De Grebbelinie
in
Beeld
De opdracht om de Grebbelinie in beeld te brengen is onderdeel van het beleid van de gemeente Amersfoort om de veranderingen in deze snel groeiende stad door middel van documentaire fotografieopdrachten vast te leggen. De collectie van de gemeente omvat inmiddels werk van Henze Boekhout, Jeroen Alberts, Ellen Kooi, Caroline Schröder, Martin Luijendijk, Sarah Mei Herman, Wout Berger, Judith van IJken, Annette Behrens en Agnes van Noorloos.
De opdrachten worden al ruim 15 jaar in het kader van
het beeldend kunstbeleid gegeven en hebben als doel om de fotografie als kunstmedium te stimuleren.
In 2011 is, in samenwerking met de Master opleiding
van Academie Sint Joost in Breda, aan de masterstudenten Annette Behrens en Agnes van Noorloos een opdracht verstrekt. De toenmalige studenten werden daarbij intensief begeleid door een commissie, waarin fotografiedeskundigen zitting hebben. Deze vorm van talentontwikkeling heeft nu een vervolg gekregen met het verlenen van een documentaire opdracht aan amateurfotografen. Op deze manier wil de gemeente de documentaire fotografie ook onder amateurfotografen stimuleren.
Elisabeth Karstens
2
Voor Elisabeth Karstens (1955, woont in Amersfoort) was de opdracht de opmaat voor een zoektocht naar het ‘geheim van de Grebbelinie’. Deze zoektocht vond letterlijk plaats in het gebied op en langs de liniedijk, maar het was ook een associatieve reis in haar hoofd. In de serie foto’s laat zij ons meereizen. We zien wat zij zag. En als we onze eigen associaties toelaten, zien we soms ook wat zij dacht.
Karstens laat de omgang van de mens met het landschap
zien. “De mens maakt plannen, creëert, verovert, grijpt in, beheerst, behoudt, vernietigt en laat iets achter; hij markeert”, aldus Karstens. De markeringen die de mensen — soms onbewust — achterlaten in het landschap, fascineren haar. Ze verlenen het landschap zijn mysterie. Ze symboliseren voor Karstens het verleden. En terwijl de mens zich het landschap probeert toe te eigenen, gaat de natuur zijn eigen gang. “Het vuur vernietigt en verlicht. Het water weert af en beschermt. De aarde bedekt en verzacht”.
Karstens’ serie is een door haar geïnterpreteerde reconstruc-
tie van de Grebbelinie. Daarbij richt zij zich niet zozeer op de relicten uit het verleden. Slechts een enkele keer zien we een kazemat in beeld en dan is de focus vooral gericht op de tulpen die het bouwwerk bedekken. Het militaire verleden echoot uit de details; uit vormen en kleuren. Een gele buis wordt een kanon, een schroef verandert in een loop van een geweer, een stronk lijkt op een tank die op het punt staat uit te rukken. Sloten kleuren bloedrood en her en der in het landschap worden we subtiele rookpluimen gewaar. Het militaire verleden dringt zich op in de dagdagelijkse werkelijkheid.
Tegelijkertijd schept Karstens een tijdsdocument. Ze toont
de sporen van mensen die het gebied al dan niet clandestien hadden ingenomen. Door de dijkaanpassingen kregen de meesten van hen een nieuwe woonplek aangeboden. De serie vormt ook de neerslag van dit recente verleden.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Hans Hoentjen
12
De manier waarop de Grebbelinie is ingebed in het landschap fascineert Hans Hoentjen (1966, woont in Amersfoort) al een aantal jaren. In de tijd dat hij in Leusden woonde — en ook sinds hij naar Amersfoort is verhuisd — stuitte hij tijdens wandelingen langs het Valleikanaal of de Eem op overblijfselen uit het oorlogsverleden. Hoewel de oorspronkelijke functie als verdedigingslinie een onopvallende aanleg noodzakelijk maakte, is de linie nu heel aanwezig in het landschap. Deze paradox werd het uitgangspunt voor Hoentjen.
Hoentjen heeft het verleden van de Grebbelinie op een twee-
ledige manier voelbaar gemaakt. Deels overwoekerde kazematten, verdedigingswallen, maar ook de dijk en het kanaal zijn als tastbare herinneringen in beeld gebracht. De stijl en de uitvoering in zwart-wit brengen een meer subtiele laag in de foto’s. Ze zorgen voor een dreigende en vervreemdende sfeer. Hoentjen wilde hiermee de beklemming van oorlogsdreiging voelbaar maken en de kijker op deze manier als het ware de geschiedenis van de Grebbelinie inzuigen.
Daar kwam in de loop van het project een andere dreiging bij.
Ineens waren daar de bulldozers op de dijk; bomen werden gekapt, grond werd verschoven, het terrein rond de kazematten werd met rood-witte linten afgeschermd. Het arcadische landschap, waarin de grootse natuur het verleden overwoekerd had, was niet meer. Hoentjen was geschokt, maar legde ook deze veranderingen vast. De serie krijgt daarmee een diepere betekenis. Klassieke schoonheid gaat over in verwoesting. Maar schuilt er in de verwoesting niet ook een bepaalde mate van schoonheid? En is er niet een andere schoonheid voor in de plaats gekomen? De schoonheid van het helder geordende landschap.
Hoentjen hoopte dat de kijker door zijn foto’s zou gaan naden-
ken over de Grebbelinie in relatie tot het landschap. Nu zorgt de serie ook voor reflectie op de relatie tussen mens en landschap.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Frank van den Hout
22
Frank van den Hout (1964, woont in Leusden) kroop voor zijn serie in de huid van de soldaten die in de kazematten op de Grebbelinie waren gelegerd. Hij stelde zich voor hoe zij de omgeving zouden ervaren, als zij nu een blik op het hen omringende landschap zouden kunnen werpen.
Van den Hout deed nauwkeurig onderzoek naar de exacte posi-
ties van de kazematten in Amersfoort en bracht ze met behulp van een app op zijn telefoon in kaart. Het leverde 56 coördinaten op. Op 16 bereikbare locaties maakte hij panoramafoto’s, waarvan er vijf in deze publicatie zijn opgenomen. Elk panorama is voorzien van het nummer van de kazemat, het type, de gps coördinaten, de relatieve positie van de fotograaf en de datum waarop de locatie is gefotografeerd.
Aan de noordrand van de stad, in de buurt van de schans, waar
de kazematten nog grotendeels bewaard zijn gebleven, geven de foto’s een blik op een weids landschap. In het centrum van Amersfoort, waar het stedelijk weefsel de oude verdedigingslinie heeft opgeslokt, zorgt de sprong in de tijd voor een vervreemdend effect. Voor de soldaat zou het een schokkende ervaring zijn geweest opeens een moderne, snelle trein voorbij te zien razen of achter een groot scherm de geluiden van een snelweg gewaar te worden.
Met deze conceptuele aanpak stelt Van den Hout het begrip
‘tijd’ aan de orde. Bij de landschappelijke panorama’s lijkt de tijd zich maar langzaam te hebben voortgesleept, terwijl de stedelijke beelden juist de snelheid van tijd benadrukken. Hoewel een foto een fixatie van tijd is, brengt Van den Hout niet alleen het nu in beeld, maar laat hij ons ook nadenken over het verleden en zelfs over de toekomst. Dat wordt pregnant duidelijk in een foto van de sloop van een gebouwencomplex. Je realiseert je dat de foto de volgende dag, zelfs al na een uur, geschiedenis is geworden.
Van den Hout geeft aan dit project een vervolg en betrekt ook kazematten in zijn woonplaats Leusden bij zijn onderzoek. Uiteindelijk zullen alle panorama’s op een interactieve website te zien zijn. (www.degrebbelinieinbeeld.nl)
23
24
E12, S3A A, Latitude=52.17912, Longitude=5.34102, 0m, 4-2-2014
E19, G270HV X, Latitude=52.17201, Longitude=5.35649, 20-40m, 18-5-2014
25
GL006, G180HV, Latitude=52.16680, Longitude=5.39511, 0-30m, 13-11-2013
26
27
28
GL022, S3A, Latitude=52.15026, Longitude=5.40919, 0-20m, 15-6-2014
GL023, S3A, Latitude=52.14852, Longitude=5.41244, 0-40m, 15-6-2014
29
30
31
In de 18e eeuw werd tussen de Utrechtse heuvelrug
Tegelijk met het verschijnen van deze publicatie
en de Veluwe een verdedigingslinie aangelegd. De
wordt een deel van het werk van de fotografen dat
Grebbelinie was een waterlinie, waarbij het onder
voor deze opdracht is gemaakt, gepresenteerd in
water zetten van het lage gebied tussen de Grebbe-
een buitententoonstelling op de Eemdijk (vanaf
dijk en de voormalige Zuiderzee, bescherming moest
Elzenaars Jachtwerf tot aan de Driesluizenbrug).
bieden tegen vijandelijke troepen.
De foto’s zijn daar van 12 september 2015 tot het
voorjaar van 2016 te zien.
Van 1939 tot 1940 vormde de Grebbelinie een
belangrijk onderdeel van het Nederlandse defensieplan. Boerderijen langs de linie werden ontruimd
Op zondag 27 september 2015 organiseren FASadE
om grote stukken land onder water te kunnen zetten
en de gemeente Amersfoort een Architectuurcafé
en in de kazematten langs de linie waren soldaten
en excursie met als thema ‘Het veranderende land-
gelegerd.
schap van de Grebbeliniedijk’. (www.fasade.nl)
Na de Tweede Wereldoorlog werd het militaire
erfgoed langzaamaan aan het oog onttrokken.
Fotografen:
Tegenwoordig beschouwt men de linie als belangrijk
Elisabeth Karstens, Hans Hoentjen,
cultureel erfgoed en tevens als natuurgebied.
Frank van den Hout
De Grebbelinie loopt dwars door Amersfoort;
vanaf het zuidoosten tot in het noordwesten. In de
Begeleiding fotografen:
binnenstad zijn er nog maar weinig sporen van de
Fotografiecommissie gemeente Amersfoort
linie zichtbaar gebleven. De meeste overblijfselen
(Marga Rotteveel, Flos Wildschut, Willem Oxener,
liggen aan de noordwestkant van de stad, zoals
Carolien de Boer, Truusje Kleter)
het Werk aan de Glashut (een oud fort uit 1799),
Projectleiding:
ook wel de Schans genoemd, de Eemdijk met de
Gemeente Amersfoort, Carolien de Boer
nog bewaard gebleven kazematten en het Werk
Projectcoördinatie
bij Krachtwijk.
buitententoonstelling:
Gemeente Amersfoort, Leontine Sies
Bij het besluit van de Amersfoortse gemeente-
raad in 2001 om in dit gebied het nieuwe ziekenhuis
Curator buitententoonstelling:
te ontwikkelen, is er veel aandacht gevraagd voor
Flos Wildschut
de landschappelijke, ecologische, recreatieve en
Productie buitententoonstelling:
cultuurhistorische kwaliteiten van het gebied.
GT Reclame Amersfoort
DS Landschapsarchitecten, Bruno Doedens en Michael van Gessel, die een bijdrage leverden aan
Tekst en redactie:
de invulling van deze zogenaamde ‘Groenblauwe
Flos Wildschut
Structuur’ lieten zich inspireren door de nog aan-
Ontwerp:
wezige onderdelen van de Grebbelinie. De Eem,
Jeremy Jansen
de Schans en de kazematten op de dijk werden
Druk:
zichtbaar gemaakt.
Drukkerij Tiellen, Boxtel
Oplage:
Tegelijkertijd met de werkzaamheden van het
Waterschap Vallei en Veluwe om de Eemdijk te
500
versterken, werd besloten om het oorspronkelijke profiel van de liniedijk terug te brengen en deze met
Dit project werd mogelijk gemaakt met financiële
een wandel- en fietspad voor het publiek te ontslui-
ondersteuning van de provincie Utrecht.
ten. Deze ontwerpvisies sloten aan bij de afspraken, die in 2006 door de provincies Utrecht en Gelderland
Met dank aan:
en de 12 gemeenten die de linie doorkruist werden
De deelnemende fotografen, De heer Elzenaar,
gemaakt, om dit cultureel erfgoed te herstellen en
Firma Smink Machines, Hemus Roeivereniging,
zichtbaar en beleefbaar te maken.
FASadE (Johanna van der Werf), Waterschap Vallei en Veluwe, Stichting Grebbelinie Deze publicatie is een uitgave van de gemeente Amersfoort © 2015 Gemeente Amersfoort en de fotografen
Even buiten het centrum van Amersfoort, kom je, al fietsend of lopend over de Eemdijk, verschillende kazematten tegen. Het zijn overblijfselen van ons militaire erfgoed; de Grebbelinie. De bunkers lagen tot voor kort verscholen in een arcadisch landschap, dat nauwelijks toegankelijk was. Met het versterken van de Eemdijk, het herstellen van het cultuurhistorisch erfgoed langs de linie en het ontwikkelen van een recreatief routenetwerk hebben de gemeente Amersfoort, Waterschap Vallei en Veluwe en de provincie Utrecht de Grebbelinie zichtbaar en toegankelijk gemaakt.
Parallel aan dit letterlijk zichtbaar maken van de geschie-
denis, hebben Elisabeth Karstens, Hans Hoentjen en Frank van den Hout de Grebbelinie op een meer overdrachtelijke manier ontsloten.
Zij reageerden in het najaar van 2013 op een oproep van
de gemeente Amersfoort aan amateurfotografen uit de stad om met een voorstel te komen voor een documentaire fotoserie over de Grebbelinie in Amersfoort. Uit 18 inzendingen koos de gemeentelijke fotografiecommissie de plannen van Karstens, Hoentjen en Van den Hout en begeleidde de fotografen bij de uitwerking ervan.
Het resultaat mag er zijn. Vanuit drie verschillende invals-
hoeken is de linie in beeld gebracht. Terwijl Elisabeth Karstens zich daarbij met name op het sociale aspect richtte, bestudeerden Frank van den Hout en Hans Hoentjen de linie respectievelijk vanuit historisch en landschappelijk perspectief. De foto’s brengen niet alleen de sporen van het verleden in beeld, ze stemmen ook tot nadenken over de manieren waarop we met het verleden om kunnen of moeten gaan.
