De Eerste Kamer in vogelvlucht
In ons land
vormen de Eerste en Tweede Kamer samen de Staten-Generaal. De Eerste Kamer neemt daarbij haar eigen specifieke plaats in waarbij zowel overeenkomsten als verschillen met de Tweede Kamer kenmerkend zijn. Deze brochure gaat vooral over de taken en rol van de Eerste Kamer in het hedendaagse politieke stelsel. Daarnaast wordt een korte schets gegeven van de geschiedenis van de Eerste Kamer en vindt u informatie over het historische gebouw waarbinnen zij functioneert. In de tekst wordt ook regelmatig de benaming senaat gebruikt als aanduiding voor de Eerste Kamer. Dit is geen officiële naam, maar in het buitenland kent men de naam Eerste Kamer niet en heten vergelijkbare instellingen senaat.
‘Kerntaak van de Eerste Kamer is de kwaliteit van de wetgeving te toetsen op rechtmatigheid, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid.’
01
De Eerste Kamer in vergadering.
De rol van de Eerste Kamer
De Eerste Kamer neemt in ons staatsbestel
met de dagelijkse politiek, de Eerste
in het wetsvoorstel zijn aangebracht, uit
een bijzondere plaats in. Haar hoofdtaak
Kamer fungeert meer als ‘chambre de
zijn voegen is geraakt en nadere inter-
ligt hierin dat zij aan het eind van het
réflexion’.
pretatie nodig is om te bepalen wat de
wetgevende proces een totaaloordeel velt over een wetsvoorstel. Amenderen kan de Eerste Kamer een wetsvoorstel niet.
Wetgevende taak
wetgever nu precies wil met een wet.
Rechterlijke macht
De Eerste Kamer kan een wetsvoorstel
Alle wetsvoorstellen moeten, voordat ze
In dit verband is het van belang, dat de
wel verwerpen en heeft dus het laatste
wet kunnen worden, door de Eerste Kamer
beraadslagingen in de Eerste Kamer een
woord. De Eerste Kamer heeft tevens
worden goedgekeurd. Kerntaak van
niet te onderschatten rol spelen bij de
de taak de regering te controleren, een
de Eerste Kamer is de kwaliteit van de
interpretatie van wetsteksten, bij
taak die veelal in samenhang met de
wetgeving te toetsen op rechtmatigheid,
voorbeeld door de rechterlijke macht.
beoordeling van wetsvoorstellen wordt
uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid.
Al kan de tekst niet meer gewijzigd
uitgeoefend.
worden, de betekenis kan worden De praktijk leert dat een dergelijke
verduidelijkt. Bij diverse rechterlijke
Het optreden van de Eerste Kamer speelt
heroverweging of toetsing door de senaat
uitspraken wordt dan ook verwezen naar
zich meer af in luwte dan dat van de
waardevol is. Zo worden de praktische
de verslagen van de Eerste Kamer over de
Tweede Kamer. Tweede Kamerleden zijn
gevolgen van een wetsvoorstel niet altijd
debatten over wetsvoorstellen.
fulltime beroepspolitici, terwijl Eerste
tijdig doorzien. Verder kan het voorko-
Kamerleden deeltijdpolitici zijn, die
men dat een wetsvoorstel door amen-
Zwaard van Damocles
dikwijls nog andere functies bekleden.
dementen, dat wil zeggen wijzigingen of
Het beeld dat veel mensen van de Eerste
De Tweede Kamer houdt zich vooral bezig
aanvullingen die vanuit de Tweede Kamer
Kamer hebben dat deze uiteindelijk toch
‘Want zolang de senaat geen ‘ja’ zegt, hangt het dreigende ‘nee’ als het zwaard van Damocles boven het hoofd van de regering.’
bijna alle wetsvoorstellen goedkeurt
Motie
moet gedacht worden aan toezeggingen
(gemiddeld 97%), vraagt om enige
Hoewel zij daar weinig gebruik van maakt
op uitvoeringstechnisch, organisatorisch
bijstelling. Want zolang de senaat geen
kan de Eerste Kamer ook een motie
of financieel terrein, of een toezegging om
‘ja’ zegt, hangt het dreigende ‘nee’ als
indienen om iets gedaan te krijgen van
een wet na een bepaalde tijd te evalue-
het zwaard van Damocles boven het hoofd
de regering. Deze kan een motie echter
ren om te bezien of deze goed werkt. Die
van de regering. De Eerste Kamer heeft
naast zich neerleggen als zij dat wil.
toezeggingen zijn in veel gevallen van
namelijk de volgende middelen om haar
Juist omdat de Eerste Kamer zo weinig
direct belang voor burgers, maatschappe-
invloed te laten gelden.
gebruik maakt van moties (hooguit tien
lijke organisaties en instellingen die met
tot twintig per jaar tegenover vele honder-
uitvoering en/of handhaving zijn belast.
Novelle
den in de Tweede Kamer) en deze vaak
Hoewel de Eerste Kamer geen recht van
Kamerbreed worden gesteund zal de
amendement heeft, kan zij een minister
regering dat niet zo gauw doen. Immers,
met zwaarwegende argumenten en punten
in dat geval kan verwerping van het wets-
De controle op het regeringsbeleid berust
van kritiek zo onder druk zetten dat deze
voorstel in zicht komen.
allereerst bij de Tweede Kamer. De Eerste
er voor kiest om met een aanvullend
Controlerende taak Kamer stelt zich in dit opzicht dan ook
wetsvoorstel te komen, een zogeheten
Toezeggingen
terughoudend op. Zij controleert vooral
novelle. Daarin houdt de regering dan
In de wetenschap dat het wetsvoorstel
de hoofdlijnen van beleid en de onder-
rekening met de kritiek van de Eerste
verworpen zou kunnen worden als de
linge samenhang van de verschillende
Kamer. Dit wetsvoorstel tot aanpassing
regering onvoldoende aan substantiële
regeringsplannen. Zij heeft bijvoorbeeld
doorloopt dezelfde procedure als elk
bezwaren van de senaat tegemoet komt,
nooit gebruik gemaakt van het recht
ander wetsvoorstel, dus via de Raad van
kan de regering ook op een andere wijze
van enquête en slechts zelden van het
State voor advies en voor behandeling
proberen een uitweg te vinden.
recht van interpellatie, het recht om een
en goedkeuring via de Tweede Kamer en
Veel vaker dan het aanbod tot een novelle
bewindspersoon direct ter verantwoor-
Eerste Kamer.
doet de regering tijdens de behandeling
ding te roepen in de Kamer. Zo worden
in de Eerste Kamer zogenoemde toezeg-
eveneens vanuit de Eerste Kamer minder
gingen, waardoor de Kamer het wetsvoor-
schriftelijke vragen gesteld dan in de
stel uiteindelijk wel goedkeurt. Hierbij
Tweede Kamer.
01
01 02
02
De Handelingen der Staten-Generaal. Ruggespraak.
Budgetrecht
met de regering te vergroten. Er is steeds
dat onderwerp van debat geen of nauwe-
In diezelfde lijn maakt de Eerste Kamer op
vaker sprake van een samenhangend
lijks politiek verschil van mening bestaat
haar eigen wijze gebruik van het budget-
geheel waardoor meer diepgang mogelijk
tussen de fracties en deze van goeden
recht, het klassieke instrument van de
is. Soms wordt een onderwerp gekozen
huize moet komen om wensen of zorgen
parlementaire controle op het regerings
waarbij verschillende ministers zijn be-
van de Kamer naast zich neer te leggen.
beleid. Met dit budgetrecht heeft de
trokken, juist om schotten te doorbreken
senaat de mogelijkheid om begrotingen
en te komen tot visie en slagvaardigheid.
goed- of af te keuren. Hoewel de Eerste
Europa Steeds meer regelgeving wordt gemaakt in
Kamer ook hier een vetorecht heeft, zal
Minder partijpolitiek
Europees verband. We spreken dan over
zij dat niet gauw gebruiken. Het afkeuren
De Eerste Kamer is veel minder een politie-
Europese richtlijnen en verordeningen in
van een begroting heeft namelijk enorme
ke arena dan de Tweede Kamer waardoor
plaats van wetten. Internationale afspra-
en vergaande gevolgen die verlammend
zij, dankzij haar gepaste terughoudend-
ken, waaronder de Europese richtlijnen
kunnen werken voor de getroffen beleids-
heid, soms bepaalde problemen op een
vallen, tellen zwaarder dan nationale
terreinen.
minder partijpolitiek aangedreven wijze
wetten. Ze vormen de randvoorwaarden
kan behandelen. Zij is bijvoorbeeld niet
waarbinnen de nationale wetgeving tot
Beleidsdebatten
gebonden aan een regeerakkoord.
stand kan worden gebracht. Dat is een
Tot een aantal jaren geleden werden
Juist door het ontbreken van directe poli-
belangrijke reden voor de Eerste Kamer om
begrotingsbehandelingen aangegrepen
tieke gevolgen aan haar uitspraken, kan
regelmatig en in een vroeg stadium over
om met de regering te debatteren, waarbij
de Eerste Kamer lijnen naar de toekomst
nieuwe richtlijnen schriftelijk en monde-
alle woordvoerders van de verschillende
uitstippelen; een toekomst die verder
ling te overleggen met de regering. Die
fracties hun eigen prioriteiten bij de keuze
reikt dan één regeerperiode. Opvallend is
onderhandelt namelijk namens Nederland
van discussiepunten bepaalden. Tegen-
ook dat soms Leden in de Eerste Kamer
met de andere Europese lidstaten wat zij
woordig discussiëren de woordvoerders
namens meer dan alleen hun eigen
precies vastleggen in die richtlijnen en
in de begrotingsdebatten steeds vaker
fractie het woord voeren. In enkele geval-
wat niet. Overigens is de afgelopen jaren
aan de hand van gezamenlijk gekozen
len treedt er zelfs één woordvoerder op
ook de rol die de nationale parlementen
beleidsonderwerpen, om daarmee de
namens de hele Kamer. Hierdoor is het
rechtstreeks in het Europese besluitvor-
meerwaarde van de gedachtewisseling
voor de regering meteen duidelijk dat op
mingsproces spelen, versterkt.
‘Internationale afspraken, waaronder de Europese richtlijnen vallen, tellen zwaarder dan nationale wetten.’
01
Europa in de Eerste Kamer.
Samenstelling
De meer specifieke rol van de Eerste
van zaken en vaak jarenlange ervaring
Kamer komt ook tot uitdrukking in de
in diverse maatschappelijke functies
vergaderfrequentie en het lidmaatschap
heeft een grote toegevoegde waarde voor
van deze Kamer. Het is regel, dat de
het debat met de regering. Vanuit deze
senaat maar één, hooguit twee dagen
functies kunnen zij namelijk goed de
per week vergadert. Het lidmaatschap is
noodzaak van het regeringsbeleid of juist
voor de Eerste Kamerleden, zoals vermeld,
de onwenselijkheid ervan beoordelen.
geen hoofdfunctie. Naast het Kamerwerk
Door de grote verscheidenheid aan
hebben de meeste Kamerleden een vol-
ervaring in de dagelijkse praktijk (in de
ledige werkkring elders. Dit stelt grenzen
wetenschap, het openbaar bestuur, de
aan de tijd die leden voor het Kamerlid-
advocatuur, in instellingen op velerlei
maatschap beschikbaar hebben, maar
terreinen zoals de zorg en het onderwijs)
heeft het voordeel dat een grote variëteit
zijn de Leden van de Eerste Kamer in
aan actuele maatschappelijke ervaring
staat om beleid en regelgeving in een
‘doorwerkt’ in het functioneren van de
breder perspectief te plaatsen van, en te
Eerste Kamer.
beoordelen op onderlinge samenhang en gerichtheid op de toekomst. De betiteling
Verscheidenheid
van de Eerste Kamer als ‘chambre de
De combinatie van politieke verantwoor-
réflexion’ duidt dan ook op een insti-
delijkheid van senatoren met hun kennis
tuut bij uitstek waar maatschappelijke
01
01 02
Koffiekamer. Derde dinsdag op het Binnenhof.
worteling en reflectie samenkomen; een
besprekingen vaak gebruik maken van de
instituut waar weinig ruimte is voor de
ministerskamer van de Eerste Kamer.
waan van de dag.
De Eerste Kamer en de formatie
Prinsjesdag Bij de taken van de Eerste Kamer moet ten slotte vermeld worden dat de
De Eerste Kamerfracties zijn niet zoals die
Voorzitter van die Kamer ook voorzitter
van de Tweede Kamer betrokken bij de
is van gezamenlijke vergaderingen van
regeringsformatie. De totstandkoming
de Eerste en Tweede Kamer, de zoge-
van een regeerakkoord gaat dan ook
noemde Verenigde Vergaderingen der
buiten deze Kamer om. Alleen brengt de
Staten-Generaal. De bekendste is die
Voorzitter van de Eerste Kamer als eerste
op Prinsjesdag in de Ridderzaal, wanneer
na de verkiezingen advies uit aan H.M. de
de Koningin de leden van de Verenigde
Koningin, gevolgd door de Voorzitter van
Vergadering toespreekt. Eerste en Tweede
de Tweede Kamer en de Vice-president
Kamer vergaderen ook samen bij de
van de Raad van State. Zij drieën zijn de
goedkeuring van voorgenomen huwelijken
officiële adviseurs van de Koningin bij de
van leden van het Koninklijk Huis en
formatie. Daarnaast verdient vermelding,
natuurlijk bij de installatie van een nieuw
dat de (in)formateurs voor hun
staatshoofd.
02
‘Het gebouw waarin de Eerste Kamer is gehuisvest heeft een rijke geschiedenis.’
01
Eén van de commissiekamers is de Gravenkamer, met de portretten van alle graven van Holland.
01
In de vergaderzaal hangt het méér dan levensgrote schilderij van Koning Willem II, geschilderd door J.A. Kruseman in 1849.
Geschiedenis
01
Na de val van Napoleon besloot het
ook om als bolwerk van de Kroon een
bij u’. Verder bepaalde de nieuwe grond-
Congres van Wenen in 1815 de voor-
tegenwicht te kunnen bieden aan de
wet het aantal zetels op 39;
malige Oostenrijkse Nederlanden (het
Tweede Kamer. Alleen het aantal leden
de Leden werden niet meer benoemd
huidige België) samen te voegen met het
werd gehalveerd. Het jaar 1848, waarin
voor het leven, maar voor de maximale
Koninkrijk der Nederlanden, om daar-
talloze revoluties in Europa plaats vonden,
zittingsduur van negen jaar, waarbij
mee een sterke staat te vestigen aan de
veroorzaakte ook in Nederland een poli-
om de drie jaar eenderde van de Leden
Franse noordgrens. In België vreesden de
tieke stroomversnelling.
opnieuw werd gekozen.
te verliezen, daarom wilden zij dat deze
Thorbecke
Eerste vrouw
samenvoeging gepaard ging met de
In dat jaar werd de grondwet radicaal
Bij de grondwetsherziening van 1917
instelling van een Hogerhuis voor de adel
gewijzigd op initiatief van het toen
worden de eisen van verkiesbaarheid voor
naar Brits model.
malige Tweede Kamerlid Thorbecke en
de Eerste Kamer gelijkgesteld aan die voor
zijn grondwetscommissie. Niet langer
het lidmaatschap van de Tweede Kamer.
Het uiteindelijke resultaat werd de Eerste
werden de leden van de Eerste Kamer
Dit betekende dat vanaf dat moment ook
Kamer waarvan de leden – variërend in
door de Koning benoemd, maar gekozen
vrouwen tot de Eerste Kamer konden
aantal van 40 tot 60 – voor het leven door
door de leden van Provinciale Staten en
toetreden. De eerste vrouwelijke senator
de Koning werden benoemd. De leden
wel uit de hoogst aangeslagenen in de
heette Carry Pothuis-Smit. Zij werd in 1920
dienden minstens 40 jaar oud te zijn en
directe belastingen. Daarmee kwam een
gekozen en zou gedurende lange tijd de
verder moesten zij op grond van hun ge-
eind aan de invloed van de Koning op de
enige vrouw zijn in het mannengezelschap.
boorte, hun welstand of verdiensten voor
Eerste Kamer.
hogere standen hierdoor hun invloed
Maximaal zes jaar
de staat tot de aanzienlijkste burgers van
‘Zo ben ik altijd bij u’
De vraag naar de betekenis van de
De toenmalige Koning Willem II betreurde
Eerste Kamer werd weer actueel bij de
Gekozen door Provinciale Staten
dit zeer. Hij schonk daarom zijn portret
grondwetswijziging van 1922. Hoewel
Na de definitieve afscheiding van België
aan de Kamer, bij welke gelegenheid hij
de bolwerktheorie van de Kroon geen
in 1839 bleef de Eerste Kamer bestaan,
gezegd zou hebben: ‘Zo ben ik toch altijd
opgang meer deed, wenste de meerder-
het land behoren.
04
02
03
05 02 03 04
heid van de Staten-Generaal toch aan het
ter discussie gesteld. Wederom bleef
tweekamerstelsel vast te houden.
de meerderheid in de Staten-Generaal
De gedachte bleef leven, dat het beter is
vasthouden aan het tweekamerstelsel:
de bevoegdheid en de macht niet uitslui-
de Eerste Kamer bleef met al haar
tend bij één Kamer te laten berusten.
bevoegdheden gehandhaafd.
Wel werd de zittingsduur verkort tot zes
Sindsdien wordt zij echter wel om de
jaar, waarbij de helft van de Kamer om de
vier jaar in haar geheel opnieuw gekozen
drie jaar werd vernieuwd.
door de leden van de Provinciale Staten.
05 06
De wandelgang. De dennenappel, een houten ornament in het trappenhuis. De vergaderzaal van de Staten van Holland en West-Friesland, 17 de eeuw. Het Binnenhof, begin 17 de eeuw. Detail plafond van de vergaderzaal.
Van 50 naar 75 Leden Afgezien van de verhoging van het aantal Leden van 50 naar 75 bij de grondwetsherziening van 1956, bleef het bestaan
06
van de Eerste Kamer een halve eeuw onaangevochten. Bij de voorbereiding van de grondwetsherziening van 1983 werd het tweekamerstelsel echter weer
06
‘De betiteling van de Eerste Kamer als ‘chambre de réflexion’ duidt dan ook op een instituut waar weinig ruimte is voor de waan van de dag.’
01
De centrale ontvangsthal van de Eerste Kamer.
01
Detail van de plafondschildering in de vergaderzaal door Andries de Haen en Nicolaes Wielingh.
Gebouw 01
Het gebouw waarin de Eerste Kamer is
De afgebeelde figuren schijnen met
gehuisvest heeft een rijke geschiedenis.
belangstelling te kijken naar wat zich
De Eerste Kamer zit hier overigens pas
beneden afspeelt. Volgens de overlevering
sinds 1849; daarvoor vergaderde zij in de
heeft men hiermee tot uitdrukking willen
Trêveszaal. Die maakt nu deel uit van het
brengen, dat de diverse naties geïnteres-
ministerie van Algemene Zaken en daar
seerd waren in wat hier in deze vergader-
vergadert nu elke week de ministerraad.
zaal besproken werd. In het midden paneel van het plafond staan enkele
Staten van Holland
jongens afgebeeld, waarvan er een is die
De fraaie vergaderzaal van de Eerste
zijn been heel brutaal over de rand heeft
Kamer dateert uit het midden van de 17e
geslagen. Zij stellen voor ‘de kinderen
eeuw. In 1651 had Johan de Witt als leider
van staat’ ofwel de toekomst van het
van de Staten van Holland de architect
vaderland.
Pieter Post opdracht gegeven een ver gaderzaal speciaal voor de Staten van
Oorlog en vrede
Holland te bouwen. Vóór die tijd maakte
Uit die tijd zijn verder nog schoorsteen-
dit gedeelte van het Binnenhof deel uit
stukken aanwezig in de vergaderzaal
van de residentie van de stadhouders.
van de Eerste Kamer. Aan de westelijke
In 1655 was de ruwbouw van de zaal ge-
zijde bevindt zich de door Hanneman
reed en werd begonnen met de afwerking
afgebeelde Godin van de Vrede. Aan de
van het interieur.
oostelijke zijde treffen we de Oorlogsgod Mars, in volle wapenrusting, vervaardigd
Plafondschilderingen
door Jan Lievensz.
De schilders Andries de Haen en Nicolaes Wielingh maakten de plafondschilde
Wandbekleding
ringen. De medaillons laten verschillende
De muren waren oorspronkelijk bekleed
volken zien, waarmee de Republiek
met wandtapijten met afbeeldingen van
wereldwijd banden onderhield.
Italiaanse landschappen. Tijdens de
05
02 03 04 05
De Noenzaal van de Eerste Kamer. Detail plafondschildering Noenzaal. ‘Peukenkast’ uit vervlogen tijden. Restauratie van de vergaderzaal ’94/’95.
02
04
06
03
Franse tijd, toen de vergaderzaal door
medaillons geschilderde portretten van
koning Lodewijk Napoleon werd gevorderd
de raadspensionarissen aangebracht.
voor zijn ministerie van Oorlog, zijn de wandtapijten van de muur gehaald en
Publiek toegankelijk
sindsdien verdwenen. De huidige wand-
Vandaag de dag worden in deze vergader
bekleding werd aangebracht tijdens de
zaal nog steeds de vergaderingen van de
laatste restauratie (juli 1994-september
Eerste Kamer gehouden. De plenaire ver-
1995). Voor het ontwerp en de kleuren
gaderingen die vrijwel altijd op dinsdag
gold het 17e eeuwse plafond als richting-
plaatsvinden zijn openbaar en daarmee
07
gevend.
voor het publiek toegankelijk. Iedereen
06 07 08
die daar belangstelling voor heeft kan
Koning Willem II
plaatsnemen op de publieke tribune.
Achter het voorzittersgestoelte valt direct
De vergadering kan ook gevolgd worden
het meer dan levensgrote portret op van
via de internetsite van de Eerste Kamer.
Koning Willem II. Het is geschilderd door J.A. Kruseman. De vorst schonk het in 1849 aan de Kamer toen zijn invloed op
Voor meer informatie kunt u zich wenden
de samenstelling van de Eerste Kamer
tot de afdeling Communicatie en Protocol
eindigde. In diezelfde tijd werden de in
of de site www.eerstekamer.nl raadplegen.
08 Het middenpaneel van het plafond. Trappenhuis. Johan van Oldenbarnevelt, één van de acht portretten van de raadspensionarissen in de vergaderzaal.
Colofon Uitgave Communicatie en Protocol Eerste Kamer der Staten-Generaal januari 2008 E-mail:
[email protected] Ontwerp: Corps, Den Haag Fotografie: Hans Kouwenhoven Druk: StyleMathôt
Eerste Kamer der Staten-Generaal
Binnenhof 22 2513 AA Den Haag Postbus 20017 2500 EA Den Haag telefoon 070 312 92 00 fax 070 312 93 90 website www.eerstekamer.nl
