De grootste kaars brandt al

De grootste kaars brandt al

Lennart Aangeenbrug Peter de Groot Ruilof van Putten Petra Smit Ben Tramper

Beschrijving en analyse van enkele missionaire projecten binnen protestants Amsterdam januari 2009

In het kader van de cursus De dynamiek van de missionaire gemeente (D-APT02), opleiding Gemeentepredikant aan de Protestantse Theologische Universiteit In opdracht van: Prof.dr. H.P. de Roest Door: Lennart Aangeenbrug Peter de Groot Ruilof van Putten Petra Smit Ben Tramper Januari 2009 Foto omslag: http://picasaweb.google.com/lh/photo/yDAsPEF_xEy6dCZEx-v1Uw

2

Inhoudsopgave Voorwoord .........................................................................................................................................6 1 Naar een wervende kerk ..................................................................................................................7 2 Hebron, missionair project van de Noorderkerk ............................................................................. 10 2.1 Geschiedenis van het initiatief: dankbaarheid en roeping .................................................... 10 2.2 Context: veel arbeiders en een grote diversiteit in etniciteit en religie ................................. 11 2.3 Missionaire doelen: Kerk voor u in de buurt ........................................................................ 12 2.3.1 Een Spaarndammerbuurts evangelie ................................................................................ 12 2.3.2 Theologische inspiratiebronnen ........................................................................................ 14 2.3.3 Liturgie, preek en liederen: ontmoeting met God ............................................................. 14 2.4 Activiteiten: leren en dienen................................................................................................ 15 2.5 De deelnemers; een impressie van de Zondagse viering ...................................................... 16 2.6 Leiders: Van kerngroep naar kerkenraad ............................................................................. 18 2.7 Uitdagingen voor een wijk in beweging ............................................................................... 18 2.8 Belangrijke lessen ................................................................................................................ 19 3 Westerwijk, uitvalbasis voor het Evangelie ..................................................................................... 20 3.1 Geschiedenis ....................................................................................................................... 20 3.1.1 Kerk en centrum ............................................................................................................... 20 3.1.2 Thuiskomen ...................................................................................................................... 21 3.1.3 Twee sporen ..................................................................................................................... 22 3.2 Context: De Baarsjes............................................................................................................ 23 3.3 Missionaire doelen .............................................................................................................. 24 3.4 Zondagse vieringen ............................................................................................................. 26 3.4.1 Opzet ............................................................................................................................... 26 3.4.2 Impressie van viering ........................................................................................................ 27 3.4.3 De bezoekers: vrouwen en kinderen ................................................................................. 29 3.4.4 Begin van gemeentevorming ............................................................................................ 32 3.5 Activiteiten voor jongeren ................................................................................................... 33

3

3.5.1 Activiteiten voor kinderen uit de buurt ............................................................................. 33 3.5.2 Impressie van Solid Kidz.................................................................................................... 34 3.5.3 Wie zijn de jeugdige bezoekers? ....................................................................................... 35 3.5.4 De impact: zichtbaar en onzichtbaar ................................................................................. 36 3.6 Middelen ............................................................................................................................. 37 3.7 Leiding................................................................................................................................. 37 3.7.1 Organisatiestructuur ......................................................................................................... 37 3.7.2 Waarnemingen ................................................................................................................. 38 3.8 Succesfactoren en obstakels ................................................................................................ 38 4 Evangelisch-lutherse gemeente te Amsterdam............................................................................... 41 4.1 Inleiding .............................................................................................................................. 41 4.2 Context en geschiedenis ...................................................................................................... 41 4.2.1 Recente geschiedenis ....................................................................................................... 42 4.2.2 Geschiedenis van brandpunt Augustanakerk .................................................................... 43 4.2.3 Geschiedenis van brandpunt Maarten Lutherkerk / diaconaal project Kopje Thee+ .......... 43 4.3 Identiteit en cultuur ............................................................................................................ 45 4.4 Activiteiten, structuur en middelen ..................................................................................... 46 4.4.1 Structuur .......................................................................................................................... 46 4.4.1.1 Structuur en middelen: de Augustanakerk ..................................................................... 46 4.4.1.2 Structuur en middelen: de Maarten Lutherkerk ............................................................. 47 4.4.2.1 Activiteiten in de Augustanakerk ................................................................................... 47 4.4.2.2 Algemene evaluatie Augustanakerk ............................................................................... 48 4.4.2.3 Impressie viering Augustanakerk ................................................................................... 48 4.4.3.1 Activiteiten in de Maarten Lutherkerk ........................................................................... 50 4.4.3.2 Algemene evaluatie activiteiten in de Maarten Lutherkerk ............................................ 52 4.4.3.3 Impressie van een adventsviering in de Maarten Lutherkerk.......................................... 52 4.5 Leiding................................................................................................................................. 53

4

4.5.1 Leiding in de Augustanakerk ............................................................................................. 53 4.5.2 Leiding in de Maarten Lutherkerk ..................................................................................... 53 4.6 Belangrijke uitdagingen of bedreigingen .............................................................................. 53 4.6.1 Belangrijke uitdagingen of bedreigingen voor de Augustanakerk ...................................... 53 4.6.2 Belangrijke uitdagingen of bedreigingen voor de Maarten Lutherkerk .............................. 54 4.7 Succesfactoren en belemmeringen ...................................................................................... 54 4.7.2 Succesfactoren en belemmeringen voor de Maarten Lutherkerk ...................................... 54 5 Analyse en reflectie........................................................................................................................ 55 5.1 Geschiedenis ....................................................................................................................... 55 5.2 Identiteit en cultuur ............................................................................................................ 56 5.2.1 Missionaire Urgentie; de aanzet ....................................................................................... 57 5.2.2 Het Soteriologische Motief leidend voor Identiteit............................................................ 57 5.2.3 Duidelijkheid over Identiteit gevraagd .............................................................................. 59 5.2.4 Het belang van de Context voor de Identiteit en Cultuur................................................... 60 5.3 Contextualisatie .................................................................................................................. 61 5.4 Leiderschap: op weg naar zelfstandige gemeenten en de doorstart ..................................... 67 5.4.1 Missionaire projecten kunnen niet zonder steun en draagvlak.......................................... 67 5.4.2 Inzet en functioneren van de leiders ................................................................................. 68 5.4.3 Van team naar kerkenraad ............................................................................................... 70 5.5 Structuur en middelen ......................................................................................................... 72 5.5.1 Beroepskrachten en vrijwilligers: de interne structuur. ..................................................... 72 5.5.2 Afhankelijkheid en autonomie: de externe structuur ........................................................ 73 5.5.3 Van sacraal gebouw tot moderne beamer: overige structuur en middelen ....................... 74 5.6 Uitdagingen en lessen ......................................................................................................... 75 6 Conclusies en Aanbevelingen ......................................................................................................... 77 Literatuur.......................................................................................................................................... 80

5

Voorwoord Het water stijgt de kerk van Amsterdam tot aan de lippen. De nood als gevolg van de ontkerkelijking is groot. Alle seinen in de hoofdstad staan op rood. Als het roer niet snel omgaat, komt het voortbestaan van de kerk in direct gevaar, sprak de kerkenraad van de protestantse gemeente in Amsterdam in 2005 uit. Nog in datzelfde jaar werd een rapport gepresenteerd met daarin de contouren van een grootschalige reddingsoperatie. De titel wees op treffende wijze de richting aan waarvoor de kerk zou moeten kiezen: ”Op weg naar een wervende kerk”. Inmiddels zijn allerlei voorstellen om tot kerkvernieuwing te komen overgenomen en tot uitvoering gebracht. Het rapport eindigt met een warm appel op iedereen die het maar wil horen en lezen: “We hebben u en jullie nodig om dit proces tot een goed einde te brengen. Weet u van harte uitgenodigd tot meedenken!” Tot ons genoegen heeft die uitnodiging ook ons bereikt. Met onze oprechte dank aan prof. dr. Henk de Roest, want hij was het die de verbinding tussen de algemene kerkenraad van de protestantse gemeente én de kerkenraad van de Evangelisch-Lutherse gemeente in Amsterdam heeft willen leggen. Op zijn voorstel hebben wij ons de afgelopen drie maanden in het kader van onze studie aan de Protestantse Theologische Universiteit (PTHU) enkele missionaire activiteiten in Amsterdam geanalyseerd. Wij hebben veel gezien, veel gehoord en veel geproefd. Voor ons allen was het een groot voorrecht op deze indringende manier kennis te maken met het missionaire elan dat wat ons betreft heel Amsterdam in korte tijd in vuur en vlam zal zetten. Onze hartelijke dank gaat uit naar al die predikanten, kerkelijke werkers en vrijwilligers die het ons mogelijk hebben gemaakt om aan diverse activiteiten deel te nemen en om een kijkje te nemen achter de schermen van de kerk en in de harten van mensen. Wij hopen dat ons rapport een kleine bijdrage is aan het proces van kerkvernieuwing, waarnaar vele gemeenteleden in Amsterdam vurig en met vertrouwen uitzien. Utrecht, 31 januari 2009 Lennart Aangeenbrug Peter de Groot Ruilof van Putten Petra Smit Ben Tramper

6

1 Naar een wervende kerk Meer dan tien jaar kwam de 28-jarige Jessica Vlaanderen uit Amsterdam, vestigingsmanager van een uitzendbureau in haar woonplaats, niet meer in de kerk. Tot haar zeventiende ging ze af en toe, daarna hield ze het voor gezien. Haar studie, vrienden, vrije tijd en haar werk eisten alle aandacht op. Ze had er geen behoefte meer aan, al is ze al die jaren door naar eigen zeggen wel gelovig gebleven. Wel gelovig, maar niet kerkelijk. Wat Jessica Vlaanderen lange tijd zelf niet voor mogelijk hield, gebeurde eind vorig jaar: ze besloot een kerkdienst mee te maken in de Jeruzalemkerk, gelegen in De Baarsjes in Amsterdam-West. De weg ernaar toe was voor haar niet zo moeilijk en de drempel niet bijster groot, zegt ze zelf. “Ik kon met een familielid mee. Ik wilde graag.” Hoe ervoer zij de dienst? “Als heel prettig: veel jonge mensen, een goede sfeer, een ruimdenkende dominee, een moderne uitstraling.” Voor Jessica Vlaanderen bleef het niet bij die ene keer, inmiddels heeft ze de kerk diverse keren bezocht. Waarom? “Een belangrijke reden voor mij is dat ik over enkele maanden ga trouwen. Het huwelijk is zo’n grote stap, ik vind dat je die niet zomaar kan doen. Ik wil dat met God doen. In de kerk. Voor mij zou een burgerlijk huwelijk alleen al te leeg aanvoelen.” De stap naar het huwelijk wakkert bij Jessica Vlaanderen naar eigen zeggen allerlei existentiële vragen aan. Ze zegt niet alleen dat ze meer aan de weet wil komen over het christelijke geloof, maar vooral ook hoe ze in allerlei concrete situaties goed kan handelen. “En natuurlijk”, voegt ze eraan toe, “ik zit ook met allerlei kritische vragen: waarom mag dit wel, waarom mag dat niet? Mijn vriend, die de stap naar de kerk nog niet heeft gezet, heeft dat nog veel sterker dan ik.” Keert Jessica Vlaanderen definitief terug naar de kerk? “Dat weet ik niet”, zegt ze. “Maar als ik weer naar de kerk zou gaan, wil ik niet alleen maar gaan om te consumeren. Dan wil ik ook wat voor de kerk gaan doen.” Met Jessica Vlaanderen raakten wij in gesprek tijdens het onderzoek dat we de afgelopen maanden uitvoerden naar missionaire activiteiten van de protestantse gemeente in Amsterdam. Zij is een van de vele Amsterdammers die zichzelf wel als gelovig beschouwen, maar zich niet per se willen verbinden aan een kerk. Tegelijk is zij een van de weinigen in Amsterdam die de weg naar de kerk vrij eenvoudig heeft weten te vinden. Voor anderen lijkt de kloof minder gemakkelijk te overbruggen. Veruit de meeste van de 750.000 Amsterdammers voelen op geen enkele manier verwantschap met de christelijke kerken. Uit onderzoek van de gemeente Amsterdam blijkt dat zes op de tien volwassen inwoners aangeeft geen relatie te hebben met een kerkgenootschap of een andere religieuze of levensbeschouwelijke stroming.1 Slechts 17 procent laat weten bij het christendom te horen: 10 procent is rooms-katholiek, 5 procent protestant en 2 procent is lid van een evangelische of pinkstergemeente. De islam in Amsterdam is bijna even groot als het christendom. Zo’n 14 procent van de Amsterdammers laat weten moslim te zijn. “Gezien de verwachte groei van het aantal Marokkanen

1

Het onderzoek is enigszins gedateerd, maar voor Amsterdam het meest recente; zie P. van der Steenhoven, Geloven in Amsterdam, Amsterdam, 2001, 1.

7

en Turken in Amsterdam zal de islam er hoogstwaarschijnlijk over enkele jaren de grootste godsdienst zijn.”2 Het volstromen van de moskeeën in Amsterdam in de afgelopen decennia staat in schril contrast met de kaalslag die op kerkelijk terrein plaatsvond. Rekende in 1900 nog 45 procent van de bevolking zich tot een van de grote protestantse kerken, in 1960 was dat percentage al geslonken tot ongeveer 25 procent, in 1984 tot zo’n 15 procent en in 2000 tot minder dan 10 procent. De neerwaartse beweging vormt een regelrechte bedreiging voor de protestantse gemeente van Amsterdam. Kerkelijke cijfers tonen een nóg huiveringwekkender beeld. De kerk heeft nog ruim 10.000 leden, van wie er zo’n 5000 bereid is tot het betalen van een jaarlijkse bijdrage. Nog dramatischer is het aantal van hen dat wekelijks een kerk bezoekt: minder dan 2500. Wat de dalende cijfers betekenen voor de financiële positie van de gemeente, laat zich gemakkelijk raden. De deplorabele situatie waarin de protestantse gemeente in Amsterdam zich bevindt, heeft bij de kerkelijke leiding geleid tot een ‘sense of urgence’. Bij ongewijzigd beleid zou de kerk over tien jaar “failliet” zijn, liet voorzitter Redmer Kuiken van de algemene kerkenraad begin 2005 in een toespraak weten. En dat, zo voegde hij eraan toe, “terwijl je ervan overtuigd bent dat je een boodschap hebt voor de wereld die de moeite van het doorgeven waard is.”3 Nog in hetzelfde jaar kreeg de algemene kerkenraad van de Amsterdamse gemeente een rapport met voorstellen tot “een proces van stedelijke kerkvernieuwing.” Daarin wordt aangegeven dat de kerkelijke malaise niet met “een plan van enkelen” kan worden aangepakt, maar dat “een proces waarin velen betrokken zullen raken”, nodig is. “Het roer moet écht om. Het is nu of nooit!”, aldus de auteurs. Het proces dat in het rapport wordt voorgesteld, kent drie fasen. De eerste fase van het proces is vooral gericht op het terugdringen van de financiële tekorten door middel van een “drastische kostenbesparing”. Volgens het rapport kan die operatie niet zonder “pijn” worden uitgevoerd. Zij zou in 2007 moeten zijn voltooid. De tweede fase, die loopt tot 2009, is een verbetertraject, waarbij de protestantse gemeente zichzelf op punten als bestuur en beleid, mens en organisatie, richting en doel onder de loep neemt. De zelfreflectie gebeurt aan de hand van kleine werkgroepen die in gesprek gaan over de vraag die in het rapport als volgt wordt verwoord: hoe worden we een wervende kerk? De derde fase, die in 2006 is ingezet en tot 2010 duurt, moet de aanzet geven tot de vernieuwingsslag waaraan de kerk volgens het rapport dringend behoefte heeft. Gemeenteleden gaan gezamenlijk onder meer op zoek naar een antwoord op de vraag of “nieuwe en inspirerende vormen van kerkenwerk” kunnen worden ontwikkeld. “Wat zijn de trends en hoe kunnen we daarop inspelen?” De auteurs van het rapport verwachten dat de deelnemers aan de gesprekken elkaar zullen stimuleren en inspireren tot “het maken van concrete, wervende en vernieuwende plannen, die vervolgens in de diverse wijken en kernen worden uitgevoerd.” 2

Ibidem. Zie het rapport Op weg naar een wervende kerk, een proces van stedelijke kerkvernieuwing in de protestantse gemeente Amsterdam, Voorstellen aan de Algemene Kerkenraad, 2005, 4. 3

8

Inmiddels zijn her en der in de stad initiatieven opgezet en worden er talrijke missionaire activiteiten ondernomen. In dit onderzoek willen wij inzoomen op twee min of meer grootschalige projecten én een samenbundeling van activiteiten: het missionair project Hebron, dat uitgaat van de gemeente van de Jeruzalemkerk (Spaarndammerbuurt), en het soortgelijke project Westerwijk dat mede wordt gesteund door de gemeente van de Noorderkerk (De Baarsjes), én de reeks activiteiten die worden ontwikkeld en ontplooid door de Evangelisch-Lutherse Gemeente in Amsterdam. De opzet en werkwijze van onze studie is als volgt. In de eerste plaats geven wij een beschrijving van project Hebron. Wat is de context waarin de missionaire activiteiten plaatsvinden? Wat zijn de doelen? Worden die gehaald? Hoofdstuk 2 gaat op deze en andere vragen in. Het is geschreven door Petra Smit en Ruilof van Putten. Vervolgens willen wij de focus richten op de activiteiten, achtergronden en motieven van Westerwijk. Wie zijn de mensen die de maandelijkse vieringen bijwonen? Hoe waarderen zij de boodschap die ten gehore wordt gebracht? Voor hoofdstuk 3 tekenen Peter de Groot en Ben Tramper. De missionaire activiteiten van de Amsterdamse lutheranen komen aan bod in hoofdstuk 4, geschreven door Lennart Aangeenbrug. De initiatieven zijn weliswaar nog nieuw en pril, maar we vonden ze zeer de moeite waard en wilden ze om die reden graag in dit rapport voor het voetlicht brengen. Onze waarnemingen brengen we vervolgens in contact met een literatuuronderzoek dat we tegelijkertijd hebben ingesteld. Op die manier proberen we een verband te leggen tussen praktijk en theorie. Op een aantal aspecten richten we de schijnwerper in het bijzonder: 1. geschiedenis (hoofdstuk 5.1, geschreven door Peter de Groot en Ben Tramper), 2. identiteit en cultuur (hoofdstuk 5.2, geschreven door Ruilof van Putten), 3. contextualisatie (hoofdstuk 5.3, geschreven door Peter de Groot en Ben Tramper), 4. leiderschap (hoofdstuk 5.4, geschreven door Petra Smit) en 5. structuur en middelen (hoofdstuk 5.5, geschreven door Lennart Aangeenbrug). In hoofdstuk 6 geven we onze samenvatting weer. Ook doen we daarin - in bescheidenheid, maar met hart en met aangewakkerde liefde voor de missie van de kerk in Mokum - enkele aanbevelingen. Van harte hopen wij dat de kerk in Amsterdam de komende decennia het hoofd boven water houdt. Omdat, zoals Redmer Kuiken zei, de Amsterdamse kerk een boodschap heeft die de moeite van het doorgeven waard is, een boodschap voor de wereld, voor mensen als Jessica Vlaanderen.

9

2 Hebron, missionair project van de Noorderkerk In dit hoofdstuk geven we een beschrijving van het missionair project van de Noorderkerk in de Spaarndammerbuurt: Hebron. Daarbij is gebruik gemaakt van diverse bronnen, alsmede van veldonderzoek. Het hoofdstuk begint met een beschrijving van de geschiedenis. Daarna volgt een beschrijving van de Spaarndammerbuurt. In de context van deze buurt vinden de activiteiten plaats. De missionaire doelen en activiteiten zijn daarop geënt. De laatste paragrafen van dit hoofdstuk zijn meer evaluerend van aard. 2.1 Geschiedenis van het initiatief: dankbaarheid en roeping Sinds de jaren ‘80 is de Noorderkerkgemeente actief in de Spaarndammerbuurt. Na een hele tijd zwervend te zijn geweest in Amsterdam heeft de Gereformeerde Bond haar plaats gekregen in de Noorderkerk, gelegen in de Jordaan. Peter Smits (evangelist aangesteld door IZB) geeft aan dat de kerkenraad van de Noorderkerk uit dankbaarheid en het besef het evangelie niet voor zichzelf te mogen houden, besluit om een evangelisatiewerk op te starten. Er werd gekozen voor de Spaarndammerbuurt. In deze wijk stond een gebouw van de Nederlands Hervormde kerk leeg, het gebouw ‘Hebron’. Het werk wordt gesteund door de IZB, die een evangelist beschikbaar heeft gesteld. Peter Smits is inmiddels de derde evangelist die fulltime verbonden is aan het missionair project. Hij woont sinds 2001 met zijn vrouw Conny en hun zes kinderen boven het gebouw Hebron in de Spaarndammerbuurt. Conny vult 1 dag in de week in en richt zich in het bijzonder op de vrouwen en kinderen in de wijk. In het wijkgebouw Hebron werd begonnen met kinderwerk en maaltijden. Vanaf het begin is getracht om de wijkbewoners zoveel mogelijk bij de activiteiten te betrekken. In eerste instantie was het niet de bedoeling om een nieuwe kerk te planten. Men hoopte dat mensen die tot geloof kwamen de diensten in de Noorderkerk zouden bezoeken. Dit bleek niet het geval te zijn. De mensen vinden het erg belangrijk om in de eigen buurt kerkdiensten te kunnen bezoeken. Bovendien zijn de kerkdiensten in de Noorderkerk traditioneel van aard en daardoor minder toegankelijk. Daarnaast is er een sociaaleconomische en culturele kloof tussen de ‘Hebron-buurt’ en de omgeving waarin de Noorderkerk staat.4 Het besef groeide dat er iets moest veranderen in de aanpak. Er werd een jaar besteed aan visieontwikkeling en plannen maken voor de wijk waar Hebron staat. Dit gebeurde in een kerngroep van vijf mensen, waar ook Peter en zijn vrouw Conny deel van uit maakten. Een jaar na aanvang van hun werk vanuit Hebron werd in augustus 2002 begonnen met kerkdiensten op zondagmiddag. Er was een groep van 30 tot 40 wijkbewoners ontstaan die wel behoeften hadden om naar de kerk te gaan, maar de stap naar de Noorderkerk zou deze groep niet gauw maken. De kerkdiensten in Hebron zijn eenvoudig en informeel. Inmiddels is er een gebedsdienst ten behoeve van een huwelijk geweest, hebben mensen belijdenis gedaan en is daarbij iemand gedoopt en is er één keer avondmaal gehouden. We kunnen dus wel spreken van een zelfstandige geloofsgemeenschap. Er is een dochtergemeente van de Noorderkerk ontstaan. Bij de diensten is er vanuit de Noorderkerk wel telkens een ouderling of diaken aanwezig. Ook voor de muzikale begeleiding worden leden van de Noorderkerk ingeschakeld. Zo blijft er betrokkenheid vanuit de Noorderkerk bij alles wat er in Hebron gebeurt. 4

http://www.izb.nl/index.php?aId=496

10

Men blijft zoeken naar mogelijkheden om buurtbewoners meer te betrekken bij de activiteiten. Dit jaar heeft de kerngroep vijf mensen benaderd om vier bijzondere diensten te organiseren. Over de dienst wordt een aantal keer vergaderd, het tekstgedeelte wordt gelezen, liederen en muziek worden uitgekozen en ze coördineren de gezamenlijke maaltijd na de dienst. Vooral dit laatste vraagt het nodige organisatietalent. Niet alleen moeten alle gerechten op tijd klaar zijn, de organiserende dames moeten op de dag zelf ook tijd hebben om gesprekken met de gasten te voeren. Deze vrouwen maken deel uit van het missionaire team van buurtbewoners dat zich gaat richten op het bereiken van nieuwe mensen door het organiseren van bijzondere zondagen (bijvoorbeeld Kerst).5Zo probeert men eigen leiders in de gemeenten ervaring te laten opdoen en leiderschap te ontwikkelen. 2.2 Context: veel arbeiders en een grote diversiteit in etniciteit en religie Voor een goede schets van de context kan gebruik worden gemaakt van de informatie van het Stadsdeel Westerpark.6 De Spaarndammerbuurt maakt hier onderdeel vanuit en in deze wijk ligt het wijkgebouw Hebron, waar wij ons in dit deel van het onderzoek op richten. De Spaarndammerbuurt is in de periode tussen 1920 en 1930 ontstaan. Het ligt ingesloten tussen de Houthaven aan het IJ / Noordzeekanaal en de spoorlijnen van en naar het nabijgelegen Centraal Station van Amsterdam.

In de Spaarndammerbuurt staan ruim 5.000 woningen en de buurt telt circa 10.000 inwoners. De wijk heeft relatief veel kleine huurwoningen met een lage huur. Veelal zijn dit karakteristieke panden van 4 woonlagen en een zolderverdieping. Van grote woningen, luxere woningen met een hogere huur en koopwoningen zijn er maar weinig. Slechts 7% van de woningen zijn koopwoningen.7 Sinds enkele jaren worden veel woningen in de buurt opgeknapt. Enkele van de woningen in de Spaarndammerbuurt worden samengevoegd en verkocht. Dit gebeurt om een grotere variatie aan woningtypen te krijgen in de buurt. Op deze manier wordt er in de buurt bijvoorbeeld ook woonruimte gecreëerd voor grotere gezinnen. Met de woningrenovatie zijn veel studenten uit de wijk verdwenen. Zij bewoonden over het algemeen de zolderverdiepingen. Er is in het beleid van het stadsdeel overigens niet alleen aandacht voor woningverbetering en woningdifferentiatie, maar ook voor (kleinschalige) bedrijvigheid en voorzieningen voor de bewoners. Daarnaast pakt het stadsdeel

5

Noorderlicht wijkblad van de Noorderkerkgemeente 26e jaargang nr. 11 (286) december 2008, 24-25. http://www.westerpark.amsterdam.nl/stedelijke/spaarndammerhout/het_plan/spaarndammerbuurt 7 http://www.huizenzoeker.nl/wijkinformatie/noord-holland/amsterdam/spaarndammer-en-zeeheldenbuurt 6

11

ook de openbare ruimte aan. Alle maatregelen van de lokale overheid moeten de leefbaarheid van de wijk vergroten. In de wijk wonen van oudsher veel arbeiders. De huidige bevolking kent bovendien een grote diversiteit in etniciteit en religie. Naast de geloofsgemeenschap van Hebron is er in de wijk ook nog een katholieke parochie. Letterlijk om de hoek is een gebedsruimte voor moslims ingericht. Het gemiddelde inkomen van de wijkbewoners is met EUR 16.000,= per ontvanger ruim beneden modaal. In de wijk wonen bovendien relatief veel ouderen (50% ouder dan 45 jaar) en niet-actieven (35%).8 Onder invloed van het beleid van de stadsdeelraad is er wel sprake van een kentering, maar deze gaat via de weg der geleidelijkheid. In het missionaire plan ‘een jaar dromen voor Hebron’ uit 2006 is aansluiting gezocht bij de geschetste context. Men heeft zich verdiept in de doelgroepen in de buurt. Hoe kijken zij aan tegen de wereld? Welke verwachtingen en problemen hebben zij? Daarna is er een verwoording gemaakt van een ‘Spaarndammerbuurts evangelie’; de boodschap van het evangelie vertaald naar de context van de buurt, zodat het verstaanbaar wordt voor de bewoners.9 Met kernwoorden als hoop, reiniging, (niet-materiële) rijkdom, kracht van God en eenheid wordt rechtstreeks verbinding gemaakt met de context. In de volgende paragraaf gaan we hier nog dieper op in. Het missionair initiatief wil mensen uit de buurt hoop geven. Velen ervaren de gebrokenheid van deze wereld dagelijks. De geloofsgemeenschap wil een steun zijn voor de vele éénouder gezinnen en wil bewoners aansporen om hun leven te reinigen en te richten op God. Velen leven op de grens van de armoede en maken dan ook dankbaar gebruik van de voedselbank in de buurt. Tenslotte plaatst de grote diversiteit van bewoners in de buurt het initiatief voor bijzondere uitdagingen. Hoe kan een geloofsgemeenschap eenheid en integratie in de wijk ondersteunen? De context van de geloofsgemeenschap Hebron wijkt in veel opzichten af van de Noorderkerk in de Jordaan waar zij zich mee verbonden weet. De Noorderkerk wordt door de evangelist getypeerd als moedergemeente die het werk van Hebron in de Spaarndammerbuurt financieel en personeel ondersteunt. Daarbij worden de verschillen niet uit het oog verloren. De geloofsgemeenschap in Hebron heeft een geheel eigen identiteit. 2.3 Missionaire doelen: Kerk voor u in de buurt Het mission statement van Hebron is: ‘Kerk voor u in de buurt’. Iedere buurtbewoner, wel of niet gelovig, wel of geen lid van een kerk, is van harte welkom. Kerk in de buurt als gastvrije plaats voor ontmoeting, ontspanning en bezinning. De geloofsgemeenschap wil warmte uitstralen. De kleinschaligheid en de trouw van de medewerkers maken dat ook mogelijk. 2.3.1 Een Spaarndammerbuurts evangelie Door de kerngroep is aan de hand van 16 kernwoorden vanuit het Evangelie aansluiting gezocht bij de context van de Spaarndammerbuurt. Van ieder kernwoord is aangegeven hoe door het Evangelie het verschil wordt gemaakt en op welke bijbelteksten dit is gebaseerd. In onderstaande tabel wordt een aantal belangrijke kernwoorden en de uitwerking daarvan weergegeven.

8 9

Ibidem. http://www.izb.nl/index.php?aId=496

12

kernwoord

het verschil dat het evangelie maakt

kerntekst/bijbelverhaal

hoop

Het evangelie biedt ons hoop dat, dwars tegen wat de ogen en het verstand ons zeggen in, het uiteindelijk goed komt: Jezus heeft de zonde en de dood overwonnen en Hij zal terugkomen om te regeren in zijn Rijk van vrede en gerechtigheid

Hebreeën 11: 1

Het evangelie deelt ons mee dat - hoewel onze zonde als een muur tussen God en ons instond - Jezus gekomen is om ons te reinigen van onze zonde, waardoor we toch in gemeenschap met God kunnen leven. Door het geloof in Jezus komen we in het reine met God, met onszelf en met anderen.

Jesaja 1: 18

Het evangelie geeft ons moed, want God belooft dat Hij met ons is in voor- en tegenspoed en dat onze toekomst in zijn hand is. In zijn Zoon Jezus Christus Immanuël – heet Hij deze belofte bevestigd. In de heilige Geest maakt Hij deze nog altijd waar.

Deuteronomium 31: 8

t/o hopeloosheid

reiniging t/o vuilheid, lelijkheid

bemoediging t/o moedeloosheid

1 Johannes 1: 7

Mattheüs 28: 18, 20 Romeinen 8 Hagar, Elia

rijkdom t/o armoede en materialisme

Het evangelie deelt ons mee dat we schatrijk zijn als we delen in de vruchten van wat Jezus aan het kruis heeft volbracht. Deze rijkdom is echter een heel andere dan de rijkdom van de wereld.

Lucas 12: 13-21 (De rijke dwaas) Lucas 12: 33-34 2 Korintiërs 8: 9 Filippenzen 4:19

kracht van God t/o menselijks zwakte

Het evangelie verzekert ons ervan dat God sterker is dan welke macht ook die in onszelf en in de wereld het goede, Gods werk, kapotmaakt of dat dreigt te doen.

Genesis 18: 14a Psalm 18: 32-35 Jesaja 40: 27-31 Handelingen 1: 8 Romeinen 1: 16 2 Korintiërs 12: 9

13

Kern van het evangelie is Jezus Christus en die gestorven voor onze zonden. De geloofsgemeenschap Hebron wil daarmee volop staan in de gereformeerde traditie en van daaruit werken in de buurt. De zondagse eredienst staat daarbij centraal. Het is het hart van de geloofsgemeenschap. 2.3.2 Theologische inspiratiebronnen Als bron van inspiratie noemt Peter Smits Ann Morisy. Zij is als 'community ministry advisor' verbonden aan het Anglicaanse bisdom Londen. De parochies van Londen hebben te kampen met vergrijzing en zijn vooral naar binnen gericht. Met het opzetten van buurtgerichte missionairdiaconale projecten en activiteiten probeert zij daar verandering in aan te brengen. Ann Morisy ziet de activiteiten als 'community ministry'. Het gaat daarbij niet alleen om het oplossen van sociale noden, maar ook om een uitdaging voor de huidige geloofsgemeenschap. Nieuwe vormen van gemeenschap worden mogelijk bij het contact met mensen die een geheel andere levensstijl en levenservaring hebben. Kenmerkend in haar aanpak is reflectie. Ann Morisy wil oog krijgen voor een structurele aanpak, maar vooral ook de spirituele aspecten van de ervaringen die in deze diaconaalmissionaire projecten worden opgedaan.10 De aanpak die Ann Morisy voorstaat, sluit volgens Peter Smits goed aan bij de gedachten van de kerngroep over de Spaarndammerbuurt. Het project Hebron heeft de insteek van een diaconaalmissionair project gekregen. In de uitvoering daarvan werken christenen en niet-christenen, gelovigen en niet-gelovigen uit de Spaarndammerbuurt samen. Na de totstandkoming van een project volgt een periode van reflectie. Pas dan komt het geloof daadwerkelijk ter sprake, want daarin is wel de kern van de missie gelegen. Een tweede bron van inspiratie kan Stefan Paas worden genoemd. Door de kerngroep is voor het maken van een schets voor de nieuwe gemeente veel gebruik gemaakt van zijn boek ‘De werkers van het laatste uur’ Hebron wil een plaats zijn om God te ontmoeten.11 God en het evangelie zijn de bestaansgrond van de gemeente. De zondagse samenkomst staat dus centraal in het ervaren van gemeenschap, maar het is ook een plaats om te leren en te dienen. Waar de ontmoeting met God in de zondagse samenkomst centraal staat, is het dienen van elkaar, het naar elkaar omzien, vooral zichtbaar in de activiteiten door de week. Datzelfde geldt voor het leren kennen van Christus. Christus leren kennen is het hoofddoel van het kinder- en jeugdwerk alsmede (persoonlijke) catechese. Gelet op de context van de Spaarndammerbuurt ligt een accent op het luisteren naar anderen, aandacht voor de persoon en het wekken van vertrouwen. De basis voor een gemeenschap vormt vertrouwen in persoonlijke relaties. Daarnaast is het geven van het voorbeeld van belang. De mensen leren door te laten zien wat het betekent dat je Christus hebt leren kennen. Tenslotte moet dat ook resulteren in een opdracht. De wijkbewoners worden actief betrokken bij de activiteiten. Men gaat actief achter de wijkbewoners aan, maar maakt hen ook bewust van de eigen verantwoordelijkheid. 2.3.3 Liturgie, preek en liederen: ontmoeting met God In vergelijking met de kerkdiensten van de moederkerk zijn er veel overeenkomsten, maar ook kenmerkende verschillen te noemen. De diensten zijn laagdrempelig door eenvoudig taalgebruik, de keuze van de liederen en het gebruik van een gedrukte liturgie en een beamer om onder meer de 10 11

A. Morisy, Beyond the good samaritan – community ministry and missio,' London, 1997. S. Paas, De werkers van het laatste uur, Zoetermeer, 2003.

14

verkondiging te ondersteunen. De zang wordt begeleid door een piano en viool. De vorm is daarmee afwijkend van de eredienst van de moederkerk, maar inhoudelijk wordt heel nadrukkelijk wel aansluiting gezocht. In de liturgie is een traditionele opbouw te herkennen. De onderdelen van de liturgie zijn herbenoemd en heten achtereenvolgens: We komen in Gods nabijheid, We vragen Gods vergeving, We horen Gods Woord, We antwoorden in dankbaarheid, We gaan heen met vreugde. De dienst is gericht op een ontmoeting met God. Dit wordt ook zichtbaar in de opbouw van de liturgie. In het begin van de samenkomst komen we in Gods nabijheid, waar het einde het karakter heeft van vertrek. De prediking is niet primair gericht op leren. De boodschap is gericht op bemoediging en is een aansporing tot ander gedrag, trouw aan God en aan onze naaste. De liederen zijn gekozen uit diverse bundels. Ook in de keuze van de liederen komt de ontmoeting met God terug. Als voorbeeld kan lied 118 uit de Evangelische Liedbundel ‘Hij kwam bij ons heel gewoon’ worden genoemd. De liederen zijn overwegend toegankelijk en eenvoudig qua tekst. 2.4 Activiteiten: leren en dienen Alle activiteiten worden gedragen vanuit de vier kernwaarden van het project Hebron: a. een plaats om God te ontmoeten b. een plaats om Christus te leren kennen c. een plaats om naar elkaar en anderen om te zien d. een plaats om anderen te dienen. Het actieplan van de kerngroep spreekt ook over dwarsverbanden. Er wordt een verbinding gelegd tussen de activiteiten door de week en de samenkomst op zondag. Alle activiteiten worden aan elkaar verbonden. Naast dwarsverbanden wordt prioriteit gegeven aan verdieping en uitbreiding. Dit wordt aan de hand van de activiteiten verder duidelijk gemaakt. Er worden in Hebron diverse activiteiten georganiseerd. Hierbij zijn zo’n 20 vrijwilligers betrokken. Naast de samenkomst op zondag vinden in de week de volgende activiteiten plaats: dinsdag

14.00-16.00

ouderenclub (55+)

woensdag

10.00-12.00

vrouwenbijbelstudie ‘zo dichtbij’

14.00-15.30

kinderclubs 4-7 en 8-11 jaar

9.30-11.30

koffie-ochtend voor vrouwen (1x per maand)

donderdag

15

vrijdag

18.00-19.30

open maaltijd

20.00-21.30

bijbelleeskring

19.15-20.45

Rock Solid Girls club (11-14) en de andere week de jongens

20.30-23.00

koffiebar (15+)

In de zomervakantie zijn er kinder- en tienerkampen (voor kinderen vanaf 7 jaar) De vrouwenclub en de kinderclub worden goed bezocht. Bij de tieners komen er tussen de vijf en de vijfentwintig tieners. Voor de activiteiten wordt een kleine bijdrage gevraagd. De activiteiten worden in feite gedragen door de vrijwilligers en financiën vanuit de Noorderkerk. Dat staat dan nog los van de ondersteuning vanuit de IZB. De bijbelstudie en bijbelleeskring vloeien voort uit de behoefte om meer verdieping in en uitbreiding van het missionaire werk aan te brengen. De behoefte aan verdieping wordt mede ingegeven door de wens om meer wijkbewoners te betrekken in het pastorale werk. Daarnaast bleek de behoefte te bestaan aan praktische hulp bij het lezen van de Bijbel, het bidden etc. Zodoende moet de geloofsgemeenschap worden gevormd en in staat zijn om het naar elkaar omzien in de praktijk te brengen. De gemeente moet gedragen kunnen worden door de wijkbewoners van de Spaarndammerbuurt zelf. Nog niet genoemd is de belijdeniscatechese. Er heeft inmiddels een aantal mensen belijdenis gedaan in Hebron. Hiervoor werd een speciaal belijdenisprogramma geschreven. Dit programma was toegespitst op de doelgroep en in plaats van iedere week kwam men om de week bij elkaar. Er is wel sprake van een spanningsveld met de belijdeniscatechese van de Noorderkerk. Deze kan als meer traditioneel kan worden getypeerd. Toch is er ruimte gebleken voor een specifieke aanpak in het kader van het missionaire project Hebron. Vanuit het document ‘Gemeentestichting Hebron - een Spaarndammerbuurts evangelie’ van de kerngroep wordt duidelijk dat Hebron in de gemeenschap aanwezig wil zijn. Ze streven naar meer naamsbekendheid. Iedere gelegenheid wordt aangegrepen om zich bekend te maken in de plaatselijke media, zoals huis-aan-huis kranten, en bij instellingen die actief zijn in de wijk. Ook willen ze betrokken zijn bij evenementen in de wijk en bijvoorbeeld een kraam op de bazaar en deelnemen aan de buurtbarbecue. Op deze plaatsen kan Hebron de wijkbewoners ontmoeten, omdat volgens Peter Smits de meeste, oude Amsterdammers dol zijn op feestjes. Er wordt gewezen op het belang van sociale netwerken, omdat veel mensen in de wijk weinig familierelaties hebben. Er wordt veel gebruik gemaakt van informele netwerken. 2.5 De deelnemers; een impressie van de Zondagse viering Wie de zondagse viering in Hebron bezoekt zal ervaren dat er een ongedwongen sfeer heerst. Tussen de stoelen staan tafeltjes. Het valt op dat iedereen die binnenkomt in het gebouw duidelijk de weg weet. Iemand duikt de keuken in om de koffie voor na de dienst te zetten. Kerststerren worden op de tafeltjes gezet door een tweetal kinderen. De evangelist Peter Smits is nog bezig met de instelling van de beamer. Vlak voordat de dienst begint, komen de meeste mensen binnen – met zo’n twintig mensen is de kerkzaal nog lang niet gevuld – , maar ook tijdens de dienst komen er mensen binnen. In totaal bezoeken zo’n 26 mensen de dienst op 7 december 2008. Er zitten een paar tieners in de

16

dienst. Een aantal kinderen verdwijnt halverwege de dienst, voor de overdenking naar een andere ruimte. De kinderen van 8 jaar en ouder blijven in de dienst. De evangelist spreekt in zijn preek ook hen aan. Deze kinderen doen ook actief mee. Ze noemen gebedspunten. En halen de collecte op. Na de dienst gaat één van de kinderen rond met koek. De opbouw van de dienst is traditioneel, maar vooral door het taalgebruik heel toegankelijk. Er wordt een korte uitleg gegeven bij de verschillende onderdelen van de dienst. Voor de diensten wordt gebruik gemaakt van een maandthema. Met het oog op kerst is dat ‘Jezus werd mens’. Iedere zondag in december wordt gekeken naar een ‘voorganger’ van Jezus. Deze dienst staat Hizkia centraal. Hizkia heeft ‘genadetijd’ gekregen. Hij was ziek en is genezen. Dat blijkt tijdens de gesprekken na de dienst bemoedigend te zijn. Voor veel (oudere) leden van de geloofsgemeenschap is ziekte een realiteit van elke dag. De prediking wil ook aansporen tot ander gedrag. Hizkia is niet altijd even dankbaar met zijn tijd en leven omgegaan. Wij worden aangezet om ons in te zetten voor de mensen om ons heen. Een ouder lid van de gemeente vertelt hoe hij iedere donderdag meewerkt met de voedselbank. Sinds 2 jaar werkt de voedselbank vanuit het wijkgebouw Hebron. Het is een activiteit die los staat van het missionaire project, maar daar vanuit diaconale overwegingen wel uitstekend bij aansluit. Na de werkzaamheden voor de voedselbank, vindt de open maaltijd plaats. Zo worden beide activiteiten toch met elkaar verweven. Vanuit haar visie staat in de zondagse samenkomst de ontmoeting met God centraal. Er is veel ruimte voor Gods Woord en persoonlijk gebed. Deelnemers kunnen ook ter plaatse gebedspunten aandragen, waarvan dankbaar en veel gebruik wordt gemaakt. Zowel jongeren als ouderen noemen zaken waarvoor ze gebed willen hebben. Gebeden wordt voor zieken, sterfgevallen en werkloosheid, maar ook gedankt voor het verkrijgen van een erfenis. Er is in en om de dienst de mogelijkheid om elkaar te ontmoeten. Dit komt naar voren in het handen schudden en het elkaar een goede dienst wensen tot en met het koffiedrinken na het einde van de dienst. In de dienst is er ook een moment van uitwisseling na de preek waarin er ruimte is om eigen ervaringen met betrekking tot het onderwerp te delen. De dienst heeft daardoor een heel persoonlijk karakter en schept betrokkenheid van iedere deelnemer op elkaar. Uit gesprekken na de dienst wordt duidelijk dat Hebron voor de deelnemers een plaats is waar ze graag komen. Ze vinden er warmte en hoop. Ze ervaren de liefde van God in concrete gestalte. Het zet de deelnemers ook weer in beweging. Ze werken mee aan de voedselbank en dragen zorg voor mensen in hun directe omgeving. Daartoe wordt men in de kerkdiensten ook aangespoord. Toen de geloofsgemeenschap Hebron in 2002 begon met de organisatie van kerkdiensten waren er 15 tot 20 deelnemers. Dit aantal is geleidelijk aan gegroeid naar gemiddeld 35 deelnemers nu. Het merendeel heeft een buitenlandse achtergrond, waaronder veel Surinamers. De kerkelijke achtergrond is zeer divers. Deze varieert van streng katholiek, evangelische broederschap tot en met onkerkelijke. Aan een bijbelstudiekring nemen ook twee vrouwen met een moslim verleden deel. Zij zijn Koerdisch en Afghaans. De gemiddelde leeftijd is hoog. De mannen zijn veelal gepensioneerd. Enkele jonge vrouwen zijn ook actief in het jeugdwerk. Naast een tiental kinderen die aan de kerkdiensten deelnemen participeren er ook nog een twintigtal kinderen in het jeugdwerk op de doordeweekse dagen.

17

2.6 Leiders: Van kerngroep naar kerkenraad Er is vanuit de Noorderkerk een kerngroep voor Hebron. Dit team bestaat uit vijf mensen. Deze groep schreef het beleidsplan voor Hebron. In deze kerngroep zitten naast Peter en Conny Smits, een missionair ouderling en twee gemeenteleden. Deze mensen maken met elkaar het beleid van de gemeente. Via ‘Amsterdam in Beweging’ ontstond er contact met Allan Barth (Redeemer Church Planting Center, New York) die omtrent dit proces advies gegeven heeft.12 Er is geen eigen kerkenraad van Hebron. De kerkenraad van de Noorderkerk is verantwoordelijk. De ouderlingen en diakenen van de kerkenraad van de Noorderkerk bezoeken om beurten de zondagmiddagdienst. Dit heeft als voordeel dat de kerkenraadsleden uit eigen ervaring kunnen meepraten over wat er in Hebron gebeurt. De kerngroep probeert langzaam aan meer verantwoordelijkheid voor de gang van zaken bij leden van Hebron zelf te leggen. Voorlopig gaat het om vier bijzondere zondagen waarvan de verantwoordelijkheid voor de voorbereiding en de missionaire uitstraling bij vijf gemeenteleden is gelegd. Door gemeenteleden ervaring op te laten doen en mee te laten draaien met vergaderingen en aan te moedigen hopen ze kader te vormen. Langzaam maar zeker is er in de Spaarndammerbuurt een dochtergemeente van de Noorderkerk ontstaan. Dat plaatst de kerkenraad van de Noorderkerk voor nieuwe vragen. Hoe zelfstandig kan de dochtergemeente functioneren? Hoe zal de eigen identiteit van de dochtergemeente gestalte krijgen. Tot nog toe is er veel ruimte gebleken voor een zelfstandige ontwikkeling met wel veel steun, vooral van vrijwilligers, vanuit de moederkerk. Belangrijke pijler voor het missionair werk is de betrokkenheid van de gehele gemeente bij project Hebron. Niet alleen door de inzet van vele vrijwilligers, maar ook door geregeld informatie over de gang van zaken te publiceren, blijft er sprake van betrokkenheid. Dat heeft ontegenzeggelijk bijgedragen aan de ruimte voor het ontwikkelen van een zelfstandige dochtergemeente. Een geloofsgemeenschap die in een aantal opzichten zich anders laat karakteriseren, maar waarin het volgen van Jezus Christus ook centraal staat. In het maandblad van de Noorderkerkgemeente uit december schrijft de kerngroep Hebron: “Als kerngroep hebben we ons doel wel eens als volgt geformuleerd: “werken aan de stabilisering en verdere uitbouw van een christelijke gemeente in de Spaarndammerbuurt, die voor een substantieel deel bestaat uit wijkbewoners die in Jezus Christus geloven en Hem navolgen””. 13 2.7 Uitdagingen voor een wijk in beweging De geloofsgemeenschap Hebron heeft een aantal belangrijke uitdagingen. De eerste ligt in het jeugdwerk. Het ontbreekt aan voldoende vrijwilligers om hier op een structurele wijze inhoud aan te geven. Een zomerkamp voor tieners van 15 jaar en ouder dreigt niet door te kunnen gaan. Continuïteit in dergelijke activiteiten is van groot belang voor de buurt en de geloofsgemeenschap in het bijzonder. Het zou goed zijn wanneer er voor 2 dagen in de week een jongerenwerker zou kunnen worden aangesteld. Deze doelgroep vraagt immers een eigen benadering. Veel aandacht van de evangelist en zijn vrouw gaan nu uit naar de volwassenen en de ouderen in het bijzonder. Een tweede uitdaging hangt samen met de grote diversiteit en de veranderingen in de buurt. Door de woningverbeteringen en betere voorzieningen komen er nieuwe bewoners in de wijk met een afwijkende achtergrond. Er is een nieuwe doelgroep aan het ontstaan en dat terwijl het nu al moeilijk 12 13

http://www.izb.nl/index.php?aId=496 met nuancering van Peter Smits. Noorderlicht 26e jaargang nr. 11 december 2008.

18

is om een groot deel van de buurtbewoners met een moslimachtergrond te bereiken. Ook de nieuwe groep bewoners vraagt om een zelfstandige benadering. Het is zelfs de vraag of deze überhaupt tot een doelgroep van het initiatief gerekend kunnen worden. De uitdaging is om een geloofsgemeenschap te bouwen van mensen met een zo sterk afwijkende achtergrond. Hoe kan onder deze omstandigheden inhoud worden gegeven aan het kernwoord eenheid? Alhoewel iedereen welkom is, is het moeilijk om de nieuwe wijkbewoners te bereiken. De hoger opgeleiden jongeren zonder kinderen vinden niet gemakkelijk aansluiting in Hebron. 2.8 Belangrijke lessen Betrokkenheid. Dat het een kleine gemeenschap is maakt het aantrekkelijker voor de gemeenteleden. In de zondagsdiensten begroet men elkaar in de dienst door elkaar een hand te geven. En het is wel duidelijk dat alle leden gekend worden, ook het moment van gebed in de dienst biedt gelegenheid eigen en andermans noden bekend te maken. Men ervaart in de kerk een warmte doordat ieder persoonlijk gekend wordt. Na de kerk wordt er koffie gedronken en ontmoeten de gemeenteleden elkaar. Het gevoel bestaat dat iedereen iedereen kent en ook iedereen accepteert. Zelfs als iemand vragen stelt over wezens die ontdekt zouden zijn op de maan, worden deze serieus genomen en door iedereen – stilzwijgend – geaccepteerd. De grote mate van verscheidenheid in achtergrond maakt het niet onmogelijk om op elkaar betrokken te zijn. Context. De Spaarndammerbuurt is een wijk op zichzelf. De stap naar de Noorderkerk is te groot gebleken. Mensen willen aangesproken worden in hun eigen taal, in hun eigen omgeving. Het Evangelie van Jezus Christus is teruggebracht tot een beperkt aantal kernwoorden. Daardoor is focus ontstaan op de belangrijkste aanknopingspunten. Tegenover de relatieve armoede in de wijk staat de rijkdom van het Evangelie. De hoop die God biedt staat in schril contrast met de uitzichtloze situatie van sommigen. Niet de machten van de wereld zullen zegevieren, maar de kracht van God. In deze wijk past geen hoogliturgische viering, noch traditioneel-orthodoxe eredienst. Het draait om eenvoud. De geloofsgemeenschap Hebron wil mensen in alledaagse taal aanspreken, bemoedigen en tot actie aanzetten. Volhouden. Een missionair project is niet binnen enkele jaren afgerond. Het is een kwestie van lange adem. Peter Smits brengt het zo onder woorden: ‘Opgeleid als plantenveredelaar ben ik gewend aan projecten die pas na 5-15 jaar 'vrucht' opleveren. Dat geduld is ook in het werk als evangelist onontbeerlijk.’ Vanuit menselijk perspectief zouden we kunnen redeneren dat al die inspanningen voor een geloofsgemeenschap van 35 of 40 mensen niet rendabel zijn. Maar dat is niet de wijze waarop we mogen redeneren. God heeft de enkeling op het oog. ‘Alzo is er, zeg Ik u, blijdschap bij de engelen Gods over één zondaar, die zich bekeert.’14

14

Lucas 15 vers 10, NBG 1951.

19

3 Westerwijk, uitvalbasis voor het Evangelie Centrum Westerwijk is in Amsterdam-West een uitvalbasis voor tal van missionaire activiteiten. Wekelijks wordt het centrum, gevestigd in stadsdeel De Baarsjes, bezocht door tientallen kinderen en ouderen, van wie de meesten van allochtone afkomst zijn. Velen zijn onkerkelijk, maar hebben wel een christelijke achtergrond, een deel is van huis uit islamitisch. In dit hoofdstuk gaan we in op de feiten en achtergronden van Westerwijk. 3.1 Geschiedenis 3.1.1 Kerk en centrum De geschiedenis van Centrum Westerwijk in stadsdeel De Baarsjes in Amsterdam-West is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de hervormde Jeruzalemkerk. Beide gebouwen zijn in de jaren twintig van de vorige eeuw gebouwd, niet lang nadat het gemeentebestuur van Amsterdam was overgegaan tot stadsuitbreiding. Om geld in te zamelen voor de nieuwe kerk werd de actie Stad zonder Tempel op touw gezet. Die naam bleek tevens inspiratiebron te zijn voor de naam van het kerkgebouw. Gezien de naamgeving van kerken als de Noorderkerk en de Zuiderkerk lag de naam Nieuwe Westerkerk voor de hand, maar de gemeente koos voor Jeruzalemkerk, onder verwijzing naar de stad die sinds 70 na Chr. zonder tempel is, Jeruzalem. Voordat de kerk klaar was, kwam de hervormde gemeente bijeen in Centrum Westerwijk. Het verenigingsgebouw is dus iets ouder dan de kerk. In de bloeitijd van de Jeruzalemkerk telde de gemeente enkele honderden leden, bediend door twee predikanten. Een van de oudste gemeenteleden op dit moment, de 75-jarige oud-diaken Hans Blok, herinnert zich hoe de kerk in zijn jeugdjaren tot de nok toe was gevuld. “Soms waren er predikanten die zoveel mensen trokken, dat de traptredes van de kansel werden gebruikt als zitplaats.” Het kerkbezoek liep terug in de jaren 60 en 70, doordat veel gemeenteleden zich buiten de stad huisvestten of van lieverlee de diensten niet meer bezochten. De ontkerkelijking was zo ernstig dat zelfs het voortbestaan van de gemeente in gevaar kwam. In die situatie deed zich een opmerkelijke ontwikkeling voor: de gemeente kon in 1974 een doorstart maken met hulp van de Gereformeerde Bond. De kerkenraad van de hervormde gemeente in Amsterdam en de Gereformeerde Bond spraken af dat er een fulltime predikantsplaats zou komen, grotendeels bekostigd door de hervormdgereformeerde organisatie. Voor de vervulling van de vacature zou worden omgezien naar een predikant van hervormd-gereformeerde signatuur. De overeenkomst leidde er ook toe dat vrouwelijke ambtsdragers aftraden. Ook zou voortaan uit de oude Psalmberijming worden gezongen in plaats van uit het Liedboek. Kort daarna kreeg de Jeruzalemkerk een eigen predikant in de persoon van ds. W. G. J. van der Sluijs. Van hem wordt gezegd dat hij een “charismatische man” was: de predikant trok met groot enthousiasme door de wijk; hij wist tal van mensen “uit de kaartenbak” weer in de kerk te krijgen. In de jaren 80 vond een ‘verkleuring’ van De Baarsjes plaats: vanwege de relatief goedkope woningen in het stadsdeel kwamen er veel allochtonen wonen. Het leidde ertoe dat nog meer Amsterdammers

20

de stad uittrokken: zij vestigden zich in de omringende voorsteden en op het platteland. Als gevolg van die ontwikkeling kromp het ledental van de Jeruzalemkerk snel. In die tijd nam ds. Chr. van Andel het roer over van ds. Van der Sluijs. Hij stond een evangelischreformatorische aanpak voor en richtte zich met name op jongeren en studenten in de stad. Het gevolg van dit beleid was een sterke verjonging van de gemeente. Ook werden meer en meer hoogopgeleiden lid. Ds. Van Andel zorgde voor een toenemend missionair bewustzijn in de gemeente. Er kwam oog voor de buitenkerkelijken. In Centrum Westerwijk werden voor de buurtbewoners regelmatig activiteiten georganiseerd, zoals maaltijden voor ouderen. Ook vonden er, vooral op de woensdagmiddagen, bijeenkomsten plaats voor kinderen en jongeren uit de wijk. De laatste jaren blijft de situatie van de gemeente vrijwel gelijk: de gemeente bestaat volgens de eigen website uit “ongeveer 300 meelevende en betrokken gemeenteleden”. Ongeveer een derde woont in de nabije omgeving, de overige bezoekers zijn afkomstig uit andere delen van Amsterdam of daarbuiten. Sinds twee jaar is ds. B. J. van der Graaf aan de Jeruzalemkerk verbonden. Het is de bedoeling dat onder zijn leiding het missionaire elan een krachtige impuls krijgt en op een evenwichtige manier wordt gestroomlijnd. “Een ding is wel duidelijk: ik ben beroepen als missionair gemeentepredikant en dat betekent dat veel van mijn werk een missionaire spits krijgt”, schrijft ds. Van der Graaf kort na zijn overkomst in de kerkbode van de Jeruzalemkerk. 3.1.2 Thuiskomen Het missionaire werk dat al geruime tijd vanuit Centrum Westerwijk wordt georganiseerd, mondde in 2005 uit tot het zogenaamde Missionair Diaconaal Project (MDP) Thuiskomen. De hervormde wijkgemeente van de Jeruzalemkerk is niet alleen verantwoordelijk voor het project, maar werkt daarin samen met De Bron, een samenwerkingsgemeente van de christelijke gereformeerde kerk en de Nederlandse gereformeerde kerk in Amsterdam-West. Deze samenwerking zal overigens binnenkort worden stopgezet. Het missionair-diaconale werk komt dan volledig op de schouders van de Jeruzalemkerk te liggen, al vindt er ondersteuning plaats door de hervormd-gereformeerde IZB (IZB voor zending in Nederland). De voorbereidingen voor het project Thuiskomen vonden plaats in de jaren 90. De Baarsjes maakte toen een haveloze indruk: de wijk was sterk verwaarloosd. De gemeente koos daarom voor een diaconale insteek, gericht op de wijk zelf. Het uiteindelijke doel was om mensen die betrokken raakten bij Centrum Westerwijk te integreren in de bestaande gemeenten, de Jeruzalemkerk en De Bron.15 Dat doel is tot op heden nauwelijks of niet gerealiseerd. Een van de belangrijkste oorzaken is de sterke wijziging van de samenstelling van de doelgroep. De laatste jaren is “alles in de ring rondom de kerk sterk gaan ‘veryuppen’”, aldus ds. Van der Graaf. Delen van De Baarsjes komen door de stadsvernieuwing meer en meer in trek bij hoogopgeleide, jonge tweeverdieners. Het leidt tot een tweedeling in de wijk: enerzijds wonen er hoogontwikkelde, jonge mensen, anderzijds zijn er veel laagopgeleide allochtone bewoners gehuisvest. 15

In het vervolg van dit onderzoek richten we ons op de relatie van Westerwijk met de Jeruzalemkerk.

21

De Jeruzalemkerk richt steeds nadrukkelijker op de hoogopgeleiden in de buurt. Zo wordt in haar kerkdiensten, maar ook in activiteiten als de Alphacursus en andere evenementen, ingespeeld op kunst en cultuur. Het leidt er bij voorbeeld toe dat ds. Van der Graaf in zijn prediking ingaat op vragen die leven bij moderne mensen en dat hij tijdens een kerkdienst afbeeldingen van kunstwerken op de muur van het kerkgebouw projecteert. 3.1.3 Twee sporen Het gevolg van de oriëntatie op jonge hoogopgeleiden van De Baarsjes is wel dat de integratie van de doelgroep van Westerwijk er niet eenvoudiger op wordt. De reden is eenvoudig: de verschillen in cultuur en opleidingsniveau tussen de bezoekers van Centrum Westerwijk en de kerkgangers van Jeruzalemkerk worden steeds groter. “De diensten in de Jeruzalemkerk hebben een hoog ‘Dostojweski-gehalte’”, aldus Nico van Splunter, die sinds tien jaar als kerkelijk werker werkzaam is voor MDP Thuiskomen. “Bezoekers van Westerwijk zijn veel meer op beelden gericht dan op woorden. De woorden die ze lezen, zijn bovendien zelden in het Nederlands. Dat betekent dat er tijdens de preek een dubbele kloof moet worden overbrugd.” Feitelijk heeft de Jeruzalemkerk bij haar missionaire werk dus ten minste twee doelgroepen met een geheel eigen identiteit. Een tweesporenbeleid is daarom onontkoombaar. De switch van enkel- naar dubbelspoor is in feite al gemaakt. Zo werd de Alphacursus lange tijd aangeboden in Westerwijk. Korte tijd geleden is daarvan afgezien. De Alphacursus is nu een van de belangrijkste missionaire activiteiten van de Jeruzalemkerk. Het verschil in cultuur komt soms tot uiting in een nietig detail. Van Splunter gebruikt het voorbeeld van een kopje koffie en een koekje na afloop van de dienst in de Jeruzalemkerk. Het gebaar wordt door kerkgangers en eventuele gasten volgens hem vrijwel altijd op prijs gesteld. “In Westerwijk zou dat juist een tegenovergestelde reactie oproepen. Mensen die daar komen, zijn gewend om elkaar te onthalen op complete maaltijden. Zij zouden zich afvragen: “Een koekje? Zijn wij soms niet welkom?”” Het MDP was aanvankelijk sterk gericht op kinder- en jongerenwerk, mede ook door de samenstelling van de buurt: in De Baarsjes wonen vanouds veel tieners. Via kinderen en jongeren ontstonden allerlei contacten met ouderen. Zij deden diverse keren het verzoek om ook voor hen activiteiten te organiseren. “Allochtonen hebben veel meer de neiging om in familieverbanden te denken dan wij. Kinderen zijn voor hen geen losse individuutjes, maar mensen die behoren bij een gemeenschap”, aldus Van Splunter. “Als er voor hen iets wordt gedaan, waarom dan niet voor hun familie?” Sinds januari 2007 worden de banden met volwassenen verstevigd door buurtmaaltijden en Bijbelstudies. Vanwege de keuze van voor een tweesporenbeleid (Jeruzalemkerk gericht op jonge hoogopgeleide buurtbewoners en bewoners uit heel Amsterdam; Westerwijk gericht op verschillende andere culturen in de Baarsjes) én de vraag naar activiteiten voor volwassen is in het huidige beleidsplan, dat binnenkort afloopt, het voornemen opgenomen om te streven naar het vormen van “een zelfstandige gemeenschap/gemeente” in Westerwijk. Om die reden worden vanaf september 2007 in Westerwijk maandelijks diensten georganiseerd.

22

3.2 Context: De Baarsjes Centrum Westerwijk staat in stadsdeel De Baarsjes en dichtbij stadsdeel Bos en Lommer. De Baarsjes is het kleinste stadsdeel in Amsterdam (1,64 km2) en met zijn 35.000 inwoners tevens het dichtstbevolkte stadsdeel. Met 110 nationaliteiten is De Baarsjes bovendien de meest multiculturele en religieuze wijk van de stad. Het beeld van het stadsdeel Bos en Lommer wijkt daar weinig van af. Van de 31.000 inwoners in dit stadsdeel is meer dan 60 procent niet van Nederlandse afkomst. De buurt rond Centrum Westerwijk geldt als een zogenaamde “probleemcumulatiegebied”. Er is veel criminaliteit en vandalisme, drugsoverlast en vuilheid op straat en veel bewoners voelen zich niet veilig. Een groot deel van de mensen heeft een laag inkomen en een slechte of in ieder geval minder kansrijke maatschappelijke positie. Door het actieve beleid van de overheid is de leefbaarheid inmiddels wel iets verbeterd.16 De woningen in beide stadsdelen zijn relatief erg klein. De gemiddelde woonoppervlakte van de woningen is ongeveer 60 vierkante meter. Dit leidt tot het vertrek van de gezinnen uit de stadsdelen naar andere delen van de stad. Desondanks hebben De Baarsjes en Bos en Lommer nog altijd kinderrijke buurten. In De Baarsjes zijn 10.000 van de 35.000 inwoners jonger dan 24 jaar.17 Westerwijk is niet uit De Baarsjes weg te denken. Dat het centrum een onlosmakelijk onderdeel van het stadsdeel is, blijkt niet alleen uit het feit dat het midden in de wijk ligt, langs een drukke doorgangsroute, de Admiraal de Ruijterweg, maar ook uit de architectuur van het gebouw (Amsterdamse School). De architectonische verwantschap met de Jeruzalemkerk is duidelijk zichtbaar: beide gebouwen zijn gemaakt onder verantwoordelijkheid van architect Ferdinand B. Jantzen. Centrum Westerwijk beslaat in het woonblok de nummers 148-152. De benedenverdieping is in gebruik voor het MDP Thuiskomen, de woningen erboven worden verhuurd. Zodra de appartementen vrijkomen, zo is de bedoeling, worden ze opgeknapt en opnieuw verhuurd. Opvallend is dat in het huurcontract zal worden opgenomen dat de huurders tegelijk als vrijwilliger werkzaam zullen zijn in Westerwijk. De bezoekers van Westerwijk komen uit de directe omgeving van het centrum. Van Splunter moet eens gezegd hebben dat vanuit het centrum bij alle bezoeker “de ruiten in te gooien zijn”. Het centrum heeft een goede naam in de buurt, wat onder meer blijkt uit de samenwerking met basisscholen uit de nabije omgeving op het punt van huiswerkbegeleiding. Het centrum is herkenbaar en wordt ook door andere organisaties gebruikt om activiteiten in te organiseren. In de buurt zijn er nauwelijks vergelijkbare accommodaties. Centrum Westerwijk richt zich in een groot deel van haar activiteiten op jongeren. Zij zijn over het algemeen goed te spreken over De Baarsjes, vinden de wijk gezellig en voelen zich op straat niet onveilig, zo blijkt uit onderzoek in opdracht van stadsdeelraad De Baarsjes. Wel geven de jongeren

16

Bos en Lommer en De Baarsjes behoren ook tot de 40 ‘Vogelaarwijken’ en zullen nog extra geld krijgen. http://www.vrom.nl/pagina.html?id=31788 17 Feiten overgenomen van de website van de IZB. http://www.izb.nl

23

aan dat de accommodaties voor hen “slecht” zijn: er is daardoor op doordeweekse dagen weinig te doen. In de weekenden hebben zij nauwelijks behoefte aan een jongerencentrum.18 3.3 Missionaire doelen Concreet naar de missie van de Jeruzalemkerk gevraagd zegt ds. Van der Graaf: “Open kerk zijn in de buurt”. Zijn uitgangspunt neemt hij in Mattheüs 28, een Bijbelgedeelte waarin wordt gesproken over en het maken van discipelen. Discipelschap had ds. Van der Graaf lange tijd weinig te zeggen. Hij is opgegroeid in een kerkelijk milieu dat door de Gereformeerde Bond werd gedomineerd en nam er vooral kennis van begrippen als rechtvaardiging en heiliging. Een ander belangrijk aspect is de notie van het Koninkrijk van God. “God werkt ook in de stad en in de buurt. Wij willen onze ogen daarvoor openen, daarnaar zoeken, het volgen en versterken.” Volgens Van Splunter gaat het bij het missionair werk niet om “zieltjes te winnen, maar om mensen te winnen.” Hij is voorstander van een holistische benadering van mensen: het gaat niet alleen om hun geestelijk welzijn, maar ook om hun psychische en fysieke welbevinden. Het gaat om de heelheid van hun leven. De relatie tussen hen en God is verbroken, voor hun welzijn is het nodig dat die wordt geheeld. Maar ook de relatie tussen mensen onderling kan verbroken zijn. Om die reden is het ook nodig dat die relaties worden geheeld.” Voor Van Splunter is een belangrijk uitgangspunt bij het werk dat “wat God voor mensen wil betekenen: Hij wil deze wereld, deze buurt, deze straat, dit huis en deze mensen, liefhebben. Dat laat Hij zien door Zijn Zoon Jezus te sturen. Dat kun je niet in woorden uitleggen. In de Bijbel lees ik dat God met mensen het beste voorheeft. Als mensen verkeerde keuzes in hun leven hebben gemaakt, begint God opnieuw. Dat zie ik in de Bijbelse verhalen over Noach, Abraham, David en het volk van Israel.” Dat God met mensen een nieuw begin maakt en hen heelheid en geluk wil geven, kan volgens Van Splunter alleen dank zij Jezus Christus. “God heeft de straf die mensen verdienen, op Jezus Christus gelegd. Neem Jezus aan, Zijn vergevende liefde, dat is de boodschap van het Evangelie. De Bijbel spreekt over knoerthard afstraffen. Niet ons, maar Jezus Christus. Dat is Gods genade. Dat kun je nauwelijks onder woorden brengen.” De heelheid van het leven en van de relaties tussen mensen en God en mensen onderling, kan alleen gegeven worden door Jezus Christus. Van Splunters visie op het leven en werk van Jezus Christus is naar zijn zeggen “een klassieke”. “Wij gaan uit van de klassieke visie dat Hij volledig God en volledig mens is. Anders zouden wij ook wel op Ghandi kunnen wijzen. Ook een mooi voorbeeld om na te volgen.” “Wij zijn geroepen om tekenen van het Koninkrijk van God op te richten”, aldus Van Splunter. “Dat betekent dat wij iets van de gebrokenheid mogen wegnemen. Dat kan ook in fysiek opzicht. In de wijk waar wij werken, zijn nogal wat kinderen last van overgewicht. Sporten is goed. Vandaar dat wij met kinderen sporten. Is dat een specifieke taak voor de kerk? Kunnen sociaal werkers dat ook niet doen? Dat laatste is waar, maar die zijn er onvoldoende. Er ligt een gat. Als kerk hebben we de roeping in dat gat te springen. Tegelijk wijzen we ook de gemeenteraad op de noodzaak van meer beweging door jongeren. Dat is ook een roeping die de kerk heeft.” 18

Kirsten Westervaarder en Mayssa Joni, Trends in de Baarsjes, Resultaten buurtonderzoek jongeren, Amsterdam, 2006.

24

Om de missionaire grondslag van het werk te illustreren, verwijst Van Splunter naar de gelijkenis van de verloren zoon. “Mensen mogen thuiskomen. Thuiskomen met een hoofdletter, bij God, maar ook thuiskomen met een kleine letter, bij elkaar, bij ons.” In het beleidsplan van MDP Thuiskomen wordt de naam ‘Thuiskomen’ vanuit drie verschillende invalshoeken belicht.19 Deel 1 gaat over missionair-diaconale gemeenteopbouw, deel 2 over missionair-diaconale activiteiten waarin de gemeente dienstbaar wil zijn en deel 3 over het vormen van een nieuwe gemeente. Op dit laatste richten wij ons vooral. Een van de doelstellingen van een missionaire gemeente is het betrekken van nieuwe gelovigen in de christelijke gemeenschap. Nieuwe gemeenteleden kunnen een plek in een bestaande gemeente krijgen, maar vanwege het zendingsaspect en het afstandenaspect kan worden gekozen voor het stichten van nieuwe gemeenten. Het zendingsaspect wordt in het beleidsplan onderbouwd vanuit het Nieuwe Testament en vanuit de kerkgeschiedenis. De apostelen stichtten nieuwe gemeenten en door de geschiedenis heen zien we dat de verbreiding van het christendom is gegaan door gemeentestichting. Dat gaat door tot op de dag van vandaag. In de Nederlandse setting moeten we dan spreken over ´herplanting´. De opstellers van het beleidsplan stellen daarom dat gemeentevorming tot het ´normale´ patroon van kerk-zijn in een zendingscontext hoort. Het afstandenaspect is dat nieuwe gemeenten beter in staat zijn specifieke groepen niet-christenen te bereiken. Zo is alleen al ten aanzien van ´taal´, zowel letterlijk als figuurlijk de afstand tot bestaande gemeenten groot. Gemeentestichting is niet iets waartoe zomaar wordt overgegaan. In het beleidsplan staan een hele rij uitgangspunten geformuleerd. Hiermee wordt een stuk van de identiteit, maar ook van de visie van de opstellers zichtbaar. Omdat deze zo veelzeggend zijn nemen we ze integraal over." Wij geloven dat gemeentevorming altijd uitgaat van een bestaande gemeente. Wij geloven dat de bestaande gemeente, wanneer zij met het vormen van een nieuwe gemeente bezig gaat, niet vrij is van haar missionaire roeping. Wij menen dat gemeentevorming het best gericht kan zijn op specifieke (bevolkings)groepen. Wij geloven dat getuige zijn in woord en daad inherent is aan het christen zijn. Wij geloven dat alleen de Heilige Geest mensen kan veranderen en tot toegewijde discipelen van Jezus Christus kan maken. Wij geloven dat trouw en onvoorwaardelijk dienstbetoon tot het wezen van de christelijke gemeente behoort, evenals haar gastvrijheid. Wij menen dat de mate waarin de gemeente missionair is, voor een belangrijk deel afhangt van de visie van leidinggevenden op het missionair gemeente-zijn. Wij geloven dat een goede en duidelijke structuur en verhouding tussen de moeder- en dochtergemeente de ‘veelkleurigheid’ van de christelijke gemeente beter tot uitdrukking brengt. Wij zijn van mening dat mensen die leiding geven aan het vormen van een nieuwe gemeente Christus dienen wanneer ze zoveel mogelijk incultureren. Wij zijn van mening dat in het vormen van een nieuwe gemeente niet alleen de ambtelijke verantwoordelijkheid van de gemeente, maar ook de gaven en bedieningen van gemeenteleden een grote rol spelen. " Uit de beleidsvoornemens, zoals deze verwoord zijn in het beleidsplan, kunnen we afleiden hoe de uitgangspunten concreet beleid worden. Ook deze nemen we integraal over. "Contacten met ouders 19

Beleidsplan Missionair Diaconaal Project Amsterdam-West 2005-2009.

25

van kinderen verdiepen en activiteiten ontplooien waarin deze contacten verder kunnen groeien; activiteiten ontwikkelen waarin we op basis van gelijkwaardigheid elkaar kunnen ontmoeten en helpen;het vormen van een nieuwe multi-etnische gemeente die in al haar geledingen van meet af aan het doel heeft om zowel christenen als niet-christenen te ‘verbinden’ met God en met elkaar, zodat zij niet alleen tot geloof in Jezus Christus komen, maar ook discipelen van Jezus Christus worden; begeleiding en hulp bieden aan gezinnen op het gebied van schuldhulpverlening, relatieproblematiek en opvoedingsproblematiek etc. op basis van gelijkwaardigheid; het zoveel mogelijk rekening houden met de culturele achtergrond en het opleidingsniveau van de leden van de nieuw te vormen gemeente; de nieuwe gemeente zo vormen dat zij een gemeente van huiskringen is. Wanneer er ongeveer 25 mensen de huiskringen bezoeken kunnen er samenkomsten georganiseerd worden. Alles in deze samenkomst moet aansluiten bij de belevingswereld van de multi-etnische groep mensen die deze samenkomsten bezoeken; een goede organisatiestructuur scheppen waarbinnen de nieuwe gemeente enerzijds op termijn zelfstandig kan functioneren en anderzijds de relatie met beide moederkerken behouden blijft." 3.4 Zondagse vieringen 3.4.1 Opzet Om tot gemeentevorming te komen organiseert Van Splunter maandelijks in Centrum Westerwijk een zondagse viering. Die geldt volgens hem als belangrijkste, missionaire activiteit van de Jeruzalemkerk. Sinds september 2007 zijn ruim tien kerkelijke diensten gehouden. Bij die gelegenheden gaat Van Splunter zelf voor; hij krijgt daarbij hulp van enkele vrijwilligers. Het aantal bezoekers varieert van dertig tot zestig, aldus de kerkelijk werker. Zij worden ruim van te voren van de zondagse viering op de hoogte gebracht via een speciaal vormgegeven briefkaart. Op de voorkant staat een afbeelding, op de achterkant de gegevens over de bijeenkomst. Kinderen die een van de doordeweekse activiteiten bezoeken, krijgen de kaart mee voor hun ouders. De diensten beginnen om 17.00 uur, volgens Van Splunter een tijdstip dat met zorg is gekozen: mensen gaan ’s ochtends en overdag op visite bij vrienden en familie, ’s avonds kunnen zij een kerkdienst combineren met een maaltijd die na afloop van de bijeenkost wordt verzorgd. De liturgie volgt die van een doorsnee kerkdienst en is bewust sterk visueel ingesteld. De verschillende onderdelen zijn van korte duur, zodat er voor de bezoekers veel afwisseling is. Opvallend is de afwezigheid van ambtsdragers. Hoewel de viering als kerkdienst te boek staat, zijn er geen ouderlingen of diakenen present. Van Splunter heeft de leiding van de viering in handen: hij spreekt zegen, votum en groet uit, draagt zorg voor de prediking, doet voorbede en helpt bij de collecte. Een verhaal voor de kinderen en het gebed aan het begin van de dienst wordt verzorgd door een vrijwilliger. De vieringen verkeren nog in de fase van het experiment. Er wordt gezocht naar manieren om de diensten zoveel mogelijk aan te laten sluiten op de belevingswereld van de bezoekers en de buurtbewoners. Daartoe is in het recente verleden op kleinschalige manier onderzoek gedaan naar de ervaringen van een kerngroep.20

20

Annedien Madern en Jacoline Jonker, Gemeentestichting in Centrum Westerwijk te Amsterdam, Afstudeerproject in opdracht van Nico van Splunter, 2008.

26

3.4.2 Impressie van viering Op zondagmiddag 7 december bezoeken twaalf volwassenen en vijftien kinderen in de leeftijd van 3 tot 12 jaar de viering. Opmerkelijk is het aantal vrouwen: slechts twee bezoekers zijn man; de een is als vrijwilliger aanwezig, de ander als meelevend lid van de Jeruzalemkerk. De overige vrouwen en hun kinderen zijn afkomstig uit de buurt. Drie van hen zijn blank, de rest is gekleurd of zwart. De bezoekers worden bij de deuropening opgevangen door Van Splunter, die hen hartelijk welkom heet en hen de weg naar de zaal wijst. Kinderen spelen op het podium waar een spreekgestoelte en een scherm staan opgesteld. Er wordt koffie geschonken, vrijwilligers lopen rond om vragen van nieuwkomers te beantwoorden. De ‘kerkzaal’ heeft een sfeervolle aanblik. Vier rijen met gemakkelijke stoelen staan in de vorm van een halve maan voor het podium. Rechts aan de zijkant staat een piano, links een tafel met een laptop en een beamer. Tijdens de dienst worden de liederen en de hoofdlijnen van de liturgie op het scherm geprojecteerd. De dienst begint officieel om 17.00 uur, Van Splunter neemt ongeveer tien minuten later het woord. Enkele bezoekers, een vrouw met vier kinderen, komen halverwege de dienst. Dat blijkt geen probleem te zijn. “Hee, wat fijn dat jullie er zijn”, onderbreekt Van Splunter zijn preek. De vrouw krijgt koffie geserveerd. Van Splunter begint de dienst met een aangepast votum en groet. “God heet jullie welkom”, zegt hij. “God zegt: Goed dat jullie er zijn. Mijn genade wil Ik jullie geven.” De voorganger wijst naar drie kaarsen op de tafel, vlak bij het katheder met daarop een opengeslagen Bijbel. “De grootste kaars brandt al. Dat betekent: God is er al, nog voordat wij er zijn. Wie van de kinderen wil de kleine kaars aansteken?” Terwijl een van de kinderen naar voren komt, verschijnt op het beeldscherm de tekst: ”We komen in Gods nabijheid”. Voor de lezing van de wet kiest Van Splunter niet de Decaloog, maar een gedeelte uit Mattheüs 7 aan de hand van de Nieuwe Bijbelvertaling. “Oordeelt niet, opdat jij niet wordt geoordeeld.” “Dit zijn de woorden van Jezus”, zegt Van Splunter. “Iets om over na te denken. Het is heel gemakkelijk om te zeggen: Wat heb jij een stomme jurk aan. Maar leuk is dat natuurlijk niet.” Voorbede voor de dienst wordt gedaan door Maria, een van de vrijwilligsters uit de Jeruzalemkerk. Voordat zij het gebed uitspreekt, geeft ze een korte toelichting. “Bidden is spreken met God”, zegt ze. Daarna vouwen de aanwezigen de handen. “Vader Die in de hemel woont, wij danken u dat wij hier zijn. U bent een God van trouw. Wat u belooft, doet u. Als wij vallen, wilt u ons vergeven. Wilt u met ons zijn. Wij danken U dat u bij ons wilt zijn.” De aanwezigen krijgen twee korte ‘preken’ te horen: de eerste wordt gehouden door de vrijwilligster die ook het gebed deed en richt zicht in het bijzonder op kinderen en wordt ondersteund met striptekeningen op het beeldscherm, de tweede wordt gehouden door Van Splunter en is bestemd voor alle aanwezigen. Van Splunter kiest voor een preek over Johannes 8 vers 1 tot 11, een Schriftgedeelte dat hij vanaf het podium voorleest. Met de microfoon in zijn hand begint hij vervolgens aan de prediking. Van tijd tot tijd past hij de informatie uit de tekst persoonlijk toe. “Het is mooi als je een probleem hebt en je er

27

mee naar Jezus gaat. Als hier iemand is met een probleem, ga naar Jezus. Hij kan alle problemen oplossen.” De preek gaat over de vrouw die in overspel is gegrepen en door de farizeeën naar Jezus wordt gebracht. “Stel je voor dat jij die vrouw bent. Dan sta je opeens oog in oog met Jezus. Hoe zou jij je voelen? Misschien zou je je bij Jezus nog wel veel schuldiger voelen.” De climax van de preek blijkt het vergevende woord van Jezus te zijn. Hoe kan die vrouw vergeving ontvangen? Van Splunter wijst voor het antwoord op die vraag naar wat Jezus deed aan het kruis op Golgotha. “Jezus was alleen. Aan het kruis. Dat deed Hij voor deze vrouw en voor jou en mij. Hij zegt: Kom maar tot Mij. Ik veroordeel jou niet. Begin een nieuw leven. Maak goed wat je verkeerd hebt gedaan.” Tijdens de dienst, die ongeveer vijftig minuten in beslag neemt, worden eenvoudige liederen gezongen. “God van trouw, U verandert nooit”, is het eerste lied. De zang wordt begeleid met een piano of met hulp van een cd. Van Splunter bedient daarbij zelf de apparatuur. Halverwege de dienst schakelt hij een lied in waarbij drie van de aanwezige kinderen een dansact uitvoeren. “Ik ben nooit alleen”, zo weerklinkt uit de boxen de zang van een kinderkoor. “Ik ben nooit alleen, want Jezus woont in mijn hart.” Ook wordt er een collecte gehouden. De aankondiging vindt plaats door middel van een kort filmpje, speciaal voor de dienst gedownload van Youtube. De opbrengst blijkt bestemd te zijn voor een organisatie die zich inzet voor de rechten van vrouwen. In het filmpje komt een woordvoerster aan het woord die haar afschuw uitspreekt over de steniging van een 13-jarig meisje in Somalië. Aan het einde van de viering is er het gebed. “Voor de wereld, de stad en elkaar”, zo geeft de tekst op het beeldscherm aan. Daarna volgt een lied en de zegen. “Ik zegen jou en jullie in de Naam van Jezus. Hij gaat met jullie mee, naar huis en de straat op. Amen.” Na afloop van de dienst is er nog een uur tijd voor onderlinge ontmoeting en gesprek. Op de tafels in de zaal staan salade’s en soep gereed. Voor de kinderen is er gelegenheid om te knutselen. Wat opvalt is de ontspannen en informele sfeer tijdens de bijeenkomst. Bezoekers krijgen een hartelijk welkom bij de deur. Mensen die te laat komen, hoeven zich niet bezwaard te voelen alsnog in de kring van toehoorders plaats te nemen. Van Splunter onderbreekt zelfs zijn preek voor een korte begroeting. Van Spunter gaat tijdens de preek niet in op de vingers die worden opgestoken door bezoekers. De vragen die hij in de preek stelt, beantwoord hij zelf. De leiding van de dienst is zonder meer in handen van Van Splunter, maar hij betrekt er nadrukkelijk enkele vrijwilligers bij. Ook enkele bezoekende kinderen nemen een deel van de liturgie voor hun rekening. De leefwereld van de aanwezigen wordt onmiskenbaar in de thematiek van de preek betrokken. De liturgie van de dienst wordt begeleid door een beamer. Teksten van liederen en gebeden worden op een beeldscherm geprojecteerd. Op het scherm wordt ook in kleine letters aangegeven wat de betekenis van de liturgische onderdelen is. “We komen in Gods nabijheid”, luidt een van de teksten. Of de bezoekers er oog voor hebben, is onzeker.

28

De preek sluit aan op het missionaire doel van de vieringen: mensen in aanraking brengen met het Evangelie en hen de weg wijzen naar heelheid in geval van gebroken relaties tussen mensen onderling en tussen God en mensen. Daarvoor is ook aandacht in de gebeden en tijdens de collecte. Tijdens de viering wordt rekening gehouden met de beeldcultuur waarin de bezoekers leven. De vertelling die gericht is op kinderen, wordt ondersteund met striptekeningen, de bestemming van de collecte wordt toegelicht aan de hand van een klein filmpje. Ook met de belevingscultuur wordt rekening gehouden. De aanwezigen worden uitgenodigd de kaars te ontsteken die de onderlinge ontmoeting in tegenwoordigheid van God symboliseert. 3.4.3 De bezoekers: vrouwen en kinderen Wie zijn de bezoekers van de zondagse viering, hoe ervaren zij die en wat zijn hun beweegredenen om aan het eind van de middag de bijeenkomst aan de Admiraal de Ruijterweg te bezoeken? Naar deze en andere vragen is eerder onderzoek gedaan door enkele studenten van de Christelijke Hogeschool Ede.21 Om zelf een indruk te krijgen hebben we drie bezoekers gesproken: een vrouw van Nederlandse komaf, een Surinaamse die voor het eerst een dienst meemaakte en een Congolese vrouw die vanaf het eerste uur vrijwel alle vieringen heeft bijgewoond. Vrouwen en kinderen Uit het onderzoek van de Edese studenten blijkt dat de zondagse vieringen door overwegend vrouwen en kinderen worden bezocht. De meesten zijn dertigers en veertigers, alleenstaand, en laagopgeleid. Zij en hebben een Nederlandse, Afrikaanse, Surinaamse of Marokkaanse afkomst. Vrijwel allemaal hebben ze een christelijke achtergrond, variërend van rooms-katholiek tot evangelisch. Dat laatste is vermoedelijk de reden waarom veel bezoekers aangeven dat zij de zondagse vieringen ervaren als “een kerkdienst”. Opmerkelijk genoeg laten enkele ondervraagden aan de CHE-studenten weten dat zij de bijeenkomsten als onvoldoende sacraal ervaren. Ook het gebouw zou te weinig “heiligheid” en “rust” uitstralen. Een van de geïnterviewde bezoekers bepleit het gebruik van kaarsen en een altaar. Onderlinge verbondenheid is een belangrijke reden waarom mensen naar de vieringen gaan. Tegelijk geeft meer dan een derde aan niet tevreden te zijn over de relatie met de andere bezoekers. Als reden wordt onder meer cultuur- en taalverschillen genoemd, het onderscheid in geloofsbeleving en het feit dat mensen elkaar buiten de vieringen om niet of nauwelijks ontmoeten. Verschillende biografieën De diversiteit aan religieuze, culturele en sociale achtergrond is ook opvallend aan de drie vrouwen die wij na afloop van de dienst op 7 december spraken. 22 Hun biografische verhalen lopen sterk uiteen. De 36-jarige vrouw uit Nederland is gehuwd, heeft twee kinderen van 7 en 13 jaar, is

21

A. Madern Gemeentestichting in Centrum Westerwijk te Amsterdam, 2008. De studenten hebben veertien deelnemers van kerkdiensten en bijbelstudieochtenden ondervraagd. 22 Zie hierover S. Paas, De werkers van het laatste uur, hoofdstuk 2 over kenmerken van de huidige cultuur; missionair werkers moeten rekenen met grote diversiteit, schrijft hij.

29

werkzaam als marktvrouw en verricht daarnaast allerlei hand- en spandiensten aan buurtorganisaties. Als kind bezocht de Nederlandse meer dan eens de activiteiten in Centrum Westerwijk. Na de middelbare schoolopleiding woonde ze geruime tijd in Utrecht. Vier jaar geleden betrok ze opnieuw een huis in de Baarsjes. Via een van haar kinderen, leerling van de Admiraal de Ruijterschool, kwam ze in aanraking met Centrum Westerwijk. “Toen ik via een foldertje hoorde van de vieringen, dacht ik: Leuk, daar wil ik ook wel eens naar toe.” De Surinaamse vrouw is 33 jaar en heeft drie kinderen in de leeftijd van 9 tot en met 14 jaar. Zij is alleenstaand en werkloos en heeft naar eigen zeggen “een moeilijke tijd van problemen en depressiviteit” achter de rug. Tot haar twaalfde jaar ging ze met haar oma mee naar een Pinkstergemeente in Amsterdam. Daarna raakte ze het zicht op de kerk kwijt. Twee jaar geleden kwam ze in aanraking met een vrouw van de Jehova’s Getuigen, met wie ze regelmatig een Bijbelstudie in haar eigen huis doet. “Ik ben een keer met haar naar een dienst geweest, maar die vond ik veel te strak georganiseerd. Mijn kinderen moesten anderhalf uur lang stilzitten. Dat redden ze niet.” De 25-jarige, alleenstaande Congolese vrouw woont sinds elf jaar in Nederland, heeft twee kinderen en verwacht binnenkort haar derde. In Congo was de vrouw lid van een rooms-katholieke parochie. Toen ze zich in Amsterdam-Bijlmermeer vestigde, sloot ze zich aan bij een Congelose christelijke gemeenschap. “Ik heb daarmee gebroken toen ik na drie maanden ziek-zijn niemand van de kerk op bezoek kreeg. Ik moest me helemaal alleen redden. Kort na mijn verhuizing naar De Baarsjes hoorde ik van Westerwijk. Een vrouw vertelde mij over de diensten van Nico. Ik besloot bij hem naar de kerk te gaan.” Sfeer De drie vrouwen geven aan dat zij overwegend positief zijn over de sfeer voorafgaand, tijdens en na de vieringen. Zij omschrijven die als “leuk”, “gezellig”, “open” en “warm”. “Het voelt gewoon vertrouwd. Ook mijn kinderen zijn er op hun gemak. De mensen zijn vriendelijk”, zegt de Surinaamse. De Nederlandse bezoekster kwalificeert de gemeente als een “luchtige kerk”. “De sfeer is opgewekt, net een familiebijeenkomst. Je mag aan het geloof je eigen invulling geven”, zegt ze. De vrouw uit Congo is eveneens positief over setting waarin de samenkomsten plaatsvinden, al plaatst zij wel twee kanttekeningen die ogenschijnlijk met elkaar in tegenspraak zijn. Enerzijds zegt ze dat het er “nóg vrolijker aan toe mag gaan: meer muziek, meer dans. In de Bijlmermeer was ik bij een gemeente waar de mensen met heel hun lichaam God aanbidden. Alles doet mee.” Anderzijds vindt ze dat de dienst te weinig kerkelijk statuur heeft: de voorganger mag wat haar betreft nadrukkelijker in beeld komen en bij voorbeeld een toga dragen. Bij het zoeken van contacten lijken etnische en culturele achtergronden een rol te spelen: na afloop van de dienst spreken Surinaamse vrouwen vooral Surinaamse vrouwen en Congolose vrouwen vooral Congolese. Een bewuste keuze ligt daar niet aan ten grondslag. “Van mij hoeft het niet. Ik kies niet op grond van cultuur. We hebben God als Vader, wij zijn allemaal Zijn kinderen”, zegt de Congolese.

30

Het belang van een sfeer tijdens de viering die aansluit bij de wensen van de bezoekers, blijkt uit een opmerking van de Surinaamse vrouw. “Het voelt in Westerwijk goed aan. Oprecht. Dat vind ik belangrijk, omdat ik niet in een sekte terecht wil komen. Ik wil geen verkeerde dingen leren, dingen die mensen mij aanpraten en die niet van God zijn. Je hoort om je heen van mensen die allerlei gekke dingen doen vanuit het geloof. Daar ben ik bang voor.” Religieuze motieven Sociale, maar ook religieuze motieven spelen onmiskenbaar een rol bij de vrouwen in hun keuze voor een viering in Centrum Westerwijk. “Ik wil naar de kerk, omdat ik graag over God wil horen en het geloof graag met anderen wil delen. Als het maar niet wordt opgelegd. Je moet het doen uit vrije wil”, aldus de Surinaamse vrouw. Waarom wil ze meer over God horen? “Ik geloofde altijd al, maar om God beter te vertrouwen, om Hem beter te leren kennen. Veel mensen vechten voor materialisme, terwijl heel veel andere mensen lijden. Mensen zijn erg met zichzelf bezig. God wil dat we voor elkaar zorgen.” De Nederlandse bezoekt de vieringen “omdat ik dat nodig heb om het geloof te beleven.” Ze voegt eraan toe dat ze “de kerkdiensten niet platloopt”, maar dat ze gaat zodra ze merkt dat ze behoefte aan heeft. “Zo bid ik ook. Heel casual. Dan zit ik in de tram en zeg ik: “God, ik ben er weer. Lang geleden. Maar het loopt even niet zo lekker. Goed dat U er bent. Dat ik altijd bij U terecht kan.”” In essentie komt het geloof volgens de vrouw neer op “steun” en “het gevoel dat je er niet alleen voor staat.” “Wanneer je het moeilijk hebt, je down en oud voelt, of juist wanneer je geniet van de mooie kanten van het leven, dan hoef je dat niet alleen te ervaren, maar dan kun je dat, als je wilt, samen met God en met anderen doen.” De vrouw uit Congo zegt de diensten te bezoeken om over God te horen en met elkaar over en voor Hem te zingen. “Toen ik naar Nederland kwam, was ik zonder ouders. Maar God was wel bij mij. Hij is voor mij een Man. Ik zie Hem als mijn grote Vader.” Visie op Jezus In de missionaire uitgangspunten van het werk van Centrum Westerwijk neemt de persoon van Jezus een belangrijke plaats in. Welk beeld hebben de drie vrouwen van Jezus? “Hij is de Zoon van God”, aldus de Congolese. Jezus is er om te helpen, voegt ze eraan toe. “Hij is aan het kruis gestorven. Hij zei: Ik ga jullie plaats innemen, voor jullie schuld.” De Nederlandse aarzelt bij het antwoord op de vraag wie Jezus voor haar is. Ze heeft er geen omlijnde gedachten bij, geeft ze aan. “Op bepaalde momenten komt Hij in mijn gedachten. Als ik het zwaar heb, dan zeg ik tegen mezelf: Je bent niet de enige.” De Surinaamse vrouw grijpt terug op de woorden die Van Splunter tijdens de viering uitsprak om haar visie op Jezus weer te geven. “Dat Jezus aan het kruis ging, was om de zonden van de mensen te vergeven. Jezus heeft Zijn leven gegeven voor mensen die Hij niet kende en die Hem niet respecteerden. Hij zorgt voor een nieuw begin op aarde.” Samenvattend zegt ze: “Jezus is de Verlosser.”

31

3.4.4 Begin van gemeentevorming De zondagse vieringen zijn een bepalend element in de vorming van een nieuwe gemeente in Westerwijk. Mensen komen er bijeen rondom het Woord. Van een sacramentsbediening is nog geen sprake. De groep die elke maand aanwezig is bij de viering, bestaat uit vijftien tot twintig personen. De meesten van hen zijn jonge vrouwen en kinderen. De missionaire diensten in Westerwijk stellen Van Splunter voor indringende vragen. “Wat maakt een gereformeerde dienst tot een gereformeerde dienst? Hoe kunnen gereformeerde thema’s uit de leer worden vertaald naar de moderne mens van nu? Hoever kan ik de boodschap aanpassen aan het culturele leven van vandaag zonder dat ik de inhoud van de boodschap geweld aan doe?” Een van de thema’s is het centraal stellen van het Woord, aldus Van Splunter. “Om tegemoet te komen aan de belevingscultuur en de beeldcultuur, hebben we op het podium een katheder neergezet, met daarop de Bijbel. Waarmee we zonder woorden willen zeggen: Kijk, daar gaat het om, het Woord staat centraal.” Tijdens elke dienst branden er drie kaarsen. “Een van die kaarsen brandt al voordat de mensen binnenkomen. Aan het begin van de viering zeg ik: U was er nog niet toen die kaars al brandde. Zo is God de eerste in uw leven. Hij roept u tot Zijn dienst. Er staan nog twee kaarsen. Die symboliseren de eenheid onder mensen. Om die reden nodig ik een van de aanwezigen uit om die aan te steken. Op die manier probeer ik mensen erbij te betrekken en de dienst te laten meebeleven.” De grondnoties van de gereformeerde belijdenis moeten in de prediking structureel aan bod komen, vindt Van Splunter. “Maar het is ook zo dat wij steeds moeten reformeren om gereformeerd te blijven. Een belangrijk criterium bij de experimenten die wij doen, is dat iets dienstbaar moet zijn aan de gemeenschap.” Stefan Paas werpt in zijn boek De werkers van het laatste uur de vraag op wanneer mensen tot een gemeente moeten worden toegelaten. Hij bepleit een snelle toelating, waarbij mensen nog niet meteen alle rechten krijgen toebedeeld, maar waarin mensen wel voluit aan het gemeenteleven mogen deelnemen. Paas vindt het onjuist om eerst een lijst met criteria aan te leggen waaraan mensen moeten voldoen voordat zij bij voorbeeld geloofsbelijdenis mogen doen en mogen worden gedoopt. Discipelschap moet worden gevormd. De gemeente zelf kan bovendien ook van nieuwkomers leren. Lang niet alles wat wij voor gereformeerd aanzien, is principieel ook gereformeerd. Van Splunter deelt deze visie, al is het volgens hem moeilijk om algemene regels op te stellen. “Het verschilt van geval tot geval. Het is belangrijk om met mensen in gesprek te zijn en te blijven en om maatwerk te leveren. Wat doe je als een vrouw bij je komt en vraagt op toestemming tot geloofsbelijdenis, terwijl je weet dat zij samenwoont? Het is eenvoudig om meteen te zeggen dat dat niet mag. Maar in een gesprek krijg je mogelijk zicht op wat er nog meer speelt: haar man wil per se niet trouwen omdat hij bij zijn ouders heeft gezien hoeveel ellende een huwelijk teweeg kan brengen. Hij durft die stap niet te maken.” Van Splunter staat zelf voor de vraag hoe te handelen met een Congolose vrouw die twee buitenechtelijke kinderen wil laten dopen. “Mag dat? Ik weet dat ze haar kinderen heeft van een man die zelf gehuwd is. Onlangs hoorde ik dat ze opnieuw van hem zwanger is. Ik denk dat deze

32

vrouw gelovig is, maar zij is nog niet ver gevorderd in het discipelschap. Zij komt uit een cultuur met heel andere opvattingen over gezinsleven en seksualiteit.” We stelden Van Splunter de vraag wanneer er volgens hem sprake is van een nieuwe gemeente. De vraag alleen al kan tot spraakverwarring leiden, zo blijkt. Van Splunter: “Wat bedoelen we met ´gemeente´? Gaat het dan om een gemeente zoals die voldoet aan de eisen van de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland?” Van Splunter meent dat Westerwijk toegroeit naar een min of meer informele gemeente. “Gemeenschapsvorming komt eerst. Mensen leren verantwoordelijkheid te dragen voor die gemeenschap. Op die ´vloer´, die er nu ligt, bouwen we verder aan gemeentevorming. Westerwijk groeit van de experimentele fase naar de fase van institutionele gemeenschapsvorming.” Het proces voltrekt zich langzaam, maar dat is volgens Van Splunter niet erg. “Er is groei nodig in verantwoordelijkheidsbesef, discipelschap en geestelijk leiderschap.” Wel merkt Van Splunter op dat het institutionele niet remmend mag werken op die groei. Heel concreet wijst hij op de doop. Nu kan dit niet in Westerwijk omdat de diensten niet ´officieel´ zijn. De leden kunnen nog nergens worden ingeschreven en Van Splunter zelf heeft geen bevoegdheid om een doopbediening te doen. 3.5 Activiteiten voor jongeren 3.5.1 Activiteiten voor kinderen uit de buurt In Centrum Westerwijk komen wekelijks tientallen jongeren bij elkaar voor een keur van activiteiten. De jeugdige bezoekers worden naar leeftijd ingedeeld in diverse groepen, de zogenaamde Solid Clubs. Zo is er voor kleuters de Solid Kiddy’sclub, voor kinderen in de leeftijd van ongeveer 6 tot 7 jaar de Solid Kiddy Kidzclub, voor die van 8 en 9 jaar de Solid Kidzclub en voor tieners de groep die de naam Rock Solid draagt. De clubs voor kinderen tot 9 jaar komen voornamelijk op woensdagmiddag bijeen. Een klein deel van de kinderen wordt door de ouders gebracht, het overgrote deel wordt door enkele vrijwilligers opgehaald bij basisscholen in de nabije omgeving. Veruit de meeste kinderen zijn afkomstig van de protestants-christelijke basisschool Admiraal de Ruijter. Zij krijgen in Westerwijk een maaltijd en kunnen er tot half drie terecht voor spelletjes, verhalen, het zingen van liedjes en het maken van knutselwerkjes. Op de website van Centrum Westerwijk worden de activiteiten onder andere als volgt aangekondigd: “De leiding verzorgt een te gek programma met veel songs, vette spelletjes en spannende verhalen over bijvoorbeeld Mozes, Abraham of Jezus. Halverwege de middag wordt er limonade gedronken.” Iets verderop valt te lezen: “Tijdens een rustig moment in de kring is er de kans om iets te leren over mensen zoals jij en ik, waarvan een verhaal in de Bijbel staat opgeschreven.” Voor tieners op de basisschool is er op vrijdagavond Rock Solid, voor jongeren die de basisschool hebben verlaten en middelbaar onderwijs volgen, Solid Friends. In een min of meer vrijblijvende sfeer kunnen zij “vrienden ontmoeten en nieuwe vrienden leren kennen.” De telefoons gaan uit, aldus een gratis brochure. Er wordt “live” gesproken, “bij voorbeeld over vriendschap, muziek, tv, sex, geloof.”

33

Speciaal voor tieners die “verdieping zoeken”, is er op donderdagavond Solid Deep. “In dit programma staat de onderlinge ontmoeting centraal. Daarnaast is er volop ruimte voor een stevige en eerlijke discussie over geloof en maatschappelijke thema’s”, aldus de informatie op de website. Solid Deep is voor jongeren die “niet weglopen voor diepgaande vragen van anderen.” Jongeren die meer willen weten over het christelijke geloof, kunnen een kennismakingscursus volgen, de zogeheten Youth Alpha. Tijdens tien avonden en een weekend kunnen jongeren onder leiding van een jongerenwerker in gesprek gaan over onderwerpen als geloof, kerk, Jezus en Bijbel. “Youth Alpha is in de eerste plaats erg gezellig: alles gebeurt in een relaxte sfeer”, belooft de website. De activiteiten van de Solid Clubs worden volgens jongerenwerker Wilma Timmer gerekend tot het identiteitsgebonden programma van Centrum Westerwijk. Daarnaast krijgen de kinderen ook enkele niet-identiteitsgebonden activiteiten aangeboden, zoals les in koken en dans én huiswerkbegeleiding. Een deel daarvan vindt plaats in nauw overleg met de leiding van de basisscholen in de buurt. Stadsdeel De Baarsjes draagt zorg voor de financiering. Een aparte activiteit betreft het jaarlijkse zomerkamp. Zo’n 110 jeugdige deelnemers uit de wijk richten ’s zomers vijf dagen een kamp in buiten de stad. De leiding ligt in handen van een grote groep vrijwilligers. 3.5.2 Impressie van Solid Kidz Een bezoek op een willekeurige woensdagmiddag aan een Solid Kidzclub geeft een goede impressie van de activiteiten waarmee de kinderen ruim anderhalf uur bezig zijn. Op 9 december 2008 komen op de kop af twintig kinderen uit groep 3, 4, 5 en 6 naar Centrum Westerwijk. Zij worden vanwege een tekort aan vrijwilligers dit keer bijeen gevoegd. De grote zaal, waar ’s zondags een keer per maand de viering plaatsvindt, staat hun ter beschikking. “Wil iedereen stil zijn?” vraagt een van de vrijwilligers om kwart voor een. De kinderen zitten zoveel mogelijk op een van de stoelen, die in de vorm van een halve cirkel voor hen zijn klaargezet. Op het beeldscherm staat met hulp van een beamer een tekst geprojecteerd: “Solid Kidz, welkom”. “Stilte asjeblieft”, herhaalt de vrijwilliger. Het resultaat is nagenoeg nihil. De kinderen schreeuwen, krijsen, roepen, gillen, schelden. Als de stilte bijna intreedt, zet een van de bezoekertjes zijn keel op en volgt de rest. Het rumoer blijft minutenlang aanhouden. Uiteindelijk bedaren de gemoederen enigszins als een van de leiders met de groep enkele lichamelijke oefeningen verricht. Vervolgens worden enkele eenvoudige liederen gezongen. Dat gebeurt aan de hand van een cd met kindermuziek. De tekst van de liederen wordt op een groot scherm zichtbaar gemaakt. Na enkele keren oefenen zingen de kinderen uit volle borst mee: “Ga je mee op zoek? Ga je mee op zoek? Naar het Koningskind?” Na enkele spelletjes in het midden van de zaal volgt een Bijbelvertelling. Vanwege het rumoer duurt dat niet langer dan een enkele minuut. Als leidraad geldt de Kijkbijbel van Kees de Kort. Het verhaal gaat over herders die in het veld de wacht houden bij een kudde. “Er komt een engel bij hen. Niet

34

bang zijn, zegt hij, maar vanavond is een koning geboren. In Bethlehem. Dan komen er honderden engelen bij. Ze zeggen allemaal dat Jezus is geboren.” Het laatste halfuur besteedt de Solid Kidzclub aan een knutselwerk: de kinderen mogen uit een geel A4’tje een ster knippen. Wie alles volgens de regels uitvoert, gaat met een lampion naar huis. De klok boven de bar wijst dan 14.30 uur. Bij de uitgang wacht nog een traktatie: een pannenkoek, gebakken door zes jonge cursisten van een kookgroep. 3.5.3 Wie zijn de jeugdige bezoekers? Volgens Van Splunter komen wekelijks ruim 150 kinderen bij Centrum Westerwijk over de vloer. Veruit de meesten zitten op de basisschool. “Veel kinderen zijn afkomstig uit de directe omgeving, tot hooguit vier straten verderop”, aldus Timmer. “Sommigen zijn verhuisd naar een ander stadsdeel en worden ‘s woensdags door hun moeder of door een familielid bij ons gebracht. Maar zij vormen echt een uitzondering.” Het aantal tieners dat op de middelbare school zit, is relatief gering. Zo’n tien tot twintig jongeren komen op donderdag- of vrijdagavond naar de bijeenkomsten van Rock Solid of Deep Solid. “Een groot deel van de kinderen doet jarenlang trouw mee met onze activiteiten, maar haakt af zodra ze naar het voortgezet onderwijs gaat. In De Baarsjes staan weinig middelbare scholen. Ze gaan daarom elders in de stad naar school en doen daar nieuwe vrienden op. Wij raken daardoor al snel uit het beeld.” De kinderen die de activiteiten in Centrum Westerwijk volgen, zijn vaak afkomstig uit gebroken gezinnen en hebben veelal een allochtone afkomst. “Nogal wat moeders zijn alleenstaand en zijn overdag aan het werk. Voor hen komt het eigenlijk wel goed uit dat wij ’s woensdagsmiddags een soort opvang bieden”, aldus Timmer. Onder de jeugdige bezoekertjes neemt zij veel sociale en psychische nood waar. “Kinderen zijn vaak erg onrustig en hebben veel stress in het lijf. Ze kunnen zich moeilijk hechten. Het duurt daardoor lang voordat je hun vertrouwen hebt gewonnen.” Voor veel kinderen zijn de omstandigheden waarin zij opgroeien, verre van ideaal, zegt Timmer. In de tien jaar dat zij voor Centrum Westerwijk in dienst is, blikte ze regelmatig bij moeders achter de voordeur. “Het is meer dan eens gebeurd dat ik een kind met een ketting-met-sleutel om de hals ’s avonds laat thuisbracht omdat het niet alleen naar huis durfde. Bij de woning aangekomen bleek dat moeder weg was. De lichtknop deed het niet, het energiebedrijf had de stroomvoorziening uitgeschakeld wegens achterstallige betalingen.” Soms neemt de jongerenwerker waar dat kinderen “boos op het leven” zijn. “Wat ik daarmee bedoel? Ik merk dat kinderen, zonder dat zij dat zich zelf bewust zijn, teleurgesteld zijn in mensen in hun omgeving. Ouders doen bij voorbeeld beloftes die zij niet waarmaken. Moeders halen dan de ene, dan de andere vriend in huis. Er wordt thuis veel ruzie gemaakt, er wordt gescholden en in het ergste geval ook geslagen en geschopt.” De emotionele druk op kinderen en het feit dat niet allen voldoende sociale vaardigheden in huis hebben, leidt ertoe dat de orde tijdens de bijeenkomsten van de Solid Clubs meer dan eens onder druk staat. “De bijeenkomsten verlopen soms nogal chaotisch”, zegt Timmer. “In het begin was ik daardoor nogal eens teleurgesteld. Ik krijg stank voor dank, dacht ik. Ik had niet verwacht dat het er zo aan toe zou gaan. Inmiddels besef ik hoezeer het gedrag van de kinderen te maken heeft met de

35

sociale nood waarin zij verkeren. Daarom wil ik met dit werk doorgaan: om jongeren liefde te geven, warmte. Als er iets is wat zij nodig hebben, dan is het wel de wetenschap dat zij op iemand aan kunnen.” 3.5.4 De impact: zichtbaar en onzichtbaar Zoals eerder door Van Splunter aangegeven, heeft Centrum Westerwijk bij het missionaire werk een holistische benadering. Er wordt niet alleen ingezet op het geestelijk welzijn van kinderen, maar ook aandacht besteed aan de fysieke, psychische en sociale aspecten van hun leven. Wat is de impact van alle activiteiten op de jeugdige bezoekers? Volgens Van Splunter en Timmer is naar die vraag tot nu toe geen fundamenteel onderzoek verricht. Zowel Van Splunter als Timmer zijn ervan overtuigd dat jongeren in cognitief en emotioneel opzicht meer oppikken dan ogenschijnlijk het geval lijkt. “Kinderen komen graag en vrijwillig. Wij willen hen een sociaal, warm en veilig klimaat bieden. Dat waarderen ze, ook al spreken ze dat niet altijd met zoveel woorden uit. Af en toe horen wij van ouderen die vroeger als kind bij ons kwamen dat zij zich de gezelligheid en de goede sfeer herinneren.” Bij de jongere kinderen overheerst het spelelement, bij de tieners is meer ruimte voor gesprek. Zeker bij Solid Deep overheerst de aandacht voor onderwerpen die gelieerd zijn aan het christelijk geloof. “Je merkt dat jongeren die al langer bij ons komen openstaan voor allerlei vragen, bij voorbeeld over een item als het gebed. “Hoe kan ik praten met iemand die je niet kent?” vroeg een tiener pas. “Wil God ook met mij spreken? En hoe doet Hij dat dan?”” Tijdens het laatst gehouden zomerkamp werd met een van de drie groepen waarin de deelnemers waren ingedeeld, intensief over geloofszaken gesproken, aldus Timmer. “Het ging om de oudste kinderen. Op de laatste dag hadden we met elkaar een viering. Er werd een Bijbels verhaal verteld, er werd gezongen. Op een gegeven moment werd een kruis gemaakt van twee latten. Een van de leiders deed de kinderen toen het voorstel: Wie Jezus koning over zijn leven wil laten zijn, mag zijn naam op het kruis zetten. Er waren 25 kinderen die dat deden.” Al deze kinderen kregen vervolgens het aanbod mee te doen aan vijf avonden van Solid Deep. Zes van hen reageerden positief. Op een van de avonden bracht de groep een bezoek aan een kerkgebouw in de wijk. Op de laatste avond werd er een activiteit gedaan waarbij de vraag centraal stond hoe mensen kunnen omgaan met leed en frustraties. “De kinderen mochten op een steen schrijven wat hun dwars zat. Die steen hebben we vervolgens samen neergelegd bij een kruis.” In hoeverre beschouwen Timmer en Van Splunter deze kinderen als gelovigen? “Dat is moeilijk te zeggen”, vindt Timmer. “Wanneer is iemand christen? Ik ben geneigd te zeggen: als hij of zij gelooft dat Jezus voor zijn of haar zonden is gestorven en zich aan Jezus overgeeft. Is dat bij deze kinderen gebeurd? In elk geval zie ik dat deze tieners een streep zijn overgegaan. De vragen die bij veel jongeren in alle hevigheid opkomen zodra ze horen van Jezus en van de Bijbel, hebben zij niet meer. Daar ben ik blij mee. Ik zie dat als een teken dat God met hen bezig is. Meer durf ik er niet van zeggen.” De kloof van Solid Deep naar het bijwonen van een kerkdienst is in elk geval groot, zeker als het gaat om een dienst van de moederkerk, de Jeruzalemkerk. “Tieners kunnen echt niet een uur tot anderhalf uur in een kerkbank stilzitten. Ze moeten weg kunnen zodra ze weg willen. Voordat je hen

36

naar een zondagse viering meeneemt, zul je hen goed moeten uitleggen wat er gebeurt en wat de bedoeling ervan is.” 3.6 Middelen De kerkenraden van de Jeruzalemkerk en samenwerkingsgemeente De Bron zijn financieel verantwoordelijk voor het MDP. Jaarlijks legt het bestuur aan de kerkenraden een begroting voor. De IZB draagt ook voor een belangrijk deel bij in de kosten. De jaarlijkse kosten voor de IZB bedragen 63.500 euro. Dit zijn de kosten voor personeel. De beide gemeenten dragen respectievelijk 10.725 euro en 8.775 euro per jaar bij. De jaarlijks resterende 14.000 euro wordt uit ‘externe fondsen’ gefinancierd. Voor 31 maart 2009 moet er besloten worden of aan de IZB om verlenging wordt verzocht. Het beleidsplan is tegelijk ook een overeenkomst tussen de deelnemende kerken en de IZB.

23

Overigens merken we in dit verband op dag jongerenwerker Wilma Timmer volledig in dienst is van Youth for Christ. Haar kosten komen op rekening van deze evangelische organisatie, die ook elders in De Baarsjes hard aan de weg timmert. De christelijke jongerenorganisatie, die wereldwijd opereert, krijgt vermoedelijk de leiding over twee jongerencentra in het stadsdeel toegewezen. Die activiteiten staan los van die van Timmer in Westerwijk. 3.7 Leiding 3.7.1 Organisatiestructuur De activiteiten in het MDP worden georganiseerd en begeleid door de medewerkers. Dit zijn beroepskrachten, de vrijwilligers, de ‘tentenmakers’ en de stagiaires. De dagelijkse leiding van het MDP is in handen van het missionair team. Dit team bestaat uit de door de IZB benoemde missionair diaconaal werkers, de andere beroepskrachten en maximaal vier vrijwilligers of tentenmakers uit de belijdende leden van de deelnemende kerken, waarbij ieder lid een specifieke verantwoordelijkheid heeft. Het missionair team richt zich in zijn taken vooral op het werven en begeleiden van vrijwilligers en stagiaires en op de praktische voortgang van het project. Naar de deelnemende gemeenten toe heeft het team een informerende taak, onder meer door het organiseren van gemeenteavonden. Het team functioneert onder verantwoordelijkheid van een bestuur. Daarin hebben de predikanten van zowel de Jeruzalemkerk als samenwerkingsgemeente De Bron zitting, een staflid van de IZB, een kerkenraadslid uit elke deelnemende gemeente, een of maximaal twee deskundigen van regionale of landelijke dienstencentra, een of twee gemeenteleden en een lid van het missionair team als adviseur. Het bestuur stuurt het missionair team op hoofdlijnen aan, houdt de theologische bezinning gaande, draagt zorg voor een kritische doordenking van het beleid en het afleggen van verantwoording aan beide kerkenraden. Tevens vervult het een klankbordfunctie voor de leden van het missionair team. Ook is het bestuur verantwoordelijk voor de financiële gang van zaken.

23 24

24

Beleidsplan Missionair Diaconaal Project Amsterdam-West 2005-2009. Ibidem.

37

3.7.2 Waarnemingen Uit de gesprekken met ds. Van der Graaf, Nico van Splunter en Wilma Timmer leiden wij af dat de persoonlijke motivatie van personen heel belangrijk is. De missionaire gedrevenheid maakt dat zij zich geroepen weten in De Baarsjes te werken. Die gedrevenheid werkt enthousiasmerend op andere medewerkers. Voor de vele activiteiten zijn veel vrijwilligers nodig. Tegelijk is het (nog) zo dat de leiding en verantwoordelijkheid nagenoeg geheel bij de initiatiefnemers ligt. Van de bezoekers van Westerwijk zijn nog geen personen aangesteld die medeverantwoordelijkheid dragen voor de gemeente-inwording. Op dit moment is de leiding over visieontwikkeling, financiën en menskracht in handen van de moedergemeenten en de IZB. 3.8 Succesfactoren en obstakels Wat zijn de resultaten van het missionaire werk van Centrum Westerwijk en door welke factoren worden die positief of juist negatief beïnvloed? Worden de doelstellingen zoals die in het beleidsplan onder woorden worden gebracht, daadwerkelijk gerealiseerd? Zijn er obstakels die uit de weg moeten worden geruimd? Zijn er bedreigingen die in kansen kunnen worden omgezet, zodat nog meer mensen uit de buurt daadwerkelijk gebruik gaan maken van het aanbod om thuis te komen in het centrum? Dat het missionair werk invloed heeft op het leven van mensen uit De Baarsjes, staat buiten kijf. Wekelijks krijgen tientallen kinderen een scala van activiteiten aangeboden, gericht op hun fysiek, psychisch, sociaal en geestelijk welzijn. Van Splunter en Timmer zijn ervan overtuigd dat de jeugdige bezoekers een “sfeer van gezelligheid en warmte opsnuiven”, die volgens Timmer “onbewust wordt gelinkt aan God”. Spelenderwijs leren zij in meer of mindere mate allerlei sociale vaardigheden. Ook krijgen zij kennis aan hoofdthema’s uit de Bijbel. Wat dat innerlijk met de kinderen doet, is volgens de jongerenwerkers moeilijk meetbaar. Dat er zoveel kinderen naar Westerwijk komen, is onder meer te danken aan het gemêleerde en veelzijdige aanbod van activiteiten dat wordt aangeboden: het centrum oefent daarmee een zekere aantrekkingskracht uit op de vele kinderen die in De Baarsjes wonen. Ook het feit dat enkele basisscholen uit de buurt de huiswerkbegeleiding door het centrum laat uitvoeren, draagt bij aan een nauw contact tussen de jongeren en Westerwijk. De Baarsjes telt bovendien relatief veel alleenstaande, werkende moeders: zij maken graag gebruik van de opvangmogelijkheden die Westerwijk biedt. Duidelijk is dat het centrum bijdraagt aan de sociale cohesie in de wijk. Een factor die het behalen van de missionaire doelen bij jongeren in de weg kan staan, is volgens Timmer en Van Splunter de zwakke communicatieve vaardigheden van de doelgroep. Nogal wat bijeenkomsten verlopen rommelig en niet op een manier die door de jongerenwerkers en vrijwilligers als gewenst wordt gezien. Een niet gering deel van de kinderen lijkt thuis gedragsproblemen te hebben en zou wat Timmer betreft geschikt zijn voor het speciaal onderwijs. Weliswaar blijft de sfeer tijdens de activiteiten veilig en goed, maar staat de tijd die kan worden besteed aan een Bijbelverhaal sterk onder druk. Het gedrag van jongeren kan voor ouders een belemmering zijn om de maandelijkse kerkdiensten te bezoeken. Een dienst in Westerwijk mag dan weliswaar meer visueel ingesteld zijn dan die in de

38

Jeruzalemkerk, voor kinderen blijft het mogelijk een moeilijk haalbare opgave om anderhalf uur op een stoel te blijven zitten. Is dat een reden voor ouderen om thuis te blijven? Opmerkelijk is ook dat veruit de meeste jongeren rond hun twaalfde jaar afhaken en zich niet meer bij het centrum laten zien. Volgens Timmer en Van Splunter is de afwezigheid van middelbare scholen in de wijk een belemmerende factor bij het binden van jongeren. Zij moeten voor het onderwijs naar andere delen van de stad, ontmoeten daar hun vrienden en blijven elders in Amsterdam ´hangen´. Positief is het bereik van volwassen via de kinderen. Doordat kinderen thuis vertellen over hun activiteiten in Westerwijk, wordt bij ouders belangstelling voor de missionaire doelen gewekt. Nogal wat ouders hebben dat de achterliggende jaren laten weten. Gevolg is een toenemend bezoek van de Bijbelstudiebijeenkomsten en de maandelijkse viering. Een belemmering voor een sterke doorwerking van de missionaire doelen lijkt de enorme variëteit in achtergrond, cultuur en religie te zijn van de oudere bezoekers. De meesten hebben een christelijke afkomst, maar die is uiterst divers. Dat leidt ertoe dat het verwachtingspatroon bij de vieringen eveneens uiteen loopt. Wat de een aanspreekt, stoot de ander af. Het zoeken naar een goede vormgeving van de diensten is daardoor niet eenvoudig. Ook de onderlinge verbondenheid van de bezoekers blijft om die reden een punt van zorg. De cultuurverschillen springen ook in het oog bij een vergelijk tussen de Jeruzalemkerk en Westerwijk. Volgens ds. Van der Graaf is de onderlinge kloof een belemmerende factor, alleen al omdat voor het werk in Westerwijk moeilijk vrijwilligers te vinden zijn in de Jeruzalemkerk. Ook andere gemeenteleden geven dat aan. “Westerwijk vraagt om mensen die hun handen kunnen laten wapperen, terwijl in de Jeruzalemkerk vooral mensen zijn die werken met hun brein”, zegt een van hen. Het verschil in culturele en sociale achtergrond kan de geestelijke eenheid tussen de Jeruzalemkerk en Westerwijk belemmeren. Doordat de vormgeving van de boodschap verschilt, kan de onderlinge herkenning over en weer onder spanning komen te staan. Om die reden is het van belang dat leidinggevenden de eenheid in verscheidenheid op een goede manier uitdragen: qua vormgeving zijn de diensten anders, qua inhoud is er overeenstemming. Volgens ds. Van der Graaf is Westerwijk onvoldoende zichtbaar in de algemene kerkenraad van de protestantse gemeente in Amsterdam. “Westerwijk is nu nog afhankelijk van de Jeruzalemkerk en de IZB. Maar dat is te kwetsbaar. Er is kerkelijke verankering nodig. De Protestantse Kerk Amsterdam (PKA) moet er verantwoordelijkheid voor willen nemen en er geld in willen steken. De band met de Jeruzalemkerk zal dan losser worden, inderdaad. Het MDP zal als een volwassen dochter doorgaan. En het kan. Een vergelijkbaar project als Hoop voor Noord is daarvan een goed voorbeeld.”25 Ook de kerkordelijke structuren rondom de ambten worden als een belemmering ervaren. Die spelen vooral rondom de positie van de kerkelijk werker. Van Splunter leidt de diensten in Westerwijk, maar doet dat vooralsnog zonder ambtelijke vertegenwoordiging. De vraag lijkt acuut te worden nu er een 25

Hoop voor Noord is een kerkplantingsinitiatief onder verantwoordelijkheid van de Christelijke Gereformeerde Kerken; zie www.hoopvoornoord.nl

39

verzoek tot het dopen van kinderen aan hem is voorgelegd door een van de bezoeksters. Dit probleem zal zich ook voordoen als er de wens ontstaat om het Heilig Avondmaal te vieren. Daarnaast ervaart ds. Van der Graaf “argwaan” in de stad. Hij verwijst naar een recente rel rondom het jongerenwerk van de gemeente Amsterdam. Belangrijke delen daarvan worden in De Baarsjes in de nabije toekomst uitgevoerd door Youth for Christ, die ook een van de ruimten van Westerwijk huurt. Vooraanstaande organisaties zoals de homobeweging COC schreeuwden moord en brand. “Er is een enorme afstand”, aldus ds. Van der Graaf, “maar we beschouwen die kloof tegelijk ook als een uitdaging om te overbruggen.” In het beleidsplan van het MDP is voor het gemeentestichtingsproject een zogenaamde SWOTanalyse gemaakt.26 Als sterke kanten (strength) worden genoemd de “vele goede contacten” met buurtbewoners van allochtone afkomst, de goede naamsbekendheid in de buurt en de overtuiging van medewerkers om een nieuwe gemeente te vormen. De zwakke kant (weakness) is volgens de analisten de geringe kennis van de “(belevings)wereld van de verschillende doelgroepen”. Het beleidsplan soms als kansen (opportunities) op: ouders staan open voor diepgaande gesprekken; veel ouders geven aan hulp nodig te hebben; scholen en welzijnsorganisaties willen meer met ons samenwerken; een nieuwe multi-etnische gemeente zal opbouwend zijn voor de missionair diaconale activiteiten. “Generatieoverstijgend werken zal hier dan ook een sleutelwoord in zijn”, aldus de analyse. Tot slot de bedreigingen (threats). “Wanneer we ons op contact met de ouders/gezinnen richten, brengt dit heel veel diaconaal werk met zich mee om de (met name sociale- en economische) nood in deze gezinnen het hoofd te bieden”, aldus de analyse. Om die reden klinkt de waarschuwing dat mensen “op basis van gelijkwaardigheid” moeten worden benaderd. “Wanneer we ze zien als objecten die geholpen kunnen worden, lopen we groot gevaar voor het zogenaamde ‘rijstchristendom’”.

26

Ibidem.

40

4 Evangelisch-lutherse gemeente te Amsterdam 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de Evangelisch-Lutherse Gemeente te Amsterdam (vanaf nu: ELG).27 De ELG heeft in vergelijking met Hebron en Westerwijk een andere organisatiestructuur. Tevens hebben de missionaire activiteiten een kortere geschiedenis dan de wijkgemeentes die beschreven zijn. Dat maakt het beschrijven van de ELG anders maar zeker niet minder interessant. Het is nuttig om, voordat naar de context van de gemeente gekeken kan worden, eerst wat uit te leggen over de ELG in vergelijking met de wijkgemeentes die vallen onder de protestantse kerkenraad van Amsterdam, de PKA. De ELG werkt min of meer zelfstandig naast de protestantse kerk in Amsterdam.28 De ELG is onderdeel van de PKN, maar heeft een eigen kerkenraad en eigen kerkgebouwen. Deze staan dan ook niet vermeld op de site van de PKN te Amsterdam.29 Er is natuurlijk samenwerking, maar beide organisaties werken gescheiden van elkaar. Dit wordt allereerst zichtbaar in een andere structuur. Er is één kerkenraad voor heel Amsterdam en er zijn geen wijken. De lutheranen spreken van brandpunten die gecentreerd zijn rond de verschillende kerken. Als er gesproken wordt over de ELG dan wordt geografisch gezien heel Amsterdam aangeduid. Op het moment dat er gesproken wordt over een brandpunt, dan centreert het geografisch gebied zich rond een kerkgebouw, maar niet exclusief op een wijk of omgeving. De geografische afgrenzing die bij de PKN veel duidelijker is, heeft de ELG minder. Een tweetal voorbeelden om dit duidelijk te maken. Het eerste voorbeeld hoe de structuur anders werkt bij de ELG in vergelijking met de PKN is dat predikanten verbonden kunnen zijn aan verschillende brandpunten. Zo is de lutherse predikant ds. Wöhle zowel verbonden aan de Maarten LutherKerk als aan de Oude Lutherse Kerk. Een tweede voorbeeld betreft de huisvesting. Omdat er geen wijkgrenzen zijn, kunnen de predikanten heel ergens anders wonen dan in het geografische gebied waaraan ze verbonden zijn. Binnen de PKN kerkorde is het verplicht voor een predikant om te wonen binnen de wijk waarin hij werkt.30 Voor de ELG predikanten ligt dit anders. De relevantie om bewust te zijn van een andere structuur binnen de ELG is dat de voortrajecten van de brandpunten anders lopen dan bij individuele wijkgemeentes die vallen onder de PKA. Tevens is het niet juist om gelijk uit te gaan van een geografische focus, omdat de ELG in één geheel binnen Amsterdam werkt. Voor dit hoofdstuk wordt gekeken naar een tweetal brandpunten en haar missionaire activiteiten: de Maarten Lutherkerk en de Augustanakerk. De drie andere brandpunten, Oude Lutherse Kerk, De Nieuwe stad en Johanneskapel worden hier niet uitvoerig besproken. 4.2 Context en geschiedenis Bij een beschrijving van de context zou voor de ELG een contextbeschrijving voor heel Amsterdam nodig zijn. Elk brandpunt richt zich in eerste instantie wel op de directe omgeving, maar niet exclusief. De mobiliteit van de Amsterdammers wordt groot genoeg geacht dat ze naar een 27

http://www.luthersamsterdam.nl http://www.protestantsamsterdam.nl 29 Uitzondering is de Augustanakerk. De hervormd / gereformeerde SOW gemeente van de Pniëlkerk werkte al met de lutheranen samen. 30 PKN, kerkorde, ordinantie 3-16-3. 28

41

brandpunt van hun keuze gaan. Zo heeft brandpunt de Nieuwe Stad een duidelijke doelgroep: mensen met een Surinaamse afkomst. Typerend voor een niet exclusieve geografische gerichtheid is dat bij de presentatie van de brandpunten op de website direct al aangeven wordt met welke tramlijn ze het beste te bereiken zijn. De lutherse gemeente is in 1588 als een immigrantenkerk gestart, met vanaf 1633 een eigen gebouw aan het Spui. Door de eeuwen heen hebben verschillende lutherse vluchtelingen uit het buitenland hun toevlucht gezocht in de Amsterdamse gemeente. De laatste groep die zich in de twintigste eeuw hebben aangesloten bij de lutheranen zijn de net genoemde Surinamers. De ELG is een gemeente die altijd al aanwezig is geweest in Amsterdam en altijd al heeft bestaan uit nieuwkomers. Dit zit ook verweven in de hedendaagse houding van de lutheranen. Men staat open voor nieuwe en andere initiatieven die vreemd zijn aan de eigen traditie. 4.2.1 Recente geschiedenis In 2001 mislukte een poging om samen met de toenmalig Hervormde Gemeente van Amsterdam en de Gereformeerde Kerk van Amsterdam een stedelijke Samen-op-weg traject in te slaan. Het doel van deze samenwerking was om tot een vernieuwing te komen in het kerkelijk leven. Door allerlei oorzaken zoals geld, personen, visie, bezit is deze samenwerking niet doorgegaan. De kerkenraad van de ELG is toen begonnen met een eigen vernieuwingsplan. Deze heeft als titel “De zwaan slaat haar vleugels uit” gekregen.31 Dit is een dragend plan geworden voor alle vijf de brandpunten. De kerkenraad, beleidsmedewerkers en externe begeleiders hebben aan dit plan gewerkt. De basisgedachte achter het plan is dat gezien het aantal leden er iets moest gebeuren, anders zou de ELG over een aantal jaren ophouden met bestaan. De heer Hanne Wilzing: “Statistisch gezien is de ELG in 2015 uitgestorven. Het was duidelijk voor ons dat er iets moest gebeuren.”32 Het besef dat als men niets zou doen, de ELG zou ophouden te bestaan vroeg om een nieuw plan, wat “De zwaan slaat haar vleugels uit” is geworden. “Het vroeg om dapper te zijn om een nieuw plan neer te zetten. Maar als we niets deden, dan zou het ook niets worden” zo vertelt Wilzing. Het ging erom weer vitaal te worden. Men koos voor een hoofdlocatie die de meeste kans zou maken om te overleven. Dat is de Oude Kerk aan het Spui geworden. Deze kerk is de oudste lutherse kerk en wordt bijvoorbeeld doordeweeks verhuurd aan de Universiteit van Amsterdam als Aula . Tevens staat daar ook het 'huis op het Spui', een 'centrum voor geloofsbeleving, levensoriëntatie en spiritualiteit. de zwaan in het vernieuwde logo

Voor heel de ELG heeft men een nieuwe website opgezet en een nieuwe huisstijl uitgedacht.

De geografische indelingen werden losgelaten en de locaties werden brandpunten genoemd. Elk brandpunt kreeg een eigen werkgroep, waarbij elk brandpunt de taak meekreeg om met nieuw elan voor de dag te komen. Men is toen gaan nadenken waar elk brandpunt zich op zou gaan richten. De al eerder genoemde brandpunt 'Nieuwe Stad' richtte zich vooral op migranten. De Johanneskapel in

31

De zwaan is het symbool van de lutheranen. Zie ook http://www.luthersamsterdam.nl/geschiedenis/zwaan.html 32 Hanne Wilzing is algemeen secretaris van de lutherse diaconie.

42

Amstelveen is een oudere gemeente. Omdat het niet reëel was om opeens een andere doelgroep aan te spreken, heeft men er hier voor gekozen om ouderen als doelgroep te houden. 4.2.2 Geschiedenis van brandpunt Augustanakerk De Augustanakerk is sinds 2001 een Samen-Op-Weg gemeente met de toenmalig Gereformeerden en Hervormden. Ze omschrijven zich vandaag de dag als een oecumenische gemeente met gevoel voor liturgie en kerkmuziek. Naar aanleiding van het vernieuwingsplan van de kerkenraad heeft men hier een werkgroep samengesteld die is gaan nadenken hoe men het gemeenteleven nieuw elan kon geven. Deze werkgroep bestond uit de beide predikanten die verbonden zijn aan de Augustanakerk en een aantal gemeenteleden.

de Augustanakerk. Foto Onno Bijker

Het doel van deze werkgroep was om een iets neer te zetten dat de interesse voor de kerk zou wekken voor mensen uit de buurt. Het voortraject van deze werkgroep is uiteindelijk meer dan twee jaar geweest. Allereerst was er de vooronderstelling van de predikanten dat men zich vooral moest gaan richten op 'dertigers'. De heer Jeroen Stal van de werkgroep heeft vervolgens deze vooronderstelling onderzocht.33 Hij heeft hierbij gebruik gemaakt van statistische gegevens van de gemeente Amsterdam en onderzoeken van kerkelijke instanties. De vooronderstelling bleek waar te zijn. Nog steeds komen er meer en meer 'dertigers' rond de Augustanakerk wonen. Men besloot om zich te focussen op autochtone mensen in de leeftijd van rond de vijfentwintig tot vijfenveertig jaar. Daarnaast heeft men vooral in deze periode nagedacht over de eigen identiteit en de identiteit van de omgeving. Dit deed men door zich te verdiepen in websites, media, tijdschriften et cetera met als hoofdvraag: “Wat doet de autochtone dertiger?” Als hoofdthema heeft men toen “Ik in de wereld geformuleerd”. Met dit thema is men gaan brainstormen en heeft een groot aantal deelthema's opgeschreven. Deze bleken in te delen zijn in macro, meso en micro niveau. Men heeft drie activiteiten opgezet die in de herfst van 2008 zijn uitgevoerd. Een beschrijving hiervan is hieronder te vinden onder het kopje activiteiten. 4.2.3 Geschiedenis van brandpunt Maarten Lutherkerk / diaconaal project Kopje Thee+ In het gebied rond de Maarten Lutherkerk (MLK), de Rivierenbuurt, is niet alleen de kerkenraad van de ELG actief, maar ook de Diaconie. De samenwerking wordt door Wilzing een “niet krampachtige samenwerking” genoemd.34 Onder structuur wordt dit verder besproken. Voor nu is het goed om te weten dat beide partijen rond de MLK zo veel mogelijk samenwerken. Daarom worden ze hier ook samen besproken, omdat ze zich samen inzetten voor het brandpunt 'Maarten Lutherkerk'. Het kantoor van de diaconie zit om de hoek, nog geen vijfhonderd meter van de MLK af.

33

Jeroen Stal is een gemeentelid die vanaf het begin in de werkgroep betrokken is geweest. Wat betreft de woordkeuze: in het interview hadden we het eerst even kort over hoe in sommige plaatsen de diaconie angstvallig probeert om als juridische zelfstandige zo gescheiden mogelijk van de kerk te werken. 34

43

Rond Pinksteren 2008 is besloten de zondagse vieringen niet meer te houden in de Maarten Lutherkerk. Er kwamen steeds minder mensen en de betrokkenheid liep terug. Predikant Andreas Wöhle werd op dat moment aangesteld als predikant van de MLK. “We zetten alles even op een laag pitje om pas op de plaats te maken.” 35 Hij is aangetrokken om te kijken hoe de MLK een doorstart kan maken. Het opnieuw vieren van de zondagse diensten is één van de activiteiten die men weer wil gaan doen. Daarvoor had de diaconie al besloten om “hoe dan ook” door te gaan. Men was in de kerkenraad bezig met het vernieuwingsplan, maar op dat moment was het nog onzeker hoe dit plan vorm zou krijgen. Het grote probleem is dat men door de vergrijzing steeds minder vrijwilligers heeft die zich in kunnen zetten voor de kerk. Toch wilde men meer mensen enthousiast maken voor de kerk. Een tijdje heeft men geprobeerd om vrijwilligers 'efficiënter' in te zetten, onder meer door een partnerschap met 'Hulp-in-praktijk' (HIP) aan te gaan.36 Door het ontbreken van vrijwilligers is het samenwerken met HIP niet van de grond gekomen. Er waren wel genoeg financiën. Daarom besloot de diaconie een diaconaal werker aan te trekken. Zo zou de diaconie kunnen werken aan haar doelstelling sociale cohesie zonder afhankelijk te zijn van vrijwilligers. Dit zou het “Kopje Thee+” project worden in de Rivierenbuurt. Maarten Lutherkerk

De kerkenraad reageerde positief op dit plan. Voor de MLK was op dat moment nog geen predikant aangesteld. De diaconie besloot nog even te wachten op het aannemen van een diaconaal werker, totdat duidelijk was wie de predikant van brandpunt “Maarten Lutherkerk” zou worden. Het was vanaf het begin de bedoeling geweest dat de predikant en de diaconaal werker veelvuldig samen zouden werken. Toen duidelijk werd dat ds. Wöhle de nieuwe predikant voor de MLK werd, kon men hem ook zitting laten nemen in de sollicitatiecommissie. Als diaconaal werkster is aangenomen mevrouw Sofia Nap. Vanaf het begin is er een nauwe samenwerking geweest tussen de diaconie en de MLK. Wilzing: “Je kunt de samenwerking vergelijken als het koken met een snelkookpan. Alle partijen zitten bij elkaar gericht op één doel.” Dominee Wöhle benadrukt dat de diaconie “gericht is op sociale cohesie in de wijk. Dat wil de Maarten Lutherkerk ook. Omdat we allebei dezelfde doelen hebben, is de samenwerking optimaal.”

35

Andreas Wöhle is luthers predikant binnen de ELG en verbonden aan de Maarten Lutherkerk en de kerk op het Spui. 36 http://www.stichtinghip.nl/ – een organisatie die een framework voor lokale kerken aanbiedt door te mobiliseren, ondersteunen en samenwerking te stimuleren in kerken en onder vrijwilligers.

44

Naast het aanstellen van een predikant en een diaconaal werker heeft men ook een nieuwe koster aangetrokken.37 Hij (of zij) zou samen met de predikant en de diaconaal werker een soort van kernteam vormen. Bij de sollicitatie heeft men bewust naar iemand gezocht die meer taken kan verrichten dan alleen het openen en sluiten van de deuren. Door in het kernteam van de MLK opgenomen te worden, heeft hij ook als taak mee te helpen de MLK nieuw elan te geven. Het werd Sven Bergström die “meer in z’n mars heeft dan de klassieke ‘kosterlijk/beheerdersachtige’ kwaliteiten.” 38 Hij heeft een acteursachtergrond en heeft veel aan theater gedaan. Zo speelde hij 'broeder Martinus' op open monumentendag op het Spui. Dit kernteam van predikant, diaconaal werker en beheerder is aan de slag gegaan om nieuw leven in de MLK te krijgen en “er een gezellige, fijne, bijzondere, muzikale en inspirerende ontmoetingsplek van te maken!” 39 Uitgangspunt was om de vraagstelling om te keren. “Wat wil de wijk?” Met deze gedachte heeft men fantasie-avonden belegd in de MLK. Buurtbewoners werden middels flyers uitgenodigd om in de MLK te brainstormen wat de kerk zou kunnen betekenen voor de buurt. Het verraste ds. Wöhle dat er honderd tot honderdtwintig mensen op af kwamen, die in de meerderheid niet betrokken was bij de kerk. Deze avonden leiden tot een aantal thema-clusters waarbinnen men activiteiten heeft ontwikkeld. Deze zijn hieronder beschreven onder het kopje activiteiten.

het nieuwe team rond het brandpunt MLK: Sofia Nap, Sven Bergström en Andreas Wöhle

4.3 Identiteit en cultuur De lutheranen kenmerken zich door op de voorgrond onvoorwaardelijk te stellen dat je gerechtvaardigd bent. Sofia Nap, van huis uit vertrouwd met een gereformeerd belijden, omschrijft het als volgt. “Hier zet men de deur open en iedereen mag in de kerk komen. Dat is heel luthers.” De basisgedachte van ds. Wöhle is dat elke activiteit de basisgedachte heeft dat het ten diepste om dezelfde diepere spirituele laag gaat. “Als kunst zich verstaat in het perspectief van verdieping en transcendentie, dan is de kunst welkom. Als het kunst puur om het vermaak is, dan niet.” Dit is dan ook tegelijk de grens die getrokken wordt. Een praktijkvoorbeeld is dat ds. Wöhle vertelde dat een sportinstructeur gevraagd had om de benedenzaal te huren om een oosterse sport te beoefenen waarbij concentratie heel belangrijk is. Daar zou hij als predikant geen moeite mee hebben, als er ten minste om de zoveel tijd een demonstratie werd gegeven hoe deze sport de mens kan helpen zijn innerlijke rust te vinden. Daarmee zou de sportactiviteit gelijk een activiteit van de kerk naar buiten worden. Hij verwees daarbij naar een studie waarbij het lutheranisme werd vergeleken met het boeddhisme.40 Met dit voorbeeld is te zien dat de lutherse traditie een vrije en open traditie is, waarbij men ook samenwerking zoekt met niet-gelovigen en anders-gelovigen. Binnen de cultuur is veel ruimte om te

37

De predikant is begonnen na Pinksteren 2008, de beheerder halverwege Oktober 2008 en de diaconaal werkster halverwege November 2008. 38 Gemeenteblad ELG – December 2008 / Januari 2009, 23 e.v. 39 Sven Bergström in Gemeenteblad ELG – December 2008 / Januari 2009, 23 e.v. 40 Dominee Wöhle verwees naar: Paul S. Chung, Martin Luther and Buddhism: Aesthetics of Suffering, 2008.

45

experimenteren. De diaconie heeft bijvoorbeeld enkele diakenen in dienst die niet aangesloten zijn bij de kerk. Als vrijwilligers zetten ze zich met hart en ziel in voor het diaconale werk. De lutherse soteriologie en de christologie zijn als volgt te typeren. 41 Er wordt ruimte gegeven aan andere religies en zingevingen. Het duidelijkste voorbeeld hiervan is het huis op de Spui. De soteriologie is duidelijk inclusief: het heil is geschied en wel voor iedereen. Ook wil men niet Jezus als de enige weg op de voorgrond zetten. De christologie is dan ook inclusief. Het heil van Christus richt zich vooral op de existentialen van het goede en inzicht in de werkelijkheid.42 Dat uit zich in activiteiten die zich richten op kunst, lezingen over spiritualiteit en sociale ontmoetingen in welke vorm dan ook. Men richt zich er niet specifiek op om mensen in de eredienst te krijgen. De eerste stap die nu relevant is, is om mensen warm te krijgen voor de activiteiten die georganiseerd worden. De bronnen van inspiratie die gebruikt worden, zijn divers. In vieringen gebruikt men de Bijbel. Daarnaast zoekt men vooral media die de diepere religieuze laag van de mens aanspreken, zoals muziek, kunst, gedichten maar ook elkaar als mens. Men staat open voor andere tradities en levensbeschouwingen. 4.4 Activiteiten, structuur en middelen In dit gedeelte van dit hoofdstuk wordt gekeken wat er materieel om de hoek komt kijken. Omdat de lutheranen nog niet zo lang actief zijn, kan er bij activiteiten gelijk een hele specifieke evaluatie gegeven worden. 4.4.1 Structuur In de inleiding werd al genoemd dat de ELG in heel Amsterdam maar één kerkenraad heeft. Aan elk brandpunt zijn één of meerdere predikanten verbonden. Daar werken ze samen met een werkgroep of team waarbij ze proberen het plan 'de zwaan slaat haar vleugels uit' te realiseren. Er is (voor mij als onderzoeker) geen helderheid gekomen over de concrete geldstromen wat betreft aantallen en bronnen. Men heeft “een aantal fondsen en potjes” waarvan men gebruik maakt. Het is nog te vroeg om te spreken van op zichzelf staande missionaire activiteiten zijn, 4.4.1.1 Structuur en middelen: de Augustanakerk Binnen de Augustanakerk is een werkgroep van predikanten en gemeenteleden gevormd. Zij hebben een aantal jaar nagedacht over het beleid en dit uitgevoerd naar praktische concepten. Bij het uitnodigen van de buurtbewoners heeft men geflyerd, professioneel uitziende posters opgehangen en in kranten geadverteerd. Daarnaast heeft men ansichtkaarten verspreid op plaatsen waar mensen uit de doelgroep komen. Het drukken van deze media heeft veel geld gekost. Jeroen Stal. “Het is teleurstellend als je meer dan duizend ansichtkaarten drukt en er maar twee, drie mensen komen ...” Voor de activiteiten heeft men een film gehuurd, de stadsdeelraad-voorzitter gevraagd voor een buurtwandeling en een tweetal bekende Nederlanders uitgenodigd voor een paneldiscussie. Bij dit alles is voor zover noodzakelijk gebruik gemaakt van het kerkgebouw en de personen die er al waren. 41 42

Zie ook Bevans, Constants in context, New York, 2004. Vergelijk H.M.Vroom, Religies en de waarheid, Kampen 1988, 247-259.

46

4.4.1.2 Structuur en middelen: de Maarten Lutherkerk De MLK heeft rond Pinksteren de deuren voor de zondagse vieringen gesloten. Het team dat hier het vernieuwingsplan zou uitvoeren is toen langzaam opgebouwd. Eerst kwam ds. Wöhle, toen beheerder Bergström en als laatste diaconaal werkster Nap. Men werkt met een concept-jaarplan met als titel “Spoorzoekers en bruggenbouwers.” Daarin zijn een aantal doelen en speerpunten geformuleerd, zoals dat men zich duidelijk wil profileren en laten zien in de wijk. Ds. Wöhle: “En dat doen we onder andere door als er een viering is, een vuurkorf aan te steken die op de trappen van de kerk. Dan zien mensen dat er iets gebeurt, dat er leven binnen is.” De middelen worden zoveel mogelijk ingezet om de kerk present te stellen in de buurt. Ook de MLK heeft gebruik gemaakt van posters en foldertjes. Deze zijn professioneel opgemaakt door een designstudent. Tijdens een ontmoetingsavond met buurtbewoners heeft deze designstudent aangeboden om gratis verschillende ontwerpen te maken voor de MLK. Voor de activiteiten heeft men een aantal concerten georganiseerd, waarbij een organist is aangetrokken. Bij een adventsviering is een koor gevraagd om te zingen. Hierbij is zoveel als mogelijk gebruik gemaakt van het bestaande kerkgebouw. Voor mankracht wordt op projectbasis individuele personen binnen en buiten de kerk gevraagd. 4.4.2.1 Activiteiten in de Augustanakerk De werkgroep van de Augustanakerk had een hoofdthema “ik in de wereld” geformuleerd en van daaruit een drietal sub-thema's gedistilleerd. Deze drie subthema's richten zich op een macro, meso en microniveau. Onderstaande activiteiten werden in het najaar van 2008 gehouden:

Niveau

Focus activiteit

Titel activiteit

Macro

De dertiger en het milieu

Na ons de zondvloed

Meso

De dertiger in zijn buurt

Als muren vallen

Micro

De dertiger zelf

Tussen droom en daad

Tot nu toe zijn dit alle activiteiten geweest die zich specifiek richten op het contact met de buurt. Natuurlijk staan alle kerkelijke activiteiten open voor buurtbewoners, maar bij deze gelegenheden is er ook geflyerd en posters opgehangen. 'Na ons de zondvloed' In de kerkzaal heeft men de film 'Earth' vertoond. Na de film gaf een medewerker van ICCO tips over hoe milieuvriendelijk te zijn. Stal: “Dat ging verder dan dat je een spaarlamp moest gebruiken ...”. Na afloop was er een borrel.43 De film sloeg aan, maar door de lengte van de film was er weinig tijd om in contact met elkaar te treden. Er waren ongeveer 15 mensen op af gekomen, waarvan 2 of 3 niet-kerkelijk. In het vervolg wil de werkgroep deze werkvorm niet meer hanteren, omdat men vooral de interactie met elkaar miste.

43

http://www.icco.nl een interkerkelijke ontwikkelingssamenwerkingsorganisatie.

47

'Als muren vallen' De werkgroep had de stadsdeelvoorzitter gevraagd een buurtwandeling te leiden. Deze ging onder andere langs een sportschool waar een aantal oudere mensen met probleemjongeren sporten. Er was wel aangekondigd langs de moskee te gaan, maar dat ging uiteindelijk niet door. Het einde was een borrel in de voormalige Pniëlkerk, waar nu een café gevestigd is.44 Het was een geanimeerde wandeling met 7 mensen, waarbij helaas geen buitenkerkelijke mensen waren. In de evaluatie is besproken deze werkvorm wel te blijven gebruiken, maar een ander tijdstip te kiezen. De wandeling was op zaterdagmiddag, wat waarschijnlijk te hoog gegrepen is voor de doelgroep. Men probeert het nog een keer op een avond in het voorjaar, als het langer licht is. 'Tussen droom en daad' Deze activiteit was gericht op het realiseren van dromen. Men had een tweetal sprekers uitgenodigd, de heer Dennis Gebbink en mevrouw Suzanne van der Schot. 45 Beiden hebben in hun leven grote stappen gezet om hun dromen te verwezenlijken. Een moderator leidde het gesprek tussen de twee sprekers en de gasten. Men had een grote kring gemaakt, waardoor alle gasten betrokken werden bij de activiteit. Na afloop was er een borrel. Er waren ongeveer 19 mensen op deze activiteit afgekomen, waarbij 6 mensen van buiten de kerk. Men heeft ze benadert of ze in de toekomst met andere activiteiten willen meedoen, zoals een projectkoor. 4.4.2.2 Algemene evaluatie Augustanakerk Men kijkt positief terug op de drie georganiseerde activiteiten. Als gemeente heeft men zich vooral laten zien en horen in de wijk. De kerk heeft zo meer bekendheid gekregen en is niet alleen meer het gebouw wat er staat. Volgens de koster komen er zo af en toe jongeren binnen lopen voor meer informatie, iets wat nooit eerder gebeurde. In het voorjaar wil men nog één of twee activiteiten organiseren. Met de laatste twee werkvormen wil men verder experimenteren. Begin maart houdt men een brainstormavond voor gemeenteleden en bezoekers wat men als kerk zou kunnen aanbieden. Hierbij wil men vooral kijken naar ontmoeting en naar de behoefte van dertigers. Wat betreft deelnemers gaat het op dit moment om kleine getallen. Er komen dertigers van buiten de kerk op de activiteiten af. De doelgroep die men beoogd wordt zeker aangesproken, al is het nog maar fragiel. 4.4.2.3 Impressie viering Augustanakerk Omdat de activiteiten in het najaar al voorbij waren voordat de cursus begonnen was, heb ik een reguliere dienst op zondagmorgen bezocht. Hoe zou het voor mij als buitenstaander zijn om zomaar in een kerk binnen te lopen.46 Nu kom ik geregeld in – voor mij – nieuwe gemeentes, maar op deze 44

In de Pniëlkerk zaten tot in de 2001 de gereformeerden, die zich na de sluiting van deze kerk hebben aangesloten bij de Augustanakerk. 45 Dennis Gebbink heeft na de geboorte van zijn gehandicapt kindje sportactiviteiten voor gehandicapte kinderen opgezet. Suzanne van der Schot is een schrijfster die een jaar in een klooster in Parijs heeft gewoond. 46 Kanttekening die we hierbij maken is dat de werkgroep van de Augustanakerk in het organiseren van activiteiten op dit moment nog niet gericht is om mensen bij de eredienst op zondag te betrekken. Deze dienst

48

zondagochtend voelde ik mij ongemakkelijk. Het voelde als drempelvrees. De auto had ik een paar straten verderop geparkeerd, zodat ik lopend aankwam bij de kerk. De hoofddeur bleek gesloten. Op het laatste moment zag ik dat een klein briefje me naar de zij-ingang wees. Dat ik daarna nog een deur door moest en een U-bocht moest maken was te danken aan mijn ruimtelijk inzicht. Elke verdere aanwijzing hoe ik moest lopen ontbrak. Voor de kerkzaal in de hal staan een drietal mensen te praten. Ze knikken naar me en vervolgen hun gesprek. Ik loop door naar de kerkzaal in en krijg van een (gehandicapte?) vrouw een liedboek, een liturgie en een blaadje waarop staat waarvoor de collecte is. Dat spreekt me aan, nu weet ik waarvoor ik straks geld ga geven. Het voelt als de eerste tegemoetkoming naar mij als buitenstaander. De vloer is van hout en met mijn nette schoenen laat ik een luid hard klikkend horen. Iedereen kijkt om naar mij. Het is een grote zaal, waar achterin tafels met stoelen staan. Om bij de stoelen voor de dienst te komen, moet ik de halve zaal door. Waar zal ik gaan zitten? Vooraan? Zo enthousiast ben ik nou ook weer niet. Ik besluit achteraan, naast twee oude dames te gaan zitten. Verder dan een kort 'gedag' krijg ik van hun deze dienst niet te horen. Ze zijn al snel in gesprek met elkaar wat er zou gebeuren als de kerstboom hun kant zou opvallen. Omdat de dames verder niet met mij spreken, heb ik tijd om rond te kijken. Er zitten ongeveer 30 mensen in de kerkzaal. De leeftijd is gevarieerd, er is zelfs een kindernevendienst voor een drietal kinderen. De dienst begint met een aantal mededelingen. Ook hier word ik niet welkom geheten. Daarna neemt de voorganger het over. Hij heeft een rustige en professionele uitstraling, wat mij aanspreekt. Zijn preek zit goed in elkaar, al zijn er een paar homiletische punten die ik anders zou doen. Hij associeert in het begin Saulus met een fundamentalistische moslimterrorist. Het lukt mij, als kerkganger, niet meer om enige herkenning te vinden in Saulus. De stap is nu te groot geworden. Ik ben immers toch geen fundamentalist? Dat is jammer, want de spits is een goede christologische uitwerking: zonder Jezus redt Saulus het niet en zo redden wij het ook niet. God komt ter sprake als onze tegenover aan wie wij ons mogen overgeven. We worden gewaarschuwd om niet onze eigen heilige huisjes te gaan bouwen net zoals Saulus doet. De aandacht voor muziek en liturgie is goed verzorgd. Ze maken hun naam als een “gemeente met veel gevoel voor liturgie en kerkmuziek” waar. Maar er zijn handelingen tijdens de dienst die ik niet snap. Waarom worden de klokken geluid tijdens het onze vader? Als ik een kerkelijke buitenstaander zou zijn, dan zou ik veel symbolen en woorden ook niet snappen. Waarom branden er drie kaarsen en is de vierde uit? In het algemeen vraag ik me tijdens deze dienst dan ook af, waarom kerken nooit een boekje met simpele uitleg hebben voor buitenstaanders. Dat zou mij – en eventuele buitenstaanders – meer inzicht geven in de dienst. Als de dienst afgelopen is, loop ik nog niet gelijk naar achteren. Ik geef iedereen de kans om eerder dan mij de kerkzaal uit te zijn. Dat geeft ze ook een mogelijkheid om mij aan te spreken. Maar niemand neemt zich deze moeite en iedereen loopt de kerkzaal uit. Bij de uitgang staat de predikant handen te schudden. We praten wat na over de dienst en hij verteld mij dat een gedeelte van de

heeft geen missionair, laagdrempelig of op buitenstaanders gericht karakter. Echter, ik kan me heel goed voorstellen dat mensen uit de doelgroep (dertigers met culturele interesse) zeker een keer de stap kunnen of willen wagen een dienst bij te wonen.

49

kerkgangers er niet is. Deze middag wordt er een adventsmaaltijd gehouden. Daarom was dit keer de hoofdingang gesloten, omdat de kapstokken in het voorportaal staan. De maaltijd zou een reden kunnen zijn waarom niemand me aanspreekt, zo redeneer ik in mijzelf. De meer spontane leden van de gemeente zijn niet bij de ochtenddienst. Echter, dit vind ik ook weer geen bevredigende gedachte. Er kan toch wel iemand van de gemeente een kort praatje met mij houden? Er stond vermeld dat er koffie na de dienst zou zijn. Of dit niet doorgaat vanwege de maaltijd 's middags of dat ik langer had moeten wachten, weet ik niet. Ik sta nog even te treuzelen maar besluit dan toch weg te gaan. Niemand houdt me tegen. Bij de uitgang zegt een gemeentelid gedag tegen me, maar daarna sta ik toch echt weer alleen op straat. Ik ben de drempel van de kerk over gegaan en als ik een buurtbewoner was zou hij nu alleen nog maar groter geworden zijn. 4.4.3.1 Activiteiten in de Maarten Lutherkerk De activiteiten in de MLK, georganiseerd door het kernteam, zijn er meer dan bij de Augustanakerk. Daarom is het niet mogelijk een compleet overzicht te geven van alle activiteiten. In het concept Jaarplan 2008 / 2009 staat dat er voor 5 prioriteiten (of focusgebieden) wordt gekozen in het aanbieden van diensten en activiteiten.47 Deze diensten en activiteiten werden opgezet naar aanleiding van een aantal brainstormavonden met gemeenteleden en buurtbewoners. Er werden tussen de 150 ~ 200 ideeën geopperd waaruit een aantal zijn geselecteerd. Een aantal in onderstaande tabel zijn al uitgevoerd en andere zijn nog in ontwikkeling:

Focus

Uitvoering

Spiritualiteit binnen en buiten het Gespreksgroepen, vieringen (zoals een adventsviering), christendom stiltewerk Sociale ontmoetingen

Burenhulp, 'Luthertuintje' (in de tuin van de kerk een zitplek creëeren), filmavond

Kunst, cultuur en locale geschiedenis48

Concerten, Jazz-Jam sessies, tentoonsstellingen, muzieklessen, schilderclub

Kinder- en jongerenwerk

Activiteiten met ROC/ASA, kinderkoor, krabbelgroep, contact met ouders en kinderen in speeltuin naast de kerk

Sociale en maatschappelijke vernieuwing

Diaconale perspectieven, themagroepen, fair trade, platform voor duurzaamheid

Kopje Thee+ Dit is een project van de diaconie waarbij Sofia Nap is aangenomen als diaconaal werkster. Nap: “Dit project moet je in een groter geheel zien van vernieuwing. Het is ingebed in een proces.” De kracht van kopje thee+ is dat het zich ook buiten kerkmuren beweegt en daar mensen kan aanspreken. Het 47

Concept Jaarplan 2008 / 2009 van de brandpunt Maarten Lutherkerk. Concept wil niets meer zeggen dan dat het elk jaar herschreven wordt. 48 Wordt in de communicatie naar buurtbewoners aangeduid als MuziekEnKunstInMLK.

50

geeft aandacht aan mensen die het anders niet krijgen. De taak is om gemeenteleden van de MLK te bezoeken en contact te houden met de stad, buurt en school. In eerste instantie is het bedoeld voor de Rivierenbuurt, maar het is niet strak omkaderd. Vanuit deze positie wil de diaconie meedoen aan het vernieuwingsproces binnen het brandpunt MLK. Het project heeft verder weinig kader. Als diaconaal werkster wordt ze bijvoorbeeld ook ingezet als lector binnen de viering die verderop beschreven is. Winterfeest Eén van de concrete activiteiten die Sofia Nap heeft opgezet, is in december 2008 een interreligieus winterfeest. Dit werd georganiseerd voor en door leerlingen van het ROC / ASA college met als thema “met het kerstfeest en offerfeest komen wij tezamen.” Buurtbewoners waren ook uitgenodigd voor deze viering. Nap: “Vooral de moslimjongeren waren sceptisch vooraf. En het grote kruis in de kerk vonden ze maar niets. Achteraf viel het hen mee. Ze hielpen mee en maakten muziek. Zo breng je de kerk bij jongeren en breng je werelden samen.” Met deze viering werd intensief samengewerkt met docenten en het 'samenwerkingsconvenant' van de Rivierenbuurt.49 Concerten Er is een serie concerten gegeven, waarbij het orgelconcert van componist Messiaen wel het meest bijzonder en ook uniek was. Hij had als persoon de afwijking (gave?) om geluid in kleur voor zich te zien. Het kernteam van de MLK heeft besloten om tijdens het concert ook een lichtorgel te gebruiken waarbij de kleuren die Messiaen zag werden geprojecteerd. Wöhle: “Voor zover ik weet is dat nooit eerder gebeurd. We hebben tot diep in de nacht gewerkt aan het systeem voor het lichtorgel. Het resultaat mocht er wezen.” Luthertuin

interieur Maarten Lutherkerk

Een plan wat nog uitgevoerd gaat worden, is om in de tuin naast de kerk een soort van café in te richten voor buurtbewoners. Hierbij wordt op gezette tijden koffie en thee geschonken. De bedoeling is dat buurtbewoners of voorbijgangers even rustig kunnen zitten. Wöhle: “Dit is een project om er gewoon te zijn als MLK. Maar ik geloof zeker dat als mensen vaker komen het gesprek in de schaduw van de kerk een religieuze diepgang zullen krijgen.” Buurt In het interview met de predikant vertelde hij me dat ze het als team erg belangrijk vonden zichtbaar te zijn in de buurt. Zo zorgt men ervoor dat men zijn gezicht laat zien in cafés en op buurtactiviteiten. Wöhle: “Ze moeten weten wie je bent. Als je op straat loopt, moeten ze weten dat jij bij de MLK hoort.” Presentie is een erg belangrijk onderdeel van de insteek die het team van de MLK hanteert. Zo werd met oud & nieuw de klokken geluid.

49

'Convenant buurtontwikkeling' is een samenwerking tussen stadsdeel Zuideramstel, Woonstichting de Key, Jordaan, Stichting Welzijn Zuideramstel, Stichting PuurZuid en ROC ASA.

51

4.4.3.2 Algemene evaluatie activiteiten in de Maarten Lutherkerk Er wordt veel gedaan, bedacht en overlegd in het brandpunt Maarten Lutherkerk. Wöhle: “Er is veel in beweging. Er is veel respons en openheid. De activiteiten zijn goed aangeslagen en worden goed bezocht.” Ook Nap bevestigd dit: “Het lukt vooral Wöhle om mensen aan te spreken. Hij komt op straat een vrouw tegen die al jaren niet meer in de kerk is geweest. Hij spreekt met haar en later komt ze weer.” De bezoekers van de activiteiten waarderen wat er georganiseerd wordt en er lijkt zich een kleine groei te voltrekken. De volgende fase is om de vijf prioriteiten terug te spelen naar geïnteresseerden en dan vooral te vragen wat ze ervan zouden vinden deelnemer te worden bij een project in de MLK. Een belangrijk punt van aandacht was, is en blijft de presentatie van flyers en brieven. Er wordt veel aandacht besteed aan de inhoud van de tekst. Het spreekt de mensen aan dat er een persoonlijke schrijfstijl wordt gekozen met foto's van de betrokken personen erbij. Duidelijke presentie in de wijk heeft zijn vruchten afgeworpen en hier zal verder mee geëxperimenteerd worden. 4.4.3.3 Impressie van een adventsviering in de Maarten Lutherkerk In de adventstijd is er op zaterdagmiddag een viering georganiseerd voor buurtbewoners. In de aankondiging staat dat het “een viering met veel muziek is als open uitnodiging aan heel de wijk. Met aansluitend Glühwein en warme chocolademelk.” Als ik aan kom lopen, zie ik midden op het plein de kerk staan, omsloten door vierhoog jaren 30 bouw. Heel dapper probeert de kerk dezelfde hoogte te bereiken doordat de kerkzaal op de eerste verdieping is gehuisvest. Het is een hoog, smal gebouw wat je in deze omgeving niet zou verwachten. Ik moet verschillende traptreden op om de kerk in te kunnen. Voor de kerk staat een vuurkorf ijverig te branden. De kerkzaal zelf is een hoge, smalle kerk. Eerst kom ik in een halletje waar ik mijn jas kwijt kan. Maar niemand maakt hier gebruik van en later zie ik dat bijna iedereen zijn jas aanheeft. Na de hal sta ik gelijk in de kerkzaal. Een kruis hangt pontificaal voorin. Door het lichtgebruik (donker, kaarsen, kerstsfeer) en de glas in lood krijgt de kerk een 'schatkamer' indruk: ik voel me hier op een gewijde plek. De klokken worden om kwart voor 4 geluid zodat ook buurtbewoners weten dat er kerk is. In de kerkzaal staat een mevrouw liturgieën uit te delen. Met een vriendelijk woord heet ze mij en anderen welkom. Op de achterste rij kan ik goed observeren wat er allemaal gebeurt. Er zijn ongeveer 50 mensen, waardoor de kerkzaal voor de helft gevuld zit. Het zijn voornamelijk ouderen, waarvan veel vrouwen. Er zijn weinig kinderen. Een koor luistert de dienst op. Ze zingen mooi. In combinatie met het licht wordt er een goede 'kerstsfeer' neergezet. De preek gaat over de angst die Maria en Elizabeth hebben als ze in verwachting zijn. De voorganger koppelt dit naar het heden. Wat als we ons niet laten opjagen? Wat als we alles begrijpen om nieuw mens te worden? Dan gaan we niet meer economisch of lichamelijk kijken. Niet meer volgens de maatstaven van de maatschappij. Als we nou eens beginnen te leven vanuit de verwachting dat het opeens allemaal anders zou kunnen zijn. Hij maakt een koppeling naar Jesaja: daar worden woestijnen weer bloeiend. Het zijn grootse beelden die nieuwe perspectieven openen. Verwachting zoals advent is niet menselijk. Dat hopen we hier te leren om open te blijven staan en dat God ons verrast met onszelf. Het is een concrete preek die ook het tegendraadse geluid van het evangelie laat horen.

52

Het valt mij op dat de predikant beelden uit de leefwereld van de bezoekers gebruikt. De ouderen spreekt hij aan als het gaat over lichamelijke achteruitgang waarmee de actieradius wordt verkleint. Daarnaast gebruikt hij ook economische beelden. Hij spreekt helder en duidelijk. Op het moment dat er iets mis gaat, benoemt hij het gewoon. Tijdens de viering komen mensen binnen. Een buitenlandse vrouw wordt toegewuifd om voorin bij haar vriendin te komen zitten. Een echtpaar met een kind neemt achterin plaats. Na de dienst gaan we naar de tuin en kerkzaal. Daar staat warme chocolademelk, zelfgemaakte glühwein en brood met spijs. Mensen zitten en staan binnen en buiten. Ik schat toch zeker dat de meeste kerkgangers zijn gebleven. Na een tijdje raak ik in gesprek met iemand. Hij blijkt niet bij de kerk te horen. Maar door de activiteiten die er georganiseerd worden gaat hij toch weer. Daarna spreek ik met een ouder echtpaar. Ze hoorden ooit wel bij de kerk, maar zijn jaren niet geweest. Omdat ze pal naast de kerk wonen, zijn ze nieuwsgierig geworden naar wat er gebeurt. De vrouw bezoekt af en toe een doordeweekse kring in de kerk. Ze waarderen het positief dat “er weer wat gebeurt in deze kerk.” Achteraf verteld Sofia Nap mij dat ze ook een paar mensen heeft gesproken die niet bij de kerk horen. De uitnodiging heeft waargemaakt wat ze beloofde – en daar ben ik niet alleen achter gekomen, maar ook een paar buurtbewoners. 4.5 Leiding 4.5.1 Leiding in de Augustanakerk Er is besloten tot het vormen van een werkgroep, waarbinnen de verschillende taken zijn verdeeld. Zo heeft Stal bijvoorbeeld gekeken naar statistische cijfers, terwijl de predikanten zich meer bezig hielden met het lezen van onderzoeken. In feite is het een werkgroep zoals zo vele andere in een gemeente. Men zet vanuit de werkgroep activiteiten op, die verder geen structuur in de leiding vragen. Men heeft een gedrevenheid voor de zaak, al blijkt uit mijn impressie dat deze gedrevenheid nog niet is overgeslagen op heel de gemeente. 4.5.2 Leiding in de Maarten Lutherkerk Het kernteam in de MLK bestaat uit de predikant, de beheerder en de diaconaal werkster. Het valt hierbij op dat de predikant een charismatische rol heeft. Hij weet de mensen te inspireren en te enthousiasmeren. Hij heeft een grote rol in de vitalisering van het werk in de MLK. Door zijn creatieve insteek komen er steeds nieuwe ideeën boven borrelen. Echter, zijn karakter heeft ook een chaotische kant, waardoor organisatorisch het één en ander niet altijd even soepel loopt. Een kwartier voor de dienst vraagt hij aan Nap of ze de lezing wil doen. Nap: “Ach, dat ben ik gewend.” Hij is zichzelf hiervan ook bewust dat hij een pionier is. Als het meer gaat lopen, wil hij de taken meer formaliseren en het overdragen aan iemand anders. 4.6 Belangrijke uitdagingen of bedreigingen 4.6.1 Belangrijke uitdagingen of bedreigingen voor de Augustanakerk In dit stadium is het nog moeilijk om te zeggen wat precies de uitdagingen zijn of worden. Er zijn daarvoor gewoonweg te weinig activiteiten gedaan. Op dit moment zijn er nog maar weinig mensen op af gekomen. Het lijkt me dan ook belangrijk om op de juiste manier door te zetten en precies uit te vinden waarom de laatste activiteit succesvoller was dan de eerste. Sprak het microniveau meer aan dan het macroniveau? Of was het dat de buurtbewoners meer bekend werden met de

53

Augustanakerk? In het eerste geval zou er meer aandacht aan microniveau besteed mogen worden. In het andere geval is het een PR kwestie. De tweede uitdaging komt voort uit mijn eigen impressie. Een kerk zijn voor de buurt vraagt een betrokken gemeente op buitenstaanders. Zelf heb ik niet ervaren om opgenomen te worden in de gemeenschap. De uitdaging is om als gemeente een open en hartelijke gemeenschap te zijn. 4.6.2 Belangrijke uitdagingen of bedreigingen voor de Maarten Lutherkerk De bedreiging voor de Maarten Lutherkerk is dat bij nieuwe initiatieven de toestroom in het begin altijd groot is. Na verloop is het nieuwtje eraf en dan komen er minder mensen. Wordt er dan doorgeïnnoveerd? Er zijn verschillende projecten waar verschillende mensen op af komen. De uitdaging ligt erin om deze mensen blijvend te binden aan de MLK. Een tweede gevarenzone is dat momenteel veel van de vitaliteit afhangt van de predikant. Het is goed dat hij de mensen weet te bewegen en (opnieuw) de kerk in krijgt. Maar hij heeft zelf al aangegeven dat sommige projecten over een tijdje door anderen gerund mogen worden. Wat gebeurd er met de fragiele vitaliteit als hij zich terugtrekt? 4.7 Succesfactoren en belemmeringen 4.7.1 Succesfactoren en belemmeringen voor de Augustanakerk Een factor in het voordeel van de Augustanakerk is de duidelijke doelgroep. Men heeft specifieke buurtbewoners voor ogen, “dertigers”. Hiermee worden alle buurtbewoners bedoeld tussen de 25 en 45 jaar. Daardoor kan men doelgerichte activiteiten ontwikkelen die de doelgroep aan zullen spreken. De belemmering kan zijn dat men daarbij andere doelgroepen vergeet. De grote van de gemeente speelt hierbij zeker een rol. Men moet kiezen voor één doelgroep. Maar hoe zit het bijvoorbeeld met de kinderen van de dertigers die men probeert aan te spreken? Misschien is een succesfactor wel om activiteiten aan te bieden aan dertigers inclusief crèche. Door slechts met één doelgroep bezig te zijn, kan er te geconcentreerde focus ontstaan op 1 doelgroep waardoor men geen oog heeft voor noden en behoeften die spelen bij mensen uit andere doelgroepen. 4.7.2 Succesfactoren en belemmeringen voor de Maarten Lutherkerk Eén van de 'succesfactoren' is de persoonlijkheid van de predikant. Hij weet mensen aan te spreken dat naar activiteiten in of rond de kerk komen. Hij heeft een open houding en staat open voor nieuwe ideeën. De keerzijde is dat bij het wegvallen van de predikant de boel in elkaar kan zakken als het brandpunt nog niet voldoende gestabiliseerd is. Een andere succesfactor is het team zelf. Er zijn 3 mensen op professionele basis bezig om de kerk te revitaliseren. Waar andere gemeentes het moeten doen met vrijwilligers, komt hier alles op de schouders van betaalde krachten. Niet dat het dan makkelijker gaat, maar ze doen dit werk niet naast hun baan. Het is hun baan waardoor ze er aandacht en zorg aan kunnen besteden.

54

5 Analyse en reflectie Met de missionaire activiteiten die door Hebron, Westerwijk en de Amsterdamse lutheranen op touw zijn gezet en waarvoor tal van predikanten, kerkelijk werkers en vrijwilligers zich inzetten, worden wekelijks tientallen ouderen en jongeren bereikt. In dit hoofdstuk willen wij de verschillende projecten tegen het licht houden en met elkaar vergelijken. Voor onze analyse maken we gebruik van recente literatuur. Daarbij wordt de focus voornamelijk gericht op de volgende thema’s: geschiedenis, missionaire doelstellingen, context, structuur en middelen, en leiderschap. 5.1 Geschiedenis De missionaire activiteiten van Hebron, Westerwijk en de lutheranen in Amsterdam houden verband met één van de meest ingrijpende veranderingen in de samenleving sinds de jaren 60 en 70: de massale leegloop van kerken. Cijfers wijzen uit dat het percentage Nederlanders dat is aangesloten bij een christelijke kerk tussen 1970 en 2005 terugliep van 75 naar 45. 50 De zwaarste klappen vielen bij de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk, in 2004 opgegaan in de Protestantse Kerken in Nederland (PKN). In 1970 telden deze kerken samen 3,9 miljoen leden, de PKN registreerde er in 2006 1,9 miljoen. Tegenover de neerwaartse spiraal signaleert het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) een lichte groei bij evangelische gemeenschappen en kerken van bevindelijk-gereformeerde signatuur. Waren in 1970 zo’n 60.000 mensen aangesloten bij een pinksterkerk of een evangelische gemeente, in 2006 waren dat er 142.000. Wat op grote schaal in christelijke gemeenschappen en kerken in Nederland plaatsvond, vond ook plaats in de Jeruzalemkerk, de Noorderkerk en de lutherse kerken. Tot ver na de Tweede Wereldoorlog werden deze kerken ’s zondags druk bezocht. De omslag vond plaats in de jaren zestig en zeventig. Door de teruglopende bezoekersaantallen dreigde de Jeruzalemkerk zelfs kopje onder te gaan. Vanwege de ontkerkelijking is volgens Paas de kloof tussen wat hij noemt ‘kerk’ en ‘wereld’ vergroot. Toch stemt die situatie wat hem betreft niet somber en is er bepaald niet alleen sprake van kommer en kwel.51 Vanuit missionair oogpunt levert ontkerkelijking nieuwe mogelijkheden op, aldus Paas. “Er groeit nu een generatie op die beschouwd kan worden als volstrekt ‘heidens’ in de klassieke betekenis van het woord: mensen zonder enige binding of ervaring met kerk en christelijk geloof, maar meestal niet zonder belangstelling voor religie en levensbeschouwing. Zij staan veelal onbevangen tegenover het christendom.”52

50

Jos Becker en Joep de Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland, Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie, Den Haag, 2006, 29 e.v. 51 Ook De Roest spreekt van een uitdaging. “Het vraagt om visie, verbeeldingskracht, maar ook om het verrouwen in nieuwe mogelijkheden om het geloof juist in deze nieuwe context te communiceren”. Zie G. Noort e.a., Als een kerk (opnieuw) begint, 2008, 242. 52 S. Paas, De werkers van het laatste uur, De inwijding van nieuwkomers in het christelijk geloof en in de christelijke gemeente, Zoetermeer, 2003, 44-45.

55

Een van de belangrijkste, missionaire mogelijkheden waarover Paas rept, wordt wel aangeduid als gemeentestichting, in Nederland een grotendeels naoorlogs verschijnsel.53 Volgens Paas lieten de oudere Nederlandse kerkgenootschappen het afweten bij de eerste golf van gemeentestichting in de jaren 80 en 90, maar zijn zij inmiddels volop betrokken bij de tweede golf die halverwege de jaren 90 op gang kwam.54 Op die laatste golf deinen met name de Noorderkerk en de Jeruzalemkerk volop mee: beide gemeenten zijn sinds enkele jaren bezig met de vorming van een nieuwe gemeenschap.55 De gedachte dat de kerk zelf, in alle facetten, missionair van aard is, vat meer en meer post. Sinds twee jaar is ds. B. J. van der Graaf predikant van de Jeruzalemkerk. Hij wordt omschreven als “missionair gemeentepredikant”. Ook de lutheranen richten zich sinds kort actiever dan voorheen op de buitenwereld, al is bij hen van gemeentestichting geen sprake. Met name tijdens de tweede golf van gemeentestichting is het inzicht gerijpt dat in een steeds verder seculariserende samenleving het stichten van gemeenten op zichzelf niet genoeg was, aldus Paas. “Er moesten gemeenten komen die werkelijk aansluiting vonden bij nieuwe groepen mensen”, schrijft hij. “Contextualisatie en incarnatie worden steeds vaker gebruikte begrippen.”56 5.2 Identiteit en cultuur Identiteit en cultuur van een missionair project komen voort uit de missionaire visie van de gemeentestichters en andere initiatiefnemers. “De eerste fase van gemeentevorming bestaat uit dromen.”57 Een droom of visie is de basis voor de missie, de missionaire doelen. Het geeft antwoord op vragen als ‘Welke boodschap willen we op welke manier aan welke mensen doorgeven?’, ‘Wat willen we zijn?’ en ‘Wat belijden we?’. De identiteit en cultuur van een missionair project zijn als een spin in het web. Van en naar de geschiedenis, de theologische inspiratiebronnen, visie op leiderschap, de focus in de activiteiten, de context enz. lopen er lijnen richting de identiteit en de cultuur. Het is tekenend voor het belang. De vraag die daarop volgt is wat we dan onder identiteit en cultuur verstaan. Wat zijn de thema’s van identiteit en cultuur? Wat zijn de bronnen? In deze paragraaf willen we daar vanuit de literatuur op reflecteren. Daarbij betrekken we ook een analyse van de projecten uit de voorgaande hoofdstukken. De identiteit van de Evangelisch-Lutherse initiatieven laat zich omschrijven als open, maar vooral ook vrij. Gelovig of niet-gelovig doet er niet toe. Die openheid komt ook terug bij de andere projecten. De missie van Hebron “Kerk voor u in de buurt” en “Open kerk zijn in de buurt” als missie van het project Westerwijk wijzen in de richting van een sterk overeenkomende insteek en identiteit. In beide projecten vormt de samenkomst van de geloofsgemeenschap het hart. Daarmee is de kerk in de buurt zichtbaar. Beide projecten kunnen worden getypeerd als evangelisch-reformatorisch. Toch blijken ook hier opmerkelijke verschillen te bestaan.

53

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 84. Idem, 87. 55 De projecten Westerwijk en Hebron horen bij de 23 die Martijn Vellekoop in Amsterdam telde. Volgens hem vonden in de periode 1990-2008 in Nederland in totaal 281 projecten van gemeentestichting plaats. Zie G. Noort , Als een kerk (opnieuw) begint, 114 e.v. 56 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 87. 57 Idem, 360. 54

56

5.2.1 Missionaire Urgentie; de aanzet In het boek van Jim Collins dat ook door de auteurs van Als een kerk opnieuw begint in het kader van leiderschap uitvoerig wordt besproken, wordt ook de stelling “good is the enemy of great” gelanceerd.58 ‘Goed is de vijand van groots’. Collins is zich ervan bewust dat als iedereen het allemaal wel goed vindt, er geen urgentie wordt gevoeld om tot initiatieven voor verbetering te komen. Datzelfde geldt voor missionaire initiatieven; er dient een besef van urgentie te zijn. Jarenlang heeft de kerk geleefd vanuit een gevoel dat het allemaal wel goed gaat. Er was geen zichtbare missionaire urgentie. Onder invloed van de secularisatie en, misschien nog wel veer meer, het sterk afnemende ledenaantal van kerken zijn Westerse christenen in meer of mindere mate urgentie gaan ervaren. Missionaire projecten kunnen worden getypeerd als een middel om het tij van afnemende ledenaantallen van kerken te doen keren. Dat was ook de aanzet voor de initiatieven van de Evangelisch-Lutherse gemeenten. Men bemerkte dat het aantal bezoekers terug liep en de betrokkenheid steeds verder afnam. Noort e.a. voegen daaraan nog een tweetal andere, wellicht belangrijker, redenen toe voor een groeiend besef van missionaire urgentie.59 De eerste reden heeft betrekking op de context. De urgentie om met een missionair project te starten kan voortkomen uit een analyse van de situatie en de context waarin een gemeente verkeert. Een voorbeeld daarvan is het missionaire project Westerwijk. De aanzet tot het project Westerwijk was destijds de situatie in de context. De wijk maakte een haveloze indruk. De context gaf aanleiding tot een diaconaal-missonair project. Het missionaire doel was om van daaruit een brug te bouwen naar de gemeente in de Jeruzalemkerk. In de theologische doordenking van het initiatief komt ook Mattheüs 28 naar voren; het zendingsbevel van Jezus. Missionaire initiatieven behoren bij het kerk-zijn. Maar de aanzet tot het initiatief was de contextanalyse. Er is dus een relatie tussen de situatie van een gemeente, de context, en missionaire doelen. De verhouding tussen identiteit en cultuur versus contextualisering zal aan het einde van deze paragraaf nog worden uitgewerkt. Eerst willen we dieper ingaan op de tweede reden. De tweede reden voor een groeiend besef van urgentie is verbonden met de theologie van het persoonlijk heil, de soteriologie. Vanuit het besef van de eindigheid van het menselijke bestaan en het belang van het werk van Jezus Christus voor het persoonlijke heil van mensen, dringt de noodzaak tot missionaire initiatieven zich aan de kerk op. Het soteriologische motief, een geloof in een eeuwige lotsbestemming, is wellicht de kern van de missiologie en daarmee ook van de ecclesiologie.60 “Zich verschuldigd weten aan Christus die uit liefde voor hem is gestorven, maakt verschuldigd ten opzichte van allen voor wie hij is gestorven.”61 Dat mag niet onbeantwoord blijven. 5.2.2 Het Soteriologische Motief leidend voor Identiteit Het ontbreken van een soteriologisch motief behoeft niet te betekenen dat missionaire initiatieven gedoemd zijn te mislukken. Ook missionaire projecten met een oecemenisch-theologische identiteit kunnen succesvol zijn. De vraag is dan wel om welke redenen mensen betrokken willen worden in de geloofsgemeenschap. Noort e.a. wijzen daarbij nog wel op het gevaar dat oneigenlijke motieven, 58

J. Collins, Good to Great: Why Some Companies Make the Leap…and Others Don’t, New York, 2001. G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint , 219-220. 60 Idem, 215. 61 H. de Roest, En de wind steekt op: Kleine ecclesiologie van de hoop, Zoetermeer, 2005, 145. 59

57

zoals het rekruteren van mensen om de kerk draaiende te houden, een rol kunnen gaan spelen.62 Zonder een doorleefd persoonlijk geloof staat de continuïteit in kerkgang en betrokkenheid bij de geloofsgemeenschap ter discussie. De Roest noemt dit binnenkerkelijke secularisatie.63 “De werkelijke vervreemding van kerk en geloof kwam op gang toen velen de indruk kregen dat er in de kerk niet iets wordt verteld dat van onvervangbare waarde is.”64 Het persoonlijk geloof is de basis voor het binden en boeien van mensen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de praktijk de meeste missionaire projecten een meer evangelisch-reformatorische identiteit blijken te hebben. En de praktijk zal nog moeten leren of het post-evangelicale fenomeen van emerging churches duurzaam is. In deze nieuwe verschijningsvormen zijn immers ook de soteriologische kernovertuigingen naar de achtergrond verdrongen.65 We hebben gezien dat soteriologische motieven van belang zijn om de missionaire urgentie voor het voetlicht te krijgen. Daarnaast zijn nog tal van andere, theologische overwegingen van belang voor missionaire initiatieven. Sterker, missionaire activiteiten vormen een bijbelse opdracht voor de kerk. Het is Missio Dei.66 Het gaat niet om de kerk, maar om een roeping van God zelf. Dat besef vormde de aanleiding voor het missionaire project Hebron. De roeping van God om andere mensen te bereiken met het evangelie. De diaconale dimensie van het werk is hierbij zeker niet vergeten, maar vormt niet de aanleiding tot het initiatief. Dat in de uitvoering het project Hebron diaconaalmissionair is geworden, volgt veeleer uit de analyse van de context. De aanzet was echter het groeiende bewustzijn dat kerk-zijn zonder missionaire activiteit theologisch gezien ondenkbaar is. Het is de roeping van God. Maar waarom is het soteriologische motief dan de kern van de missiologie? Waarom is het soteriologische motief zo belangrijk voor de identiteit? Het christelijke geloof onderscheidt zich van alle andere sociale bewegingen vooral door de persoon van Jezus Christus. ”Als gevraagd wordt waarin de christelijke beweging verschilt van andere bewegingen en waarin christelijke geloofsgemeenschappen zich onderscheiden van andere religieuze gemeenschappen of seculiere organisaties of verenigingen, dan is het geen gezamenlijke behoefte, geen ideaal, principe, idee of menselijke houding.”67 “Nee,” zegt De Roest, “het onderscheidende element is Jezus Christus. Zijn reddende werk is het hart van de soteriologie. Het gaat niet om een gevoel, niet om een bepaalde ethiek of moraal, maar om Jezus, de Gezalfde. Hij is het die mensen bindt.”68 Door zijn lijden, sterven en opstanding komt het heil tot alle mensen. Beide initiatieven, zowel Hebron als Westerwijk, laten zich kenmerken als evangelischreformatorisch. Het soteriologische motief is bij beide dan ook duidelijk herkenbaar in de missionaire doelen. Er wordt gestreefd naar duidelijk. Typerend is de uitspraak van Van Splunter; “Anders zouden we ook wel op Ghandi kunnen wijzen”. Het gaat bij beide projecten om het onderscheidende karakter van een christelijke geloofsgemeenschap. Dat is gelegen in de persoon van Jezus Christus. Het soteriologische motief geeft de christelijke geloofsgemeenschap de bezieling om missiologie, missionair kerk-zijn tot prioriteit te verheffen. Het zijn dan ook vooral de meer exclusieve 62

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 364. H. de Roest, En de wind steekt op, 37. 64 Idem, 179. 65 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 324. 66 Idem, 264. 67 H. de Roest, En de wind steekt op, 89. 68 Idem, 78. 63

58

opvattingen over het heil die een voedingsbodem vormen voor missionaire projecten. 69 De Evangelisch-Lutherse initiatieven in Amsterdam maken duidelijk dat dit andere mogelijkheden niet uitsluit. Ds. Wöhle heeft er ook geen enkele moeite mee om het lutheranisme te vergelijken met het boeddhisme. Het gaat naar zijn mening om dezelfde spiritualiteit. De Evangelisch-Lutherse initiatieven gaan uit van een inclusieve opvatting over het heil. 5.2.3 Duidelijkheid over Identiteit gevraagd In onze cultuur is geloven verschoven naar het privé domein. Het is een individuele aangelegenheid. Respect ten aanzien van iemands levensovertuiging staat voorop.70 En het kan als ongepast en opdringerig worden ervaren wanneer iemand getuigt van zijn geloof. Bovendien is binnen de context van het christelijk geloof sprake van een enorme pluraliteit. Dat geldt niet alleen voor de soteriologie, maar bijvoorbeeld ook voor het Godsbeeld. De verleiding is daarom groot om in de identiteit en cultuur van het missionair project veel ruimte voor andere visies en overtuigingen te laten. Pluraliteit is een belangrijk kenmerk van het missionaire project De Tronk op IJburg dat door Noort e.a. wordt beschreven.71 Aan het streven naar een plurale gemeenschap blijken echter grote bezwaren te kleven. De identiteit is niet helder. Het karakter van de gemeenschap blijft daardoor ondoorzichtig. Het wordt voor de doelgroep niet duidelijk wat nu specifiek christelijk is aan dit missionaire project. De verschillen met meer algemene vormen van zingeving zijn niet herkenbaar. Het exclusieve verkoopargument van het christelijk geloof, gelegen in de persoon van Jezus Christus, komt niet ter sprake. Het project is daardoor niet duurzaam gebleken. Een kenmerk van een missionair project is gastvrijheid. Paas verbindt gastvrijheid aan duidelijkheid.72 Als er geen duidelijkheid wordt gegeven over waar we voor staan, wat de boodschap is, wat we geloven, dan zijn we niet gastvrij. Jezelf verbergen achter neutraliteit betekent een gebrek aan openheid. Open staan voor de ander is gastvrij zijn. Open zijn voor de ander betekent de mening en overtuiging van de ander respecteren. Het betekent ook kritisch reflecteren op de eigen overtuigingen en jezelf kwetsbaar durven opstellen. Openheid is kenmerkend voor al de door ons onderzochte projecten. Bij Westerwijk is de openheid ook expliciet opgenomen in het motto ‘Open kerk zijn in de buurt’. De ervaringen bij het bezoek van de projecten geeft een bevestiging van de openheid. De samenkomsten zijn laagdrempelig. Ook wordt niemand er op aan gekeken wanneer zij of hij iets later binnen stapt. De open en warme cultuur wordt in beide projecten bevestigd door de deelnemers. Belonging gaat voor believing. Het geloof is niet voorwaardelijk om toe te kunnen treden. De insteek is openheid, gastvrijheid richting iedereen. Gelijkwaardigheid en Vriendschap zijn kernovertuigen in beide projecten. Het geloof vloeit voort uit participatie in de open gemeenschap. Duidelijkheid begint bij het team van leiders, het kernteam. Zij moeten in staat zijn om hun droom kort en krachtig te vermelden. Duidelijker dan andere kerkelijk werkers, hebben leiders van missionaire project een beeld van de toekomst.73 En kenmerkend voor het leiderschap is de taak- en doelgerichtheid. Dat houdt in dat leiders alle initiatieven verbinden aan de doelen, de visie en 69

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 227. H. de Roest, En de wind steekt op, 133. 71 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 157-166. 72 S. Paas, De werkers van het laatste uur, 149. 73 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 296. 70

59

waarden van de gemeente.74 Een visie die overtuigend is en overeenkomt met de waarden van de mensen.75 Een missionaire gemeente blijkt in de praktijk ook vaak een doelgerichte gemeente te zijn. De missionaire doelen van de gemeente, van hun leiders, zijn duidelijk omschreven. Wanneer waarden vertaald worden naar regels, bestaat het gevaar van moralisme of wetticisme. De duidelijkheid is dan te ver doorgeschoten. Paas zoekt de gulden middenweg tussen ‘wettisch farizeïsme’ en ‘relativistische vrijblijvendheid’.76 Voor buitenstaanders is duidelijkheid over de kernovertuigingen van essentieel belang, maar een gebrek aan waardering voor de individualiteit en pluraliteit zal een missionair project ook geen goed doen. Een open structuur en een verscheidenheid aan activiteiten en toerusting, aansluitend bij de achtergrond van de deelnemers, zijn belangrijke bouwstenen voor de cultuur van een missionair project. 5.2.4 Het belang van de Context voor de Identiteit en Cultuur Duidelijkheid in theologische kernovertuigingen is belangrijker dan welke die kernovertuigingen precies zijn. Kernovertuigingen die ten grondslag liggen aan de identiteit en cultuur, zullen onmiskenbaar variëren tussen missionaire projecten. Dat is mede ingegeven door de theologische inspiratiebronnen, maar nog veel meer bepaald zijn door verschillen in de context. In het voorgaande is het belang van de context voor de identiteit en cultuur reeds aan de orde gekomen. Uit een analyse van de context kan de missionaire urgentie naar boven komen. Maar de context, cultuur of subcultuur, is vooral ook bepalend voor de missionaire doelen. Identiteit en cultuur vloeien voort uit de context. Het besef van het belang van de context is iets van de laatste decennia. Het is ook een les uit de zendingsgeschiedenis.77 De neiging van de kerk was om in haar missionaire activiteiten te streven naar ‘klonen’ van de moederkerk. Het model van kerk-zijn, de identiteit en cultuur, werd gekopieerd vanuit de uitzendende kerk. Maar mensen zijn culturele wezens. De vorm van een geloofsgemeenschap zal daarom ook verschillen per cultuur en subcultuur. Een universeel model van een christelijke geloofsgemeenschap of een universele manier van kerk-zijn bestaat niet. En daarom is er ook geen universeel model voor een missionair project. Noort e.a. waarschuwen: Maak van de dochtergemeente geen replica van de moederkerk.78 Dat geldt ook, en wellicht zelfs vooral, ten aanzien van de identiteit en cultuur. Het streven naar een nieuwe geloofsgemeenschap naar het model van de eigen gemeente, de moederkerk, is ook terug te vinden in de geschiedenis van zowel het missionaire project Hebron als Westerwijk. Het streven was om zoveel mogelijk te integreren met de bestaande gemeenten in de Noorderkerk, respectievelijk de Jeruzalemkerk. Dat doel is niet of nauwelijks gerealiseerd. De behoefte om over te gaan op een tweesporen beleid groeide bij elk van de initiatieven. Geconcludeerd werd dat de doelgroepen een gedifferentieerde benadering behoeven. De context van de missionaire projecten, de subcultuur, was wezenlijk anders dan van de moederkerk. Thans is er veel meer acceptatie ten aanzien van het feit dat de identiteit van het missionaire project afwijkt van de initiërende gemeente. Bij het project Westerwijk wordt die kloof veel meer dan bij Hebron 74

Idem, 202. Idem, 302-303. 76 S. Paas, De werkers van het laatste uur, 160. 77 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 258. 78 Idem, 253. 75

60

gezien als een bedreiging. Het wordt gezien als een belemmerende factor. De geestelijke eenheid tussen het missionaire project Westerwijk en de Jeruzalem, de moederkerk, is een zorg van de kerkenraad. De vraag rijst of dit niet in tegenspraak is met het geformuleerde uitgangspunt, waarin de veelkleurigheid, de pluriformiteit positief wordt gewaardeerd en geaccepteerd. Zit hier toch niet onderhuids het verlangen naar een ‘kloon’ of replica van de moederkerk? De vertolking van het evangelie is contextueel bepaald. Het evangelie is immers geen objectieve hoeveelheid kennis die dient te worden overgedragen. Nee, de boodschap van het evangelie wordt gebracht in interactie met de omgeving, met de context. “Er is daarom ook geen sprake van een zuivere kerk of een boven elke context verheven evangelie, maar alleen van een kerk die onlosmakelijk is verweven met talloze contexten en een evangelie dat wordt gearticuleerd en beleefd in allerlei culturen.”79 Met het Spaarndammerbuurts evangelie heeft het project Hebron missionaire doelen omschreven die direct betrokken zijn op de context. Ieder kernwoord, iedere kernovertuigingen is vertaald naar de context. Bij Westerwijk is deze verbinding ook aanwezig, maar minder expliciet gemaakt. Het is wel terug te vinden in concrete beleidsvoornemens, zoals de begeleiding en hulp bieden aan gezinnen op het gebied van schuldhulpverlening, relatie- en opvoedingsproblematiek. De context speelt ook een rol in de zondagse vieringen. Uit de impressies van zowel Westerwijk als Hebron blijkt dat in liturgie, preek en liederen aansluiting is gezocht bij de context. Ook het tijdstip van de samenkomst is contextbepaald. Daarbij richt het project Westerwijk zich veeleer op de gezinnen door om 17.00 uur bijeen te komen en een gezamenlijke maaltijd te houden. Terwijl de dienst in Hebron om 15.00 uur juist de oudere bewoners van de wijk weet te betrekken en op donderdagavond een gezamenlijke maaltijd houdt. Contextualisering betekent rekening houden met en acceptatie van pluriformiteit. De eigen cultuur mag niet normatief worden. Het vraagt – binnen grenzen – om een relativering van de identiteit. Voor het thema duidelijkheid, dat wij hierboven besproken hebben, is het belang van het nastreven van een ‘gulden middenweg’ aangetoond. Voor contextualisering geldt dat evenzo. Het is een middenweg tussen ‘klonen van de moederkerk’ en ‘radicale contextualisatie’, waarin de christelijke geloofsgemeenschap zichzelf helemaal verliest.80 De relevantie van het evangelie voor de context waarin het missionaire project zich bevindt roept identiteitsvragen op. Theologische vragen komen naar boven. Wat willen we betekenen? Wie is Jezus? Wat is het evangelie?81 Waarom doen we wat we doen? Waartoe komen we samen? 82 Het zijn de eerste vragen die naar boven komen wanneer een missionair project begint. Identiteit en cultuur vormen daarmee het hart van ieder initiatief. 5.3 Contextualisatie Het belang van contextualisatie wordt zowel door de Jeruzalemkerk als de Noorderkerk meer en meer ingezien. Aanvankelijk zijn beide kerkelijke gemeenten hun missionaire activiteiten begonnen met het doel mensen uit de buurt naar de bestaande gemeente te loodsen. In hun beleid beoogden

79

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 266-267. Idem, 319. 81 Idem, 207. 82 Idem, 239. 80

61

de kerkenraden de drempel van de eigen, bestaande gemeenten te verlagen, zodat nieuwkomers eerder dan in het verleden zouden binnenkomen. De kerkelijk werkers van Hebron en Westerwijk deden na verloop van tijd een belangwekkende ontdekking: de aansluiting van de cultuur van de moedergemeente bij de context waarin de missionaire activiteiten worden ontplooid, is op zijn minst problematisch. 83 De omgeving vraagt om een aanpak waarbij de interactie tussen cultuur en Evangelie op een andere manier plaatsvindt dan in de Jeruzalemkerk en de Noorderkerk. De gemeenten die ’s zondags in de bestaande kerken bijeenkomen, bestaan uit leden die in meerderheid hooggeschoold zijn. Een deel woont in de nabije omgeving van het kerkgebouw, maar een zeker zo groot deel is elders in de stad gehuisvest of soms zelfs daarbuiten. 84 De culturele en religieuze interesses zijn hooggestemd, veel gemeenteleden weten zich nauw betrokken bij kerkelijke, waaronder liturgische, vraagstukken. Het profiel van de doelgroep die vanuit Westerwijk wordt benaderd, is heel anders, zij het dat de wijken als gevolg van renovatie en stadsvernieuwing weer meer en meer in beeld komt van jonge, hoogopgeleide mensen. Veruit de meeste bewoners van De Baarsjes hebben een lage positie op de maatschappelijke ladder, zijn werkloos of alleenstaand en bewonen een kleine huurwoning. Zaken als culturele belangstelling en geluksbeleving worden door hen heel anders gedefinieerd en onder woorden gebracht dan in de moedergemeente van de Jeruzalemkerk en de Noorderkerk. De religieuze achtergrond van de bewoners van de stadsdelen waarin de missionaire activiteiten plaatsvinden, is divers. Een groot deel is islamitisch. Velen hebben in een verleden in meer of mindere mate, bij voorbeeld via grootouders of via een kerk in het land van herkomst, kennisgemaakt met het christelijk geloof. De context waarin de missionaire projecten vanuit de Jeruzalemkerk, de Noorderkerk en de lutherse gemeenten plaatsvinden, wordt niet alleen bepaald door ontwikkelingen op microniveau, maar ook op macroniveau.85 De Roest en Paas wijzen daarbij op processen van individualisering, privatisering en fragmentarisering die de afgelopen decennia plaatsvonden, al waarschuwen beiden ook voor versimpeling.86 Al die processen hebben invloed op de identiteit van mensen. Paas onderscheidt in dit verband de traditionele van de moderne én de postmoderne mens.87 Moderne mensen voelen zich in tegenstelling tot traditionele mensen nauwelijks gebonden aan verwachtingspatronen van de gemeenschap. Alles is onderhandelbaar, absolute normen zijn er niet. Het individu is een calculerend en optimistisch wezen, zelfstandig, rationeel, iemand die zijn weg zoekt zonder kerk of instelling. 83

Stefan Paas heeft moeite met evangelisatie als bijzondere activiteit gericht op buitenkerkelijken. Het zegt iets over ons kerkelijk leven, zegt hij. “Dit is blijkbaar niet geschikt om mensen te ontvangen die niet jaren van catechisatie en kerkdiensten achter de rug hebben.” Zie S.Paas, Jezus als Heer in een plat land. Op zoek naar een Nederlands evangelie, Zoetermeer 2001, 40-41. 84 De Jeruzalemkerk en ook de Noorderkerk richten zich bij de missionaire activiteiten meer op netwerken van mensen in Amsterdam, terwijl de werkzaamheden van Hebron, Westerwijk en de lutheranen vooral een geografische spits hebben. Het gaat om de wijk eromheen. 85 Zie G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 241 e.v. 86 Idem, 245 e.v. 87 Zie S. Paas, De werkers van het laatste uur, 67 e.v.

62

De identiteit van postmoderne mensen is volgens Paas grillig, tijdelijk en vloeiend. Zij hebben niet alleen wantrouwen jegens kerk en overheid, maar ook jegens zichzelf. De mogelijkheden van de ratio zijn in hun optiek beperkt. Anders dan de moderne mensen hebben zij geen fiducie in een “stabiel controlecentrum” in zichzelf waarmee de wereld kan worden beoordeeld en geanalyseerd.88 Zowel moderne als postmoderne mensen zijn gevoelig voor mensen die iets van hen moeten. Ze willen zich niet laten binden, inpalmen of manipuleren. Dat leidt volgens De Roest over het algemeen hooguit tot partiële of kortstondige betrokkenheid.89 Mensen hebben bovendien drukke agenda’s. Zij zijn moe, moe, moe.90 Het leven wordt door moderne en postmoderne mensen ervaren als een project. Zij beginnen niet met zekerheden, maar moeten steeds kiezen. Flexibiliteit is een belangrijke vaardigheid. De grote hoeveelheid keuzemogelijkheden kan leiden tot onzekerheid.91 Omdat mensen zichzelf en hun omgeving als uiterst kwetsbaar ervaren, is er volgens Jan Hoogland behoefte aan geborgenheid en spiritualiteit.92 Deze en andere aspecten die in de analyses over de huidige samenleving worden gemaakt, resoneren in ontmoetingen met bezoekers van vieringen in Hebron en Westerwijk. Veelzeggend is de opmerking van één van de vrouwen in Westerwijk dat zij alleen komt als zij zelf behoefte heeft aan een viering. Ze ervaart weliswaar een zekere betrokkenheid op de gemeenschap die bijeenkomt, maar ze laat zich in haar keuzes niet door (verwachtingen van) anderen leiden. Als ze gaat, moet haar agenda het wel toelaten. Een andere bezoekster laat weten dat zij in haar zoektocht naar waarheid bang is voor misleiding. Voor haar is vertrouwen in een kerkelijke instelling bepaald geen vanzelfsprekendheid. Die uitlating lijkt symptomatisch te zijn voor de argwaan dat niet alleen kerken, maar ook overheden, kranten en instituties vandaag de dag ten deel valt. De context beïnvloedt wat vanuit het Evangelie naar voren wordt gebracht en ook op welke manier dat gebeurt, aldus De Roest.93 Ook speelt zij een rol in de manier waarop missionaire werkers ingang in de buurt zoeken. Zowel bij Westerwijk als bij Hebron bieden sociale factoren belangrijke ingangen voor het missionaire werk. Westerwijk richt zich met name op de talrijke kinderen die de buurt telt. Moeders maken graag gebruik van de opvangmogelijkheden die het centrum biedt, terwijl enkele scholen overeenkomsten hebben afgesloten voor huiswerkbegeleiding. Hebron verwerft een belangrijke plek in de wijk door een sterke oriëntatie op de armoede onder de bewoners. Zo dient het kerkgebouw van de moedergemeente op doordeweekse dagen als voedselbank. 88

S. Paas merkt op: “Als de wereld een zee is waarop schepen varen, dan ziet de moderne mens zichzelf als een eiland in die zee. Postmoderne mensen zien zichzelf als een van de schepen: geen moment ligt het stil.” Idem, 74. 89 Ibidem. 90 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 244. De Roest verwijst naar onderzoek van B. Crul, Moe, moe, moe, Medisch Contact 58, 2003, 14. 91 Ook De Roest wijst hierop.”Mensen weten niet meer goed waar ze van op aan kunnen”, schrijft hij in Idem, 244. Zie ook zijn opmerkingen op pag. 247. 92 Geciteerd bij S. Paas, De werkers van het laatste uur, 87. 93 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 235.

63

De omstandigheden van de bezoekers zijn tevens bepalend voor thema’s die gekozen worden voor de verkondiging in de vieringen en welke onderwerpen in de voorbede naar voren gebracht worden. Nadrukkelijk krijgen bezoekers de ruimte zelf dingen te noemen. Wat wordt genoemd is vaak concreet en voor de bezoekers herkenbaar. In Hebron is er specifiek ruimte in de dienst om eigen ervaringen met betrekking tot het onderwerp van de preek te delen. Ook de lutheranen in Amsterdam zijn nadrukkelijk op zoek naar geschikte ingangen. Om die te vinden willen zij eerst beter hun doelgroep leren kennen. Wat houdt mensen in de omgeving bezig? Wat kan de kerk voor hen betekenen? Daarbij lijkt de focus vooral geografisch te worden gericht: wie wonen er in de buurt van het kerkgebouw? Zo oriënteert de Augustanakerk zich in haar nieuwe activiteiten met name op buitenkerkelijke dertigers. De Maarten Lutherkerk organiseerde vorig jaar een speciale avond voor de buurtbewoners met als kernvraag: Wat kunnen wij voor u betekenen? Volgens Paas begint zending waar de ontvanger is.94 We zien bij de beschreven initiatieven dat er onderzoek gedaan is naar de ontvangers, de mensen in de buurt. Alle drie de initiatieven richten zich hoofzakelijk op de directe omgeving van de kerk. Welke identiteit hebben de bewoners? Hoe kijken zij aan tegen de wereld? Welke verwachtingen hebben zij? Welke nood is er onder hen? Welke behoeften hebben zij? De behoeften van wijkbewoners vormen een belangrijke ingang voor het missionaire werk. Deze keuze hangt samen met de holistische visie waarmee de initiatiefnemers hun werk verrichten. Paas waarschuwt overigens ook wel voor een behoeftegerichte aanpak. Waar behoeften van mensen ‘landingspunten’ voor het Evangelie kunnen zijn, zoals wij dit ook zien in Hebron en Westerwijk, wil hij het positief waarderen.95 Maar er is ook het risico dat behoeften bepalend worden voor het Evangelie, schrijft hij. Dan verdisconteren we te weinig dat behoeften en verlangens van mensen van na de zondeval moeten worden geheiligd.96 Komen de bezoekers naar Hebron en Westerwijk vooral vanwege belonging of vanwege believing?97 Die vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. In het geval van Westerwijk doen beide elementen mee: mensen geven aan de sociale contacten van groot belang te vinden. Tegelijk is er ook duidelijk sprake van een belangstelling voor het geloof. Die belangstelling gaat bij sommigen zelfs gepaard met zorg over de betrouwbaarheid van de boodschap. Uit de email van Van Splunter blijkt dat belonging heel duidelijk vooraf gaat aan believing. Hij spreekt van een ‘vloer’ van de gemeenschap, waarop een gemeente gebouwd kan worden. Volgens De Roest is de kerk een reflexieve term: vorm en inhoud staan niet bij voorbaat vast.98 In Westerwijk komt dat wellicht duidelijker terug dan in Hebron. De laatste gemeente is ook langer onderweg dan de eerste. Kerkelijk werker Van Splunter zoekt nog naar verfijningen van met name de liturgische vormgeving van de vieringen. Hij wil daarbij rekening houden met de verschillende wensen die leven onder de hoorders die hij tot zijn vaste kern rekent.

94

Paas, Jezus als Heer in een plat land, 52. Idem, 71. 96 Idem, 75. 97 Deze vraag werpt De Roest op; zie G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 238. 98 Idem, 238. 95

64

De context mag volgens Van Splunter en Smits geen invloed hebben op de kern van de boodschap die wordt uitgedragen: Gods heil in Jezus Christus voor de gehele mens en de samenleving (zie verder onder missie). Ook de lutheranen willen ‘het eigene’ van hun traditie inbrengen in het gesprek met mensen buiten de kerk. Daarmee raken we aan een ander punt. Voor de bezoekers van Hebron en Westerwijk moet de boodschap die ze horen begrijpelijk en relevant zijn. Men moet kunnen inzien dat de boodschap over hen gaat en over hun leven. Maar dat is wat anders dan dat de boodschap acceptabel is. Het kan zijn dat de boodschap haaks staat op hun huidige levenswandel en dus niet direct tegemoet komt aan hun behoeften. Begrijpelijk wil zeggen dat de boodschap, met een open oog voor culturele barrières, in duidelijke taal gebracht wordt. Het Evangelie is relevant als het een juiste diagnose stelt van onze situatie en daarvoor de adequate oplossing aandraagt. Acceptabel is het evangelie niet, aldus Paas. Acceptatie doet altijd pijn. De missionair werker kan en mag het niet acceptabel maken. Alleen de Heilige Geest kan voor een toebereide aarde zorgen.99 Deze vorm van afhankelijkheid en bescheidenheid hebben we overigens horen doorklinken in het gesprek met Van Splunter. Ook Smits stelt zich afhankelijk op. Hij zaait, God moet de wasdom geven. Hij vergelijkt het met zijn vroegere werk als plantenveredelaar.100 De omgeving heeft wel invloed op de manier waarop het Evangelie wordt gebracht. Dat blijkt bij voorbeeld alleen al uit het feit dat zowel in Hebron als in Westerwijk veel aandacht is voor beelden. Een collecte wordt in Westerwijk aangekondigd met hulp van een filmpje, dat op een groot beeldscherm in de kerkzaal wordt geprojecteerd. Bijbelvertellingen worden ondersteund met striptekeningen. Hier liggen spannende vragen. Volgens Paas laten vorm en inhoud zich niet scheiden. “Wanneer de inhoud een andere vorm krijgt, wordt de inhoud ook beïnvloed.”101 Het gaat om een telkens opnieuw ‘vertalen’ van het Evangelie voor de hoorder van de 21 e eeuw. Hier kunnen we veel leren van de ervaringen op het zendingsveld. Klassiek-bijbelse beelden en begrippen uit de agrarische samenleving van de eerste eeuw zijn niet meer herkenbaar. Daarom moeten we zoeken naar eigentijdse beelden die een vergelijkbare uitwerking hebben op de stadsbewoner van onze tijd. Daarvoor is het nodig ‘in te gaan in de cultuur’ van de hoorders. 102 Dit wordt uitdrukkelijk genoemd in het beleidsplan van Westerwijk. Iets wat we (nog) niet zo direct terug zien bij Westerwijk is het gebruik van ‘native speakers’, mensen die als geen ander die vertaalslag kunnen maken. De vraag rijst in hoeverre en wanneer de leiding van Westerwijk bereid is deelnemers in te schakelen bij het ‘vertalen’ van de boodschap. In Hebron zien we dat voor vier zondagen de verantwoordelijkheid van de dienst bij vijf gemeenteleden is gelegd. Dit is overigens vooral gericht op kadervorming. Er wordt niet zozeer gesproken over de unieke mogelijkheid tot ‘vertaling’ van deze gemeenteleden. Over de vorm kunnen we nog opmerken dat de traditionele ‘vormen’ in een kerkdienst niet bij voorbaat gezien hoeven te worden als een barrière. Mensen die geïnteresseerd zijn, zijn vaak bereid 99

S. Paas, Jezus als Heer in een plat land, 83 en 92, 93. Zie hoofdstuk 2. 101 S. Paas, Jezus als Heer in een plat land, 102. 102 Idem, 104-109. 100

65

tot veel aanpassingen.103 Deze opmerking is niet bedoeld om de bovenstaande uitspraken over inculturatie en contextualisering teniet te doen. We noemen het hier, omdat juist enkele bezoekers van Westerwijk aangeven de diensten ‘onvoldoende sacraal’ te vinden en in het centrum ‘te weinig kerkelijke statuur’ aan te treffen. Ook het tijdstip waarop de vieringen worden georganiseerd, houdt verband met de wensen van de bezoekers. In Westerwijk is de samenkomst om 17.00 uur en in Hebron om 15.00 uur. Voor de zondagmiddag is bewust gekozen: voor veel mensen is de zondag een familiedag. Ook wordt veel tijd ingeruimd voor sportbeoefening.104 De context stelt indringende vragen aan de kerkelijke gemeenten: niet alleen voor wat betreft de manier waarop het Evangelie moet worden verwoord en uitgebeeld, ook als het gaat om de ethische toepassing. Zo speelt in Westerwijk de vraag of een bezoekster een buitenechtelijk kind mag laten dopen. In dit verband rijst een cruciale vraag, namelijk die naar het moment waarop iemand als christen kan worden beschouwd of wanneer een gemeenschap als gemeente van Christus kan worden gezien. Paas is van mening dat de drempel voor een lidmaatschap niet te hoog moet worden gelegd. Mensen die zich aansluiten bij een christelijke gemeente, moeten de ruimte krijgen om te groeien in het geloof. Hij citeert in dit verband Henri Nouwen: “Gastvrijheid houdt niet in dat we mensen willen veranderen, ze betekent dat we andere mensen een ruimte bieden waarin veranderingen kunnen plaatsvinden.”105 Moeten nieuwkomers eerst een bepaalde levensstijl hebben ontwikkeld voordat zij in de gemeente kunnen worden opgenomen door middel van doop en belijdenis?106 In Westerwijk lijkt deze vraag nog niet echt te spelen, gezien het experimentele karakter van de vieringen. Wel is duidelijk dat Van Splunter de lat ook niet al te laag wil leggen: er zijn bepaalde criteria in leer en leven waaraan iemand moet voldoen om zich als lid bij de gemeente aan te sluiten. Maar waar die precies liggen, is volgens hem in algemene zin moeilijk vast te stellen. Hij wil ze van geval tot geval bepalen. In Hebron volgen mensen die tot de gemeente willen gaan horen, een belijdeniscatechisatie. De catechisatie is aangepast aan de doelgroep. De catechisatie wordt één keer in de veertien dagen georganiseerd. Daarnaast is op woensdag een maaltijd met aansluitend om 20.00 uur bijbelstudie. Dit is qua opzet vergelijkbaar met de Alphacursus. Volgens De Roest moeten kerken en missionaire werkers in een tijd waarin mensen lossere gemeenschappen vormen, nadenken over de vraag naar de zin van het klassieke kerklidmaatschap. Hij denkt dat de kerk van de toekomst bestaat uit een kern van gelovigen met een gemeente die zich in concentrische cirkels daaromheen beweegt.107 Iets van zo’n gemeenschapsvorm lijkt in Westerwijk te ontstaan: maandelijks komt er een vaste groep van ongeveer twintig mensen bijeen. Daarom heen 103

Idem, 39. G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, hoofdstuk 18. 105 S. Paas, De werkers van het laatste uur, 143. 106 S. Paas stelt deze vraag in hoofdstuk 7 van zijn boek De werkers van het laatste uur, 130. “Of, met andere woorden, wat willen wij zien aan en horen van mensen, voordat wij erkennen dat God in hen een werk begonnen is? Is het voldoende dat zij, bijvoorbeeld na een Alpha-cursus, ‘door willen gaan’ met het christelijk geloof? Of moeten zij daarnaast toch een duidelijke gedragsverandering doormaken, bijvoorbeeld dat zij soberder gaan leven en meer geven aan de armen?” 107 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 248. 104

66

cirkelen zo’n veertig andere mensen die een veel minder strakke binding aan het missionair centrum ervaren. Zowel Paas als De Roest bepleiten gradaties van kerklidmaatschap. 108 Mensen hebben vaak de tijd nodig om toe te groeien naar een actieve en intensieve vorm van betrokkenheid bij het gemeenteleven. Om die reden had de vroege kerk het zogenaamde catechuminaat ingevoerd, een langdurige vorm van onderwijs voordat iemand lid kon worden en ten volle kon delen in de rechten en plichten van een lidmaatschap.109 Westerwijk en Hebron proberen beide een weg met mensen te gaan, al is wel duidelijk dat in elk geval Westerwijk hierin nog een duidelijke vorm moet ontwikkelen. Mensen kunnen op zondag een viering bijwonen, maar daarnaast ook deelnemen aan een wekelijkse gespreksgroep waarin een Bijbels onderwerp centraal staat. Ook zijn er mogelijkheden voor het volgen van een Alphacursus. In Hebron loopt dit dus uit op een soort belijdeniscatechisatie. Wat De Roest concludeert voor veel kerkplantingen, kan ook gelden voor Westerwijk en Hebron: “Zij handhaven (of benadrukken) een duidelijk verschil tussen mensen die Jezus volgen en mensen die dat niet doen, maar relativeren tegelijk formele onderscheidingen tussen leden, randleden en nietleden.”110 5.4 Leiderschap: op weg naar zelfstandige gemeenten en de doorstart Op welke manier wordt leiding gegeven aan de missionaire projecten Hebron in de Spaarndammerbuurt en Centrum Westerwijk in De Baarsjes? Wie hebben de leiding in handen? Hoe geven zij vorm aan hun taak? En hoe zit dat bij de Lutheranen? In deze paragraaf gaan wij in op de vragen die betrekking hebben op leiderschap, volgens De Roest een belangrijke factor die richting en samenhang geeft aan een groep. 5.4.1 Missionaire projecten kunnen niet zonder steun en draagvlak Hebron en Centrum Westerwijk zijn twee bijzondere kerkplantingen. Het gaat bij beide om al wat oudere missionaire projecten die zijn omgezet in kerkplantingen. De Noorderkerk is al in de jaren tachtig begonnen met activiteiten in het wijkgebouw Hebron in de Spaarndammerbuurt. Er wordt sindsdien op donderdagavond een maaltijd voor ouderen georganiseerd. Ook zijn er veel kinderwerkprojecten die draaien dankzij vrijwilligers uit de Noorderkerk. Voor Centrum Westerwijk geldt dat het ook een al ouder missionair project is, dat in 2005 uitmondde in het Missionair Diaconaal project (MDP) Thuiskomen. In die zin is er sprake van een bepaalde missionaire traditie in zowel Westerwijk als de Spaarndammerbuurt. Sinds 2002 wordt in Hebron elke zondagmiddag een kerkdienst gehouden voor mensen uit de wijk. In Centrum Westerwijk wordt sinds september 2007 één keer in de maand een dienst gehouden. De gemeenten die samenkomen in de Spaarndammerbuurt en in de Baarsjes zijn dus jonge organisaties. Voor beide kerkplantingen wordt gestreefd naar zelfstandigheid maar dit is niet eenvoudig. In principe is er bij de Lutheranen geen sprake van een nieuwe kerkplanting maar wel wordt er gesproken over een doorstart. In de Maarten Lutherkerk in de Rivierenbuurt zijn vanaf Pinksteren 2008 geen zondagse diensten meer gehouden, maar men hoopt deze in de toekomst wel weer te kunnen houden. 108

Idem, 248. Voor Paas, zie hoofdstuk 7 in S. Paas, De werkers van het laatste uur, 127 e.v. Zowel De Roest als Paas schrijven over het catechuminaat. Paas staat in zijn boek De werkers van het laatste uur ook stil bij de manier waarop mensen volgens hem tot bekering komen; zie 53-65. 110 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 249. 109

67

De leiding van beide kerkplantingen is in handen van een missionair team, die steun ontvangt van de hervormd-gereformeerde IZB en valt onder de verantwoordelijkheid van de kerkenraad van respectievelijk de Noorder- en de Jeruzalemkerk. In beide kerkplantingen zijn professionals aan het werk. Peter en Connie Smits wonen sinds 2002 boven het wijkgebouw Hebron. Smits is als evangelist voor vier dagen verbonden aan het project, samen met zijn vrouw maakt hij deel uit van het missionaire team. Connie Smits werkt één dag per week als verantwoordelijke voor het vrouwenwerk dat in de gemeente georganiseerd wordt. Samen hebben zij een volledige baan. Nico van Splunter is als kerkelijk werker verbonden bij het project MDP Thuiskomen. Hij heeft contact met dominee Van der Graaf van de Jeruzalemkerk. Door de Kerkenraad van de Evangelisch-Lutherse Gemeente is Andreas Wöhle in 2008 aangesteld als predikant van de Maarten Lutherkerk. Zijn taak is om te onderzoeken hoe de Maarten Lutherkerk een doorstart kan maken. Er wordt samengewerkt met de diaconie die gehuisvest is in de buurt van de kerk. Er is door de diaconie een diaconaal werkster aangesteld, Sofia Nap die nauw met Wöhle samenwerkt. Sven Bergström vormt als koster het derde lid van het kernteam dat de Maarten Lutherkerk nieuw leven moet inblazen. Beide projecten Hebron en Westerwijk kunnen op steun vanuit de ‘moedergemeenten’ rekenen, zowel in financieel opzicht als in menskracht. De kerkplantingen zijn voor hun functioneren volledig financieel afhankelijk van de plantende kerken. Hoewel beide kerken er op uit zijn gemeenten te stichten die zich zelf kunnen bedruipen is dat voorlopig nog niet haalbaar. Dit heeft te maken met de geringe grote van de kerkplantingen en de doelgroep die aangetrokken wordt. Op dit moment is de groep die samenkomt nog klein, ongeveer 30 tot 35 mensen. Om deze reden is het verstandig dat de kosten voor de diensten zo laag mogelijk gehouden worden wil de gemeente in de nabije toekomst zelfstandig kunnen functioneren. In Centrum Westerwijk bestaat de gemeente vooral uit eenoudergezinnen: moeders met kinderen. In Hebron komen vooral oudere mannen en vrouwen en daarnaast ook moeders met kinderen. Er is veel pastorale zorg nodig. Het is hierdoor moeilijk om kader te vormen. Als organisatie zijn kerkplantingen volgens De Roest kwetsbaar, juist omdat ze weinig middelen en mensen hebben en snel veranderen. Het maakt kerkplantingen volgens hem sterk persoonsafhankelijk.111 Hebron en Centrum Westerwijk blijven hierdoor afhankelijk van de moedergemeenten voor leiding en vrijwilligers die de activiteiten ondersteunen. Hebron steunt niet alleen op de inzet van het echtpaar Smits, maar wordt ondersteund door een groep van zo’n twintig vrijwilligers uit de Noorderkerk. Het project kopje Thee+ van de Luthersen in de Rivierenbuurt is juist zo opgezet dat het niet afhankelijk is van vrijwilligers. Het project heeft nog niet zoveel draagvlak in de gemeente, hier steunt het missionaire vernieuwingsproject vooral op de professionals. Wil het project slagen zal er meer draagvlak onder de eigen leden moeten komen. 5.4.2 Inzet en functioneren van de leiders Leiderschap is volgens De Roest een sturingsproces. Het gaat om processen en invloed. Leiderschap is één van de factoren die richting en samenhang geven aan een groep. 112 Dit is een typisch hedendaagse westerse beschrijving van leiderschap. Het gaat om wat leiderschap uitwerkt. In andere tijden en in andere werelddelen zou leiderschap niet op deze manier omschreven worden, daar is leiderschap veel meer gekoppeld aan een positie. Het gaat in het Westen dus vooral om de inzet, het functioneren van de leiders. 111 112

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 221. Idem, 215.

68

De Roest maakt gebruikt van de studie van Gayle Avery.113 Deze heeft de verschillende benaderingen van leiderschap gerubriceerd in vier paradigma’s. Het eerste is het klassieke leiderschap waarbij er een duidelijke hiërarchie in een organisatie is. De tweede is transactioneel leiderschap, waarbij meer aandacht is voor overleg en inspraak. De derde is visionair leiderschap waarbij een charismatisch leider appelleert aan emoties en waarden van mensen in een organisatie, door een uitdagende en meeslepende visie uit te dragen. Vanaf 2000 is er een nieuwe manier van denken over leiderschap, volgelingschap en de aard van organisaties; dit is het vierde paradigma: organisch leiderschap. Niet de leider staat meer centraal zoals bij het klassieke leiderschap, het gaat om interacties tussen mensen. Mensen beïnvloeden elkaar wederzijds. Het delen van één visie en dezelfde waarden is voor organisch leiderschap heel belangrijk. En de organisatie moet snel kunnen veranderen om in te spelen op wat de context vraagt.114 Deze paradigma’s sluiten aan bij de vier stijlen van leidinggeven die Remmelzwaal beschrijft te weten: -

autocratisch leiderschap, waarbij de leider beslist en daarna de gemeente op de hoogte brengt; coöperatief leiderschap, waarbij de gemeente wordt betrokken bij de besluitvorming, maar waarbij de leider de uiteindelijke beslissing neemt; emotioneel leiderschap, waarbij de persoonlijkheid van de leider en de band met de gemeente een belangrijke rol spelen; indirect leiderschap, waarbij de leider door het scheppen van gunstige omstandigheden mensen probeert te beïnvloeden en te sturen.115

Remmelzwaal gaat er vanuit dat mensen van nature tot een bepaalde stijl neigen, maar dat ze wel meerdere stijlen kunnen toepassen. Die benadering lijkt voor de kerkplantingen in Hebron en Centrum Westerwijk van belang te zijn. Het is niet onwaarschijnlijk dat de ene situatie vraag om een autocratisch leiderschap, terwijl de andere indirect leiderschap behoeft. Dominee Wöhle van de Maarten Lutherkerk is vooral pionier, hij inspireert mensen en maakt hen enthousiast; een emotioneel leider. Het voordeel van werken met een team is dat gebruik kan worden gemaakt van elkaars kwaliteiten. De ene leider is van nature charismatisch of visionair, de andere geeft liever op indirecte wijze leiding. Maar uiteindelijk is het doel te komen tot een gemeente die geleid wordt door eigen leiders. Die dezelfde visie en waarden delen en elkaar wederzijds beïnvloeden een organisch leiderschap. In het functioneren van Smits en Van Splunter is veel terug te vinden van de vier typische gedragingen voor kerkplanters zoals die geformuleerd zijn door Marshall Shaskin.116 Deze vier typische gedragingen zijn: - Communiceren: de kerkplanter richt de aandacht van de gemeenteleden voortdurend op centrale ideeën en overtuigingen van het project zodat de leden de visie en de waarden zullen internaliseren. In Hebron zie je dit duidelijk terug doordat het document Een

113

Idem,215-217. e R. Doornebal,‘Organisch leiderschap, complexiteitstheorie en de emerging church’, uit Soteria 25 jaargang, 4-2008, 38. 115 A. Remmelzwaal, ‘Het brede panorama van leiderschap’, uit Soteria 25e jaargang, 4-2008, 10-11. 116 G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 228. 114

69

spaarndammerbuurts evangelie gebruikt wordt om te preken over de thema’s die daarin genoemd zijn. Ook de mogelijkheid om in de dienst ervaringen rond die thema’s te delen, werkt mee om de centrale ideeën en overtuigingen van het project op gemeenteleden over te dragen. - Geloofwaardighandelen: de kerkplanter loopt niet weg bij tegenslagen, spreekt zichzelf niet tegen en handelt consistent. - Betrokken zijn op mensen:de kerkplanter heeft aandacht voor mensen, respecteert hen als personen en ziet graag dat er in hun leven ontwikkeling en groei is. Zowel in Hebron als in Westerwijk is heeft de kerkplanter aandacht voor iedereen die binnen komt, ook iemand die te laat binnen komt wordt vriendelijk welkom geheten. - Creativiteit bevorderen: de kerkplanter stimuleert mensen verantwoordelijkheid te dragen voor belangrijke activiteiten. In Hebron is men hier al wat verder mee dan in Westerwijk. Kerkplanters moeten volgens Shaskin tevreden zijn met het idee dat ze, al gaat het langzaam, een gemeente opbouwen. Ze moeten niet uit zijn op aanzien, bekendheid, macht of geld, maar denken aan de organisatie zelf. Hoe kan de kerk blijven voortbestaan als ik er niet meer ben? Het Missionaire team van de Noorderkerk en de Jeruzalem kerk moeten zoeken naar opvolging door leden van de gemeente zelf en werken en aan een sterke organisatiecultuur. Zodat het project niet instort op het moment dat de kerkplanters zich terugtrekken uit de projecten. Dit gevaar bestaat ook voor de doorstart van de Maarten Luther kerk als de predikant vertrekt. Dominee Wöhle geeft dan ook aan dat hij de taken als het beter gaat lopen wil formaliseren en overdragen aan anderen. 5.4.3 Van team naar kerkenraad Opvallend is dat zowel Hebron, Westerwijk en de Maarten Lutherkerk vanaf het begin met teams werkt. De teamleden hebben met elkaar een visie voor de wijk ontwikkeld. Evangelist Smits uit Hebron en kerkelijk werker Van Splunter uit Westerwijk maakten deel uit van deze teams en zijn dus vanaf het begin van de kerkplanting betrokken bij de projecten. Volgens De Roest is het is belangrijk om een duidelijke visie en toetsbare doelstelling te ontwikkelen. En is het voor het slagen van de projecten belangrijk dat de kerkplanters vanaf het begin betrokken zijn, zodat zij hun eigen team kunnen samenstellen.117 De Lutherse diaconie heeft gewacht met het uitzetten van de vacature voor een diaconaal werker totdat bekend was wie de predikant van de Maarten Lutherkerk zou worden zodat hij betrokken kon worden bij de sollicitatieprocedure. Het werken in teams past bij de Nederlandse cultuur. In Nederland gaat het bij leiding geven meer om teambuilding, overleg en anderen laten delen in de beslissing.118 Er is binnen het team sprake van gelijkwaardigheid. De Roest geeft een aantal redenen waarom het goed is om in een team te werken.119 De belangrijkste reden is dat de samenleving steeds complexer wordt en sneller veranderd, een team kan daar beter op in spelen dan één persoon. Je kunt de taken die gedaan moeten worden dan verdelen naar iemands capaciteiten. Zo heeft de werkgroep vernieuwing in de Augustanakerk de taken onder de leden van de werkgroep verdeeld.120 Het ene lid hield zich bezig met statistische berekeningen en de anderen met de onderzoeksverslagen.

117

Idem, 231. Idem, 225. 119 Idem, 226. 120 Zie par. 4.5.1 over de lutheranen. 118

70

Dat er in teams wordt gewerkt heeft voordelen voor de ontwikkeling van een zelfstandige gemeente. Het is makkelijker om tot oprichting van een kerkenraad te komen waarin de leden met elkaar samenwerken op basis van gelijkwaardigheid. De leden van de gemeente zijn er, als er met een team gewerkt wordt, al aan gewend dat er meerdere mensen zijn die leiding geven aan de gemeente. Daarnaast kan op deze manier voorkomen worden dat één leider te veel macht naar zichzelf toetrekt door een verantwoordingsplicht in te stellen. Vanwege dit gevaar is er al vroeg in de christelijke traditie kritiek op leiderschap. Denk in dit verband aan de uitspraak van Jezus in Marcus 10:42-45, al is het niet zo dat leiderschap wordt afgewezen. Het gaat in Marcus vooral om de manier waarop er leiding wordt gegeven. Het is een uitspraak die gericht is tegen het misbruik maken van macht. Er is geen organisatie die zonder leiderschap kan, maar er moeten wel regels zijn die misbruik tegengaan. Kerken die ergens opnieuw beginnen, moeten macht structureren en een verantwoordingsplicht instellen. In Hebron is de kerkenraad van de Noorderkerk verantwoordelijk en heeft de stuurgroep van Hebron verantwoordingsverplichting aan deze kerkenraad, terwijl evangelist Smits is aangesteld door de IZB. Centrum Westerwijk valt onder verantwoordelijkheid van de Jeruzalemkerk. Hebron werkt bewust toe naar de vorming van een wijkgemeente, onafhankelijk van de Noorderkerk. Op dit moment is de stuurgroep daarom bezig een eigen missionair team te vormen. Hiervoor hebben ze een aantal vrouwen gevraagd om een viertal diensten te organiseren. Dat betekent meteen dat mensen worden erkend en gemotiveerd. Dat schept een cultuur van leiderschap. Paulus stelt in de gemeenten oudsten aan en verwacht ook heel wat van hen. Zij moeten een voorbeeld zijn voor de gemeente (1 Tim. 3). En zich volledig inzetten (Rom. 12:8). De beslissing met een missionair team te werken is gezien de doelgroep een goede, aangezien vrouwen over het algemeen liever in een team dan alleen werken. Dat wil zeggen er zijn volgens De Roest aanwijzingen dat de leiderschapsstijl van vrouwen over het algemeen democratischer en meer participatief is dan die van mannen.121 Opvallend is de missionaire gerichtheid. Het missionaire team van de Noorderkerk wil dat de vrouwen die de leiding hebben tijdens deze diensten contact leggen met de mensen die als gast in de gemeente komen. Smits geeft hierin het voorbeeld. In de dienst valt op dat er veel persoonlijke aandacht en betrokkenheid is. De evangelist heeft oog en oor voor de mensen die de gemeente binnen komen. De gemeenteleden van Hebron nemen dit voorbeeld over, want ook zij begroeten iedere nieuwkomer hartelijk. Deze persoonlijke aandacht en betrokkenheid zien we ook in de dienst van Van Splunter terug. Misschien is dit wel een van de belangrijkste eigenschappen van een kerkplanter. Zowel Van Splunter als Smits zijn zich ervan bewust dat dat de projecten veel geduld vragen. Het zal nog een tijd duren voordat Hebron en Centrum Westerwijk zelfstandig van de Noorderkerk en de Jeruzalemkerk kunnen functioneren.

121

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begin, 228.

71

5.5 Structuur en middelen In deze paragraaf wordt gekeken naar de structuur van de initiatieven en de middelen die ze tot hun beschikking hebben. Mensen die de initiatieven bezoeken, zullen in de eerste plaats in aanraking komen met de mensen die er op professionele of vrijwillige basis werken. Deze paragraaf is ingedeeld in enkele subparagrafen. Eerst wordt er gekeken naar de mensen die er werken. Dit is de interne structuur. Vervolgens volgt er een subparagraaf over de externe structuur. Deze paragraaf sluit af met een subparagraaf over andere aspecten, zoals gebouwen en middelen. 5.5.1 Beroepskrachten en vrijwilligers: de interne structuur. In alle drie de onderzochte initiatieven zien we dat er beroepskrachten aanwezig zijn die hun missionaire werk of vernieuwingsproces van de gemeente uitvoeren. In de Augustanakerk is hiervoor het minste aantal manuur gereserveerd, maar zij zijn relatief gezien nog het kortste bezig met hun activiteiten. In Hebron, waar men sinds de jaren '80 bezig is, heeft men een bezetting van 1,0 FTE. In de Maarten Lutherkerk heeft de predikant een 0,6 FTE aanstelling en de diaconaal werker 0,5 FTE. Westerwijk heeft twee beroepskrachten voor elk 1 FTE in dienst, waarbij één persoon wordt gefinancierd door Youth for Christ. Daarnaast werken alle initiatieven met vrijwilligers. De kring van vrijwilligers verschilt per initiatief. Westerwijk heeft een lijst van meer dan 100 vrijwilligers, terwijl de lutheranen een kleine pool van mensen hebben. Bij de lutherse diaconie heeft men daarom voor 0,5 FTE gekozen om een diaconaal werker aan te stellen. Men kon niet meer genoeg vrijwilligers vinden voor de taken die er waren. Er is wel geld beschikbaar en zo kwam men bij de diaconie tot het besluit een vaste kracht aan te nemen. De vaste medewerkers zijn belangrijk voor het dagelijkse werk en de continuïteit, de vrijwilligers zijn belangrijk om de activiteiten uit te voeren. Men probeert in de verschillende initiatieven de vrijwilligers op projectbasis te werven. Opvallend hierbij is dat men niet alleen gemeenteleden uit de moedergemeente vraagt als vrijwilliger, maar ook bezoekers die niet tot de kerk behoren. Wie men vraagt en hoe snel, verschilt per initiatief. In de Maarten Lutherkerk worden bezoekers van concerten gevraagd om bij een nieuw concert te helpen. Bij Hebron steunt men wat betreft vrijwilligers op de Noorderkerk. In de participatie van gemeenteleden noemt De Roest een drietal typen hoe geloofsgemeenschappen worden gevormd.122 Hebron en Westerwijk hebben nog het meeste weg van het eerste model, waarbij de kerk als vangnet, ark of opvanghuis wordt vergeleken. Dit model is te typeren met de vier kernwoorden ‘bereiken’, ‘binnenhalen’, ‘boeien’ en ‘binden’. Van gemeenteleden wordt daarmee meer toewijding gevraagd naarmate ze meer vanuit de rand naar het centrum van de gemeente bewegen. Het is een vrij 'arbeidsintensief' proces om nieuwkomers in te wijden. Maar als ze eenmaal als lid tot in het centrum zijn gekomen, dragen ze verantwoordelijkheid en zijn ze daarop aanspreekbaar. De lutheranen sluiten aan bij het tweede model van De Roest, het model van kerk als herberg. Een aantal kernwoorden die De Roest hierbij noemt zijn ‘openheid’, ‘ongedwongenheid’ en ‘ontmoeting’. In dit model is er minder gerichtheid op binding aan de gemeenschap. Het grote 'gevaar' is dat mensen na een tijdje hun heil elders zoeken. Er wordt niet of weinig geïnvesteerd in toewijding. Door het accentueren van vrijheid en pluraliteit wordt de groei van samenhang bemoeilijkt. Hier dringt zich de theologische vraag op waar de gemeenschappelijke identiteit in het geloof ligt.

122

H. de Roest, En de wind steekt op, 41-53.

72

Een derde model dat De Roest noemt, maar niet als primair model voorkomt in de door ons onderzochte initiatieven, is het model van de gemeenschap als een 'service-balie'. Voor de volledigheid noemen we het hier. Binnen dit model is men sceptisch over de mogelijkheid leden duurzaam te binden. Daarom biedt men ad hoc begeleiding. Alle onderzochte initiatieven zijn gestart met onder andere de gedachte “dat er iets moest gebeuren, anders is de gemeenschap weg”. Op de lange termijn wil men duurzame relaties ontwikkelen die zich hechten aan de gemeenschap. Het derde model van De Roest sluit dit uit en daarom komt dit model niet terug in de door ons onderzochte initiatieven. 5.5.2 Afhankelijkheid en autonomie: de externe structuur Behalve bij de lutheranen hebben de initiatieven een extern team dat beleid maakt en aanstuurt. In Hebron is dit een kerngroep uit de moedergemeente Noorderkerk en in Westerwijk is dit een team van mensen uit beide moedergemeenten en de IZB. Toch is de self-governing van deze beide initiatieven groot.123 Vanuit de Noorderkerk zijn er richting Hebron vragen geweest rond het functioneren van de belijdeniscatechisatie aldaar. Er is echter gekozen om het team van Hebron autonoom te laten handelen. Op de lange termijn wil men zelfs het bestuur overdragen. De self-governing van Westerwijk uit zich het beste in de praktijk van de vieringen. Er is daar in tegenstelling tot Hebron geen ambtelijke vertegenwoordiging vanuit de moedergemeenten. Toch wordt er meegedacht vanuit de Jeruzalemkerk en de Bron. Er is een bestuur vanuit deze kerken, waar ook een staflid van de IZB inzit. Zij hebben op de achtergrond een verantwoordelijke rol richting de kerkenraden en sturen het project in Hebron aan. De lutheranen hebben dankzij een andere kerkelijke structuur een ander model. Omdat er maar één kerkenraad is voor heel Amsterdam en van daaruit predikanten worden ingezet in de brandpunten, opereren de predikanten met hun teams in de brandpunten zelfstandig. Men schrijft er een eigen beleidsplan wat men niet eerst hoeft terug te koppelen naar een hoger of achterliggend orgaan. Financieel zien de verschillende missionaire en vernieuwingsprojecten er als volgt uit. De initiatieven van de lutheranen zijn nog pril en spelen zich af in de bestaande gemeente. Voor geld “zijn er potjes beschikbaar” binnen de Evangelisch-Lutherse gemeente van Amsterdam. Er kan nog geteerd worden op geld wat uit de eigen gemeenschap komt. In die zin zijn de lutheranen self-supporting. Maar dit is meer te danken aan opgebouwd kapitaal uit het verleden dan wat er nu binnenkomt aan inkomsten. De andere twee initiatieven zijn afhankelijk van hun moedergemeenten en organisaties. In Hebron krijgt men geld van de IZB en bij Westerwijk is iemand vanuit Youth for Christ geïnstalleerd. Deze twee initiatieven zijn niet self-supporting en daarom aangewezen op externe bronnen. Bij alle initiatieven is te lezen dat ze self-propagating zijn. Maar dit is nog maar pril en mondjesmaat. Er komen hier en daar mensen bij. Ze keren terug naar de kerk of worden geïnspireerd om voor het eerst te gaan kijken. Uit de impressies en verhalen blijkt dat het een kwestie is van lange adem, geduld, vertrouwen en bidden. Mensen staan niet op de stoep te dringen om binnen te komen. In het geheel van het uitbreiden van de gemeenschap valt op hoe belangrijk persoonlijk contact is.

123

Cray, Mission Shaped Church, London, 2004, 121 e.v. De termen ‘selfgoverning’, ‘selfsupporting’ en ‘selfpropagating’ worden daar besproken.

73

5.5.3 Van sacraal gebouw tot moderne beamer: overige structuur en middelen Alle initiatieven hebben de beschikking over een eigen gebouw. Voor de herkenbaarheid is dit een groot pluspunt. Het kan functioneren als een herkenningspunt in de wijk. Hebron is niet alleen kerkzaal, maar ook distributiepunt van de voedselbank. Dat de missionaire initiatieven gebouwen tot hun beschikking hebben, is de wrange vrucht van de kerkverlating in de vorige eeuw. Immers, als dit niet was gebeurd, zaten de gebouwen nu nog vol. Voor de activiteiten is het niet noodzakelijk om de gebouwen te gebruiken. De Augustanakerk heeft bijvoorbeeld een wandeling georganiseerd, waarbij alleen het startpunt buiten bij de kerk was. Present zijn als gemeenschap in de omgeving zelf wordt ook belangrijk gevonden. Zo zorgt Hebron ervoor ook present te zijn op buurtfeestjes. De voorganger van de Maarten Lutherkerk onderstreept hoe belangrijk het is dat mensen je kennen.“In het café kennen ze mij.” Er valt nog een notie te maken over de gebouwen. In een onderzoek van de CHE in Westerwijk zegt één van de respondenten dat het gebouw te weinig “heiligheid” en “rust” uitstraalt. Het eindoordeel over de sacrale beleving is onvoldoende. Sommige buurtbewoners die aanwezig waren in de Maarten Lutherkerk refereerden hier ook naar in gespreken met de onderzoeker.“Nooit geweten dat de binnenkant van deze kerk me zo zou raken. Het is een oase, een plek van bezinning midden in de drukte.” Terwijl elk initiatief probeert aan te sluiten bij de belevingswereld en het taalveld van de doelgroep, wordt de doelgroep zelf geraakt (of missen ze het) op een mystiek of sacraal niveau als ze vieringen bijwonen. Waar de meeste missionaire initiatieven 'ga – structuren' hebben (de kerk gaat naar het café), kenmerken de onderzochte initiatieven zich tot een duidelijke centralisering rond een 'komstructuur' (de kerk opent haar deuren).124 Een ander Amsterdams initiatief, Via Nova, heeft ook een eigen kerkgebouw. Dit hebben ze bewust gedaan, omdat een kerk herkenbaarheid en uitstraling geeft naar de mensen toe die men probeert te bereiken. Het bezit van een eigen gebouw is een sterke kant die in het onderzoek niet of nauwelijks genoemd wordt. Beseft men goed welke voorsprong men heeft met een eigen kerkgebouw qua herkenbaarheid en de kans om een sacrale ruimte aan te bieden? Als we nogmaals naar de financiële kant kijken en in het achterhoofd houden dat de twee zwaarste kostenposten beroepskrachten en kerkgebouwen zijn, dan valt het volgende op.125 Opgeteld komen er naar schatting 300 mensen naar alle activiteiten van alle initiatieven.126 Voor deze mensen zijn zeker 4 gebouwen beschikbaar.127 Telt men het aantal FTE op van alle mensen die speciaal aangenomen zijn om de kerk te vernieuwen, dan komt men uit op meer dan 5 FTE. 128 Nu is het zeker zo dat missionair werk veel energie vraagt. Toch is de verhouding 5 FTE voor 300 mensen veel. Men kan zo relatief veel energie steken in het werk, waarmee misschien ook de neerwaartse spiraal van kerkverlating doorbroken kan worden. Heitink waarschuwt hiervoor. “Op het moment dat men gaat bezuinigen op beroepskrachten is dit het begin van het einde.”129 124

R. Brouwer, Levend lichaam - dynamiek van christelijke geloofsgemeenschappen, Kampen: Kok, 2007, 96. R. Brouwer, Levend lichaam, 223. 126 Westerwijk 30 kerkgangers en 110 jongeren kamp, Hebron 35 kerkgangers, Lutheranen 100 belangstellenden. 127 Centrum Westerwijk, centrum Hebron, Augustanakerk, Maarten Lutherkerk. De Jeruzalemkerken de Oude Lutherse kerk spellen op de achtergrond ook mee. 128 Westerwijk 2 FTE (ook Youth for Christ), Hebron 1,2 FTE, Lutheranen 2 FTE (ook diaconie). Bij de lutheranen geldt echter wel dat de beroepskrachten meegeteld zijn die ook zorg bieden aan de bestaande gemeente. 129 R. Brouwer, Levend lichaam, 223. 125

74

Het gebruik van middelen voor de activiteiten is divers. Naar buiten toe gebruikt men alle mogelijke media om mensen te attenderen op activiteiten: Huis-aan-huis bladen, buurtcentra, kranten, flyers, speciale ansichtkaarten, posters et cetera. Tijdens de vieringen probeert men aan te sluiten bij de doelgroepen door ook audiovisuele middelen in te zetten, zoals een beamer tijdens de preek. De beamer hoeft niet alleen bij een preek gebruikt te worden, maar wordt ook ingezet bij een filmavond. De Augustanakerk presenteert de film 'Earth' en nodigt daarbij mensen uit hun doelgroep uit. Het aanbod van activiteiten is divers. Hebron en Westerwijk bieden vieringen aan, wat ervaren wordt als een centraal punt van de gemeenschap. De lutherse initiatieven zijn zo ver nog niet dat ze ook vieringen aanbieden. Alle initiatieven hebben doordeweeks ook ontmoetingsmomenten van diverse aard georganiseerd. Dit is een breed scala wat loopt van koffie ochtenden via kooklessen naar kinderclubs. Hiermee blijkt dat alle initiatieven oog hebben voor het feit dat een gemeente stichten verder gaat dan alleen het aanbieden van vieringen. Men richt zich ook heel duidelijk op gemeenschapsvormende activiteiten. Sociale cohesie komt als onderliggende gedachte diverse keren naar voren in de onderzoeken. Uit het aanbod blijkt dit niet alleen een loze kreet te zijn, maar er wordt ook daadwerkelijk invulling aan gegeven. Een heel goed voorbeeld hierbij is het jongerenwerk van Westerwijk. Timmer: “Daarom (vanwege de sociale nood, LA) wil ik met dit werk doorgaan: om jongeren liefde te geven, warmte. Als er iets is wat zij nodig hebben, dan is het wel de wetenschap dat zij op iemand aan kunnen.” 5.6 Uitdagingen en lessen Een duidelijke les die geleerd kan worden is dat kennis van de buurt en doelgroep essentieel is. Daarvoor is onderzoek nodig. In Hebron en Westerwijk is daar ook de nodig aandacht aan besteed. De lutheranen zijn net uit de fase van verkennen gekomen en beginnen met het opzetten van activiteiten. Het voorkomt dat er bij kerkplantingen van buitenaf een soort van kloon van de moedergemeente wordt geplant. Aanpassingen worden om die reden gedaan in liturgie, taalgebruik, enz. Tegelijk maakt die kennis over de buurt ook duidelijk dat de doelgroep heel divers is. Er zijn grote gemene delers op het gebied van inkomenssituatie, opleidingsniveau, sociale status, gezinssamenstelling enz. Maar tegelijk zijn er ook grote culturele verschillen in relatie tot religie en etnische achtergrond. Dus met een doelgroepsplitsing (moedergemeente vs. gemeentestichtingsproject) is er geen garantie voor een contextgerichte benadering die succesvol is. De multiculturele samenstelling van de doelgroep brengt, naast verrijking, ook weer aparte complexiteit met zich mee.130 Betrokkenheid op elkaar is belangrijk voor gemeenschapsvorming. Daar waar belonging voor believing gaat, is het een niet te verwaarlozen aspect. De kleinschaligheid van Hebron en Westerwijk zijn dan duidelijk een voordeel. Mensen kennen elkaar en ervaren in een dergelijke gemeenschap warmte. Wel stellen we hier de vraag of er toch ook niet mensen zijn voor wie een dergelijke kleinschaligheid en hechte gemeenschap bedreigend kan zijn in de zin dat mensen het moeilijk vinden om ‘er tussen te komen’. Gemeenschapsvorming is een langdurig proces. Individualisering, privatisering en fragmentarisering eisen in die zin zeker hun tol. Mensen binden zich niet gemakkelijk. Betrokkenheid is kortstondig of 130

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 156.

75

partieel. Iets wat overigens niet alleen geldt voor deelnemers, maar ook voor vrijwilligers. We constateren dat in zowel Westerwijk als Hebron alsook bij de lutheranen de betrokkenheid van voldoende vrijwilligers niet vanzelfsprekend is. Veel werkzaamheden worden nu door beroepskrachten gedaan, ondersteund door vrijwilligers uit de bestaande kerken. Het uiteindelijke doel is nieuwe leden te werven en de gemeenschap uit te breiden. De instroom van nieuwe leden gaat echter niet snel. Voor initiatiefnemers betekent dit bij alles, dat ze een lange adem nodig hebben. Langdurige betrokkenheid van een initiatiefnemer zorgt voor continuïteit, maar heeft weer het gevaar in zich dat het initiatief afhankelijk wordt van zijn/haar inzet. Tijdige inzet van deelnemers en het overdragen van verantwoordelijkheid zijn belangrijk. Zowel Timmer en Van Splunter wijzen op de zwakke communicatieve vaardigheden van de doelgroep als belemmerende factor. De activiteiten zelf ondervinden daarvan soms hinder, maar ook bij een toekomstige overdracht van verantwoordelijkheden is dit aspect van belang. Hebron en Westerwijk zijn daarbij duidelijk in het nadeel ten opzichte van bijvoorbeeld Via Nova.131 Afhankelijkheid is ook op een ander vlak een punt van aandacht. Westerwijk en Hebron zijn nu de verantwoordelijkheid van de moedergemeenten, met ondersteuning van de IZB. De vraag is gerechtvaardigd of een dochtergemeente, wanneer deze volwassen wordt, maar nog niet financieel onafhankelijk kan bestaan, op deze manier afhankelijk moet blijven van de moedergemeente of dat het een zelfstandige gemeente onder verantwoordelijkheid van de Protestantse Kerk van Amsterdam zou moeten zijn. Is er ruimte voor een dergelijke verbreding van het draagvlak?132 Tenslotte wijzen we nog op een aspect wat Amsterdam ontstijgt. Nieuwe initiatieven stellen de kerk voor nieuwe vragen. Nu in de 2e generatie gemeentestichtingsinitiatieven ook in traditionele kerken nieuwe gemeenten ontstaan, zijn er ook voor die kerken nieuwe vragen te beantwoorden. We wijzen op kerkrechtelijke, principiële vragen over het geografische en congregationalistische stelsels, maar ook op de meer praktische problemen waar gemeentestichters dagelijks tegen aan lopen.133 Hoe om te gaan met sacramentsbediening wanneer toetreders zich willen laten dopen? Hoe om te gaan met lidmaatschap en inschrijving? Het kerkrecht loopt hier achter op de praktijk. In de Christelijk Gereformeerde Kerken is er een speciale kerkordelijke bepaling die hier uitkomst biedt.134 Overigens wordt het wel duidelijk als een uitzondering gezien en is het niet zozeer ingebed in de kerkorde zelf. In de Protestantse Kerk in Nederland zien we dat in de kerkorde van 2004 wel mogelijkheden geschapen zijn voor missionaire gemeentestichtingsinitiatieven, maar dat deze in de praktijk niet afdoende zijn.135

131

Idem, 309-310. Idem, 367. 133 Idem, 348. 134 Idem, 343. 135 Idem, 344. 132

76

6 Conclusies en Aanbevelingen De kerk in Amsterdam is diep doordrongen van de ernst van de situatie waarin zij zich bevindt: alle zeilen moeten worden bijgezet om de dramatische terugloop van het kerkbezoek te keren en om de kerk voor een dreigende ondergang te behoeden. Predikanten, kerkenraadsleden, gemeenteleden en vrijwilligers zetten alles op alles om het vuur van het Evangelie in Amsterdam niet te laten doven, maar om die aan te wakkeren en door de gehele stad heen te verspreiden. Veel missionaire activiteiten zijn van vrij recente datum. De Evangelisch-Lutherse gemeente heeft een reeks initiatieven rondom enkele brandpunten in de stad opgezet. Gemeenten in de Noorderkerk en de Jeruzalemkerk zijn intensief bezig met de planting van nieuwe christelijke gemeenten: Hebron en Westerwijk. De missionaire projecten zijn onderdeel van de tweede golf van gemeentestichting die sinds enkele jaren door Nederland stroomt. Daarbij is nadrukkelijk geleerd van de eerste gemeentestichtingsgolf in de voorgaande decennia: er dient aansluiting te worden gezocht bij de mensen in de buurt en hun leefwereld. Contextualisatie en incarnatie zijn bepalende begrippen bij het missionaire werk. De projecten die door ons zijn onderzocht, hebben een heldere identiteit. Wel zijn er verschillen. Die houden verband met het feit dat de lutherse initiatieven worden gedragen door een min of meer inclusieve soteriologie, terwijl het werk in Hebron en Westerwijk veeleer op een exclusieve heilsopvatting is gebaseerd. De laatstgenoemde projecten profileren zich vooral als christelijke geloofsgemeenschap. Het karakter van de activiteiten in Hebron en Westerwijk laat zich kenmerken door een uitgesproken visie op de persoon van Jezus Christus. De missionaire activiteiten van de Evangelisch-Lutherse gemeente in Amsterdam kunnen worden getypeerd als algemeen religieus. Vanuit de literatuur is duidelijk dat projecten die een meer exclusieve opvatting over het heil hebben, een betere voedingsbodem bevatten voor missionaire activiteiten. De geanalyseerde projecten hebben een open cultuur. Belonging gaat voor believing. Voor deelname aan de activiteiten is geloof niet voorwaardelijk. De toetredingsdrempel is laag. Openheid, maar ook een verscheidenheid aan projecten die aansluiten bij de doelgroep of context, zijn belangrijke bouwstenen voor een missionair project. Een universeel model bestaat echter niet. Doelgroepen behoeven een gedifferentieerde benadering. Dat heeft ook gevolgen voor de identiteit, voor de missionaire doelen. Van belang is dat gemeenten missionair actief zijn, het behoort wat ons betreft tot de identiteit van elke christelijke geloofsgemeenschap. De eigen cultuur mag echter niet normatief worden. Er dient ruimte te zijn voor een duidelijk afwijkende identiteit van het missionaire project in vergelijking met de initiërende moederkerk. Rekening houden met de context, respect voor de deelnemers, openheid en gastvrijheid betekenen acceptatie van pluriformiteit. Zowel Hebron als Westerwijk hadden aanvankelijk het doel mensen te laten aansluiten bij de bestaande gemeenten. De organisatoren beseften daarbij dat er drempels waren voor nieuwkomers. Om die reden waren zij voorstander van drempelverlaging. Gaandeweg kwamen de initiatiefnemers

77

echter tot het besef dat het verschil tussen de bestaande gemeenten en de doelgroep zo groot was, dat de vraag aan de orde kwam of drempelverlaging wel genoeg zou zijn. Ook zien we dat de gemeenten met een duidelijke missionaire intentie, zelf een ontwikkeling doormaakten. We wijzen op de Jeruzalemkerk waar de gemeente meer en meer ging bestaan uit jonge en hoogopgeleide leden. Het is niet uitgesloten dat de verschillen tussen gemeente en doelgroep door de jaren heen groter zijn geworden, ondanks de wil om drempelverlagend te werken. Een vergelijkbare ontwikkeling heeft zich in de Noorderkerk voorgedaan. De noodzaak om met de bestaande initiatieven toe te werken naar de stichting van een nieuwe gemeente nam toe. Weliswaar zou het daarbij om een volbloed dochtergemeente gaan, maar wel een met een ander karakter dan de moedergemeente. Overigens liggen er nog wel belangrijke vragen omtrent het kerklidmaatschap en de manier waarop een nieuwe gemeente vorm kan krijgen. Sociale factoren spelen een belangrijke rol bij de vorming van een gemeenschap. Zending begint waar de ontvanger is.136 Contextualisatie krijgt in Hebron en Westerwijk handen en voeten en wordt ook door de lutheranen van groot belang geacht. Er vindt onderzoek plaats naar de identiteit van de wijkbewoners. Wat vinden zij belangrijk? In de concrete activiteiten (kinderwerk, naschoolse opvang, huiswerkbegeleiding, voedselbank, buurtmaaltijden) zien we dat de context bepalend is voor hoe contact wordt gemaakt en hoe contacten bijdragen aan gemeenschapsvorming. Duidelijk gaat belonging vooraf aan believing. Hebron en Westerwijk hebben een duidelijke missie. De boodschap van het Evangelie van Jezus Christus komt aan de orde in de nieuwe gemeenschap. Vertaling is daarbij een sleutelwoord, aldus Paas. Die boodschap kan haaks staan op het leven van mensen. Maar dan is het wel nodig dat die boodschap wordt begrepen, voordat deze haar heilzame werking kan doen of – wat natuurlijk ook voorkomt - kan afstoten. We herkennen dat de initiatiefnemers met vragen die hier liggen bezig zijn. Ze zijn intensief op zoek naar een zodanige vertolking van de boodschap dat zij kan landen bij de bezoekers, zonder iets te willen afdoen aan de kern ervan. Opvallend is overigens dat bezoekers van de nieuwe gemeenschappen ook in de vorm van de dienst iets verwachten dat anders is dan de wereld waarin ze leven. Klaarblijkelijk verwachten zij dat een kerk verschillend is van de situatie waaruit ze komen. Dat je begint waar mensen zich bevinden, betekent dus niet dat de kerk moet lijken op de wereld waarin mensen leven om aansluiting te vinden. Om te komen tot een zelfstandige gemeente is goed leiderschap bij zowel Hebron als Westerwijk van het grootste belang. Het streven wordt vereenvoudigd door het feit dat er vanaf het begin met missionaire teams is gewerkt. Deze teams kunnen eventueel in een kerkenraad worden omgezet. Nieuwe gemeenschappen zijn kwetsbaarder als de leiding slechts in handen is van één kerkplanter. Bij sommige brandhaarden van de lutheranen lijkt dat risico denkbeeldig te zijn. Het streven om tot een zelfstandige gemeente te komen wordt bemoeilijkt door de geringe grootte van de gemeenten en het gebrek aan kader in beide gemeenten. Dit punt is nadrukkelijker aan de orde bij Westerwijk dan bij Hebron. Er wordt bij het missionaire project van de Jeruzalemkerk

136

S. Paas, Jezus als Heer in een plat land, 52.

78

gewerkt aan de vorming van kader door enkele vrouwen in de gemeente verantwoordelijkheid te geven voor een aantal diensten. De missionaire teams van de Noorderkerk en de Jeruzalemkerk zouden er goed aan doen nieuwkomers nadrukkelijk te betrekken bij de activiteiten die zij doordeweeks en op zondag organiseren. Een sterke organisatiecultuur is geen overbodige luxe. Dit vraagt van alle betrokkenen een nederige houding en veel geduld. Bij de lutheranen zijn de activiteiten sterk verbonden met professionele werkers. Meer inbedding in de gemeente kan voor meer draagvlak zorgen en meer betrokkenheid van vrijwilligers. Een groot voordeel bij alle initiatieven is de aanwezigheid van gebouwen en betaalde krachten. Natuurlijk kan het altijd beter en meer. Zo zou een orthopedagoog een goede aanvulling zijn voor het werk in de Westerwijk. Of een diaconaal werker in Hebron die vanuit de voedselbank mensen in de buurt kan helpen. Er mag dankbaar gekeken worden naar wat er is. De initiatiefnemers beschikken over gebouwen, waarin activiteiten worden georganiseerd. De vraag die aan de leiding gesteld kan worden, is of zij rekening houdt met het feit dat mensen ook een kerk bezoeken vanwege de sacraliteit. De initiatieven hebben aandacht voor moderne media en ontwikkelen eigen ontwerpen en wegen om te communiceren met buurtbewoners. Ook al komen buurtbewoners niet naar de geloofsgemeenschap, zij zijn zich welbewust van de presentie van de kerk in hun wijk. De externe structuur geeft geen reden voor bezorgdheid. Waar in het verre verleden Nederlandse synodes nog missionaire werkwijzen in het verre Batavia afkeurden en verhinderden137, wordt er nu gewerkt om de missionaire activiteiten 'om de hoek' meer autonoom te laten zijn. Autonomie is goed, omdat dat de mogelijkheid biedt dat initiatieven op eigen benen kunnen gaan staan. Daarmee kan worden aangetoond dat een gemeenschap in zichzelf levensvatbaarheid blijkt te hebben. Er zijn ook vragen rond de levensvatbaarheid en de groei van de gemeenschap. Is het zorgelijk dat Hebron al sinds de jaren 80 actief is en 'slechts' 35 kerkgangers telt? Hiervoor is een historische effect-analyse nodig. Die is op dit moment niet voorhanden. Het lutherse initiatief in de Maarten Lutherkerk spreekt veel nieuwkomers aan. De aandachtspunten zijn hier de geringe focus op toewijding en het feit dat dit initiatief 'nieuw' is. Nieuwe initiatieven trekken in het begin altijd meer mensen. De kunst is om ze ook vast te houden. Dat lijkt echter gezien het model van gemeenschapsvorming niet de eerste prioriteit te zijn.

137

G. Noort, Als een kerk (opnieuw) begint, 63.

79

Literatuur Becker, Jos & Joep de Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland: Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie, Den Haag, 2006. Beleidsplan Missionair Diaconaal Project Amsterdam-West, 2005-2009. Bevans, S. Constants in context, New York, 2004. Brouwer, R. e.a. Levend lichaam - dynamiek van christelijke geloofsgemeenschappen, Kampen: Kok, 2007. Collins, J. Good to Great: Why Some Companies Make the Leap…and Others Don’t, New York, 2001. Cray, G. e.a. Mission Shaped Church, London, 2004. Doornebal, R. ‘Organisch leiderschap, complexiteitstheorie en de emerging church’, uit Soteria 25e jaargang, 4-2008. Madern, A. & Jonker J. Gemeentestichting in Centrum Westerwijk te Amsterdam, Afstudeerproject in opdracht van Nico van Splunter, 2008. Morisy, A. Beyond the good samaritan – community ministry and missio,' London, 1997. Noorderlicht wijkblad van de Noorderkerkgemeente 26e jaargang nr. 11 (286) december 2008, 24-25. Noort, G. e.a. Als een kerk – opnieuw – begint. Handboek missionaire gemeenschapsvorming. Zoetermeer, 2009. Paas, S. Jezus als Heer in een plat land. Op zoek naar een Nederlands evangelie, Zoetermeer, 2001. Paas, S. De werkers van het laatste uur: De inwijding van nieuwkomers in het christelijk geloof en de christelijke gemeente, Zoetermeer, 2003. Protestantse kerk in Nederland, Kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland, Zoetermeer, 2004. Remmelzwaal, A. ‘Het brede panorama van leiderschap’, uit Soteria 25e jaargang, 4-2008. Roest, H. de, En de wind steekt op: Kleine ecclesiologie van de hoop, Zoetermeer, 2005. Vroom, H.M. Religies en de waarheid, Kampen, 1988. Westervaarder, K. & M. Joni, Trends in de Baarsjes, Resultaten buurtonderzoek jongeren, Amsterdam, 2006. Internet: http://www.hoopvoornoord.nl http://www.huizenzoeker.nl/wijkinformatie/noord-holland/amsterdam/spaarndammer-enzeeheldenbuurt/

80

http://www.icco.nl http://www.izb.nl http://www.luthersamsterdam.nl http://www.protestantsamsterdam.nl http://www.stichtinghip.nl/ http://www.vrom.nl http://www.westerpark.amsterdam.nl

81