De havens A view from the balcony

Metropool Omnibus

De havens A view from the balcony Sjoerd van Gurp San Peeters Tjeerd Sijtema Renate Veerkamp

1

2

Inhoudsopgave Proloog

Pag. 5

Bindingsangst

Pag. 7

Het mes in de rug van de ECT

Pag. 17

Het gevaar van het Deltadenken

Pag. 31

Dwaallichten van de wetenschap

Pag. 39

Complexe adaptieve systemen

Pag. 51

Coöpetitie

Pag. 63

Epiloog

Pag. 75

Met dank aan

Pag. 83

Bronnen

Pag. 85

3

4

Proloog hoe we begonnen

We kennen elkaar nog nauwelijks

het ritme van de haven: van arbeid,

als we met ons onderzoek beginnen.

van industrie, water. Of vanwege de

Vier verschillende mensen met

historie. En de politieke beladenheid

vier verschillende achtergronden

van het onderwerp.

uit vier verschillende disciplines. Ons onderzoeksproces begint met

complexe casus

kennismaking. Daarna volgt verdieping, soms verwijdering als we merken

We gaan uit van de assumptie dat

hoezeer we verschillen. Maar het eindigt

samenwerking goed is. Dat de havens

met verbinding. Dat we alle vier andere

door samenwerking meer kunnen

dingen zien is onze kracht. We zijn alle

bereiken dan alleen. Dat samenhangend

vier een andere weg op gegaan en ook

handelen in complexe systemen van

weer samengekomen.

meerwaarde is, omdat je daarmee ontwikkeling van het systeem stimuleert1.

samenwerking tussen twee havens

Daarom willen we weten: Hebben de havens de intentie om samen te werken?

We beginnen op hetzelfde punt. Met

Om welke redenen? Doen ze het al? In

dat artikel waarin we lezen over

welke mate? Op welk niveau? Wat zijn de

samenwerking tussen de havens van

resultaten? Om deze vragen beantwoord

Rotterdam en Antwerpen. In het artikel

te krijgen voeren we gezamenlijk

betogen twee wetenschappers uit

gesprekken met vertegenwoordigers

Nederland en België dat de havens op

van diverse organisaties in België

meer gebieden samen zouden moeten

en Nederland. Commerciële

werken; achterlandverbindingen,

bedrijven, kennisinstellingen,

opleidingen, promotie. De havens

samenwerkingsplatforms,

trekken ons, om verschillende redenen.

havenbedrijven en gemeentelijke politiek.

De één omdat het onbekend terrein is.

Naïef en onbevangen gaan we te werk.

De ander vanwege een fascinatie met

5

We komen er al gauw achter dat we

In elk gesprek dat we voeren vinden

ons in een enorm complexe wereld

we aanwijzingen voor onze vier

verdiepen waar niets is wat het lijkt.

verschillende zoektochten. Het levert

Elke persoon die we spreken brengt ons

vier verschillende verhalen op, over

een nieuw inzicht dat tegenstrijdig lijkt

vier verschillende vergrijpen. Het

met wat we eerder gehoord hebben.

resultaat is een omnibus.

Er zijn geen eenduidige antwoorden te geven op onze vragen. De werkelijkheid

verklaren van de misdaden

is nauwelijks te bevatten. Het vertellen van en spelen met vier verhalen, vier werkelijkheden

verschillende verhalen over dezelfde werkelijkheid is van waarde voor ons

Alle vier hebben we de drang om de

begrip van die werkelijkheid. Maar we

werkelijkheid te duiden. Maar we willen

willen meer weten: hoe zijn de misdaden

wel recht doen aan de complexiteit.

te verklaren? Daarom komen we in de

Daarom besluiten we vier verschillende

laatste hoofdstukken weer bijeen. We

verhalen over de samenwerking

analyseren de vier verhalen vanuit

tussen de havens te schrijven. We

twee wetenschappelijke theorieën.

ruiken alle vier een ander spoor. Een gevoel van onbehagen leidt ieder van

de omnibus als één van de vele

ons afzonderlijk naar een misdaad.

mogelijke visies

We noemen het een misdaad, omdat samenwerking niet gerealiseerd wordt

Er zijn, naast de analyses van de casus

(Bindingsangst), gesaboteerd wordt

die onze omnibus biedt, nog vele andere

(Dwaallichten van de wetenschap),

anayles mogelijk. Wij pretenderen niet

verraden wordt (Het mes in de rug van

de enige mogelijke analyse van deze

de ECT ) of op een verkeerde manier

casus te bieden. Geen van de analyses

aangestuurd wordt (Het gevaar van het

weegt zwaarder dan de andere.

Deltadenken).

De analyse die jij als lezer maakt is misschien nog wel de meest relevante.

1 

Lees hierover meer in Complexe

Adaptieve Systemen

6

Bindingsangst

Bindingsangst

7

8

Bindingsangst

Inleiding waarin de toon gezet wordt

Ik zie je angst. Het beklemmende gevoel

opinie te beïnvloeden. Ze strooien

van verlies van vrijheid. De eeuwige

zand in elkaars ogen en in die van mij.

twijfel of het elders beter is. Ik bemerk

Misschien bewust, misschien onbewust.

je onvermogen om de volgende stap te

Het is een vergrijp dat aan het licht

zetten, om een keuze te maken. Je gaat

moet komen.

een relatie aan, maar ondertussen kies je nooit. Niet echt, want je hebt er meer

Hoofdstuk 1

dan één. Je spreekt lieve woorden, maar

waarin ik een mogelijke

houdt tegelijkertijd afstand. Het duurde

werkelijkheid ontdek die het

lang voordat ik dat zag, want je strooide

nastreven waard is

zand in mijn ogen. Ik vraag je om te veranderen. Zodat alles anders wordt.

Als ik met een hoogleraar praat over

Beter.

de samenwerking tussen de twee havens, noemt hij het ‘de tragiek van

Dit boek gaat over samenwerken.

de ongerealiseerde synergie’. Ik laat de

Of liever gezegd, over de intentie

woorden tot mij doordringen. De tragiek

tot samenwerken. Het vertelt over

van de ongerealiseerde synergie. Wat

de bindingsangst die Antwerpen en

een mooie manier om te zeggen dat

Rotterdam hebben. En over de vele

samenwerking nastrevenswaardig is.

andere partners met wie zij ook een

Dat samenwerking meer oplevert dan

relatie aangaan of met wie nog een

datgene wat de verschillende partijen

relatie aangegaan kan worden.

afzonderlijk kunnen bereiken. Dat het geheel meer is dan de som der delen.

Dit boek gaat ook over de gevolgen

Synergie is, zoals ik het zie, geen

van het niet kunnen kiezen: er volgt

samensmelting, maar een verbond

geen actie na het uitspreken van een

waarin je elkaar vertrouwt. En waarin

intentie. Ik hoor te veel gepraat en ik

je trouw belooft, zoals in een huwelijk.

zie te weinig daden. Het debat over

Dat je elkaar iets gunt, en je elkaar in

samenwerking wordt gebruikt als een

bepaalde mate tegemoet komt. Dat

retorische strategie van de havens en

synergie meer is dan de som der delen.

gemeenten om elkaar en de publieke

9

Het is misschien een romantisch

regelrecht tegengestelde ideeën over

beeld, dat realiseer ik me heel goed.

de mate waarin samenwerking op dit

Maar ik hou me er graag aan vast.

moment al dan niet plaatsvindt. Maar dat

Moeten we dat dan niet allemaal doen,

samenwerking een goede zaak is, daar

samenwerking nastreven? Want níet

zijn de meesten het, om uiteenlopende

samenwerken is tragisch, treurig,

redenen, wel over eens.

aangrijpend. Omdat je dan het mooie, betere mist wat je samen had kunnen

De uitgesproken intentie tot

bereiken.

samenwerking beperkt zich echter niet alleen tot de havens van Antwerpen en

Hoofdstuk 2

Rotterdam. In mijn gesprekken komen

waarin vele bedpartners de intentie

veel meer samenwerkingsverbanden aan

tot samenwerking uitspreken

bod. De haven van Amsterdam wordt als samenwerkingspartner regelmatig

In alle uitspraken die ik tot nu toe

ter sprake gebracht, onder andere door

ben tegengekomen in de media, blijkt

vertegenwoordigers van het havenbedrijf

dat zowel Antwerpen als Rotterdam

Rotterdam en de bedrijven die zich

samenwerking nastreven. De intentie tot

in de Rotterdamse haven gevestigd

samenwerking is uitgesproken en staat

hebben. Amsterdam heeft volgens hen

zwart op wit.

al op diverse momenten en vanwege verschillende thema’s toenadering

Ook in de vele gesprekken die ik

gezocht. Ik heb de behoefte in kaart te

de daaropvolgende maanden voer,

brengen welke samenwerkingspartners,

merk ik dat samenwerking tussen de

naast Amsterdam, er nog meer zijn. Naar

twee havens bij iedereen eigenlijk

wie hebben Antwerpen en Rotterdam

wel in meer of mindere mate op de

nog meer de intentie tot samenwerking

agenda staat. Er zijn verschillen in

uitgesproken?

op welk niveau men vindt dat die samenwerking moet plaatsvinden:

Een aantal gesprekspartners noemt

het niveau van de commerciële

Gent, Zeebrugge en Oostende als havens

internationaal opererende bedrijven in

die samenwerken met Antwerpen.

de havens, de havenbedrijven zelf of

Antwerpen gaat volgens hen ook een

de gemeentelijke en landelijke politiek.

overeenkomst aan met Panama als poort

Er zijn ook verschillende en soms

naar Zuid-Amerika.

10

Bindingsangst

Rotterdam is op haar beurt weer de

Hoe kun je trouw beloven aan zoveel

partnerhaven van Kobe, Japan. En

verschillende partners? Of beloven ze

Rotterdam heeft in de media laten

helemaal geen trouw, omdat er dan te

weten de wens te hebben om samen

veel mensen zijn die je iets moet gunnen,

met de Oost-Europese haven Constanta

die je moet vertrouwen, wiens belangen

dé logistieke as van Europa te vormen.

je, in bepaalde mate, moet behartigen?

Je leest hier meer over in Het mes

Waarom kies je voor zoveel bedpartners?

in de rug van de ECT. Als laatste kom ik krantenberichten tegen over

Hoofdstuk 3

samenwerking tussen de beide

waarin een broodje kaas met

havens en de haven van Duisburg.

karnemelk de hoofdrol speelt

Samenwerking is soms ook breder

Tijdens een boottocht door de haven

dan alleen de havens. De Rijn-Schelde

van Rotterdam hoor ik de eerste

Delta Samenwerkingsorganisatie

aanwijzingen van wat die reden kan zijn:

is een samenwerkingsplatform dat

cultuurverschillen. Ik vang een glimp op

bestaat uit de havens, maar ook uit

van dat wat ik in het vervolg van mijn

gemeentes, provinciale overheden en

onderzoek de Rotterdamse dominantie

private partners. In Het gevaar van het

ben gaan noemen. Iemand vertelt me

Deltadenken van deze omnibus wordt

dat Rotterdam zich groter voelt en

uitgebreid ingegaan op deze visie op

dat er daarom geen samenwerking

regionale samenwerking. In een ander

op gelijkwaardige basis mogelijk is.

platform heeft de gemeente Rotterdam

Samenwerken betekent volgens hem

zich rondom thematiek van de haven

dat je opgaat in Rotterdam. En daarom

verbonden aan omliggende gemeentes:

gaat samenwerking nooit gebeuren.

de Drechtsteden en West-Brabant.

‘Nu niet en over 40 jaar niet.’ In een boek over cultuurverschillen tussen Belgen en

Het begint me zo langzamerhand

Hollanders lees ik dat Hollanders volgens

te duizelen, al die samenwerkings-

Belgen niet te vertrouwen zijn. Het

verbanden, al die bedpartners van

uitdiepen van de Westerschelde wordt

Antwerpen en Rotterdam. Het zijn

hier als typisch voorbeeld van gezien.

erg veel andere havens en steden om

Mijn interpretatie van alles wat ik in mijn

samenwerking mee na te streven.

onderzoek tegenkom: Nederland en Rotterdam spelen graag de baas.

11

Als ik deze beelden over de Vlaamse

Naast deze David-Goliathverhouding

belevenis van de Rotterdamse cultuur

hoor ik in de gesprekken ook veel over

beluister, bekruipt mij het gevoel dat

de Bourgondische, relatiegerichte

dit wel eens een reden zou kunnen

houding van Vlaanderen tegenover

zijn dat de Antwerpse haven niet écht

het actiegerichte van Rotterdam.

voor Rotterdam kiest. Want hoe kan

Een veel aangehaald verschil is de

samenwerking tot stand komen als je

lunch, die in beide steden anders

een vertrouwensband mist? Als je niet

genoten wordt: een broodje kaas met

het gevoel hebt dat je partner echt oog

karnemelk tegenover een uitgebreide

heeft voor jouw belangen. Ik begrijp

lunch met een wijntje erbij. Een

dat je dan om je heen gaat kijken of

directielid van een Rotterdamse

er andere partners te vinden zijn met

havenondernemersorganisatie geeft

wie je wel die vertrouwensrelatie kan

aan dat hij vindt dat het cultuurverschil

opbouwen. Je vermijdt het risico op

tussen Nederland en België serieus

teleurstelling en ontrouw in de relatie

aangepakt moet worden, zodat een

door niet echt een relatie aan te gaan.

natuurlijkere samenwerking ontstaat gebaseerd op vertrouwen. De manier

Een strateeg van het Rotterdamse

die hij voorstelt, zie ik weer als typisch

havenbedrijf spreekt niet alleen over

Rotterdams: het oppakken van een

hoe Belgen naar Nederlanders kijken,

aantal kleine projecten waarmee de

maar ook andersom. Volgens hem is

relatie hersteld kan worden. Terwijl

België enorm goed in het benutten van

in Vlaanderen gedacht wordt aan het

het Calimero-effect. ‘Ze doen alsof ze

afstemmen van de Europese lobby met

klein zijn, maar ondertussen bezetten ze

betrekking tot een paar projecten. Praten

heel veel cruciale posities in Europa en

en bouwen aan de relatie dus.

de wereld’. Als dit een goede weergave is van hoe Rotterdam naar Antwerpen

Als ik de hartelijke bestuurder van

kijkt, is het niet moeilijk voor te stellen

de gemeente Antwerpen spreek,

dat Rotterdam ook breder kijkt dan

bevestigt hij de verschillen in cultuur.

alleen naar België. Je zoekt immers een

De daadkrachtige, drukke bestuurder

gelijkwaardige samenwerkingsrelatie.

van de gemeente Rotterdam ontkent

Een relatie waarin niemand bewust een

het echter stellig. Cultuurverschillen

slachtofferrol aanneemt.

vind je volgens de laatste alleen op het niveau van organisatiemodel; de

12

Bindingsangst

wijze waarop de gemeente en haven

wordt gevoerd. Een Rotterdamse

bestuurlijk met elkaar verbonden

wetenschapper vat het daarna mooi

zijn. Verschillen in cultuur, zoals de

samen: Rotterdam is volgens hem heavy

actiegerichte mentaliteit van Rotterdam

metal vanwege de snelheid waarmee de

en de relatiegerichte mentaliteit van

laagwaardige chemie doorgevoerd wordt:

Antwerpen roepen geen herkenning

‘grof, veel en groot’. Terwijl Antwerpen

op. Dat is natuurlijk merkwaardig en

een klassiek strijkkwartet is, omdat

ik vraag me af hoe dat kan. Zou de

zowel de cultuur als de haven in zijn ogen

bestuurder wel cultuurverschillen

verfijnder zijn.

ervaren, maar dit niet willen uitspreken omdat het de mooie verhalen over

De onder- en ontkenning van

samenwerking tegenspreekt? Of is het

cultuurverschillen en het handelen

te verklaren door ongevoeligheid voor

daarnaar heeft duidelijk gevolgen voor de

dit soort verschillen?

relatie tussen Antwerpen en Rotterdam. Het lijkt me haast onmogelijk om écht een

Ik begin het gevoel te krijgen dat er

relatie aan te gaan als cultuurverschillen

in Antwerpen en Rotterdam twee

zo’n grote rol spelen. En als je niet echt

verschillende talen worden gesproken.

een relatie aan kan gaan, is het mijns

Allebei Nederlands, maar met zoveel

inziens ook niet mogelijk om echt samen

verschillen in betekenis en nuance,

te werken. De intentie is er, zeker, maar

zoveel tegenovergestelde ideeën die

gebeurt er ook wat?

niet uitgesproken worden, maar slechts tussen de regels in hun plek vinden.

Hoofdstuk 4

Is het voor de havens niet vele malen

waarin het uitspreken van de

moeilijker om een relatie aan te gaan

intentie tot samenwerken niet

met een partner die misschien net over

hetzelfde blijkt te zijn als

de grens woont, maar die je eigenlijk

daadwerkelijk samenwerken

niet helemaal begrijpt? Ik voer een gesprek met een Een directielid van een Antwerpse

Nederlandse adviseur van een bestuurlijk

havenondernemersvereniging herkent

samenwerkingsplatform. Hij vertelt, een

veel van de beelden en benadrukt dat

beetje aarzelend, dat het bestuurlijke

het debat over samenwerking altijd

samenwerkingsplatform dat hij opgezet

op het gebied van emoties en beelden

heeft expres onder de radar werkt.

13

Dat ze er bewust voor hebben gekozen

De intentie tot samenwerking wordt dus

het niet met zoveel bombarie te

uitgesproken. Maar een daadwerkelijke

lanceren als de Rijn-Schelde Delta

diepere verbintenis is onmogelijk. Met

Samenwerkingsorganisatie. Omdat,

als gevolg dat iedereen afstand houdt:

zo hoopt hij, de bestuurders dan iets

de vele negatieve geluiden maken

meer loslaten. Iets meer het achterste

dat ik minstens in twijfel trek of er

van hun tong laten zien. Praten over

daadwerkelijk samengewerkt wordt.

samenwerking gebeurt volgens hem altijd op het niveau van mooier en beter

Hoofdstuk 5

maar nooit concreet en klein. Hij hoopt

waarin samenwerking een

dat zijn bestuurlijke platform meer

retorische strategie is die

bereikt dan bewustwording, maar hij

tevreden moet houden

vreest het ergste. Zijn collega voegt daaraan toe, dat er veel lijkt te gebeuren

Samenwerking is goed. Synergie is het

op samenwerkingsgebied, omdat er

nastreven waard. Want het zal je veel

veel verkennende en afstemmende

opleveren. Dingen die je je misschien

gremia zijn. Maar dat ik me niet moet

nu nog niet eens kan voorstellen. Het is

vergissen: er vindt geen daadwerkelijke

een denkbeeld dat hoop biedt, dat een

samenwerking plaats. Niet op het niveau

kijkje in een rooskleurige toekomst geeft.

van de havenbedrijven, niet op het

Een denkbeeld dat ook politiek correct

niveau van de politiek.

is. Want wie kan er tégen samenwerking zijn? Een denkbeeld dat ervoor zorgt

Deze adviseurs zijn niet de enige

dat samenwerkingspartners omarmd

die aangeven dat er, ondanks alle

worden en nooit afgewezen.

mooie woorden, eigenlijk niet samengewerkt wordt. Verschillende

Het aantal bedpartners van de

vertegenwoordigers van de havens

havenautoriteiten en bijbehorende

en de bedrijven die erin gevestigd zijn

gemeenten is talrijk. Antwerpen,

wijzen naar de gemeentebestuurders

Rotterdam, West-Brabant, Drechtsteden,

en zeggen dat bestuurders per definitie

Amsterdam, Duisburg, Constanta,

niet samenwerken. Door anderen wordt

Zeebrugge, Oostende, Gent, Kobe,

weer gemeld dat ook de havenbedrijven

Panama. Het bed wordt gedeeld met

niet samenwerken.

velen, maar niemand gaat een huwelijk aan. Er is niet genoeg vertrouwen om

14

Bindingsangst

een huwelijk aan te gaan. Want dan

Dat ze mij tevreden proberen te

moet je oog hebben voor de belangen

houden door te vertellen dat ook zij dat

van de ander. Je moet elkaar begrijpen.

ideaalbeeld nastreven. Maar vaak wordt

En je moet onvoorwaardelijk trouw

bedoeld dat partijen verkennend met

beloven. Aan die éne. In voor- én

elkaar om de tafel zitten. Samenwerking

tegenspoed. En dat betekent niet de

is in die zin geen werkwoord meer.

rolluiken omlaag gooien op het moment

Je hoeft niet meer te werken om

dat de financiële crisis uitbreekt, zoals

samen te werken. De effectiviteit

iemand mij vertelde. Trouw beloven

van samenwerking is in het gedrang,

in tegenspoed, dat is een belofte die

omdat alles blijft hangen in de wil, in

Antwerpen en Rotterdam op dit moment

de intentie, in plaats van de uitvoering.

niet doen.

Iedereen blijft zitten waar hij zit en er gebeurt niets. Mijn verwachtingen

Het is een vergrijp dat Rotterdam en

worden niet nagekomen, want synergie

Antwerpen mij doen geloven dat er

wordt niet gerealiseerd.

samenwerking plaatsvindt. Dat ze mij proberen te bevestigen in mijn

Samenwerken is een holle frase

romantische beeld van samenwerking.

geworden.

15

16

Het mes in de rug van de ECT

Het mes in de rug van de ECT

17

18

Het mes in de rug van de ECT

inleiding

Turend over het water zie ik vanaf mijn

Omliggende havens pikken hun graantje

terras een enorm containerschip naar de

mee en zelfs het imago van het land

terminal varen. Elk moment van de dag

wordt positief beïnvloed.

voel je hier de energie van de haven. Je ruikt het. De stad is, meer dan ooit, het

Het is 2036 en Constanta, de havenstad

middelpunt van handel en toerisme.

van Roemenië, is booming!

Het werk in de haven is schoner

Ik snuif de geur van de haven nog

geworden, de mensen zijn trots er te

eens heel diep op en de herinneringen

werken want de welvaart groeit en de

stromen mee. De beelden worden

stad groeit mee. De opleidingscentra

scherper en uiteindelijk weet ik weer

voor ondermeer gespecialiseerde

hoe het allemaal is gegaan.

operators van kranen, logistieke experts, supply chain managers,

Hoofdstuk 1

experts gevaarlijke stoffen, hanteren

MESSTEKEN

wachtlijsten. Ze werken nauw samen

of wat is het misdrijf

met de internationale bedrijven die hier gevestigd zijn en kunnen snel schakelen

Het verhaal begint eind 2010. De

als de markt andere eisen stelt aan

geluiden over de toekomst van de

personeel. Het opleidingsprogramma

Rotterdamse en Antwerpse haven zijn

is flexibel en ontwikkelt proactief. Het

dan wisselend. De twee havenbedrijven

buitenland investeert grof want dit is

praten regelmatig met elkaar, hebben

echt the place to be in Europa. Hier

een gemoedelijke houding ten opzichte

wil je wonen en werken of minimaal

van elkaar, maar nader beschouwd

komen om te genieten van de ambiance.

kiest ieder zijn eigen weg.

De rauwe kant van de haven en de industrie met de daarbij behorende

Een fusie zou fnuikend zijn voor de

noeste arbeid en armoede is nog niet

concurrentiepositie van beide havens,

vergeten en er ontstaat een nieuwe

vinden de bestuurders van de beide

culturele humuslaag. Een nieuw Berlijn,

steden en ook de havenbedrijven

als centrum voor culturele en

delen die mening.

kunstzinnige bloei. 19

Mijn professionele achterdocht prikkelt

Vertrouwende u hiermee voldoende

mijn nieuwsgierigheid; ik begrijp niet

geïnformeerd te hebben.

waarom Rotterdam en Antwerpen de

Met vriendelijke groet,’

handen juist niet méér ineen slaan om de enorme ontwikkelingen rond

Ik haal mijn schouders op en denk:

distributieketens en in havens elders op

‘Vreemd, maar ze zullen wel geen zin

de wereld het hoofd te kunnen bieden.

hebben in weer een paar studenten…’

Uiteindelijk zal blijken dat ik iets heel

We gaan verder met ons onderzoek.

anders op het spoor kom. Later blijkt dat dit bericht veel meer We besluiten experts uit beide landen

zegt dan voor de leek in eerste instantie

en uit diverse segmenten van de havens

te lezen valt. Ik kom erachter dat

te interviewen. De ECT is één van de

samenwerking tussen Rotterdam en

grootste, internationaal opererende,

Antwerpen verwordt tot een messteek

bedrijven in de Rotterdamse haven dus

in de rug van de ECT. De ECT voelt zich

dat lijkt een goede bron. Uiteindelijk

al verraden omdat het Havenbedrijf

wordt per mail om een interview

Rotterdam meer concurrentie op

gevraagd met de samenwerking tussen

Maasvlakte 2 toelaat en de ECT

Antwerpen en Rotterdam als insteek.

daarmee weert. Nu wil het Havenbedrijf

De onderstaande e-mail kwam terug:

Rotterdam ook nog, samen met Antwerpen, een aandeel in Duisport om

‘Op dit moment hebben wij niet echt de

meer invloed uit te kunnen oefenen.

behoefte om dit onderwerp verder uit

En juist daar, in Duisburg, heeft

te diepen. Het is zo’n onderwerp dat

de ECT zelf geïnvesteerd in een

steeds terugkeert op de agenda, waarbij

containerterminal en ze voelt de

het meeste wat er over te zeggen valt al

hete adem van de concurrentie al in

gezegd is. Overigens blijkt dat indien er

haar nek. Is de samenwerking van

commerciële / zakelijke belangen zijn

de havenbedrijven in Duisburg, hier

om samen te werken, dit zeker gebeurt,

ervaren als verraad, de misdaad?

hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld

Uiteindelijk zal blijken dat het om zware

lobby activiteiten in de verschillende

mishandeling gaat, waarschijnlijk zonder

brancheorganisaties.

voorbedachte rade. Maar er speelt meer; hoogmoed komt voor de val…

20

Het mes in de rug van de ECT

Hoofdstuk 2

De eerste specialistische

DE ECT

containerterminal in Rotterdam draait.

of hoe containers een wereldhaven maken

Het Havenbedrijf heeft destijds genoeg overwicht en kennis om

Eerst wat meer over Rotterdam, ooit

de stuwadoors te overtuigen tot

de grootste haven van de wereld.

deze samenwerking, vermoed ik.

Om zicht te krijgen in het verkrijgen

De aanleiding van de specialisatie

van die positie moet ik dieper de

is de inzet van Sea-Land, een

historie induiken en het succes van

Amerikaanse rederij, op een volledig

de Rotterdamse haven ontdekken.

gecontaineriseerde Transatlantische

Na de tweede wereldoorlog is een

dienst.

moderne haven gebouwd maar om zo groot te kunnen worden, moet

Ik vind het getuigen van inzicht dat

er meer spelen dan alleen een

Rotterdam zo in springt op deze

gunstige geografische ligging en

innovatie voor zeetransport.

handelsgeest. Containerhandling is

De ECT floreert. Uitbreiding en

core business van Rotterdam. Ik graaf

technische innovatie volgen. Als in

verder en kom bij de ECT terecht, het

1988 op de Maasvlakte-terminal

grootste containerhandlingbedrijf

schepen volledig geautomatiseerd

van Rotterdam. Goed voor het

beladen en gelost worden, sluit Sea-

laden, lossen en doorschuiven van

Land een contract met de ECT voor

miljoenen containers per jaar. Dat

exclusief gebruik van deze terminal.

bedrijf blijkt in 1966 te zijn ontstaan

So far, so good.

uit een samenwerkingsverband tussen toenmalige, traditionele

Ik denk aan dat mailtje van de

stuwadoorsbedrijven (laad- en

ECT. Waarom willen ze ons niet te

losbedrijven van schepen). Zij zetten,

woord staan? Hun verhaal is een

op advies en met medewerking van

succesverhaal, voor zover ik dat kan

de directeur van het Gemeentelijk

inschatten. Geen tijd? Geen zin? Of

Havenbedrijf, in op hun huidige core

zit er meer achter? Er moet iets zijn

business en hun thuisbasis is de

want over het algemeen willen mensen

Rotterdamse Eemhaven.

succes wel delen. Achterdocht of misschien wel minachting?

21

Ik weet het niet maar het intrigeert me.

Hoofdstuk 3

Samenwerking met Antwerpen kom ik in

MAASVLAKTE 2

elk geval niet tegen. Ik speur verder.

of hoe de ect wordt verraden

Er zijn kapers op de kust. De in

Het gevoel bekruipt me dat er een

Hongkong gevestigde Hutchinson

beweging van groei in de haven is

Port Holding Group heeft interesse in

ingezet die niet meer lijkt te stoppen. Nu

het Rotterdamse bedrijf. En na veel

is the sky the limit en de BV Nederland,

vijven en zessen, zo blijkt later, wordt

waarvan het Rijk de strategie bepaalt,

de ECT in 2002 onderdeel van de

kan blijkbaar niet stil blijven zitten. Na

Chinese Holding. In Rotterdam worden

veel voorwerk is in 1998 de startnotitie

nog twee terminals overgenomen en

voor de samenwerking tussen het

vestigingen op logistieke knooppunten

Rijk en de regionale partners voor

volgen; Moerdijk, Venlo, en Willebroek

de aanleg van de tweede Maasvlakte

in België. In Duitsland staat Duisburg

gepubliceerd. In deze notitie maakt het

op het verlanglijstje en de ECT wordt,

Rijk de keuze om de Rotterdamse haven

met eigen geld, voor eigen risico, mede

als landelijke Mainport te benoemen.

eigenaar (51,56%) van de DeCeTe,

Het Havenbedrijf Rotterdam vraagt de

Duisburger Containerterminal GmbH.

vergunningen aan en in 2008 wordt gestart met de aanleg. Deze uitbreiding

Het lijkt me toch dat alles wat haven

brengt de haven nog dichter bij zee.

ademt in Rotterdam, trots is op deze

‘Mooi’, denk ik. Dit is de manier waarop

ontwikkelingen. Een Rotterdams

Rotterdam de Mainport functie voor

bedrijf, ontstaan uit de visie van

het achterland kan blijven waarmaken

het havenbedrijf, innovatief, grote

en mee beweegt met de mondiale

werkgever, internationale relaties,

ontwikkelingen op het gebied van

investeringsmogelijkheden…. Dit is alles

scheepvaart. Hoe meer ik te weten

wat op het bestuurlijke wensenlijstje

kom, hoe trotser ik word op de haven.

van Rotterdam staat. De Rotterdamse cultuur op zijn best; niet lullen, maar

Dan komt het NRC op 31 december

poetsen .

2010 met een special over Chinese invloeden op de westerse economie, dat werpt voor mij een heel nieuw licht op de situatie.

22

Het mes in de rug van de ECT

Het Chinese bedrijfsleven infiltreert

uitgebreid. Het dreigde de Chinezen te

langzaam maar zeker in alle markten,

invloedrijk te maken op dit gebied. Om

wereldwijd. Van grondstof tot productie,

dit te voorkomen heeft de havendirectie

van transport tot distributie, van

besloten meer concurrentie toe te laten.

Europa en Amerika tot Azië en Afrika,

De laatste jaren hebben twee andere

ze participeren en investeren. De

spelers terminals toegewezen gekregen

Rotterdamse haven speelt in het

op de Tweede Maasvlakte, die vanaf 2013

westen een strategisch belangrijke

in gebruik worden genomen. Het zijn

rol in deze aanpak.

DP World uit Dubai, en het Deense APM Terminals. Toch is nog steeds een kwart

Buitenlandse investeringen zijn goed

van alle containeroverslag in Rotterdam

voor de economische ontwikkeling maar

afkomstig uit of bedoeld voor China.’

er heerst ook angst. Het Havenbedrijf Rotterdam is bang voor te veel invloed

(NRC, Marcel aan de Brugh en Piet

van Hutchinson, voor de uitbreiding van

Depuydt)

het Chinees imperium, en grijpt in. Eind jaren 90 was er nog sprake van

‘Feit is wel dat het Havenbedrijf

een gezamenlijke overname van de ECT

heeft ingegrepen toen het Chinese

door het Havenbedrijf en Hutchinson.

Hutchison Whampoa een te dominante

De actie van het Havenbedrijf, om

positie dreigde te krijgen. Het

meer concurrentie toe te laten en

conglomeraat is sinds 2002 eigenaar

daarmee de Chinese investeerders

van het overslagbedrijf ECT, dat ruim

te beperken, verbaast me dan ook.

60 procent van alle containers in de

De twee partijen waren partners in

Rotterdamse haven behandelt. Met

crime, ontdek ik, want, zij zeggen

2.300 personeelsleden is het een van

samen met een Nederlandse bank, een

de grootste werkgevers in de regio.

samenwerkingsverband aan te zijn

Het is de derde grootste huurder van

gegaan. Het riekt naar onraad en de

bedrijfsgronden in de haven en baat met

Mededingingsraad van de Europese

vier Aziatische reders – waaronder Cosco

Commissie concludeert dat er sprake

– de Euromax uit.

is van overname en steekt er een

De opening daarvan zorgde ervoor dat

stokje voor. Uiteindelijk trekken de

de overslagcapaciteit van containers in

partijen zich terug en is de weg vrij

de haven in één klap met een kwart werd

voor Hutchinson.

23

In 2002 wordt de ECT overgenomen

terminals, maar wat als er door de

door het Chinese bedrijf.

gevestigde bedrijven aan je loyaliteit wordt getwijfeld? Kun je dan nog steeds

Mijn gedachten dwalen af. Alle stappen

volhouden dat je goed bezig bent?

die gemaakt worden lijken logisch. Rotterdam bouwt aan een grotere

Hoofdstuk 4

haven, profiteert van samenwerking

DUISBURG of hoe samenwerking

waar het kan en houdt de invloeden van

leidt tot een messteek in iemands

buitenaf scherp in de gaten. Toch blijft

rug

het malen in mijn hoofd, er klopt iets niet. Ik kom uiteindelijk niet achter de

En óf er aan de loyaliteit van het

exacte motivatie van het Havenbedrijf,

havenbedrijf wordt getwijfeld. Sterker

maar ik vraag me wel af of zij op

nog, een aantal betrokkenen zegt, in

dezelfde manier hadden ingegrepen

meer en minder bedekte termen, dat de

in de exploitatie van Maasvlakte 2,

ECT het havenbedrijf de oorlog heeft

als ze mede aandeelhouder van de

verklaard. Dit signaal komt van mensen

ECT zouden zijn geweest. Hutchinson

uit de wetenschap, het bedrijfsleven

investeert, nog vóór de overname, in

en van een vertegenwoordiger van

een fikse reorganisatie van de eind jaren

de havenarbeiders. Maar ik krijg die

’90 verlieslijdende ECT, maar het heeft

informatie pas nadat op 13 januari 2011

ze geen windeieren gelegd. De ECT

De Volkskrant op de mat valt. Havens

omzet groeit als nooit tevoren.

Rotterdam en Antwerpen richten zich samen op Duitsland, kopt dit

‘Zou dat de motivatie zijn?’, denk ik.

ochtendblad. De ondertitel maakt in één

Je vist naast het net en neemt alle

zin meer duidelijk over de relatie tussen

mogelijkheden te baat om dwars te

de beide havens: De concurrerende

liggen. Of moet ik het anders zien

havens van Rotterdam en Antwerpen

en wil het Havenbedrijf Rotterdam

staken hun strijd en overwegen samen

de concurrentie vergroten om een

een aandeel te nemen in de haven van

sterkere positie in de wereld te

Duisburg.

krijgen? Het Havenbedrijf heeft haar koers veranderd. Dat kan goed

‘Wat is dit?’, denk ik. De Duitse staat

zijn voor de diversiteit en de prijs/

overweegt haar aandeel van 33% in

kwaliteitsverhoudingen van de

Duisport (het Duisburgse havenbedrijf)

24

Het mes in de rug van de ECT

nog dit jaar van de hand te doen.

het krantenartikel nog eens beschouw,

Rotterdam en Antwerpen zijn zeer

kom ik tot het idee dat de strijdbijl

geïnteresseerd in een participatie. Uit

blijkbaar pas begraven wordt als vrede

verder onderzoek blijkt dat de Duitse

meer oplevert dan oorlog. Een aandeel

overheid niet wil dat er één haven een

in Duisport kan beide havens helpen in

meerderheidsbelang krijgt, dus nu is

Duisburg de juiste invloed uit te oefenen

de urgentie groot genoeg de handen

en de doorvoer van goederen, vanuit de

ineen te slaan. Duisburg is de grootste

twee havens naar het achterland, ook

binnenhaven van de wereld en een zeer

voor de toekomst zeker te stellen. Een

belangrijk distributieknooppunt.

goede ontwikkeling, al zeg ik het zelf.

Had de ECT niet geïnvesteerd in

Als ik later met een wetenschapper,

Duisburg? Een eigen containerterminal,

gespecialiseerd in transport en

ontwikkeld met eigen geld, voor

strategische havenontwikkeling,

eigen risico? Met de dichtslibbende

praat, wordt me duidelijk dat de ECT

verkeersaders in West-Europa en de

niet blij is met deze actie. Zij zien de

strengere normeringen voor wat betreft

investering van de beide havens als

de uitstoot van CO2, biedt distributie

marktverstoring. De ECT heeft op eigen

via de Rijn en het spoor goede

kracht, met eigen geld en voor eigen

vooruitzichten. Dat had de ECT al gezien

risico, een terminal opgezet in Duisburg

en ze hebben hier op in gespeeld.

en nu komen de havenbedrijven, met dikke overheidsportemonnees,

De havenbedrijven van zowel Rotterdam

even roet in het eten gooien en de

als Antwerpen willen hun klanten,

concurrentiepositie van de

de rederijen, beter bedienen. Het

ECT verzwakken.

frequenter aanbieden en afnemen van containers in het oosten van

‘Wat is hier aan de hand?’, vraag ik me

Europa is daar een onderdeel van.

wederom af. Dit is nu de tweede keer

Als de goederenstromen van beide

dat de ECT het moet bezuren, want

landen worden samengevoegd is

door de strategische keuze die het

dat, volgens de havenbedrijven en

Havenbedrijf Rotterdam al eerder heeft

wetenschappers uit de logistieke hoek,

gemaakt, kan de ECT niet uitbreiden op

rendabel te maken. Als ik de kop van

Maasvlakte 2.

25

Volgens dezelfde wetenschapper, zal

Dat Rotterdam zo weinig mee beweegt

door die keuze uiteindelijk 25% van

en zo op haar eigen eiland blijft zitten.

de omzet van de ECT verdwijnen naar

Niet de steun of versteviging van

andere terminals. De motivatie van de

Antwerpen zoekt. Al was het maar om

oorlogsverklaring aan het havenbedrijf

meer Europese eenheid te vormen,

begin ik te begrijpen. Het havenbedrijf

meer één vuist te maken. Er worden

wil koste wat kost de macht over de

door Chinese bedrijven strategische

haven behouden en verdere uitbreiding

investeringen gedaan over de hele

van de ECT zou de Chinese holding van

wereld. Denkt Rotterdam haar positie

Hutchinson meer positie geven. Daarom

te behouden omdat ze een grondpositie

voert het Havenbedrijf Rotterdam een

heeft, de kades bezit, bepaalt wie er wel

letterlijke verdeel en heersstrategie,

of niet mag binnenvaren? Ik kan het me

vermoed ik.

nauwelijks voorstellen.

Hoofdstuk 5

Het is 21 april 2011, inmiddels loopt het

DE BV NEDERLAND

onderzoek al een paar maanden en dan

of hoe rotterdam haar huid

blijkt dat de Mainport strategie, waarbij

probeert te redden

het Rijk betrokken is, meer behelst dan alleen Maasvlakte 2. In de pers

Uiteindelijk is containertransport maar

verschijnt het volgende bericht.

één onderdeel van de totale supply

chain en ik denk aan het artikel dat

Samenwerking Rotterdam met

in juli 2010 in het opinieblad Forum

Roemeense haven

verscheen. Twee wetenschappers, experts in transport en logistiek, wijzen

CONSTANTA (ANP) – In het bijzijn

op het gevaar voor de tunnelvisie van

van minister Melanie Schultz van

de Antwerpse en Rotterdamse haven.

Haegen (Infrastructuur) en haar

De havens realiseren zich te weinig

Roemeense ambtgenoot hebben

dat de rest van de wereld hen ziet als

de havens van Rotterdam en het

één toegangsport tot Europa en zijn

Roemeense Constanta donderdag een

te veel gefixeerd op hun eigen product

samenwerkingsovereenkomst getekend.

en klanten (de rederijen). Dat zij maar

Door deze nauwere samenwerking

een onderdeel zijn van de totale supply

hopen beide landen ‘de logistieke

chain zien zij onvoldoende.

as van Europa’ te vormen, liet een

26

Het mes in de rug van de ECT

woordvoerder van Schultz donderdag

en Constanta zich, met Chinees geld,

vanuit Roemenië weten. ‘Gelegen aan

verder ontwikkelen, zijn Zuid en Oost

de beide uiteinden van de grenzen van

Europa ook toegankelijk zonder gebruik

de Europese Unie, zijn Roemenië en

te maken van Rotterdam en Antwerpen.

Nederland de logistieke poorten van

De transportkosten voor dat stuk

Europa’, schetst de zegsman. Door

achterland worden, via het Suezkanaal,

de overeenkomst hopen de landen

aanzienlijk lager vanuit Azië. Ook als

van die geografische positie extra te

productie van goederen in Noord-Afrika

profiteren. ‘Beide havenbedrijven zetten

in de toekomst interessanter wordt,

hiermee in op de ontwikkeling van

zoals een aantal wetenschappers

de logistieke oost-west-as in Europa’,

vermoedt, hebben deze havens een

aldus de woordvoerder. ‘De ambitie

strategisch goede ligging. Het Chinese

van deze havens is om uiterlijk juni een

bedrijfsleven, al dan niet onder invloed

concreet plan van aanpak voor deze

van de Chinese staat, is bereid met

samenwerking te hebben.’

grote investeringen noodlijdende landen te helpen en nemen ook het roer over,

Dat is misschien een stap in de goede

terwijl Rotterdam / Nederland nog

richting maar waarom niet weer met

gentlemen’s agreements opstelt en

Antwerpen? Dat maakt je positie

rekent op loyaliteit. Houdt Constanta

toch krachtiger, als land, als Europa,

haar rug recht als een bedrijf als

lijkt mij. Zeker als je ziet dat Chinese

Hutchinson bereid is ook na 2012 met

bedrijven hele havens opkopen. Tot

miljoenen over de brug te komen?

2012 kan Roemenië op steun van Nederland rekenen maar wat komt

Ik zit er een beetje dubbel in, merk ik.

daar voor terug? Chinese investeerders

Goede stap van het Rijk maar mijn trots

hebben Piraeus (Griekenland) in

op Rotterdam ebt weg en er komt alleen

bezit en daar gaat het niet om huur

angst voor in de plaats. Er is een hele

of pacht of een handtekeningetje

wereld aan het veranderen en ik heb het

onder een intentieverklaring maar om

niet gezien, me niet zo gerealiseerd. En

eigendom, bedrijven en grond. Ik stel

wat me frustreert, is dat ik het gevoel

me voor dat Rotterdam nu misschien

heb dat ik niet de enige ben die het niet

nog de Kalverstraat in het Chinese

ziet.

Monopolyspel is maar zodra Piraeus

27

Wie ik ook gesproken heb, niemand kan

dat zij niet inziet dat de wereld een

uitleggen hoe de samenwerking tussen

andere koers vaart. Piraeus en

Rotterdam en Antwerpen eruit ziet,

Constanta worden geleid door experts

terwijl daar, als we de wetenschappers

in transport en logistiek, in aanbod

mogen geloven, nu al potentie in zit. Ik

en afname, in productiekosten en tijd

betwijfel dan ook of de afspraken met

ofwel, het Chinese bedrijfsleven. Met

Constanta zoveel zoden aan de dijk

als gevolg dat Griekenland opbloeit

zullen zetten. Het cultuurverschil is nog

en zich misschien zelfs weer tot de

groter, de toegevoegde waarde op de

inspiratiebron van weleer voor de

korte termijn veel minder zichtbaar en

wetenschap kan ontwikkelen. Roemenië,

Roemenië is een noodlijdend land, dat

vanuit haar historie bekend met het

misschien op meerdere paarden zal

ontvangen van diverse volkeren door

wedden, meerdere bedpartners toelaat.

de grote migraties, vaart wel bij de internationale positie van vooral

Volgens mij wordt de urgentie nog

Constanta en ontvangt haar nieuwe

niet voldoende gezien, gevoeld of

bewoners gastvrij. Inmiddels is de

erkend en dat is wellicht het zwaarste

rust in de Noord-Afrikaanse steden

misdrijf in de verzameling misdrijven of

weergekeerd en is er behoefte

overtredingen in dit verhaal.

aan een nieuwe economische impuls. De productie van westerse

Hoofdstuk 6

consumptiegoederen voor de Europese

CONSTANTA

markt verschuift naar de Maghreb.

of home is where the heart is

De ECT heeft in Rotterdam alleen nog een terminal voor calamiteiten. Banen

Vanaf het afronden van mijn

verdwijnen, Rotterdam en Antwerpen

onderzoek zie ik langzaam een nieuwe

lopen leeg en de eens zo belangrijke

werkelijkheid ontstaan. Rotterdam en

havendelta ligt er verlaten bij. Het

Antwerpen komen niet los van hun

enige dat Rotterdam en Antwerpen nog

eigen werkelijkheid. De Antwerpse

rest is de petrochemie en langzaam

haven blijft de stad Antwerpen als

maar zeker verdwijnen er bedrijven,

belangrijkste motivatie van hun

kranen, containers, vrachtwagens

ontwikkelingen zien en Rotterdam

en wordt er plaats gemaakt voor

gelooft zo sterk in haar eigen kracht,

ingewikkelde buizenstelsels,

28

Het mes in de rug van de ECT

opslagtanks, hekken, eeuwige vlammen

Ik mis de haven. Zonder alle aspecten

en dikke, vette rook. De potentie van

die zo’n haven met zich meebrengt is

de samenwerking is verworden tot

Rotterdam mijn stad niet meer. Het is

een ondergrondse goederenstroom;

verworden tot een industriestad en

een grensoverschrijdend netwerk van

dat is toch een andere cultuur, trekt

pijpleidingen. Een verandering met

andere mensen. Ik snuif de geur van de

verliezers. Het eens zo grote imperium

petrochemie nog ‘ns op en ik weet dat

van het havenbedrijf is verworden tot

Constanta mijn nieuwe thuis wordt.

een industrieterrein waar zo af en toe een tanker aanlegt.

29

30

Het gevaar van het Deltadenken

Het gevaar van het Deltadenken

31

32

Het gevaar van het Deltadenken

inleiding

De misdaad waar ik op gestuit ben

op te rekken en andere spelers met het

tijdens mijn onderzoek wordt gepleegd

bestaande spel te verbinden.

door ambtenaren en bestuurders in hogere bestuurslagen. Zij maken zich

Hoofdstuk 1

regelmatig schuldig aan het verspreiden

de plegers

van opvattingen over kansen en belangen voor de Rijn-Schelde Delta

Toen ik mijn onderzoek richtte op de

die de autonomie van Antwerpen en

plegers van het Deltadenken kwam

Rotterdam bedreigen.

ik al snel uit bij de Rijn-Schelde Delta Samenwerkingsorganisatie. De Rijn-

De delta van de Rijn, de Maas en de

Schelde Delta Samenwerkingsorganisatie

Schelde wordt geografisch begrensd

is een verband van publieke en private

door de steden Rotterdam, Dordrecht,

partners zoals provincies, steden /

Breda, Antwerpen, Gent, Brugge

gemeenten, KvK en bedrijfsleven,

en Oostende, en de kustlijn. De

milieuorganisaties, Europa en Nationale

verderfelijke opvatting van ambtenaren

overheden. In 1995 ontstond het initiatief

en bestuurders in hogere bestuurslagen

tot oprichting van het Rijn-Schelde

wordt het Deltadenken genoemd.

Delta Samenwerkingsproject. Op 17 mei 1999 tekenden tal van organisaties in

Samenwerking, geïntegreerde

Brugge het zogenaamde Delta-Akkoord.

afstemming, keuzes en visievorming

Doel was om dit samenwerkingsproject

voor de ganse delta, klinken heel

te bestendigen in een meer duurzame

onschuldig maar uiteindelijk is deze

organisatie. Op grond van dit akkoord

centralisatietendens, want dat is wat

functioneert sindsdien de Rijn-Schelde

Deltadenken in de kern is, schadelijk

Samenwerkingsorganisatie.

voor de positie van Antwerpen en Rotterdam. De belangen van de

De samenwerking wordt bepaald door

havens van Antwerpen en Rotterdam

de vertegenwoordigers van de partners

zijn het beste geborgd in handen van

in een stuurgroep bestaande uit

lokale bestuurders. Over de grenzen

bestuurlijke vertegenwoordigers van alle

heen kijken is mooi maar het is ook

participerende partners. Zij wijzen de co-

gevaarlijk om de reikwijdte van het spel

voorzitters aan.

33

Op dit moment zijn dat de Commissaris

vragen en ontwikkelingsrichtingen, maar

van de Koningin van Noord-Brabant en

als dat ten koste gaat van de autonomie

de Gouverneur van Oost-Vlaanderen.

dan zijn Antwerpen en Rotterdam daar

In het overleg over de havens zitten

het slachtoffer van en kun je spreken van

de drie Gouverneurs en de drie

een misdaad.

Commissarissen der Koningin van de betrokken provincies evenals de CEO’s

Hoofdstuk 2

van de Zeehavens. Daarnaast zijn de

de slachtoffers

beide regeringen vertegenwoordigd door de Directeur-generaal van het

Ik heb in mijn onderzoek gemerkt dat de

ministerie van Infrastructuur en Milieu

overheid een belangrijke rol speelt in de

en de Kabinetschef van het Kabinet van

havens van Antwerpen en Rotterdam,

de Vlaamse minister van Financiën en

dus misschien is het goed om iets te

Begroting en Ruimtelijke Ordening. Ook

vertellen over de manier waarop de

de Secretaris-generaal van de Benelux

havens worden aangestuurd:

neemt deel aan de vergadering. Het overleg komt in de regel twee maal per

Er zijn veel overeenkomsten tussen de

jaar bijeen.

politieke en institutionele geschiedenis van Antwerpen en Rotterdam. De

In het Delta-Akkoord staat dat naarmate

belangrijkste overeenkomst tussen de

de mondialisering toeneemt en de

havens is misschien wel het bestuurlijke

betekenis van Europa groeit, het

niveau waarop beide havens worden

noodzakelijker wordt dat besturen in

aangestuurd. Zowel de haven van

samenhangende grensgebieden beleid

Antwerpen als die van Rotterdam wordt

afstemmen en samenwerken. Ook

beheerd en geëxploiteerd door een

vanwege de toenemende Europese

Gemeentelijk Havenbedrijf. Het lokale

regelgeving en de mondialisering van

bestuur heeft grote invloed, ook al is de

de economie zou afstemming op hoger

operationele leiding ondergebracht in

schaalniveau noodzakelijk zijn.

aparte juridische entiteiten:

Op het eerste gezicht lijkt het

Het Havenbedrijf Rotterdam is een

onschuldig en zinvol om over nationale,

niet-beursgenoteerde naamloze

provinciale en gemeentelijke grenzen

vennootschap. De aandelen van het

heen te kijken voor antwoorden op

Havenbedrijf Rotterdam worden

34

Het gevaar van het Deltadenken

gehouden door de gemeente Rotterdam

bestuur bestaat uit de voorzitter,

(ca. 70%) en de Nederlandse Staat (ca.

dit is de Antwerpse schepen van de

30%). Tot 2004 was het Havenbedrijf

haven en tien gemeenteraadsleden. De

een dienst van de gemeente Rotterdam

Gewestelijke Havencommissaris is een

en opereerde het onder de naam

functionaris van het Vlaamse Gewest die

Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam.

controle uitoefent op de Gemeentelijke

Op 1 januari 2004 werd het bedrijf

Havenbedrijven van Antwerpen,

verzelfstandigd en ondergebracht in een

Gent, Oostende en Zeebrugge. Het

naamloze vennootschap, met belangrijke

directiecomité houdt zich bezig met het

gevolgen voor de organisatie. Zo kwam

dagelijks bestuur van het havenbedrijf.

er boven de directie een Raad van Commissarissen te staan en kwamen er

Hoofdstuk 3

aandeelhouders. De verzelfstandiging

de context

bood de mogelijkheid voor het Havenbedrijf Rotterdam om zelfstandig

De lokale aansturing van de havens van

op de kapitaalmarkt te opereren en

Antwerpen en Rotterdam staat in een

om de Staat in zijn kapitaal te laten

lange traditie. De geschiedenis leert mij

participeren. Beide mogelijkheden

dat er grote overeenkomsten zijn in de

werden benut in verband met de

politieke en institutionele geschiedenis

financiering van Maasvlakte 2 die op

van de havens van Antwerpen en

dit moment in aanbouw is.

Rotterdam. In Noord-Europa bestaat

Het Gemeentelijk Havenbedrijf

havenautoriteit en het lokale bestuur

Antwerpen is een autonoom Gemeente-

veel ruimte krijgen. Een Hanze was een

bedrijf met rechtspersoonlijkheid. Het

samenwerkingsverband van handelaars

Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen

en steden om hun handel te beschermen.

wordt geleid door de raad van bestuur,

De Hanze was een geheel op vrijwillige

de Gewestelijke Havencommissaris

leest geschoeid samenwerkingsverband.

en het directiecomité. De raad van

Niemand werd gedwongen lid te worden

bestuur staat stippelt een strategisch

of te blijven. Er was geen centrale

langetermijnbeleid voor de Antwerpse

instantie die regels of richtlijnen oplegde.

haven uit. Het oefent democratische

Steden die lid werden, voeren dan ook

controle uit op het dagelijkse beleid

meestal een eigen koers.

een Hanzeatische traditie waarbij de

door het directiecomité. De raad van

35

In de meer zuidelijke gedeelten van

drukte op de Antwerpse haven. Met zijn

Europa zijn het vooral de centrale

Tienjarenplan leidde hij de Antwerpse

overheden die invloed uitoefenen. In

haven na de Tweede Wereldoorlog

het Verenigd Koninkrijk zijn de banden

eindelijk de twintigste eeuw binnen. De

tussen overheid en haven formeel

haven verdubbelde in oppervlakte en

doorgeknipt. Zowel de infrastructuur

kreeg zo de middelen om te concurreren

als superstructuur van de havens zijn in

met naburige havens. De schepen

handen van private investeerders. Het

is van mening dat de betrokkenheid

Hanzeatische model heeft eeuwenlang

van lokale bestuurders bepalend is

de welvaart, de expansie, de veiligheid,

geweest voor de ontwikkeling van de

en de werkgelegenheid van onze Noord-

havens na de oorlog. Op een hoger

Europese havens gewaarborgd. Vanaf

bestuurlijk niveau waren er toen ook

het einde van de vijftiende eeuw nam

al opvattingen over complementariteit

het centraal landsgezag sterk toe. De

van de havens in de delta. In die periode

opkomst van het Zweedse Rijk zorgde

is de centralisatietendens in Europa

ervoor dat de Hanze de controle over

een halt toegeroepen en heeft zich een

het Baltische gebied kwijtraakte. De

zeker decentralisatieproces ingezet.

individuele steden waar de Hanze

België is sinds die tijd een federaal

uit bestond, stelden inmiddels hun

land dat bestaat uit verschillende

eigen belang boven dat van de Hanze.

gemeenschappen en gewesten die

De politieke macht van de Duitse

naast de federale regering een eigen

vorsten bleef groeien, waardoor de

regering hebben. Nederland wordt

onafhankelijkheid van de koopmannen

staatsrechtelijk wel omschreven als

in de Hanzesteden werd beperkt. Tegen

een gedecentraliseerde eenheidsstaat.

het einde van de zestiende eeuw stortte

Hoewel de Staten Generaal grote

de Hanze in.

invloed heeft op wetgeving en beleid is er sprake van autonomie van provincies,

Ondanks deze ondergang is de

gemeenten en waterschappen.

Hanzeatische traditie vandaag de dag nog steeds springlevend. De huidige

Vanuit het perspectief van de

Antwerpse havenschepen hecht zeer

havenschepen is decentralisatie

aan het Hanzeatische model. Hij is

goed, omdat hiermee de beslissings-

van mening dat zijn voorganger na

bevoegdheid dichter naar de plaats

de oorlog een beslissende stempel

van de impact wordt verplaatst.

36

Het gevaar van het Deltadenken

De havens kunnen hierdoor sneller

doel is het terugdringen van de uitstoot

op nieuwe ontwikkelingen inspelen.

van broeikasgassen met 60 procent in

Daarboven is het belangrijkste

2050. Om meer lading te vervoeren via

argument misschien wel dat autonomie

short sea shipping en binnenvaart, zoals

mensen meer gemotiveerd maakt.

de Europese Commissie wenst, is volume

De havenschepen in Antwerpen en

en concentratie nodig zodat een goed

de wethouder in Rotterdam zijn meer

vertakt en frequent netwerk kan worden

betrokken bij de havens dan een

aangeboden. Het idee van de Europese

Gouverneur of een Commissaris van

Commissie om maritieme stromen van

de Koningin, om nog maar te zwijgen

buiten de EU te spreiden naar vele

over de mate waarin bestuurders op

havens dichter bij de eindbestemming

Europees niveau oog hebben voor

staat hiermee op gespannen voet.

lokale belangen.

Daarnaast hebben Antwerpen en Rotterdam er geen enkel belang bij dat

Hoofdstuk 4

de havens in Zuid- en Oost Europa zich

het delict

economisch ontwikkelen, al dan niet ondersteund met Europese subsidies.

Om die bewering te ondersteunen wil ik graag een recent voorbeeld aanhalen

Het lijkt erop dat Deltadenken

van Deltadenken op Europese schaal.

een tendens is die voortdurend de

Net als bij de Rijn-Schelde Delta

kop opsteekt. Als je deze tendens

Samenwerkingsorganisatie is ook in

beschouwt vanuit het perspectief van

dit geval de ambitie prachtig, maar de

de misdaad dan zie je pas de keerzijde.

oplossing een ernstige bedreiging voor

Namelijk dat het aansturen van de

de lokale belangen van Antwerpen en

havens op het niveau van de Delta of

Rotterdam.

Europa bedreigend is voor de positie van Antwerpen en Rotterdam. Het

Eind maart presenteerde de Europese

belangrijkste gevaar van Deltadenken

Commissie haar plannen voor het

is dat de lokale belangen verwaarloosd

EU-transportbeleid. In dit Witboek

worden. Het verlies aan relatief gewicht

Transport 2011 worden doelen en

van lokale bestuurders is niet in het

plannen geformuleerd om tot 2050

belang van de havens van Antwerpen en

het goederenvervoer duurzamer en

Rotterdam. Om die reden is Deltadenken

veiliger te maken. Het belangrijkste

verderfelijk.

37

38

Dwaallichten van de wetenschap

Dwaallichten van de wetenschap

39

40

Dwaallichten van de wetenschap

inleiding

Al uren ben ik op zoek naar het

Volgens de mythologie zijn

dorpje waar de wetenschappers

dwaallichten de zielen van ongedoopte

wonen. Het is belangrijk voor me. Ik

en doodgeboren kinderen. De

moet weten waarom de havens niet

dwaallichten, lichtblauw van kleur,

samenwerken en ik weet dat zij het

hangen boven het moeras en hebben

me kunnen vertellen. Maar waarom

als doel mensen in het water te lokken.

wonen de wetenschappers middenin een dichtbegroeid bos? Hebben ze

Ik dacht af te lopen op de bakens

iets te verbergen? In de verte zie ik

van de wetenschap, maar het bleken

iets, of begin ik te hallucineren? Zie ik

dwaallichten te zijn. De wetenschappers

dingen die ik wil zien? Nee, ik zie het

hebben mij op de dwaallichten af

duidelijk, daar in de verte, lichtblauwe

laten lopen. Tijdens mijn onderzoek

lichtjes. Dat moet het dorpje van de

hebben ze me in het moeras getrokken.

wetenschappers zijn! Het dorpje waar

Hebben ze dit bewust gedaan en is er

de mensen wonen die me de antwoorden

sprake van een misdaad? Of hebben

kunnen geven die ik zo graag wil hebben.

ze onbedoeld dwaallichten geplaatst

Ze hebben bakens uitgezet om me te

terwijl ze dachten bakens te zetten?

laten zien waar het dorpje is, wat zijn ze

En is er slechts sprake van een

toch slim.

onbedoelde overtreding?

Ik begin te rennen, recht op de

Hoofdstuk 1

lichtblauwe lichtjes af. Ik ren zo hard ik

hoe het allemaal begint: op zoek

kan, maar ik voel weerstand, het lijkt

naar een kader

wel of mijn voeten steeds zwaarder worden. Ik merk dat mijn pas vertraagd.

Ik ga een onderzoek uitvoeren op voor

Ik krijg mijn voeten niet meer opgetild,

mij onbekend terrein: de samenwerking

ze zitten vastgezogen in de modder.

tussen twee wereldhavens, die van

Ik sta stil. De paniek grijpt me naar

Antwerpen en die van Rotterdam.

mijn keel. Ik kijk om me heen, maar zie

Omdat het terrein mij onbekend is,

niemand die me kan helpen. Ik zak weg.

lijkt het me goed eerst in gesprek

Ik sta midden in het moeras en ik zak

te gaan met wetenschappers.

steeds dieper weg! Ik begin te roepen... 41

Zij kunnen me een kader geven, een

het havenbedrijf dagelijks maar liefst

goede bodem op basis waarvan ik in

90.000 mensen in de haven verdeeld

gesprek kan met de havenbedrijven en

over ongetwijfeld nog wat meer

bestuurders. De wetenschap zal me input

bedrijven dan in Antwerpen. De twee

geven die ik de andere mensen die ik wil

havens zijn de twee grootste havens

gaan spreken kritisch voor kan houden.

van Europa. Als je twee van deze

Zij hebben onderzoek gedaan waaruit

grootheden wil laten samenwerken is

blijkt dat samenwerking tussen de twee

dit niet zomaar even geregeld, zoveel

havens goed zou zijn, zij hebben hier

is me duidelijk.

duidelijke redenen voor die niet opgepakt worden door de havenbedrijven. Kortom:

In mijn voorbereiding heb ik veel

de wetenschap biedt mij bakens die ik kan

stukken gelezen van verschillende

volgen in mijn zoektocht.

wetenschappers en studenten waaruit allemaal blijkt; als deze twee

Ik spreek met wetenschappers uit

reuzen gaan samenwerken worden

verschillende disciplines, maar allemaal

ze nog beter, groter en efficiënter.

hebben ze raakvlakken met de haven.

Het samenwerken is, zo betogen de

Een aantal wetenschappers zijn

logistieke experts, nodig om ervoor te

multidisciplinair en richten zich op het

zorgen dat de havens niet dichtslibben.

brede spectrum van de havens, anderen

Dit betogen ook de twee experts in

richten zich enkel op logistiek, economie

het artikel Rotterdam+Antwerpen=? in

of onderwijs/ kennisontwikkeling.

het opinieblad Forum dat aanleiding

Ik begin te rennen.

is voor ons hele onderzoek. Er komen gigantisch veel goederen vanuit zee

Hoofdstuk 2

aan in de beide havens, het aantal

de achterlandverbindingen en de

goederen dat binnenkomt blijft nog

oplossingen: over logistieke stromen

altijd toenemen. Maar de haven is bijna nooit de eindbestemming van de

In Antwerpen zitten volgens het

goederen, vanuit de haven moeten de

havenbedrijf 900 bedrijven in het

goederen verder vervoerd worden naar

havengebied, er werken bijna 65.000

het zogenaamde achterland.

mensen. In Rotterdam werken volgens

42

Dwaallichten van de wetenschap

Een aanzienlijk deel van dit vervoer

tot ideaalsituatie te leiden.

vindt over de weg plaats, maar de

Totdat blijkt dat de experts nog niet

wegen raken vol, zo vertellen de

klaar zijn met hun betoog...

wetenschappers mij. En daarnaast wordt duurzaamheid, ook in de havenwereld,

De havens zoeken elkaar juist op dit

steeds belangrijker. Duurzame

gebied niet op, want logistieke stromen

manieren van verder transporteren

zijn hun core-business en daar willen ze

zijn spoorwegverbindingen en

zichzelf niet kwetsbaar in opstellen. Ze

binnenvaartschepen. Maar dan moeten

willen niet dat de concurrerende haven

de treinen en schepen wel vol zitten,

zicht krijgt op de logistieke stromen,

naar het achterland toe, en als het even

laat staan dat ze daar (indirect)

kan, ook op de terugweg. En juist hier

invloed op kunnen gaan uitoefenen. De

zit het knelpunt volgens de experts.

wetenschappers hebben hierin nog

Beide havens hebben vaak niet op het

geen doorbraak kunnen forceren.

juiste moment een hele trein vol of ze hebben niet genoeg goederen om een

Er is zelfs een wetenschapper

binnenvaartschip ook weer vol terug

die iedere link met de Antwerpse

te laten varen. Nu komen ze hier nog

haven (momenteel) uitsluit in zijn

mee weg omdat de capaciteit van de

activiteiten. Hem gaat het enkel en

achterlandverbindingen het toelaat.

alleen om Nederland, de Nederlandse

Maar dit gaat volgens de experts snel

mainports en de beste worden in het

anders zijn. Dus als de havens elkaar

beheren van logistieke stromen. Als

niet opzoeken om samen te werken op

de Antwerpse haven kan bijdragen

het gebied van achterlandverbindingen

aan deze doelstellingen en het Bruto

is het scenario denkbaar dat de havens

Nederlands Product kan verhogen,

dichtslibben met containers; met alle

dán wordt deze haven pas interessant

negatieve gevolgen van dien.

voor deze wetenschapper. Tot die tijd doet Antwerpen er niet toe. En het

Duidelijk verhaal, denk ik bij mezelf.

zou kunnen dat België misschien wel

Plausibel, dat zullen de havenbedrijven

dezelfde ambities heeft, daar is hij niet

ook zo zien. Samenwerking is dus

van op de hoogte, hij zou niet weten wie

aanstaande, ik moet mijn onderzoek

zich daarmee bezighoudt in België en

omgooien om te kijken of ik adviezen

dat maakt volgens hem eigenlijk ook

kan geven om de prille samenwerking

niet zoveel uit.

43

Een wetenschappelijk duo dat ik spreek

Het lijkt wel of mijn voeten steeds

staat hier aanzienlijk anders in. Zij

zwaarder worden.

pretenderen juist de oplossing voor dit probleem te hebben. Een onafhankelijk

Hoofdstuk 3

instituut dat middels het door hen

issue of non-issue: over

ontworpen systeem de logistieke

samenwerken en cultuur

stromen op elkaar afstemt. Op deze wijze hebben de havens geen zicht in

Logistiek zou het volgens de meeste

elkaars logistieke stromen, maar vindt

wetenschappers dus meerwaarde

er toch een optimalisatie van deze

hebben om samen te werken. Maar op

stromen plaats. Het duo heeft dit idee

meer gebieden is winst te behalen in

voorgelegd aan de havenbedrijven;

samenwerking. Zo vertellen meerdere

aangeboden dit verder voor hen uit te

wetenschappers mij dat het waardevol

werken, maar het is niet geaccepteerd.

is als de havens zich mondiaal gezien

De wetenschappers verwijten dit

samen profileren. Op het gebied

de havenbedrijven. Waarom de

van marketing zouden de havens

havenbedrijven de handreiking weigeren

veel voor elkaar kunnen betekenen.

is niet duidelijk. De wetenschappers

Daarbij kunnen ze de nadruk leggen

hebben hier een aantal aannames

op bijvoorbeeld die gebieden waarin

over, waaronder politieke aspiraties

ze elkaar versterken (en waar ze al wél

van de havenbestuurders die dit soort

samenwerken). Zo kan daarbij gedacht

samenwerking niet opportuun maken,

worden aan de petrochemie. Veel

maar nogmaals: dit zijn aannames.

ruwe olie komt in Rotterdam de haven

Gedurende mijn gesprek met het duo

binnen. Iedereen lijkt het erover eens

dat de oplossing heeft, denk ik, nee,

dat het ook wenselijk is dat de olie daar

weet ik zeker: ze hebben gelijk. Zij

binnenkomt. De haven van Rotterdam

hebben inderdaad de oplossing.

ligt direct aan zee, en schepen vol olie hoeven dus niet ver landinwaarts te

Maar zie hier het eerste dwaallicht...

varen met alle risico’s die daarbij horen.

Twee visies die vanuit wetenschappelijke

In Antwerpen zouden de schepen vol

hoek komen, maar totaal niet op elkaar

olie dit wel moeten. Dus als gevolg

aansluiten. Dit voldoet niet aan de

van de natuur is Rotterdam de meest

behoefte van duidelijkheid; van het

aangewezen haven hiervoor en dit

baken waar ik naar op zoek ben.

wordt door beide havens gerespecteerd.

44

Dwaallichten van de wetenschap

Maar toch is Antwerpen het grootste

Cultuurverschillen tussen Nederland en

petrochemische centrum van Europa.

België worden veel te groot gemaakt

Wat er namelijk gebeurt, is dat de ruwe

volgens deze wetenschappers, als

olie in Rotterdam binnenkomt en vanuit

je dit aandraagt als reden waarom

Rotterdam middels pijpleidingen direct

de samenwerking niet van de grond

naar Antwerpen gepompt wordt. In

komt. Zij vinden het aannemelijker

Antwerpen wordt de ruwe olie verder

dat dit vooral komt doordat de havens

verwerkt tot het gewenste eindproduct.

niet in elkaars kaarten willen laten

Het grove werk in Rotterdam en

kijken zoals uiteengezet in het vorige

het verfijnde werk in Antwerpen.

hoofdstuk. Ze hebben gelijk ook, denk

Typerend, zo menen een paar van de

ik bij mezelf. Natuurlijk zijn de havens

wetenschappers die ik spreek.

grote internationale eenheden die helemaal niet meer bevolkt worden

De cultuur tussen beide landen en

door Nederlanders en Belgen, zie alleen

beide havens is volgens een aantal

maar het boek Het mes in de rug van de

wetenschappers nogal verschillend. In

ECT waarin duidelijk wordt hoe groot de

het boek Bindingsangst gaat het over

rol van Chinezen in Rotterdam is. Maar

het broodje kaas met karnemelk. Ook de

toch, de top van de havenbedrijven is

wetenschappers komen met soortgelijke

wel degelijk Nederlands en Belgisch...

anekdotes. Ik geloof dan ook zeker dat de samenwerking door de culturele

Het tweede dwaallicht dient zich aan.

factor bemoeilijkt wordt.

Mogelijkheden te over om samen te werken, marketing, logistiek, maar de

Onzin, zo zeggen andere

wetenschappers spreken elkaar tegen

wetenschappers die ik spreek.

wat betreft cultuur en de (mogelijke)

Cultuurverschillen spelen geen rol.

verschillen hierin. Maakt dit nu wél of

Natuurlijk zijn Nederlanders niet

geen onderdeel uit van de moeilijkheden

hetzelfde als Belgen, maar dat is veel te

bij het samenwerken? Zijn de sceptici

klein gedacht. Je moet bij de havens in

niet te kortzichtig en wordt het

andere grootheden denken. De havens

samenwerken niet juist moeilijker omdat

zijn internationale plekken. Daar zitten

er zoveel verschillende culturen in de

bedrijven uit alle hoeken van de wereld,

haven zitten?

niet alleen vanuit Nederland en België.

45

Of zijn de mensen die

Europa, verladers die massaal andere

cultuur(verschillen) als belangrijke

havens aandoen, of als gevolg van

belemmering zien, zwartkijkers?

interessante Europese subsidies Zuid-

Ik merk dat mijn pas vertraagd.

Europese havens verkiezen boven de Noord-Europese.

Hoofdstuk 4 de meerwaarde van samenwerken:

Opmerkelijk vind ik het dat de

over economische voorspoed

theoretici en de meer praktijkgerichte wetenschappers hier zo ver uit elkaar

Wat levert al dat samenwerken dan

liggen. Nog meer bijzonder vind ik het

op? Het gaat de havenbedrijven om

dat er studenten, aan de universiteiten

geld verdienen, dus samenwerken

van de wetenschappers met wie ik

zullen ze niet doen als het hen niets

spreek, zijn afgestudeerd die zich

oplevert. Iets opleveren doet het zeker

juist op het theoretische kader van

volgens de theoretici. Concurreren en

samenwerken en concurreren hebben

samenwerken gaan ook samen en zelfs

gericht. Ze hebben het in hun scripties

op een dusdanige manier dat er meer

zelfs specifiek over de havens. Hebben

geld verdiend kan worden omdat door

de wetenschappers hier geen kennis

het samenwerken de markt vergroot

van genomen? Vonden ze dit een

wordt.

leuke vingeroefening, maar weinig steekhoudend of zijn er andere redenen

De wetenschappers die ik spreek, lijken

deze denklijnen niet over te nemen?

er echter anders over te denken. Zij

Er wordt met mij in ieder geval niet over

spreken niet over economische groei als

gesproken. Een bewuste keuze omdat

gevolg van het samenwerken, maar over

ze denken dat ik toch niet van deze

het risico van economische krimp als er

informatie af weet? Of toeval? Alweer

niet samengewerkt wordt. Er worden

een dwaallicht, het derde.

doemscenario’s geschetst waarbij de

Ik krijg mijn voeten niet meer opgetild,

havens van Rotterdam en Antwerpen

ze zitten vastgezogen in de modder. Ik

helemaal niet meer meetellen omdat

sta stil.

de markt is overgenomen door Oost-

46

Dwaallichten van de wetenschap

Hoofdstuk 5

landsgrenzen goed om zich heen.

ontwikkelen van kennis: over hoe

Samenwerkingsverbanden worden

de pot de ketel verwijt

aangegaan tussen universiteiten, havenbedrijven, overheden en bedrijven

In de havens wordt kennis steeds

uit de havens. Op deze manier wordt

belangrijker. Er valt niet veel winst

nadrukkelijk gezocht naar synergie,

meer te maken op het afhandelen

verschillende bloedgroepen bij elkaar

van goederen. Meerwaarde creëer

brengen moet mooie dingen opleveren,

je door de containerafhandeling

zo betogen de wetenschappers.

optimaal te doen, door innovatief te

Ik vind het merkwaardig dat de

zijn in je logistieke keten. Veel van de

wetenschappers van de havenbedrijven

wetenschappers die ik spreek hebben

verwachten dat ze gaan samenwerken,

dit thema als aandachtsgebied. Ik

maar dat diezelfde wetenschappers

bedenk me hoeveel kennis er wel niet

elkaar ondertussen niet opzoeken.

moet zijn in deze twee havens samen.

Practice what you preach is blijkbaar

Ik denk terug aan de wetenschapper

niet van toepassing op de wetenschap.

die vertelde dat zijn doel is ervoor te

Zie hier het vierde en tevens laatste

zorgen dat Nederland voorloper is in

dwaallicht.

het beheren van logistieke ketens, dit

Ik zak weg. Ik sta midden in het moeras

moet een makkie zijn als de kennis van

en ik zak steeds dieper weg.

deze twee gigantische havens bij elkaar gebracht wordt.

De paniek grijpt me naar mijn keel. Ik kijk om me heen maar zie niemand die

Het verbaast me dat juist de

me kan helpen. Ik begin te roepen... Wat

kennisontwikkelaars elkaar niet of

hoor ik? Geritsel, gesnuffel. Ik knijp met

nauwelijks lijken op te zoeken. Natuurlijk

mijn ogen om goed in de verte te kunnen

treffen ze elkaar op congressen,

kijken, daar waar ik daarstraks liep,

lezen ze vast elkaars publicaties,

nog veilig op een harde ondergrond. Ik

maar een gezamenlijk initiatief dat

zie een hond, de hond ziet mij en begint

de landsgrenzen overstijgt? Geen

te blaffen. Ik hoor mensen rennen, hun

van de wetenschappers spreekt

voetstappen ploffen in een rap tempo

erover. Wel kijken ze binnen de

neer in de bladeren die op de grond van het bos liggen.

47

Ik zie de mensen, ze kwamen op het

de toezichthouders en ga zo maar door.

geblaf van hun hond af die ze aan het

Uit deze korte opsomming, waarbij ik niet

uitlaten waren, ook de mensen zien mij

de illusie heb dat ik compleet ben, blijkt

tot mijn middel weggezakt staan in het

de gigantische complexiteit van de haven.

moeras. ‘Hou vol, we gaan hulp halen!’

Er zijn ontzettend veel krachten die elkaar kunnen versterken en kunnen afzwakken.

Hoofdstuk 6 nog eens over dwaallichten

Deze complexiteit is door sommige wetenschappers terloops wel even

Wetenschappers vermoeden

aangestipt, maar sommigen hebben

dat dwaallichten de oxidatie van

het hier ook helemaal niet over gehad.

waterstoffosfide en methaan zijn.

En dit is nu juist wat maakt dat de

Methaan wordt geproduceerd door

wetenschappers geen bakens bleken

het rotten van organisch materiaal.

te zijn maar dwaallichten. Iedere

Deze oxidatie laat lichten verschijnen.

wetenschapper zet vanuit zijn eigen

Figuurlijk betekent een dwaallicht

context, zijn eigen referentiekader

een slechte leidsman.

een baken uit. Deze context wordt beïnvloed door de organisatie waarvoor

De wetenschappers zijn niet de

de onderzoeker werkt, de stad waarin

bakens die ik verwacht had. Iedere

hij woont, het land waarin hij woont,

wetenschapper die ik gesproken heb,

zijn opleidingsachtergrond, zijn

vertelde me dingen die me verder

eigen affiniteiten, de boeken die hij

hielpen, maar iedere wetenschapper

tegenkomt, de collega’s die hij heeft,

die ik sprak, bracht me ook verder

de opdrachtgever voor het onderzoek,

in verwarring. Terugkijkend op mijn

enzovoort. Bewust of onbewust

gesprekken heb ik het voor mezelf

versimpelen de wetenschappers

kunnen verklaren.

de complexiteit, om zo toch met aanbevelingen te kunnen komen.

In de inleiding van dit boek schetste ik

Ze willen niet zoals ik in een moeras

de omvang van de havens, het aantal

belanden, dus blijven ze op de veilige

medewerkers en de hoeveelheid aan

paden die aangelegd zijn. De doorbraak

bedrijven. Ik heb het daar nog niet eens

in de samenwerkingscasus zal niet

gehad over de diverse overheidslagen

op de gebaande paden liggen. Aan

die zich ermee bemoeien, de vakbonden,

de havens wordt geen recht gedaan

48

Dwaallichten van de wetenschap

als gedacht wordt dat enkel vanuit

De onderzoekers zijn daarom schuldig

economisch perspectief een oplossing

bevonden. Ze zijn schuldig omdat

aangereikt kan worden. Al de bakens die

ze mij het moeras hebben ingelokt,

de wetenschappers uitzetten vanuit hun

maar ze zijn ook schuldig omdat ze

eigen referentiekader vormen een ratjetoe

verwarrende werkelijkheden schetsen.

waarop onmogelijk genavigeerd kan

Werkelijkheden die tegemoet komen

worden. De bakens die de wetenschappers

aan de behoefte tot eenvoud, maar ook

dachten uit te zetten worden daardoor

werkelijkheden die niet bijdragen aan

dwaallichten. Niet de mythologische

het doel dat velen van hen voor ogen

dwaallichten die me bewust het moeras

hebben: het samenwerken van de twee

in hebben gelokt, maar wel de figuurlijke

grootste havens van Europa.

dwaallichten: slechte leidsmannen.

49

50

Complexe adaptieve systemen Theorie

Complexe adaptieve systemen

51

52

Complexe adaptieve systemen

complexe adaptieve systemen in het kort

Geïnspireerd door de colleges van

Ronald Heifetz4 verduidelijkt in zijn boek

Linda Kaboolian1 en Jorrit de Jong2,

The Practice of Adaptive Leadership5 het

analyseren we in dit boek onze verhalen

begrip adaptiviteit aan de hand van de

vanuit de theorie over complexe

evolutionaire biologie. We behouden die

adaptieve systemen.

delen van ons DNA welke ons hebben geholpen te overleven. We stoten het

Een complex adaptief systeem is

DNA af dat ons niet meer dient en we

een complex systeem waarvan de

creëren nieuwe DNA arrangementen

onderling verbonden componenten de

die ons helpen in meer uitdagende

mogelijkheid hebben zich aan te passen

omgevingen. Deze evolutie vindt dus op

en te leren van eerdere ervaringen.

alle niveaus plaats en -in tegenstelling

Door John H.Holland wordt een complex

tot DNA- kunnen sociale aanpassingen

adaptief systeem gedefinieerd als

snel gaan, op zowel het niveau van de

een ‘dynamisch netwerk van agenten

persoon, het niveau van de organisatie

die parallel werken en voortdurend

als het niveau van samenlevingen.

op elkaar reageren’. De controle van het systeem wordt gekenmerkt door

De recente economische crisis is

verspreiding (in politieke contexten

een voorbeeld dat deze evoluties

vaak decentralisatie genoemd). De

snel kunnen gaan. In eerste instantie

havens aansturen vanuit een hogere

werd bijvoorbeeld gedacht dat

bestuurslaag lijkt dus inderdaad

de economische crisis zich tot de

verderfelijk te zijn als we ervan uitgaan

Verenigde Staten zou beperken; het

dat de havens complexe adaptieve

was een typisch probleem van de VS.

systemen zijn. Coherent gedrag van

Al snel bleek dit naïef en de crisis

het systeem moet voortkomen uit de

sloeg ook in Europa in als een bom.

samenwerking en competitie tussen de

De havens merkten direct de gevolgen

agenten onderling. Het gedrag van het

van de kwakkelende wereldeconomie

systeem als geheel is het eindresultaat

en overslagvolume nam snel af6.

van de vele beslissingen die op elk

Uiteindelijk bleek de schade mee te

moment door de agenten worden

vallen, de crisis kwam men goed te

genomen.’3

boven7.

53

Nassim Nicholas Taleb8 noemt in zijn

samenwerkingsverbanden tussen beide

boek De Zwarte Zwaan dit soort

havens. De kwetsbare voedingsbodem is

plotse gebeurtenissen die enorme

ineens weggespoeld en samenwerken is

veranderingen tot gevolg hebben

tijdens de crisis een item geweest waar

Zwarte Zwanen.

niet over gesproken mocht worden.

9

Gebrek aan vertrouwen is volgens Geert hoe havens adaptief reageren op

Teisman10 één van de redenen van de

zwarte zwanen

kloof tussen de roep om samenwerking en het daadwerkelijk vermogen tot

Beide havens hebben na de tweede

samenwerken11. De houding ten tijde van

wereldoorlog de nodige adaptiviteit

de crisis heeft zonder twijfel de prille

laten zien. De haven van Rotterdam is

vertrouwensrelatie geschaad. Dit kan

door bombardementen weggevaagd.

voor een deel een verklaring zijn voor

De crisis die zich na de oorlog voordeed

de bindingsangst die beschreven wordt

is aangegrepen om een hypermoderne

in deze omnibus.

haven te ontwikkelen. De veerkracht die het systeem toen heeft laten zien

hoe adaptiviteit vorm krijgt in de

heeft ervoor gezorgd dat de haven

complexiteit van de havens: een

van Rotterdam lange tijd de grootste

verklaring voor de misdaden in

ter wereld is geweest. De haven

bindingsangst en het mes in de rug

van Antwerpen heeft op haar beurt

van de ect

gereageerd op de ontwikkelingen in Rotterdam, door haar tien-jarenplan

Twee grote havenautoriteiten met

uit te voeren. Dit heeft ervoor gezorgd

in de havengebieden meer dan

dat Antwerpen nog altijd een haven van

2000 bedrijven12 waar een enorme

betekenis is en niet een stadshaventje is

hoeveelheid mensen dagelijks werken,

geworden.

genoeg elementen voor een complex systeem. Al deze bedrijven en mensen

Blijkbaar konden de havens redelijk

hebben immers effect op elkaar, door

adequaat reageren op het Zwarte

ontmoetingen, door beeldvorming, door

Zwaanprobleem. Volgens één van

de gezamenlijke doelen die zij hebben

de mensen die we geïnterviewd

of juist niet en ga zo maar door. Naast

hebben, heeft de reactie op de crisis

dat ze effect op elkaar hebben, hebben

wel een forse impact gehad op de

ook externe factoren een invloed.

54

Complexe adaptieve systemen

Denk hierbij bijvoorbeeld aan wet- en

ook van belang hoe het publiek de

regelgeving, de publieke opinie en de

voorstelling heeft ervaren. Vonden

media. Dit illustreert dat adaptieve

ze de voorstelling niet mooi, dan zal

sociale systemen zijn samengesteld

de starter geen volgers krijgen. Vond

uit bedachtzame (niet per definitie

het publiek het schitterend dan zal de

briljante) partijen die met elkaar

starter aanleiding zijn voor een staande

interacteren13.

ovatie van de gehele zaal.

John H. Miller 14 geeft in zijn boek

Een voorbeeld waarmee de werking

Complex Adaptive Systems een

van een complex adaptief systeem

voorbeeld dat het idee van adaptiviteit

geïllustreerd kan worden is de reactie

in complexe systemen goed uitlegt. Hij

van het Havenbedrijf Rotterdam op

beschrijft de werking van een staande

de groeiende invloed van het Chinese

ovatie; een complex sociaal gebeuren,

bedrijfsleven op de havens. In het

15

zo legt hij uit. Want wie start de ovatie,

boek Het mes in de rug van de ECT

en waarom gaan anderen met hem

wordt uiteengezet hoe de ECT, het

mee? Dit is afhankelijk van de situering

grootste containerhandlingbedrijf van

van de starter in de zaal. Iemand op de

Rotterdam, eigendom wordt van een

achterste rij kan niet zo gemakkelijk

Chinese Holding. De aankoop is, hoewel

een staande ovatie starten, er zijn

strategisch sterk, slechts een onderdeel

immers weinig mensen die hem zien en

van de aankopen die de Chinezen

zijn voorbeeld kunnen volgen. Iemand

in heel de wereld doen. Uit angst

voor in de zaal zal meer waarschijnlijk

voor de opkomende macht laat het

de starter van een staande ovatie zijn.

Havenbedrijf Rotterdam bij de aanleg

Maar deze maakt weer meer kans als

van Maasvlakte 2 andere partijen toe

hij midden in de zaal zit dan als hij aan

en geven de Chinezen geen kans hun

de zijkant zit. Maar wat maakt nu dat

positie te versterken. Vervolgens wil het

de starter niet een zonderling is die

Havenbedrijf Rotterdam samen met het

gaat staan in een zaal die blijft zitten.

Havenbedrijf Antwerpen participeren

Dit heeft te maken met de mensen die

in Duisburg/Duisport, waar de ECT ook

naast hem zitten. Zijn dit vreemden

een terminal heeft. Of dit de meest

die geen verbintenis voelen? Of is dit

adequate manier van handelen is, wordt

familie die sneller genegen zal zijn de

in dit boek betwijfeld.

starter te volgen? Daarnaast is het

55

Het Havenbedrijf Rotterdam vaart

handeling een effect heeft op anderen.

blind op de kracht van de geografische

De effecten zijn vaak niet te voorspellen,

ligging van de haven en de grondpositie

maar het is wel noodzaak om jezelf

die zij hebben. De complexiteit van de

ervan bewust te zijn en strategisch over

wereld daar omheen wordt door hen

dit effect na te denken.

in Het mes in de rug van de ECT niet voldoende erkend. Het benadelen van

In Bindingsangst wordt gesproken over

de ECT kan leiden tot verandering

ons beeld van synergie. Samenwerking

van de strategie van het Chinese

heeft in dat verhaal geen vaststaande,

bedrijfsleven en kan Rotterdam en

eenduidige definitie, maar is een

Antwerpen het leven kosten. Twee op

ambigue opvatting van partijen dat

het oog goede acties (samenwerking

het van meerwaarde is om naast

met partijen om de concurrentiepositie

eigenbelang ook het belang van anderen

van Rotterdam te versterken en om de

in acht te nemen. Volgens Teisman

achterlandverbindingen te verbeteren)

ontwikkelen complexe systemen

blijken als gevolg van de verwevenheid

zich wanneer deze twee noties van

van allerlei actoren een negatieve

eigen- en gemeenschappelijk belang

uitwerking te hebben.

met elkaar verbonden zijn17. Wanneer mensen het gevoel hebben dat hun

Edward Lorenz16 heeft om de gevolgen

handelen geen betekenis heeft in een

van handelingen binnen het complexe

bredere context, dus weinig effectief

systemen te illustreren, het vlindereffect

en zinvol is in het grotere geheel, zal

bedacht. Zijn stelling is dat een

het proces stagneren18. Adequaat

vleugelslag van een vlinder in Brazilië

handelen, dat de beste adaptiviteit tot

maanden later een tornado in Texas

gevolg heeft, ontstaat dus in het proces

zou kunnen veroorzaken. Een op het

waarin partijen een gedeelde, zij het

oog kleine gebeurtenis kan gigantische

meerduidige, waarde aan het idee van

gevolgen hebben die niet voorzien

samenwerking toekennen.

waren. Als de complexiteit niet herkend en erkend wordt is het nagenoeg

Wij denken dat zinvol resultaat op het

onmogelijk om goed te handelen. De

gebied van samenwerking tussen al

kans dat je dan de vlinder van Lorenz

deze partijen in het complexe systeem

wordt is erg aannemelijk. Iedere actor

nooit behaald kan worden. Er zijn teveel

moet zich ervan bewust zijn dat zijn

actoren betrokken om tot effectief

56

Complexe adaptieve systemen

en zinvol samenwerken te komen.

hebben dat wat heldere bakens zouden

Verbinden zal dan te veel energie

moeten zijn, dwaallichten blijken te

vragen19. De vraag is of de partijen in

zijn, zoals beschreven in Dwaallichten

Bindingsangst deze grens herkennen en

van de wetenschap. Het terrein van

ook als zodanig ervaren. Het uit willen

de wetenschapper kan breder zijn

stralen van een beeld van effectieve

dan één bepaalde discipline, maar

samenwerking met veel partners, de

dat maakt nog niet dat de volledige

misdaad in dit boek, is in ieder geval

complexiteit erkend wordt. Terwijl

vanuit de waarde die aan het begrip

juist de complexiteit de crux is bij de

wordt toegekend, te begrijpen.

samenwerking van de havens. Op het moment dat erkend wordt dat niet enkel

hoe de complexe werkelijkheid van

logistieke stromen en economische

de havens platgeslagen wordt:

motieven van belang zijn voor een

een verklaring voor de misdaad in

succesvolle samenwerking, maar ook de

dwaallichten van de wetenschap

culturele verschillen, de mate en aard van betrokkenheid van verschillende

De meeste wetenschappers die we

overheden, de beeldvorming die bestaat

gesproken hebben lijken de behoefte

in en over bedrijven, de historie van

te hebben de complexiteit van het

samenwerking, de belangen van andere

probleem terug te brengen naar

partners, onderliggende waarden en ga

het voor hen bekende terrein. Zij

zo maar door, zal de wetenschap een

hebben een eenduidig beeld van hoe

rijker advies kunnen geven. Pas dan zal

samenwerking tussen de havens

zij bakens uit kunnen zetten in plaats

tot stand zou moeten komen. Kort

van dwaallichten.

samengevat is dat het volgende: logistieke en economische motieven

hoe platslaan van de werkelijkheid

zullen voor een gevoel van urgentie

in de havens is te voorkomen

zorgen, waarna de havens gaan samenwerken. Een visie waarin ratio

Teisman beschrijft in zijn boek Publiek

centraal staat, waarin winstmotieven

management op de grens van chaos

aanzetten tot beweging en waarin

en orde20 dat er twee zienswijzen zijn

kenbare causaliteit vanzelfsprekend is.

binnen het onderzoek op het gebied van

Deze behoefte van het terugdringen

complexiteit.

van de complexiteit kan tot gevolg

57

Er is een groep onderzoekers die

leerproces doorlopen moet worden,

zoeken naar de orde die verscholen

door de actoren binnen het systeem,

ligt in complexe systemen. Zij zijn op

om de probleemdefinitie helder te

zoek naar orde en wetmatigheden

krijgen. Ook de oplossing vergt een

binnen het systeem om op basis

leerproces van dezelfde actoren. Een

daarvan het systeem te verklaren.

combinatie van beide benaderingen

Teisman noemt deze zienswijze

is volgens Heifetz ook mogelijk, de

complexiteitsreducerend. Binnen

probleemdefinitie is in dat geval helder,

de tweede zienswijze wordt juist de

maar de oplossingsrichting vergt een

grillige, niet causale, onvoorspelbare

leerproces.

ontwikkelingen in systemen centraal gesteld. Teisman noemt deze

Uit de gesprekken die we gevoerd

zienswijze complexiteitserkennend.

hebben met onderdelen van de

De twee zienswijzen leiden tot

havensystemen en haar vele

totaal verschillende onderzoeken en

subsystemen concluderen we dat

onderzoeksresultaten. Heifetz heeft

de er geen eenduidig beeld is over

het in zijn boek over de technische

samenwerking. Er is geen gezamenlijke,

benadering van het probleem en de

gedragen, uitdaging die de richting

adaptieve benadering van het systeem.

bepaalt. De brede opinie lijkt te zijn

De technische benadering sluit hierbij

dat samenwerken goed is, maar hoe

aan op de complexiteitsreducerende

dit samenwerken er dan precies uit

zienswijze, terwijl de adaptieve

moet zien blijft in het ongewisse. Is

benadering aansluit bij de

samenwerken hetzelfde als praten

complexiteitserkennende zienswijze.

over samenwerken, zoals in het boek

Een technische benadering is volgens

Bindingsangst van deze omnibus uiteen

Heifetz de meest voor de hand liggende

gezet wordt? Of moet samenwerken

benadering als de probleemdefinitie

niet verder gaan dan samen optrekken

helder is en de oplossingsrichting

richting Europa en samen aan de slag

eveneens helder is. De adaptieve

met duurzaamheid om de verderving

benadering is toepasbaar als de

door het Deltadenken te voorkomen,

probleemdefinitie nog niet duidelijk

zoals uiteengezet in het boek Het

is en/of als hier geen consensus over

gevaar van het Deltadenken?

is. Er moet dan volgens Heifetz een

58

Complexe adaptieve systemen

Heifetz stelt dat je op het balkon moet

De wetenschappers erkennen wel

gaan staan om de dansvloer te overzien.

dat ook irrationele aspecten in acht

Zelf op de dansvloer staan maakt

genomen moeten worden. Ze benoemen

het onmogelijk alles te overzien met

bijvoorbeeld vertrouwen als basis

alle zwierende stellen om je heen. Wij

voor een samenwerkingsrelatie.

vinden dat het waardevol is om af en

Vertrouwen is volgens sommige van

toe van een afstandje naar de wereld

de mensen die we gesproken hebben

om je heen te kijken. Alleen op deze

een praktisch probleem, waar een

manier kun je complexiteit herkennen

technische benadering voor nodig is.

en erkennen. We hebben deze

Aan vertrouwen bouwen doe je volgens

complexiteiterkennende balcony view

hen door overeenkomsten te sluiten

ook toegepast binnen ons onderzoek.

of door een geschikt businessmodel te

Als buitenstaanders hebben we de

volgen. Wij vragen ons sterk af of de

dansvloer aanschouwd en vanuit dat

irrationele dimensie met de rationele

perspectief de vier misdaadverhalen

bestreden kan worden. In het boek Het

geschreven. In de epiloog zetten

mes in de rug van de ECT wordt een

we verder uiteen wat hiervan de

artikel uit het NRC aangehaald waaruit

meerwaarde is geweest.

blijkt dat Rotterdam een gentlemen’s

Teisman geeft in zijn oratie Ruimte

te ondersteunen bij de opbouw van de

mobiliseren voor coöpetitief besturen21

haven. Maar gaat deze overeenkomst

ons inziens terecht aan dat er naast de

standhouden als in 2012 Nederland

rationele dimensie van besluitvorming

geen geld meer kan bieden en een grote

ook een irrationele dimensie aanwezig

Chinese rederij met een grote zak geld

is. Deze irrationele dimensie lijkt in

aankomt? Wij betwijfelen het.

agreement heeft met Constanta om hen

de havenwereld vaak niet gezien en erkend te worden. Het lijkt een harde

We hebben in onze boeken

wereld waarin ratio de norm is. Het

geconstateerd dat beelden in een

zou echter oneerlijk zijn enkel de

belangrijke mate bepalen hoe er naar

wetenschappers als schuldige (om maar

elkaar wordt gekeken. Het is dan

in de terminologie van onze omnibus

ook opmerkelijk dat beelden pas een

te blijven) voor het platslaan van de

gespreksonderwerp werden zodra we er

complexiteit aan te wijzen.

expliciet naar vroegen.

59

Een voorbeeld hiervan zijn de

eigenlijk niemand durft te benoemen. In

tegenovergestelde ideeën van de

de epiloog gaan we hier nog verder op

bestuurders van Rotterdam en

door.

Antwerpen over de cultuurverschillen. De Antwerpse bestuurder is van mening

Havens zijn complexe systemen.

dat het cultuurverschil van essentieel

Het platslaan van de complexiteit

belang is en veel invloed heeft op de

van de havens is een valkuil waar

samenwerking zoals die plaatsvindt.

meerdere mensen intrappen, zo blijkt

De Rotterdamse bestuurder ziet

uit de voorbeelden die in dit boek

echter geen cultuurverschillen. Een

worden aangehaald. Om adequaat te

ander voorbeeld werd aangehaald

kunnen handelen en om de systemen

in Bindingsangst. Daarin staat dat

adequaat te kunnen analyseren

Rotterdammers dominant zijn

zal de complexiteit erkend moeten

en de Vlamingen voorzichtige

worden, ook al kan de complexiteit

dossierkoppelaars. Olifanten in de

overweldigend zijn. Het boek Coöpetitie

kamer, zo noemt Heifetz dit soort

dat nu volgt beschrijft een theorie die

beelden. Het zijn de zaken waarvan

helpend kan zijn binnen een complex

velen zien dat ze aanwezig zijn, maar die

systeem. Maar pas op voor de valkuil...

60

Complexe adaptieve systemen

1 

Linda Kaboolian is lector aan de

8 

Nassim Nicholas Taleb is filosoof,

Harvard Kennedy School of Government.

essayist en voorspeller van de kredietcrisis

Haar onderwijs en onderzoek richt zich

en distinguished professor aan de New

op het oplossen van ‘multi-stakeholders’

York University.

binnen het openbaar bestuur.

9 

2 

De impact van het hoogst onwaarschijnlijke.

Jorrit de Jong is Research Fellow

Taleb, N.N. (2007) De Zwarte Zwaan.

aan het Ash Center for Democratic

Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds

Governance and Innovation. Daarnaast is

10 

hij mede-oprichter van de Kafka Brigade

verbonden aan de Erasmus Universiteit

en is hij lector aan de Vrije Universiteit te

Rotterdam, in 1992 is hij gepromoveerd

Amsterdam

op de studie Complexe besluitvorming en

3  Complex Adaptief Systeem.

pluricentrisch perspectief.

Geraadpleegd mei 2011 via http://

11 

nl.wikipedia.org/wiki/Complex_adaptief_

voor coöpetitief besturen. Rotterdam:

systeem

Erasmus Universiteit

4 

12 

Heifetz is verbonden aan Campbridge

Geert Teisman is als hoogleraar

Teisman, G.R. (2001) Ruimte mobiliseren

Port of Antwerp (2011) Feiten & cijfers

Leadership Associates, een internationaal

Havenkaart Antwerpen: Port of Antwerp

bedrijf in leiderschapsontwikkeling.

Port or Rotterdam (2011) Facts and

5 

figures. Geraadpleegd mei 2011 via www.

Heifetz, R, Grashow, A & Linsky, M

(2009) The Practice of Adaptive Leadership.

portofrotterdam.com

Tools and tactics for changing your

13 

organization and the world. Boston: Harvard

Systems, Miller, 2007, Princeton University

Business Press

Press

6 

14 

Novem (2009) Haven Rotterdam voelt

Vrije vertaling uit Complex Adaptive

John H. Miller is professor in de

Crisis. Geraadpleegd mei 2011 via http://

economie en sociale studies op Carnegie

www.nu.nl/economie/1946481/haven-

Mellon University

rotterdam-voelt-crisis.html

15 

7 

Complex Adaptive Systems. An introduction

ANP (2010) Crisis ook voorbij in haven

Miller, J.H. & Page, S.E. (2007)

Rotterdam. Geraadpleegd mei 2011 via

to computational models of social life.

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2680/

Princeton: Princeton University Press

Economie/article/detail/1010406/2010/08/12/

16 

Crisis-ook-voorbij-in-haven-van-Rotterdam.

wiskundige en meteoroloog. Hij was onder

dhtml

andere hoogleraar aan het Massachusetts

Edward Lorenz was een Amerikaanse

Institute of Technology

61

17 

Teisman, G.R. (2005) Publiek

Management op de grens van chaos en orde. Over leidinggeven en organiseren in complexiteit. Den Haag: Academic Service 18 

Rumpen, M (2006) Sturen op

Samenhangend Handelen. Een onderzoek naar de casus Klavertje 4 Rotterdam: Erasmus Universiteit 19 

idem.

20 

Teisman, G.R. (2005) Publiek

Management op de grens van chaos en orde. Over leidinggeven en organiseren in complexiteit. Den Haag: Academic Service 21  Teisman, G.R. (2001) Ruimte mobiliseren voor coöpetitief besturen. Rotterdam: Erasmus Universiteit

62

Coöpetitie

Theorie

Coöpetitie

63

64

Coöpetitie

coöpetitie in het kort

Door de beperkte diepgang van de

bedrijf pas weet wat de opbrengst

Westerschelde is het slechts mogelijk

is na de competitie, aangezien het

de raffinaderijen in Antwerpen

marktaandeel competitief wordt

rechtstreeks te bevoorraden met

verdeeld. In dat geval is het mogelijk

tankers van ongeveer 80.000 ton.

dat het ene bedrijf meer profiteert van

Toen tankers van 250.000 ton en

de samenwerking dan de ander.

meer in gebruik kwamen, verleenden de Belgische en Nederlandse

Coöpetitie is een manier van

overheid toestemming de Antwerpse

zakendoen gebaseerd op de

raffinaderijen te bevoorraden met

speltheorie. De speltheorie is een tak

ruwe aardolie via een ruim 100 km

van de wiskunde waarin het nemen

lange pijpleiding vanuit Rotterdam. De

van beslissingen centraal staat.

eerste ruwe olie bereikte Antwerpen

Het is ontstaan uit de analyse van

via de Rotterdam Antwerpen Pijpleiding

beslissingen die worden genomen

(RAPL) op 10 mei 1971.

bij het spelen van bordspellen.

1

Met toepassingen in de economie, In het bovengenoemde

sociologie, biologie en bestuurskunde

praktijkvoorbeeld zie je de gelijktijdige

is het een zich snel ontwikkelend

wisselwerking tussen samenwerking

onderdeel van de wetenschap. De

en concurrentie. De relatie tussen de

speltheorie biedt een raamwerk

havens van Antwerpen en Rotterdam in

waarbinnen strategische interactie

bovengenoemd voorbeeld kunnen we

tussen spelers bestudeerd wordt.

het beste omschrijven als coöpetitie,

Met behulp van modellen wordt

als een samenvoeging van coöperatie

geprobeerd de onderliggende

en competitie. Bij coöpetitie vinden

interactie van spelers die beslissingen

beide processen van coöperatie,

nemen te begrijpen. 2 Essentieel is om

waarde creëren, en van competitie,

te ontdekken hoe elementen van het

waarde verdelen, plaats. In het

zakendoen elkaar beïnvloeden. Als je

geval van coöperatie wordt de winst

dat op een rijtje hebt, kun je niet alleen

eerlijk door beide bedrijven gedeeld,

de regels bepalen, maar ook welk spel

terwijl in het geval van coöpetitie elk

er gespeeld wordt.

65

In Het gevaar van het Deltadenken

op te lossen3. De kennis die beslissers

hebben we gezien dat elk spel gespeeld

toepassen is gebaseerd op ervaring

wordt in een bredere regionale,

en intuïtie. Wetenschappelijke kennis

nationale, Europese of mondiale

speelt geen zichtbare rol, hoewel deze

context. Daardoor kunnen de grenzen

impliciet kan meespelen.

van het spel opgerekt worden. Zelfs als spelers de reikwijdte van het spel

Wij denken dat het mogelijk en

lijken te beperken, is deze manoeuvre

waardevol kan zijn om de wereld van

alleen mogelijk als die speler in een

de speltheorie en die van de havens

ander spel veel macht bezit. In Het

met elkaar te laten communiceren.

gevaar van het Deltadenken hebben de

Volgens Schön hebben veel beslissers

lokale bestuurders zoveel macht dat

waarschijnlijk wel van de speltheorie

ze de reikwijdte van het spel kunnen

gehoord maar passen deze niet toe

beperken. Ze wenden hun invloed aan

in de praktijk. Aan de andere kant

om in het grotere Europese spel te

hebben speltheoretici waarschijnlijk

voorkomen dat de grenzen van hun

geen idee wat er in de havens speelt,

eigen spel worden verlegd.

waardoor theorie en praktijk niet zondermeer op elkaar aansluiten. Wij

hoe de speltheorie communiceert

vinden dat jammer, omdat wij denken

met de wereld van de havens

dat de speltheorie geknipt is voor de analyse van zakelijke en bestuurlijke

In het boek Dwaallichten van de

strategieën. De speltheorie analyseert

wetenschap hebben we gezien dat

situaties waarin de kansen op succes

wetenschappers vaak voor verwarring

of mislukking van verschillende spelers

zorgen en dat er niet genavigeerd

onderling afhankelijk zijn. Ze biedt een

kan worden op de bakens die zij

systematische wijze om strategieën

uitzetten vanuit hun referentiekader.

te ontwikkelen wanneer het lot van

Van oudsher was er altijd ook nog

de één afhangt van de acties van de

een ander obstakel dat beslissers

ander. Daarnaast maakt de speltheorie

verhinderde om wetenschappelijke

het mogelijk om simpele ideeën

kennis toe te passen. Donald Schön

over competitie en samenwerking te

heeft vastgesteld dat professionals

ontstijgen en een visie van coöpetitie te

geen wetenschappelijke kennis

bereiken die prima toepasbaar is op de

toepassen om complexe problemen

havencasus.

66

Coöpetitie

Als illustratie voor de speltheorie wordt

het grootste voordeel, en als de ander

vaak het prisoners dilemma gebruikt:

bekent, heeft wederom bekennen het grootste voordeel.

Er is een ernstig misdrijf gepleegd. Twee gewapende mannen worden gepakt en

Eén en ander wordt duidelijk in de

het staat wel vast dat het de daders zijn,

volgende tabel. In de tabel staat - heel

maar het bewijs ontbreekt. Ze worden

egoïstisch - alleen wat de ‘ik-persoon’

apart in de cel gezet en kunnen niet

krijgt:

met elkaar communiceren. De openbaar aanklager doet elke verdachte het volgende voorstel:

1  Als jullie allebei blijven zwijgen,

Hij zwijgt

kan ik jullie niet veel maken. Je krijgt

Ik zwijg

Ik beken

Ik krijg een

Ik ben vrij

geldboete

dan alleen een lichte straf wegens wapenbezit zonder vergunning.

Hij bekent

2  Als er één bekent, is de zaak rond.

Ik krijg tien

Ik krijg vijf

jaar

jaar

Degene die bekende zal ik vrijspreken omdat hij zo goed heeft meegewerkt.

hoe coöpetitie concurrentie en

Degene die niet bekende kan minstens

samenwerking met elkaar verbindt:

tien jaar verwachten.

een verklaring voor de misdaden in

3  Als jullie allebei bekennen, krijgen

bindingsangst en het mes in de rug

jullie allebei vijf jaar.

van de ect

De vraag is: wat kan een gevangene

De havencasus vraagt om een theorie

het beste doen? De essentie van

die concurrentie en samenwerking

het dilemma is dat het voor beide

met elkaar verbindt, omdat deze

verdachten samen beter is te zwijgen,

combinatie in alle misdaadverhalen tot

maar elke verdachte denkt alleen aan

uiting komt. In Bindingsangst komt aan

zijn eigen voordeel. Ongeacht wat de

het licht dat er veel gesproken wordt

ander doet, het is voor elke verdachte

over samenwerking maar ondertussen

beter te bekennen. Immers, als de

gebeurt er niets, behalve het uitspreken

ander zou zwijgen heeft bekennen

van intenties.

67

De synergie waar zo naarstig naar

competitie

wordt verlangd door ons blijft in veel opzichten ongerealiseerd. In Het mes

Veel modellen gebaseerd op

in de rug van de ECT leidt het gesteggel

speltheorie gebruiken competitie

tussen de havens onderling tot een

tussen bedrijven in een markt als

tunnelvisie waardoor ze niet inzien dat

belangrijkste uitgangspunt. Dit

grenzen van het spel worden opgerekt.

klassieke beeld van de economie werd al geschetst door Adam Smith in The

Coöpetitie brengt competitie en

Wealth of Nations. 5 Bedrijven strijden

coöperatie samen en probeert de

onderling om elk stukje marktaandeel,

beste kant van beide te gebruiken.

totdat geen van de bedrijven nog winst

Theoretisch gezien blijft het de vraag

maakt. Competitie kan dan ook gezien

of het voor de havens van Antwerpen

worden als een zero-sum game. Zero-

en Rotterdam gunstig is om coöpetitie

sum games zijn spellen waarbij de ene

te (gaan) bedrijven. Door coöpetitie

kant wint en de ander verliest.  Alle

toe te passen op de misdaadverhalen

sporten en gokspelen zijn zero-sum.

proberen we het spanningsveld

Oorlog, diefstal en overvallen zijn

tussen Antwerpen en Rotterdam te

harde zero-sum. 

analyseren. In tegenstelling tot sporten en spellen In 1996 waren Barry Nalebuff en

(zero-sum games) kent de zakenwereld

Adam Brandenburger de eersten die

geen vaste regels. Het staat iedereen

speltheorie gebruikten om coöpetitie

vrij om de regels van het zakendoen in

in verschillende situaties te kunnen

zijn eigen voordeel te veranderen en

verklaren. Speltheorie laat op een

met verschillende spelers verbanden

goede manier zien hoe het ene bedrijf

aan te gaan. En zoals we hebben

zal reageren op een actie van een

gezien in Bindingsangst doen de

ander bedrijf in dezelfde markt. Het

havens dat ook.

4

is dan ook bij uitstek geschikt om coöpetitie uit te leggen. Het laat

coöperatie

namelijk precies zien of bedrijven er baat bij hebben om in plaats van een

De andere component coöperatie is in

strategie van competitie, een strategie

de literatuur over coöpetitie een stuk

van coöpetitie te volgen.

minder uitgewerkt. In dit geval werken

68

Coöpetitie

bedrijven juist met elkaar samen om de

worden bespaard in de productie.

mogelijkheden waar ze beiden belang bij

Zoals aangegeven in het voorbeeld van

hebben te vergroten, zoals bijvoorbeeld

de Rotterdam Antwerpen Pijpleiding is

de marktgrootte of kostenbesparing.

Antwerpen succesvol in geavanceerde

Coöperatie kan dan ook worden gezien

petrochemie door samen te werken

als een positive-sum game. Hierbij zijn

met Rotterdam en is Rotterdam groot

er juist geen winnaars of verliezers,

in ruwe olie door de geavanceerde

aangezien de winst evenredig door de

petrochemie van Antwerpen. Door

partijen wordt verdeeld. In het geval van

samen te werken is er meer te

coöperatie wordt de winst eerlijk door

verdelen tussen de bedrijven. In

beide bedrijven gedeeld, terwijl in het

het stadium erna gaan de bedrijven

geval van coöpetitie elk bedrijf pas weet

gewoon met elkaar in competitie

wat de opbrengst is na de competitie,

om het marktaandeel te verdelen.

aangezien het marktaandeel competitief

De koek die door de bedrijven

wordt verdeeld. Het is mogelijk dat

competitief wordt verdeeld is groter

het ene bedrijf meer profiteert van

dan wanneer de samenwerking niet

de samenwerking dan het ander. Bij

had plaatsgevonden, zodoende kan elk

coöperatie, voornamelijk bij het goed

bedrijf afzonderlijk erop vooruitgaan

verdelen van de toegevoegde waarde,

ondanks dat er wel een competitief

kan er sprake van zijn dat de belangen

duel moet worden aangegaan voor

van de betrokken bedrijven niet altijd

het marktaandeel. Coöpetitie kan dan

overeenkomen. Door het element

ook gezien worden als een variable-

competitie toe te voegen, zoals bij

positive-sum game.6

coöpetitie het geval is, kan dit nadeel worden opgevangen.

concurrenten en complementeurs

coöpetitie

Antwerpen en Rotterdam concurreren met elkaar om marktaandeel. Maar

Bij coöpetitie worden de voordelen van

desondanks complementeren ze

zowel competitie als coöperatie gebruikt.

elkaar, zoals in het voorbeeld van de

Door samen te werken met andere

Rotterdam Antwerpen Pijpleiding.

bedrijven, kan er extra waarde op de markt worden gecreëerd of extra kosten

69

Men is echter zo gewend aan zero-

‘Als klanten uw product minder

sum games dat zelfs wanneer

waarderen wanneer zij tevens het

andere spelers zowel concurrent als

product van een andere speler bezitten,

complementeur zijn, men ze toch

dan is die speler uw concurrent.’

beschouwd als een concurrent en deze als zodanig gaat bestrijden.

Een concurrent kun je identificeren

Men ziet alleen de slechte Mr. Hyde

door je in de positie van de klant te

en herkent niet de goede Dr. Jekyll.

verplaatsen en volgens de definitie

Complementeur is een term die

van Nalebuff en Brandenburger af te

Nalebuff en Brandenburger hebben

vragen: Wat zouden mijn klanten nog

geïntroduceerd als natuurlijke

meer willen aanschaffen waardoor

tegenstander van de term concurrent.

mijn product voor hen minder

De definitie die zij hanteren luidt

aantrekkelijk wordt? Op welke manier

als volgt:

kunnen mijn klanten hun behoeften bevredigen? Deze vragen zullen een

‘Als klanten uw product meer

wat langere en verhelderende lijst van

waarderen wanneer zij tevens het

concurrenten opleveren. Zo zouden

product van een andere speler bezitten,

Skype en KLM wel eens concurrenten

dan is die speler uw complementeur.’

kunnen zijn als Skypen de zakenreizen gaat vervangen.

Het feit dat Nalebuff en Brandenburger een term moesten verzinnen

Met concurrenten is de relatie

bewijst dat de wezenlijke rol van

tenminste duidelijk. Hier geldt het

complementeren in zakelijke

recht van de sterkste, en soms is

strategieën vaak over het hoofd wordt

het echt oorlog. Maar de gedachte

gezien.

dat je altijd oorlog moet voeren is te simplistisch. In de meeste gevallen

Voor concurrenten hanteren

leidt dit tot Pyrrusoverwinningen.

Nalebuff en Brandenburger de

Winnaars en verliezers verliezen beide.

tegenovergestelde definitie:

70

Coöpetitie

hoe het waardenetwerk de

complementeur minder van de koek

onderlinge verhoudingen in het mes

krijgt, blijft er meer voor jou over en

in de rug van de ect verklaart

vice versa. Dit touwtrekken tussen complementeurs zien we duidelijk

Om de relatie tussen concurrenten

in de havens van Antwerpen en

en complementeurs te illustreren

Rotterdam.

gebruiken Nalebuff en Brandenburger een schematisch netwerk waarmee je

In het boek Het mes in de rug van de

het spel als geheel voor de geest kunt

ECT staken de havens van Antwerpen

halen. Dit schema, het waardenetwerk,

en Rotterdam hun strijd om samen

geeft alle spelers en hun onderlinge

een aandeel te nemen in de haven van

verhoudingen weer.

Duisburg. Antwerpen en Rotterdam zijn ineens geïnteresseerd om

Langs de verticale as van het

samen te werken, omdat de Duitse

waardenetwerk zie je de klanten en de

overheid niet wil dat één haven een

leveranciers. Middelen als grondstoffen

meerderheidsbelang krijgt. Hoewel

en arbeid stromen van de leverancier

Antwerpen en Rotterdam elkaars

naar het bedrijf, terwijl de producten

concurrenten zijn in de markt voor

en diensten van het bedrijf aan de klant

containeroverslag, zijn ze elkaars

worden geleverd. Het geld stroomt

complementeurs op het gebied van

in tegenovergestelde richting, van de

achterlandverbindingen. Vanuit het

klant naar het bedrijf en van het bedrijf

perspectief van Rotterdam is de ECT

naar de leveranciers.

een concurrent, omdat de ECT ook een terminal heeft in Duisburg en

Langs de horizontale as zie je de

dus concurreert op het gebied van

concurrenten en de complementeurs.

achterlandverbindingen. Antwerpen

Vanuit de speltheorie geredeneerd

is een complementeur, omdat

wordt de koek groter als een

Rotterdam zonder Antwerpen geen

complementeur gaat meespelen.

meerderheidsbelang kan nemen in de

Maar dan volgt het getouwtrek met

haven van Duisburg.

je complementeur om het grootste voordeel van de samenwerking. Als je

71

klanten

ECT concurrent

Havenbedrijf Rotterdam

Havenbedrijf Antwerpen complementeur

leveranciers

In bovenstaand model hebben we

hoe vertrouwen tot synergie kan

het waardenetwerk bekeken vanuit

leiden: een verklaring voor de

één gezichtspunt. Het Havenbedrijf

misdaad in bindingsangst en het mes

Rotterdam bevindt zich in het midden

in de rug van de ect

met daaromheen de klanten (afnemers) en leveranciers (verladers) op de

Dat er geen synergie gerealiseerd wordt

verticale as, en de concurrenten (ECT)

tussen de havens van Antwerpen en

en complementeurs (Havenbedrijf

Rotterdam heeft in Bindingsangst te

Antwerpen) op de horizontale as.

maken met gebrek aan vertrouwen.

Maar dat is natuurlijk niet alles. Er zijn

Bezien vanuit de speltheorie kan

nog klanten van klanten, leveranciers

vertrouwen ontstaan bij herhaalde

van leveranciers, concurrenten van

spelen met meer dan één interactie7. Als

concurrenten, complementeurs van

men dan opportunistisch zou handelen,

complementeurs en zo oneindig verder.

komen de volgende transacties ook in

72

Coöpetitie

het gedrang. Op deze manier realiseert

Door de mogelijkheid van het vergroten

men een suboptimaal resultaat. De

van het eigen belang door concurrentie,

andere zal zich immers ook niet meer

kan de eigen sterkte worden vergroot

houden aan de gemeenschappelijk

waardoor de complementariteit en

opgestelde overeenkomst.

afhankelijkheid tussen actoren wordt versterkt met als gevolg dat er meer

Het vertrouwen van de ECT in het

behoefte is aan samenwerking en

havenbedrijf Rotterdam wordt in Het

er daadwerkelijk meer synergie kan

mes in de rug van de ECT ernstig op

worden behaald. In de speltheorie

de proef gesteld. Bij herhaalde spelen

gaat men ervan uit dat je het spel kunt

(Maasvlakte 2 en Duisburg) toont het

veranderen zonder dat het ten koste

havenbedrijf zich een onbetrouwbare

van anderen hoeft te gaan.

partner waardoor er geen synergie ontstaat in de relatie met de ECT.

hoe coöpetitie ons hielp om de misdaden te onderzoeken

Vanuit de strategie van coöpetitie geredeneerd kan er synergie in de relatie

We hebben bekeken wat het begrip

tussen Antwerpen en Rotterdam worden

coöpetitie nu precies inhoudt en

bereikt door samen te werken daar

hoe we de misdaden in de verhalen

waar sprake is van overeenkomstige

kunnen duiden vanuit de speltheorie.

doelen en functies tussen de havens

Coöpetitie heeft als uitgangspunt

en door te specialiseren op het gebied

dat zakelijke relaties veelzijdig en

van lokale sterkten (voordelige lokale

complex zijn. Daarom lijkt het principe

omstandigheden) die potentieel

vaak paradoxaal. Toch, of misschien

complementair zijn. Vaak wordt er

juist daardoor, bleek coöpetitie heel

bij samenwerkingsverbanden vanuit

bruikbaar om een beter inzicht te

het eigenbelang gehandeld door de

krijgen in de misdaden die zich afspelen

verschillende publieke actoren om de

in de havens van Antwerpen en

eigen achterban tevreden te stellen.

Rotterdam.

73

1 

http://www.rapl.nl/geschiedenis

2 

http://nl.wikipedia.org/wiki/Speltheorie

3  Schön, D. (1983), The reflective practitioner; how professionals think in action, New York: Basic Books 4 

Adam M. Brandenburger was in 1996

buitengewoon hoogleraar Bedrijfskunde aan de Harvard Business School in Boston en Barry J. Nalebuff was toen hoogleraar Economie en management aan de Yale School of Management in New Haven. Brandenburger, A.M. en Nalebuff, B. (1996) Co-optition, New York: Currency Doubleday. 5 

Smith, A (1776), An inquiery into the

nature and causes of the wealth of nations, New York: Modern Library. Dit magnus opus van Adam Smith gepubliceerd in 1776 wordt veelal beschouwd als het eerste moderne werk op het gebied van de economie. 6 

De concepten zero-sum en variable-

positive-sum games die hier worden genoemd zijn ontleend aan de klassieke theoretische formulering van de speltheorie die John von Neumann en Oskar Morgenstern in 1944 introduceerden. Von Neumann, J en Morgenstern, O. (1944), Theory of games and economic behaviour, Princeton: Princeton University Press 7 

Rabin, M. (1993). Incorporating Fairness

Into Game Theory and Economics. The American Economic Review. 83, 1281-1302.

74

Epiloog hoe we begonnen

de aanpak

We begonnen met vier individuen.

We realiseerden ons dat het

Vier mensen bereid om, met

onderzoeken van de samenwerking

verschillende motieven, aan hetzelfde

tussen de Antwerpse en Rotterdamse

verhaal te werken. We kenden elkaar

haven complex zou zijn. Maar we waren

niet goed en daaruit ontstond de

nieuwsgierig. We kozen bewust voor

behoefte op zoek te gaan naar een

een wijze van onderzoek waarbij je

bepaalde gemeenschappelijkheid.

begint met de verhalen om vervolgens

Een onderwerp, thema, een praktijk

tot inzichten en wellicht conclusies

waar we allemaal even veel of juist

te komen. Geen wetenschappelijke

even weinig van wisten, maar wel

theorieën vooraf maar ons, met

onze interesse heeft, vanuit welk

waarneming als leidraad, laten voeden

idee dan ook. We kwamen uit op de

door de betrokkenen. Op die manier

haven. We wilden ondergedompeld

dachten wij zo onbevangen mogelijk

worden in een onbekende wereld.

alle informatie tot ons te laten komen,

We hadden maar één handvat; een

terwijl we beseften dat we ook zelf niet

artikel, Antwerpen+Rotterdam=?, uit

geheel of geheel niet waardevrij zijn.

het opinieblad Forum dat in juli 2010 verscheen. Op basis van dit artikel

Na onze waarnemingen en het aanhoren

namen we aan dat de havens van

van de verhalen probeerden we deze

Rotterdam en Antwerpen nog niet of

te verklaren aan de hand van twee

onvoldoende samenwerkten om de

wetenschappelijke theorieën; Complexe

potentie van beide havens optimaal te

adaptieve systemen en Coöpetitie.

benutten. Uitgaande van de assumptie

Gedurende onze Metropoolopleiding zijn

dat samenwerking goed is, vonden we

we vele theorieën tegengekomen.

dit een opmerkelijke situatie.

75

De door ons gekozen theorieën

onbewust, voor gekozen was. Om de

passeerden ook de revue en pasten het

complexiteit van de systemen binnen

best bij onze casus, ons onderzoek. Bij

ons onderzoek en onze bevindingen

bestudering boden zij ons de meeste

recht te doen, kozen we bij het

handvatten om complexiteit te duiden

schrijven voor de metafoor van de

en te begrijpen.

detective. Adam Brandenburger, hoogleraar aan de Stern School of

de verhalen

Business van de New York University en schrijver van het boek Co-Opetition,

Achttien betrokkenen zijn door ons

gaf ons die belangrijke clue. Een

geïnterviewd. We hebben geprobeerd

detective heeft een speciale manier

actief te luisteren, zo min mogelijk te

van onderzoeken, omdat de meeste

sturen en een vertrouwenwekkende

misdaden een complexe werkelijkheid

ambiance te creëren. Deze aanpak

kennen. De detective moet alert zijn

leidde ertoe dat er bij elk gesprek

op aanwijzingen, clues, die leiden

veel bijvangst zat. In eerste instantie

tot de oplossing van de misdaad. Hij

onzichtbaar maar hoe meer gesprekken

wordt tijdens zijn zoektocht naar de

we voerden, des te interessanter de

waarheid voortdurend geconfronteerd

verbanden die we konden leggen. De

met onverwachte gebeurtenissen,

werkelijkheid, voor wat het waard was,

tegengestelde verklaringen en

schuilde in de bijzinnen, de anekdotes

vooroordelen die het verhaal een

en bleek complexer dan wij konden

andere wending kunnen geven. Telkens

vermoeden. Onze assumptie dat

moet de detective, met alle vergaarde

samenwerking goed is, werd flink op de

kennis, een stap achteruit doen en

proef gesteld, zoals in het boek Het mes

het geheel opnieuw beschouwen.

in de rug van de ECT te lezen is.

De vergelijking met de balcony view van Heifetz is snel te trekken. Daarin

de metafoor van de detective

herkende Brandenburger ons en wij onszelf, onze ervaring tijdens ons

In de gesprekken hebben we veel tegenstrijdigheden ontdekt. We ontdekten misdaden waar, bewust of

76

onderzoek en de ontdekte misdaden.

de verklaring vanuit de wetenschap

gewenste resultaat bereikt wordt. De misdaden in onze verhalen zijn deels

De door ons gevonden sporen, in

hierdoor te verklaren. Iedere actor moet

interviews en andere bronnen zoals

zich ervan bewust zijn dat zijn handelen

kranten en wetenschappelijke artikelen,

effect heeft op andere. De effecten zijn

werkten we uit in vier misdaadverhalen,

vaak niet te voorspellen, maar het is wel

gevat in een omnibus. Om de misdaden

noodzaak om strategisch over dergelijke

binnen de context van de wetenschap

effecten na te denken.

te verklaren, werden twee boeken toegevoegd. Deze twee boeken zijn niet

Coöpetitie leert ons dat het

voldoende om alle misdaden volledig

spanningsveld tussen concurrenten veel

te verklaren, maar de boeken helpen

kan opleveren als ze elkaar opzoeken.

ons wel de misdaden te begrijpen of in

Als speler in een spel moet je jezelf

een context te zetten. De misdaden zijn

bewust zijn van het feit dat je weer

ook nogal verschillend van aard, twee

onderdeel uitmaakt van een groter spel.

misdaden (Bindingsangst en Het mes

Dit klinkt abstract en wellicht filosofisch,

in de rug van de ECT ) verhalen direct

maar de theorie biedt juist veel concrete

over de haven en de havenbedrijven.

handvatten.

De andere verhalen, Dwaallichten van

de wetenschap en Het gevaar van het

Coöpetitie lijkt haast een technische

Deltadenken gaan meer over zaken rond

oplossing, toch denken wij dat dit niet

de haven zoals bestuurlijke relaties en

zo hoeft te zijn als je coöpetitie in zijn

wetenschap. De eerste twee verhalen

volle glorie aanschouwt en gebruikt.

lieten zich het best verklaren door

Een goede inzet van coöpetitie biedt

beide gekozen wetenschappelijke

mogelijkheden de complexiteit te

theorieën, terwijl Dwaallichten van de wetenschap zich meer bleek te lenen

erkennen. De complexiteit wordt wel

voor een verklaring vanuit Complexe

het waardenetwerk, maar er is niet

adaptieve systemen. Uit de theorie van

één waardenetwerk, er zijn ontelbare

complexe adaptieve systemen leerden

waardenetwerken, die ook op elkaar

we dat, wanneer de complexiteit niet

kunnen ingrijpen. En juist dit maakt dat

herkend en erkend wordt, het nagenoeg

de complexiteit erkend wordt.

gevat in een model, het model van

onmogelijk is om zo te handelen dat het

77

Wel vraagt goede toepassing van deze

zou brengen. Een soort dropping

theorie een persoon op het balkon met

zonder kompas. We realiseerden ons

de juiste capaciteiten, zoals Heifetz zou

dat het in de dagelijkse praktijk van

zeggen. Deze persoon moet het model,

ons werk lastig is om de tijd en de

economisch en wiskundig, kunnen

ruimte te nemen voor een dergelijk

begrijpen, maar ook sociale systemen

experiment. We gunden onszelf daarom

begrijpen en analyseren. Iemand die

alle ruimte. Het gekozen pad zorgde

zich niet laat afschrikken door de

voor onzekerheid, zaaide onrust en

complexiteit, maar deze complexiteit

twijfel, maar we hielden vol, pepten

ziet als uitdaging. Iemand die binnen de

elkaar op en uiteindelijk werd het

complexiteit onwaarschijnlijke partners

steeds boeiender. De verhalen als

aan elkaar verbindt en daarbij de

uitgangspunt nemend, gaf ons de

bindingangst van deze partners weet te

mogelijkheid onze focus te verbreden;

overwinnen.

ruimte te bieden aan het onverwachte, steeds weer afstand te nemen en (voor)

Door ons vooraf niet te laten leiden

oordelen of conclusies bij te stellen. Het

door een wetenschappelijke theorie

bleek een waardevolle manier om de

hebben we geen beperkingen gevoeld

diversiteit binnen onze groep optimaal

in aanpak noch in interpretatie.

te benutten. Het vertrouwen in onze

Een wetenschappelijke theorie als

aanpak werd nog eens versterkt toen

uitgangspunt, welke dan ook, zou ons

we in Harvard geattendeerd werden

hebben kunnen verleiden meer richting

op het boek van Graham Allison:

te willen geven aan de uitkomsten

Essence of decision - Explaining the

waarbij de complexiteit waarschijnlijk

Cuban missile crisis. Hij belichtte de

minder zichtbaar, minder erkend werd.

Cuba crisis, als casus, aan de hand van drie verschillende modellen.  Zijn

de reflectie op de aanpak

boek baarde opzien en geldt als een mijlpaal in bestuurskundig

De wijze waarop we dit onderzoek

besluitvormingsonderzoek. Onze 

hebben gedaan is een bewuste

analyse van de havencasus aan

keuze geweest. Ons niet bewust van

de hand van detectiveverhalen is

waar het toe zou leiden, wilden we

misschien ongebruikelijk, maar het

zo onbevangen mogelijk informatie

idee om door verschillende lenzen de

absorberen en ervaren wat het op

werkelijkheid te beschouwen is niet

78

nieuw, want met Essence of Decision

dat erkennen van de complexiteit

heeft Allison het pad gebaand voor dit

voldoende is. De havens hebben een

type onderzoek.

handelingsperspectief nodig. Vanuit de complexiteit is deze te geven. We

De meeste interviews hebben we met

hebben er echter voor gekozen dit

ons vieren gedaan. Telkens werden we

handelingsperspectief niet te geven, al

ermee geconfronteerd dat, in dezelfde

geven we met coöpetitie wellicht een

gesprekken, elk individu andere dingen

zetje. Wij hebben op het balkon gestaan

hoorde en zag. De diverse interpretaties

en hebben vanuit daar de havenwereld

en observaties verrijkten de verhalen.

aanschouwd. Maar het gaat ons te ver

We hebben de complexiteit van de

om te zeggen dat we de havenwereld in

werkelijkheid ervaren. Met veel mensen

zijn volledige complexiteit kennen. Daar

gesproken die allemaal een waarheid

is ons onderzoek niet grondig genoeg

spreken. Maar maken deze waarheden

voor geweest. Als we nu aanbevelingen

samen nu dé waarheid?

zouden doen, nemen we onze eigen stelling niet serieus. Die stelling is

We wilden de complexiteit erkennen,

namelijk dat je de complexiteit enigszins

omdat hierin de potentie van de

moet overzien om adequaat te kunnen

havens schuil gaat, de kracht om meer

handelen. Er is één aanbeveling die we

mogelijk te maken dan nu zichtbaar

wèl willen doen: zorg dat iemand op het

is. Zoals meer grensoverschrijdende

balkon gaat staan. Als het ons in een

samenwerking in het achterland,

relatief korte periode, zonder verstand

per spoor, binnenvaartschip en

van zaken, zo veel kan opleveren, dan

vrachtwagen, maar ook het verkrijgen

moet een langere periode op het balkon

van inzicht in een breder perspectief

door een deskundige een veelvoud

van het klantenbestand. De havens

opleveren, daarvan zijn we overtuigd.

gaan nu uit van de rederijen terwijl er kansen liggen om juist de consument of

We kozen voor een narratieve manier

producent als klant te zien.

van het inzichtelijk maken van de complexiteit. We hadden verhalen

Complexiteit erkennen kan volgens ons

herkend en wilden ze vormgeven.

enkel door met verschillende brillen op,

Overtuigd van de kracht van verhalen,

van een afstand, naar de werkelijkheid

zowel om onszelf als anderen verder te

te kijken. Het zou naïef zijn te denken

helpen, zijn we aan de slag gegaan.

79

Het schrijfproces maakte ons bewuster

stimuleert. Heifetz spreekt in zijn boek

van de complexiteit omdat de vier

The Practice of Adaptive Leadership

misdaden meer samenhang hebben

over de productiviteitszone van het

dan op het eerste oog zichtbaar is.

disequilibrium. Binnen deze zone is er genoeg ongemak om te bewegen

Het weergeven van complexiteit

maar niet teveel ongemak omdat

zaait ook verwarring . Waarschijnlijk

dit mensen verlamd. Heifetz, en met

zal onze omnibus dat ook doen. Bij

hem vele anderen, stelt dat je gebruik

voorkeur leidt de verwarring niet

moet maken van de chaos, van de

tot apathie maar tot handelen met

onduidelijkheid omdat juist daarin

meer begrip, binnen een ruimer

beweging mogelijk is.

kader dan voordien. De chaos binnen de complexiteit kan het

Schematisch ziet de productiviteitszone

ongemak zijn dat de verandering

er volgens Heifetz als volgt uit:

80

We hebben met onze omnibus willen laten zien dat er meerdere richtingen zijn, meerdere werkelijkheden. Dat je keuzes moet maken zonder de andere richtingen uit het oog te verliezen. Onze aanpak is een prima gereedschap gebleken om de samenwerking tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen te diagnosticeren, om complexiteit zichtbaar te maken door de narratieve uitwerking van ons onderzoek , om verbanden te zien die niet voor de hand liggen zoals de bedreiging van de ECT voortkomend uit de samenwerking van Antwerpen en Rotterdam in Duisport (Het mes in de rug van de ECT ), om de olifanten in de kast (bijvoorbeeld de cultuurverschillen) , zoals door Heifetz omschreven, te herkennen. De methode heeft ons begrip van de werkelijkheid versterkt. We klommen op het balkon maar hadden niet de illusie volledig te zijn. Er zijn meer brillen, meer verhalen, misdaden en dus meer werkelijkheden te ontdekken. Ondanks dat onze methode niet direct een helder handelingsperspectief biedt, zal de erkenning van complexiteit door het systeem zelf en de wetenschappers die haar bestuderen meer perspectief bieden dan tot nog toe door hen werd verondersteld.

81

82

Met dank aan Port of Antwerp Port of Rotterdam Gemeente Rotterdam Gemeente Antwerpen Deltri-Platform Deltalinqs Alfaport Matrans ECT Tri-vizor Dinalog Smart Port Stern School of Business, New York University Kennedy School of Government, Harvard University Erasmus Universiteit BMC Ordina

83

84

Bronnen aangehaalde literatuur

Allison, G. & Zelikow, P. (1999). Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis

(2nd Edition) New York: Longman Brandenburger, A.M. & Nalebuff, B.J. (1998). Co-opetition. 1. A revolutionary mindset

that combines competition and cooperation. 2. The Game Theory strategy that’s changing the game of business. New York: Currency Doubleday Brugh, M. aan de & Depuydt, P. (31 december 2010). China investeert in buitenland

voor rijkdom en welvaart. NRC Handelsblad Complex Adaptief Systeem. Wikipedia. Geraadpleegd mei 2011 via http://nl.wikipedia. org/wiki/Complex_adaptief_systeem

Crisis ook voorbij in haven Rotterdam (2010). ANP. Geraadpleegd mei 2011 via http:// www.volkskrant.nl/vk/nl/2680/Economie/article/detail/1010406/2010/08/12/Crisisook-voorbij-in-haven-van-Rotterdam.dhtml

Dwaallichten. Wikipedia. Geraadpleegd mei 2011 via http://nl.wikipedia.org/wiki/ Dwaallichten European Commission (2011). White paper. Roadmap to a Single European Transport

Area. Towards a competitive and resource eff icient transport system. Brussel. Facts and figures (2011) Port of Rotterdam. Geraadpleegd mei 2011 via http://www.portofrotterdam.com

Feiten & cijfers Havenkaart (2011) Antwerpen: Port of Antwerp Hanze. Wikipedia. Geraardpleegd april 2011 via http://nl.wikipedia.org/wiki/Hanze 85

Heifetz, R,. Grashow, A. & Linsky, M. (2009), The Practice of Adaptive Leadership. Tools

and tactics for changing your organization and the world. Boston: Harvard Business Press. Hoed, F. den (2010). Antwerpen + Rotterdam = ?. FORUM 18, 18-22 Hofs, Y. (12 januari 2011) Havens Rotterdam en Antwerpen richten zich samen op

Duisburg. De Volkskrant Miller, J.H. & Page, S.E. (2007). Complex Adaptive Systems. An introduction to

computational models of social life. Princeton: Princeton University Press Nalebuff, B.J. & Brandenburger, A.M. (1996). Spelen met de concurrent (Coöpetitie)

Speltheorie als strategisch wapen. Amsterdam: Contact Novem (2009) Haven Rotterdam voelt Crisis. Geraadpleegd mei 2011 via http://www. nu.nl/economie/1946481/haven-rotterdam-voelt-crisis.html Rabin, M. (1993). Incorporating Fairness Into Game Theory and Economics. The American Economic Review 83, 1281-1302.

Rijn-Schelde Delta. Geraadpleegd april 2011 via http://www.rsdelta.org Rotterdam Antwerpen Pijpleiding. Geschiedenis. Geraadpleegd april 2011 via http:// www.rapl.nl/geschiedenis Rumpen, M (2006) Sturen op Samenhangend Handelen. Een onderzoek naar de casus

Klavertje 4. Rotterdam: Erasmus Universiteit Schön, D. (1983). The reflective practitioner; how professionals think in action. New York: Basic Books Smith, A (1776). An inquiery into the nature and causes of the wealth of nations. New York: Modern Library

86

Speltheorie. Wikipedia. Geraadpleegd april 2011 via http://nl.wikipedia.org/wiki/ Speltheorie Taleb, N.N. (2007) De Zwarte Zwaan. De impact van het hoogst onwaarschijnlijke. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds Teisman, G. (2005). Publiek management op de grens van chaos en orde. Over

leidinggeven en organiseren in complexiteit. Den Haag: Academic Service. Teisman, G.R. (2001). Ruimte mobiliseren voor coöpetief besturen. Over management

in netwerksamenlevingen. Rotterdam: Erasmus Universiteit Von Neumann, J & Morgenstern, O. (1944). Theory of games and economic behaviour. Princeton: Princeton University Press Wachter, H. de, Munck, L. de & Vannieuwenhuyse, B. (2008). Extended Gateway

Vlaanderen. Antwerpen: POM Antwerpen Wijk, E van. (2010). Waarom Belgen niet kunnen voetballen en Nederlanders nooit

wereldkampioen worden. Over de moeizame samenwerking tussen Belgen en Nederlanders Schiedam: Scriptum

geraadpleegde literatuur

Brugh, M. aan de, Depuydt, P. (31 december 2010). Overal in de Rotterdamse

havenduiken Chinezen op. NRC Handelsblad Buuren, A. van, Buijs, J. & Teisman, G. (2010) Program management and the creative

art of coopetition: Dealing with potential tensions and synergies between spatial development projects. In: International Journal of Project Management. 28, 672–682 Depuyt, P. (15 januari 2010). Havens Rotterdam en Antwerpen gaan meer

samenwerken. NRC Handelsblad 87

Kabinet: zeehavens moeten meer samenwerken (14 juli 2009). NRC Handelsblad Kuipers, B. & Manshanden, W. (2010). Van mainport naar wereldstadhaven. Belang en

betekenis van mainports in 2040 voor de Nederlandse economie. Rotterdam / Delft. Ministerie van Economische zaken (2009). Economische visie op de

langetermijnontwikkeling van Mainport Rotterdam. Op weg naar een Mainport Netwerk Nederland. Den Haag. Ministerie van Verkeer & Waterstaat (2004). Zeehavens: ankers van de economie.

Nationaal zeehavenbeleid 2005-2010. Den Haag.

88

Afbeeldingen Cover

Sjoerd van Gurp

Pag. 5

Sjoerd van Gurp

Pag. 7

http://towmasters.files.wordpress.com

Pag. 9

Sjoerd van Gurp

Pag. 15

http://www.maritimejournal.com

Pag. 16

http://www.ontetripcontainer.com

Pag. 19

http://www.gemakbak.nl

Pag, 29

http://www1.iaphworldports.org

Pag. 31

http://wheredaily.wordpress.com

Pag. 33

http://visibleearth.nasa.gov

Pag. 39

http://www.wallpaperstock.net

Pag. 41

http://www.cesuur.nl

Pag. 49

Sjoerd van Gurp

Pag. 51

Greg. J. Smith, http://vagueterrain.net

Pag. 63

http://upload.wikimedia.org

89

90