1555) Ging zich te buiten aan homoseksuele orgiën met straatjongens en had een verhouding met een bedelaar die hij op 17 jarige leeftijd tot kardinaal liet benoemen.
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had.
Het laatste oordeel, een van de belangrijkste drijfveren voor het geloof in de middeleeuwen.
2
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Inleiding achterliggende oorzaken voor de reformatie of kerkhervorming. I. Uitwerking religieuze oorzaken 3. De kerk was in verval, van onderop door: handel in aflaten en relikwieën. Aflaat = vrijstelling van straffen in vagevuur in ruil voor giften (o.a. voor bouw van St. Pieter te Rome). Relikwie = overblijfselen of voorwerpen van heiligen Frederik de Wijze (1465‐1525) spaarde geen kosten om de beste exemplaren van relikwieën te krijgen. Het werd een grote verzameling. Liefst 5005 relieken waren tenslotte in zijn bezit. Al met al was deze collectie goed voor bijna 2 miljoen jaren aflaat.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kritiek op de lagere geestelijkheid in het werk; ‘het gevecht tussen Carnaval en Vasten’, Met op de voorgrond enkele dansende monniken en nonnen.
3
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Erasmus stond trouwens niet alleen, ook Johannes Hus (een hoogleraar uit Bohemen (VOGGP: persoon)) uitte kritiek op de misstanden in de kerk. Hij vond ook dat Gods woord het best in de volkstaal verkondigd (dus niet in het latijn, een taal die veel gewone burgers niet begrepen (VOGGP: gedachte)) kon worden en dat de kerk moest terugkeren tot de eenvoud die Jezus had verkondigd. Hus werd vanwege zijn ideeën veroordeeld tot de dood op de brandstapel (1415).
Het beroemde standbeeld van Hus op het stadsplein in Praag.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. De monnik Maarten Luther (VOGGP: persoon) werd beïnvloed door Erasmus en Johannes Hus. In 1517 publiceerde hij 95 stellingen tegen de misstanden in de kerk. Hij wilde hiermee een discussie beginnen om de handel in aflaten af te schaffen. Het werd uiteindelijk een kerkhervorming of reformatie. (VOGGP: protestantse reformatie = ontwikkeling).
Hij zette in op 3 ideeën: 1. de mens kon alleen door genade van god worden gered (en dus niet door het kopen van b.v. aflaten)
2.
alleen door geloof kun je tot God komen (en dus niet door b.v. pelgrimstochten of goede werken)
3.
alleen de Heilige Schrift is de onfeilbare bron van het geloof. Als elke gelovige het woord van God zelf kon lezen waren de priesters niet meer nodig. De Bijbel moest dan wel in de volkstaal worden gepubliceerd. (VOGGP: 3* gedachte)
Maarten Luther slaat 95 stellingen aan de deuren van de slotkerk te Wittenberg in Saksen.
Dit is een achterhaalde overlevering en was beneden de waardigheid van een hoogleraar. Waarschijnlijk stonden de 95 stellingen in brief aan de bisschop.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. De paus was niet gediend van Luthers visie en dreigde hem in de ban te doen. Er werd een ketterproces tegen hem voorbereid. Om zichzelf te verdedigen mocht Luther onder vrijgeleide (niemand mocht hem arresteren) naar de Rijksdag in Worms reizen.
Standbeeld Luther te Worms
4
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. De paus deed Luther tijdens de Rijksdag van Worms (1521) (VB HC) in de kerkelijke ban en keizer Karel V (die de eenheid in zijn rijk wilde bewaren) was het met de paus eens. Luthers aanhangers voelden zich hierdoor gedwongen eigen kerkgemeentes en landskerken te stichten. Luther kreeg daarbij de steun van diverse vorsten (o.a. van Frederik de Wijze van Saksen). Waarom eigenlijk? II. Politieke oorzaken reformatie •
Verschillende vorsten in het Duitse Rijk steunden de Lutheranen omdat het voor hen een manier was om hun gezag uit te breiden ten koste van de kerk die zich daaraan bleef onttrekken. Anders gezegd: de politieke belangen van de verschillende vorsten liepen parallel met wat de Hervorming bedoelde: breken met de macht van Rome.
•
Bovendien zagen de vorsten de kans schoon de eigendommen van de Kerk naar zich toe te trekken. ʺHier sta ik, ik kan niet andersʺ. Omdat hij zijn stellingen niet introk, vaardigde de voorzitter van de Rijksdag, keizer Karel V, het Edict van Worms uit, dat inhield dat Luther in de ban werd gedaan en vogelvrij werd verklaard. Ook werd er bevolen zijn boeken en geschriften te verbranden. Luther werd echter beschermd door vorst Frederik III van Saksen, waardoor de rijksban niet overal nageleefd kon worden en Luther veilig was.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. III. Culturele oorzaken reformatie •
•
Door de uitvinding van de boekdrukkunst konden de ideeën van hervormers zoals Luther zich sneller verspreiden (via boeken en pamfletten). Ook de vertaling van de Bijbel in de volkstaal zorgde voor een meer kritische houding van grote groepen gelovigen ten opzichte van de eens zo oppermachtige katholieke kerk.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. De ideeën van Luther over vrijheid en gerechtigheid verspreidden zich dus snel en leidden in 1524 tot opstanden onder boeren en lage adel. Reformatie betekende voor hen ook bevrijding van armoede en vervulling van hun sociale verlangens zoals meer vrijheid en gelijkheid. Luther steunde de opstandelingen niet en kiest voor de vorsten tussen de 100.000‐300.000 boeren worden genadeloos afgeslacht. Luther schrijft: ‘ Het wereldlijk gezag is een genadegeschenk van God, want zonder dit zouden de volken elkaar verzwelgen door moord en oorlog’ Omdat de boeren hiertegen in gaan ʺmoet men ze wurgen en doorsteken, heimelijk of in het openbaar. Men moet ze afmaken, zoals men een razende hond neerslaat; slaat gij niet, dan zullen zij U en geheel het land treffen. .... ze verdienen wel 6 maal de dood. Daarom, heren, steekt toe, slaat toe, wurge wie kan; vindt gij daarbij de dood, het ga U wel, want zaliger dood kan U nooit overkomen, daar gij sterft in gehoorzaamheid aan Gods woord en bevel.ʺ Het noodlot van de opstandige boeren afgebeeld op een pamflet uit die periode.
5
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Het ontstaan van de Lutherse kerk gesteund door de Lutherse vorsten leidde ook tot een oorlog tegen keizer Karel V en de vorsten die wel trouw beleven aan Rome (Schmalkadische oorlog) Deze oorlog eindigde in 1555 (de godsdienstvrede van Augsburg (VOGGP: gebeurtenis).
Het protestantisme en het room‐ katholicisme werden vanaf dat moment gelijkberechtigd. Onderdanen moesten het geloof van hun vorst aannemen of verhuizen. Cuius regio, eius religio , ofwel ‘Van wie het land is, is ook de religie’. Karel V was zwaar teleurgesteld en trad af.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. In Frankrijk kregen de ideeën van de Franse hervormer Calvijn veel aanhang zijn aanhangers in Frankrijk werden de hugenoten genoemd. Wat zijn de verschillen tussen Luther en Calvijn?
Maarten Luther 1483‐1546 Verering van heiligen en relikwieën is bijgeloof, dus ook geen beelden van heiligen in de kerk.
Johannes Calvijn 1509‐1564 Niet alleen de verering van heiligen en relikwieën is bijgeloof, maar ook bijvoorbeeld het branden van kaarsen en het bespelen van een orgel. Hier ook geen beelden van heiligen of gouden voorwerpen in de kerk.
De vorst is in elke staat het hoofd van de kerk
De gelovigen staan zelf aan het hoofd van de kerkgemeente. Geen gezag van bovenaf maar de kerk moest van onderuit worden opgebouwd.
De vorst bepaald het geloof in een gebied. ‘Van wie het land is, is ook de godsdienst’ Het is niet de bedoeling dat je in opstand komt tegen je vorst.
De gelovige mag zelf zijn godsdienst bepalen als de vorst dat niet toestaat mag men in opstand komen. ‘Wanneer de overheid iets gebiedt dat indruist tegen de geboden van God, dan is zij geen achting waard.’
Door oprecht te geloven komt men in de hemel komen. Volgens Luther had de mens wel zelf invloed op zijn redding. De mens zou behouden blijven door het geloof in God, het lezen van de Bijbel en hoewel goede werken een mens niet vroom maken, doen vrome mensen goede werken.
Predestinatieleer; God heeft voor de geboorte al bepaald of je naar de hemel gaat. Volgens Calvijn wordt de verlossing niet dichterbij gebracht door het doen van goede werken.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Met de eenheid van de rooms‐katholieke kerk was het na 1525 gedaan (kaartje links). Maar na de hervormingen van Calvijn en de afscheiding van Anglicaanse kerk viel Europa op religieus gebied nog verder uit elkaar (kaartje rechts).
6
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Ook in Frankrijk braken er oorlogen uit tussen de hervormers/hugenoten en de rooms‐katholieken. In het Edict van Nantes (1598) kwam het tot een overeenkomst. Hugenoten mochten hun godsdienst blijven beoefenen en kregen volledige burgerrechten.
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
Kenmerkende aspect: • De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West‐Europa tot gevolg had. Binnen de rooms‐katholieke kerk kwam er ook een reactie op de hervormingen, die intern leidde tot het verbeteren van de misstanden en extern tot het bestrijden van de hervormers (= contrareformatie). Via een kerkelijke rechtbank (de inquisitie) werd er hard opgetreden tegen de hervormers. Hervormers werden als ketters beschouwd en na (vaak via martelingen afgedwongen) bekentenissen volgde de dood op de brandstapel.
7
2‐3‐2015
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600) Een spotprent uit de 16e
5.3 De kerkhervorming.
eeuw
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)
5.3 De kerkhervorming.
En tot slot een beetje humor uit de 20e eeuw
Ik kan me niet herinneren dat ik dat heb gepredestineerd!
8
2‐3‐2015
9
