Colofon De microfoto’s in deze brochure zijn gemaakt door Judith Jans en Fionna Bottema met behulp van een Stemi SV 11 stereomicroscoop, een Axiocam digitale camera en KS 400-software van Zeiss. De macrofoto’s zijn gemaakt door fotograaf Dirk Fennema. Zaadhandel Van der Wal te Hoogeveen, veredelingsbedrijf Rijk Zwaan Nederland in De Lier, Medboom BV te Amsterdam en Botanischer Garten und Botanisches Museum Berlin-Dahlem (Freie Universität, Berlijn) hebben speciale ondersteuning geboden. Uitgever: Barkhuis Zuurstukken 37 9761 KP Eelde Nederland Tel.: +31 (0)50 3080936 Fax: +31 (0)50 3080934 E-mail:
[email protected] Website: www.barkhuis.nl
De Digitale Plantenatlas Een internationaal project
D
e Digitale Plantenatlas is een internationaal project dat een unieke bijdrage levert aan het identificeren van zaden, vruchten, ondergrondse delen, stengelfragmenten, bladeren, bloemen, knoppen en harsen. De plantendelen worden afgebeeld met kleurenfoto’s van een hoge kwaliteit en voorzien van maatbalk en wetenschappelijke naam. Lokale namen in verschillende talen zijn in een index opgenomen. In 2006 is de Digitale Zadenatlas van Nederland verschenen. In 2008 en 2010 zullen de Digitale Atlas van Economische Planten en de Digitale Atlas van Economische Planten in de Archeologie worden gepubliceerd. Elk deel van de Digitale Plantenatlas wordt uitgegeven als een combinatie van boek en website. De boeken bevatten full colour foto’s van alle gepresenteerde plantendelen en uitgebreide indexen. Op de websites www.zadenatlas.nl (Nederlands) en www.seedatlas.nl (Engels) zijn alle foto’s in meer detail te bekijken, en zijn ook meetgegevens en de gegevens over de herkomst van het plantenmateriaal te raadplegen. Voor de Digitale Zadenatlas van Nederland is er bovendien een Nederlands- en Engelstalige zoeksleutel op basis van de zaad- en vruchtkenmerken beschikbaar waarmee een onbekend exemplaar op naam te brengen is. De websites worden regelmatig vernieuwd in de komende jaren en nieuwe foto’s zullen worden toegevoegd aan het systeem. De Digitale Plantenatlas is een gezamenlijk project van het Groningen Instituut voor Archeologie (GIA), de Community and Conservation Ecology Group (COCON), beide van de Rijksuniversiteit Groningen (Nederland), en het Deutsches Archäologisches Institut (DAI, Berlijn, Duitsland). De boeken worden uitgegeven in de serie Groningen Archaeological Studies.
3
Pagina uit de Digitale Zadenatlas van Nederland
4
Digitale Zadenatlas van Nederland R.T.J. Cappers, R.M. Bekker & J.E.A. Jans
D
eze atlas bevat met een microscoop gemaakte digitale foto’s van 1828 Nederlandse wilde planten, adventiefplanten en verwilderde cultuurplanten. In principe is van elke soort de verspreidingseenheid (diaspore) afgebeeld. De verspreidingseenheid kan een zaad, een vrucht of een vrucht met bloemdelen zijn. Van plantensoorten waarbij de zaden tijdens hun verspreiding uit de vruchten vrijkomen, zijn de zaden afgebeeld. Daarnaast is er naar gestreefd om van elk plantengeslacht waarvan de zaden vrijkomen uit vruchten, ook een vrucht af te beelden. Vrucht en zaad van de betreffende soort zijn daarbij als eerste binnen het geslacht gepresenteerd, zodat de overgang tussen de geslachten een extra accent krijgt. Wanneer het zaad tijdens het verspreidingsproces door de vrucht blijft omsloten, zoals bij de splitvruchten van de Schermbloemigen (Apiaceae) en de nootjes van de Composieten (Asteraceae), is de vrucht afgebeeld. Om het onderscheid tussen vrucht en zaad bij dergelijke vruchten te verduidelijken, zijn exemplarisch zaden uit dergelijke vruchten vrij geprepareerd en eveneens afgebeeld. Ook wanneer delen van vruchten verward kunnen worden met zaden, zoals de harde, binnenste delen (‘steenkernen’ of ‘endocarpen’) van sappige steenvruchten, is een afbeelding van zowel de vrucht als het zaad opgenomen. Indien ook andere delen dan de vrucht en het zaad een diagnostische waarde hebben, zijn deze eveneens afgebeeld. Zo zijn van alle klaversoorten (Trifolium spp.) zowel de kelk (eventueel met bloemkroon), de vrucht als het zaad afgebeeld en zijn van alle zeggensoorten (Carex Carex spp.) zowel de urntjes als de vruchten afgebeeld. Van de grassen (Poaceae) zijn in principe steeds afbeeldingen opgenomen van de aartjes (bloem(en) omgeven door kelkkafjes), de bloemen (vrucht(en) omgeven door de kroonkafjes) en de vruchten. Wanneer er sprake is van zaaddimorfie, zoals bij Knopig doornzaad (Torilis nodosa) en Kleine leeuwentand (Leontodon saxatilis),
zijn alle verschillende zaad- of vruchttypen afgebeeld. In het boek zijn de foto’s geordend volgens de systematische indeling van de nieuwste (23e) druk van de Heukels’ flora van Nederland (Van der Meijden, 2005). Deze nieuwe systematische indeling is gebaseerd op recent DNA onderzoek en heeft geresulteerd in een nieuwe stamboom van planten, die in grote lijnen internationaal geaccepteerd is. De Digitale Zadenatlas van Nederland biedt daarmee belangrijk ondersteunend beeldmateriaal voor de nieuwe indeling. Van deze indeling is slechts in enkele gevallen op geslachts- en soortniveau afgeweken wanneer daarmee de morfologische verwantschap van zaden en vruchten beter tot uitdrukking kon worden gebracht. Een pdf-bestand met de inhoudsopgave (inclusief een volledig overzicht van de nieuwe indeling in klassen, orden, families en geslachten), inleiding, drie pagina’s met foto’s, begrippenlijst en indexen is gratis te downloaden van internet (www.barkhuis.nl).
1 mm
Fruit with seeds of Staphylea pinnata (longitudinal section)
5
Publicatiejaar: 2006 Pagina’s: XXVI + 502 Omslag: gebonden Formaat: 21 x 29,7 cm; 4000 full colour illustraties; 2500 g Taal: tweetalig (Nederlands en Engels) en wetenschappelijke plantennamen Prijs incl. BTW: € 145,- (particulieren) en € 195,- (instellingen) Bestellen: via de boekhandel of de uitgever (zie het colofon voorin) Aanschaf van het boek geeft recht op toegang tot het afgeschermde deel van de websites www.zadenatlas.nl en www.seedatlas.nl ISBN-10: 9077922113 ISBN-13: 9789077922118
Omslag van de Digitale Zadenatlas van Nederland
5 cm
Begging bowl of Lodoicea maldivica
6
Digitale Atlas van Economische Planten R.T.J. Cappers, R. Neef & R.M. Bekker
I
n deze atlas worden plantendelen gepresenteerd die een economische waarde hebben en op markten en in winkels worden aangeboden. Het gaat hierbij om planten die bijvoorbeeld gebruikt worden als voedsel, specerij, genotsmiddel, medicijn, gifstof, offergave, kleurstof, looistof, bouwstof en bodembedekker. Om de variatie in zaad- en vruchtvorm binnen families zo goed mogelijk in beeld te brengen, zijn van veel sierplanten ook één of meerdere vertegenwoordigers opgenomen. Het gebruik van de verschillende planten wordt door pictogrammen aangegeven. Naast zaden en vruchten worden in deze atlas ook andere plantendelen afgebeeld, zoals wortels, bollen en knollen, stengelfragmenten, bladeren, bloemen en knoppen. Ook worden exemplarisch voorbeelden gepresenteerd van gebruiksvoorwerpen die van plantendelen zijn gemaakt, zoals een bedelnap van de Seychellennoot (Lodoicea maldivica) en kralen van de Dompalm (Hyphaene thebaica).
Hoewel planten uit alle werelddelen zijn opgenomen, ligt het accent op de oude wereld (Europa, Azië en Noord Afrika). Uiteraard is geen volledigheid nagestreefd, daarvoor is het aantal planten met een economische waarde gewoon te groot. Als basis voor de selectie is World Economic Plants. A Standard Reference van J.H. Wiersema & B. León (1999) gebruikt. De afgelopen jaren zijn onder andere veel markten en kruidenwinkels in de oude wereld bezocht om de vergelijkingscollectie aan te vullen met het huidige aanbod aan handelsgewassen. Het is daarbij gebleken dat in de afgelopen 10 jaar het aanbod aan het veranderen is. Enerzijds heeft de globalisering geresulteerd in een gevarieerder aanbod van vooral voedselplanten door migratie van mensen en een toenemend internationaal transport van goederen. Maar dezelfde globalisering heeft ook geleid tot een zekere verschraling van het aanbod: vooral veel medicinale planten verdwijnen uit de handel.
1 cm
Beads of Hyphaena thebaica
7
Deze atlas documenteert zowel de planten die tegenwoordig de markt bepalen als de planten die alleen nog in de meer gespecialiseerde winkels aangeboden worden. Daarmee kan deze atlas als een belangrijk tijdsdocument worden beschouwd, dat niet alleen van belang zal zijn voor uiteenlopende specialisten, zoals paleobotanici, plantensystematici, plantenecologen, farmaceuten, etnologen en handelaren, maar ook voor een breder publiek.
Publicatiejaar: 2008 Taal: drietalig (Engels, Duits en Nederlands) en wetenschappelijke plantennamen Prijs: nog onbekend Aanschaf van het boek geeft recht op toegang tot het afgeschermde deel van de websites behorende bij het project.
Als u op de hoogte wilt worden gehouden van de publicatie van deze atlas, dan kunt u zich aanmelden voor de mailing list over de atlassen op de websites www.zadenatlas.nl en www.seedatlas.nl. Als de atlas verschijnt, krijgt u via deze mailing list de gelegenheid deze te bestellen met een korting van 25 procent! 1 mm
Vigna radiata (seed, ventral)
1 mm
1 mm
Vigna radiata (seed, lateral)
Vigna radiata (seed, longitudinal section)
2 cm
Juglans regia (bark)
8
Digitale Atlas van Economische Planten in de Archeologie R. Neef, R.T.J. Cappers & R.M. Bekker
H
et derde deel van de Digitale Plantenatlas presenteert afbeeldingen van subfossiele resten van planten met een economische waarde. Deze plantenresten zijn voornamelijk afkomstig uit opgravingen in de oude wereld (Europa, West-Azië en Noord-Afrika) die het Deutsches Archäologisches Institut (DAI, Berlijn) en het Groningen Instituut voor Archeologie (GIA) hebben uitgevoerd of waaraan deze instituten hebben deelgenomen. Plantenmateriaal is doorgaans snel vergankelijk, maar kan in archeologische vindplaatsen toch bewaard blijven als de biologische afbraak van het materiaal geblokkeerd is. Veel plantenresten worden bij opgravingen in verkoolde vorm aangetroffen doordat ze met vuur in aanraking zijn geweest zonder daarbij volledig tot as te zijn verbrand. Onder extreem droge klimaatsomstandigheden, zoals in Egypte, kan plantenmateriaal ook in een volledig uitgedroogde vorm bewaard blijven. Het zijn vooral op deze manier geconserveerde resten van economisch
waardevolle planten die worden afgebeeld. Daarmee sluit deze atlas goed aan op de Digitale Atlas van Economische Planten. Evenals in het tweede deel van deze serie, zullen ook in dit deel naast afbeeldingen van zaden en vruchten ook afbeeldingen worden opgenomen van andere plantendelen. De eventuele variatie in zaad- en vruchtvorm wordt aanschouwelijk gemaakt door exemplaren van verschillende opgravingen af te beelden. Indien relevant worden tevens foto’s gepresenteerd van recente exemplaren, waarmee de toename in grootte als gevolg van selectie en domesticatie kan worden geïllustreerd. De afbeeldingen van de subfossiele plantenresten worden aangevuld met foto’s van de traditionele verbouw en verwerking van een aantal kultuurgewassen. Op de website zullen, in aanvulling op de foto’s, ook morphometrische meetgegevens beschikbaar zijn van subfossiele zaden en vruchten. Deze metingen kunnen vergeleken worden met eigen metingen van het betreffende plantentaxon.
1 mm
1 mm
Phyllanthus emblica (endocarp; Berenike, Roman period)
Phyllanthus emblica (endocarp; recent)
9
Als u op de hoogte wilt worden gehouden van de publicatie van deze atlas, dan kunt u zich aanmelden voor de mailing list over de atlassen op de websites www.zadenatlas.nl en www.seedatlas.nl. Als de atlas verschijnt, krijgt u bovendien de gelegenheid deze te bestellen met een korting van 25 procent!
Publicatiejaar: 2010 Taal: drietalig (Engels, Duits en Nederlands) en wetenschappelijke plantennamen Prijs: nog onbekend Aanschaf van het boek geeft recht op toegang tot het afgeschermde deel van de websites van dit project.
1 mm
1 mm
Coix lacryma-jobi (utricle, ventral; Berenike, Roman period)
Coix lacryma-jobi (utricle, ventral; recent)
3 mm
Allium sativum (Berenike, Roman period)
3 mm
Allium sativum (Sabi Abyad, Bronze Age)
10
Uitbreiding Digitale Plantenatlas
D
e Digitale Plantenatlas kan naast de geplande drie delen uitgebreid worden met nieuwe delen. Nieuwe auteurs kunnen daarbij gebruik maken van foto’s uit de eerste drie delen. Zo kunnen op een efficiënte manier atlassen worden geproduceerd van andere landen, en atlassen samengesteld worden met nieuwe selecties van wilde planten, economische planten en subfossiele plantenresten. Ook deze boeken zullen worden uitgegeven als een nieuw deel in de serie Groningen Archaeological Studies, terwijl de digitale versie zal worden toegevoegd aan de website van de digitale bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen. De Digitale Plantenatlas zal ook deel gaan uitmaken van de Nationale Referentiecollectie (NRc), waarin kennis op het gebied van specifieke materiaalgroepen wordt gebundeld.
Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met: Prof. dr. René Cappers Groningen Instituut voor Archeologie Rijksuniversiteit Groningen Poststraat 6 9712 ER Groningen Nederland E-mail:
[email protected] Tel.: +31 (0)50 3636744
11
