De betekenis van het Sociaal Pact, meer bepaald het luik van sociale bescherming, voor de basisleden van de sociale organisaties in België,

De Vuyst Steven Kandidaat Master in de Geschiedenis Vakgroep Nieuwste Tijd Universiteit Gent Academiejaar 2009-2010

De betekenis van het Sociaal Pact, meer bepaald het luik van sociale bescherming, voor de basisleden van de sociale organisaties in België, 1944-1950.

Promotor Prof. Dr. Dirk Luyten Leescommissaris Dr. Stijn Van De Perre Leescommissaris Prof. Dr. Geert Van Goethem

1

2

Inhoudstafel Voorwoord

P.5

I)

Inleiding

P.7

II)

Op weg naar de Sociale Zekerheid

P.14

A) De genese van de voorzorg

P.14

B) Sociale politiek als machtsinstrument

P.17

C) Een andere speler dringt zich op

P.26

D) De sociale verzekeringen in de ban van de verplichting

P.29

E) Het geladen dossier van de werkloosheidsverzekering

P.32

F) Het pensioen als pionier van de verplichting

P.34

G) Het patronaat eist haar deel van de sociale bescherming op

P.37

H) Besluit: een embryonale Sociale Zekerheid in de ban van de macht

P.38

De socialistische arbeidersbeweging en de Sociale Zekerheid

P.40

A) Mutaties in oorlogstijd

P.40

B) Het B.V.V. en de verwezenlijking van het Sociaal Pact

P.44

C) De invoering van de Sociale Zekerheid

P.50

III)

D) De strijdbare basis roert zich: De S.S.K.’s en het M.S.U. in kikvorsperspectief

P.53

E) De betekenis van de Sociale Zekerheid voor de leden van het M.S.U. en S.S.K.

P.63

F) Barsten binnen het traditionele B.V.V.: een blik op een paar centrales P.65 G) Sociaal-economische actualiteit en de institutionalisering van het overleg

P.71

H) Het A.B.V.V. disciplineert en legitimeert

P.73

I) De legitimiteit van de Sociale Zekerheid in gevaar

P.83

J) Een doorsnede van het A.B.V.V.: een blik op een aantal centrales

P.87

3

K) Een generatiekloof dient overbrugd te worden

P.99

L) Besluit: de socialistische arbeidersbeweging en de strijd op meerdere fronten

IV)

P.104

De Christelijke arbeidersbeweging en de Sociale Zekerheid

A) De sociaalkatholieke leer als richtsnoer en strijdmiddel

P.106

B) De christelijke arbeidersbeweging in het defensief op meerdere fronten

P.108

C) De Sociale Zekerheid aan een christelijk gewetensonderzoek onderworpen D) De L.C.M. protesteert ‘in de naam van haar verzekerden’

P.111 P.115

E) De legitimiteit van de Sociale Zekerheid en de ‘frauduleuze zondeval’ F) De socialistische en christelijke visie op de Sociale Zekerheid

P.119 P.123

G) De christelijke opvoedingsinspanningen en de opwaardering van het christelijk gezin

P.129

H) De kinderbijslag en de ouderdomspensioenen geviseerd

P.132

I) Sociale realiteit versus christelijke bevoogding

P.135

J) Een blik op een tweetal centrales binnen het A.C.V.

P.138

K) Besluit: de christelijke visie op de Sociale Zekerheid en de ‘betekenis’ voor de basisleden

P.145

V)

Onderzoeksconclusie

P.147

VI)

Bibliografie

P.151

A) Literatuur

P.151

B) Bronnen

P.155

Lijst met afkortingen

P.160

4

Voorwoord Mijn algemene interesse in de opkomst van de welvaartstaat werd vooral gewekt door de sociale omgeving waarin ik ben opgegroeid. Mijn woonplaats: de nogal grijs en grauw aandoende kanaalgemeente Zelzate en haar industriële omgeving, met een grote syndicale bedrijvigheid in een aantal grote bedrijven, hebben in mij een zekere nieuwsgierigheid losgeweekt voor de werking en oorsprong van het vakbondswezen. Mijn ouders zijn daarenboven beiden syndicaal afgevaardigden en enorm begaan met het sociaal welzijn van hun collega’s die zij vertegenwoordigen. Deze nieuwsgierigheid in de werking en doelstellingen van de vakbeweging, gecombineerd met de enorme betekenis die ik hecht aan de totstandkoming van de Sociale Zekerheid, hebben geleid tot de neerslag van deze scriptie. De Sociale Zekerheid is naar mijn mening dan ook de hoogste etage van onze menselijke ontwikkeling op het gebied van ons sociaal bewustzijn, dat tot uiting komt in de collectieve solidariteit. Deze solidariteit tussen jong en oud, gezond en ziek, beroepsactief en werkloos, vervult mij met een zeker gevoel van bewondering en ontzag voor de vele generaties die vóór mij hebben geleefd in de meest uitzichtloze situaties en opperste ontberingen. De betekenis van de Sociale Zekerheid is daarom ook nu nog altijd van groot belang voor de toekomstige generaties die in dit gedeeltelijke solidariteits-en voorzorgssysteem dienen gesocialiseerd te worden. Mijn appreciatie voor de Sociale Zekerheid zal doorheen mijn scriptie dan ook worden onderhouden door het steeds met hoofdletters neer te schrijven. Waar verder doorheen mijn scriptie ook de aandacht op gevestigd is, is de macht en de weergave van de macht, zoals die tot uiting komt in de communicatie van de sociale organisaties met hun achterban. Voor de keuze van deze invalsweg werd ik voornamelijk beïnvloed door mijn promotor Prof. Dr. Dirk Luyten die, doorheen zijn colleges over de sociale politiek in België, mij een zeker inzicht heeft bijgebracht in de werking van de macht en het ‘on-bestaan’ van de neutraliteit van ‘het beleid’. Verder rest er mij alleen nog de ruimte en het plezier om een aantal mensen te bedanken die mij gestimuleerd en geholpen hebben om deze scriptie tot een goed einde te brengen. Vooreerst wens ik mijn dankbaarheid uit te drukken ten aanzien van mijn promotor Prof. Dr. Dirk Luyten. Hij heeft mij de nodige invalswegen en tips heeft aangereikt, opdat mijn onderzoek niet op een dood spoor zou terechtgekomen zijn. Daarnaast bedank ik ook het personeel van het KADOC te Leuven, dat mij wegwijs heeft geleid in de bronnenreeksen van de christelijke arbeidersbeweging. En ‘last but not least’, het personeel van het AMSAB te Gent, dat mij doorheen heel mijn onderzoeksproces heeft begeleid in het opsporen van het

5

benodigde bronnenmateriaal. Uitzonderlijke dank wil ik dan ook betuigen aan Luc Peiren, die mij geholpen heeft bij het bemachtigen van de periodieken van het M.S.U., en Luc Lievyns, die mijn bibliografische arbeid enorm heeft vereenvoudigd door zijn indrukwekkende kennis van de syndicale periodieken die in het AMSAB worden bewaard.

6

I) Inleiding Het onderwerp van deze verhandeling situeert zich namelijk in de nasleep van de onderhandelingen van het Sociaal Pact en de weerslag die dit ontwerpakkoord heeft gehad op de basisleden van de sociale organisaties. De inzet van dit onderzoek wil de werkelijke betekenis van het Sociaal Pact, meer bepaald het luik van sociale bescherming, voor de basisleden van de sociale organisaties tussen 1944 en 1950 in België, in zijn historische context plaatsen. Méér nog, het wil het triomfantelijke karakter die de sociale organisaties zichzelf hebben aangemeten, in het uitdragen van dit nieuwe stelstel van ‘Sociale Zekerheid’, deconstrueren. De sociale organisaties die worden onderzocht, zijn voornamelijk de socialistische en christelijke vakbonden en mutualiteiten die een eigen retoriek en karakteristiek discours hanteren om de communicatie met hun respectieve achterban te verzorgen. Het onderzoek zal zich noch toespitsen op een uitsluitend politiek georiënteerd verloop van de Sociale Zekerheid, noch op de verschillende technische en juridische aspecten die dit systeem doorheen haar evolutie hebben gekenmerkt. Reeds vele studies zijn rond deze thema’s al verschenen en zouden enigszins niet bijdragen tot nieuwe wetenschappelijke kennis1. Politiek beladen aspecten, zoals deze zich in de verschillende deelsectoren van de Sociale Zekerheid hebben gemanifesteerd, zullen enkel behandeld worden indien deze relevant zijn voor de probleemstelling. De originaliteit van het onderzoek ligt voornamelijk besloten in de analyse van het discours en de ideologisch gefundeerde retoriek van de sociale organisaties, met de nodige aandacht voor de historische context, en de betekenis van het sociaal beleid voor de recipiënten wanneer men het vaak legitimerende en opvoedende discours van de sociale organisaties deconstrueert. Was iedereen gewonnen voor dit nieuwe model van sociale verzekering, met een verplicht karakter van verzekering en voorafname op het loon? Was er spanning tussen de top van de sociale organisaties en hun achterban, in de mate dat de stipulaties in het pact meer opgevat moeten worden als een discours van promotie en zelfbestendiging enerzijds en dissidentie en ontevredenheid vanuit de basis anderzijds? Is er geen decalage tussen de representatie en de praktijken? Deze ambitieuze onderzoeksvragen

1

. Een uitstekend en verhelderend referentiewerk dat voor het onderzoek enorm behulpzaam is geweest, is de studie van Guy Vanthemsche: ‘De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963’. Daarnaast kan het werk van wijlen Herman Deleeck: ‘De Architectuur van de Welvaartstaat opnieuw bekeken’ en het werk van Wouter Dambre: ‘Fundamenten van de verzorgingsstaat: Planning en uitvoering van de sociale politiek in België. 1942-1950’ als referentiewerken dienen om meer inzicht te krijgen in de wettelijke en inhoudelijke evolutie van de Sociale Zekerheid.

7

zullen de leidraad vormen in het oplossen van de gestelde problematiek. De nodige waakzaamheid moet dus in acht worden genomen wanneer de sporen van dit verleden vandaag nog zichtbaar zijn en actief ingrijpen in ons dagdagelijks bestaan, want een niet onbelangrijk deel van dit onderzoek reikt in het heden nog steeds de stof aan tot debat en discussie. Het valt immers niet weg te denken uit het maatschappelijk discours van verschillende belangengroepen die gegroeid zijn uit de traditionele Belgische politiek. Als historicus is men dan ook het product van een sociale omgeving en dikwijls de ‘gevangene’ van de eigen subjectieve percepties die door een bepaald maatschappelijk discours worden beïnvloed. Het blijft dus een moeilijke, maar nobele uitdaging om zich in te laten met de doelstellingen van historisch wetenschappelijk onderzoek. De noties van waarheid, objectiviteit en neutraliteit blijven worstelen met de valkuilen die grotendeels ontspruiten aan de vorser zelf2. Los van de epistemologische discussies en filosofische meanders, waartoe deze reflectie aanleiding zou kunnen geven, worden we waakzaam geacht voor de dwalingen die ons allen inwisselbaar maken als kennende en onderzoekende subjecten. De geschiedenis van de historiografie heeft ons reeds bewezen dat de vaststelling van feiten en de verklaring die er aan toegeschreven wordt, allerminst banaal blijken te zijn3. Deze rijke erfenis van inzichten en theorieën heeft een attitude in het leven geroepen die zich cumulatief blijft ontwikkelen. Enerzijds heeft dit nog niet zo lang geleden geleid tot de verlokkingen van het postmoderne denken4, anderzijds kan het bijdragen tot de verdienste van het historisch bedrijf, rekening houdend met het steeds verder aanzwellende controleapparaat van de historische kritiek. Het karakter van de bestudeerde bronnen in het onderzoek dwingen mij immers om hierover uit te weiden en positie in te nemen binnen het spectrum van de geschiedfilosofie. Aangezien het bronnenonderzoek geenszins toelaat om onomstotelijke vaststellingen te doen, maar veeleer uitnodigt tot interpretatie, spreekt het voor zich dat de wetenschappelijke veronderstellingen en attitudes essentieel zijn voor de betekenis van de onderzoeksconclusie. Ik wens mij daarom te positioneren tussen het positivistische geloof: alle teksten refereren

2

. C. Lorenz, ‘Feit, Interpretatie en Waarheid’, in: C. Lorenz, De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis, Amsterdam, Boom, 2006, pp.38-60.

3

. P. Lambert, R. Harrison en A. Jones, ‘Methodology: ‘scientific’ history and the problem of objectivity’, in: P. Lambert en P. Schofield (eds.), Making History: An introduction to the history and practices of a discipline, Londen, Routledge, 2007, pp. 26-38. 4

. De postmoderne opvattingen die werden ontwikkeld als reactie op het modernisme, met als voornaamste exponenten Michel Foucault, Jacques Derrida, Hayden White en F. R. Ankersmit. Zie: C. Lorenz, ‘De hermeneutische visie op de historische verklaring: Het verhalende verklaringsmodel - verklaren als het vertellen van een verhaal’, in: Op. Cit., pp. 119-136.

8

naar een werkelijkheid die buiten de teksten bestaan, en het postmoderne scepticisme: alle teksten zijn slechts zinvolle fictie die naar andere teksten verwijzen of zijn slechts bepaalde vertogen die geen enkele link met de realiteit onderhouden. Deze tussenweg staat ondertussen ook bekend als het kritisch realisme, uitgaande van de veronderstelling dat er wel een werkelijkheid bestaat waarnaar de bronnen verwijzen, maar met het nodige voorbehoud inzake de interpretatie5. Deze attitude combineert de verdienste van de postmoderne kritiek, vorm gekregen door de ‘linguistic turn’, met de traditie van het positivisme in de onvermoeibare speurtocht naar de feitelijke werkelijkheid. De uitkomst van de som van deze twee attitudes is het kritisch realisme, die ook in de analyse van de bronnen vorm krijgt en op die manier betekenis geeft aan de interpretaties. Los van deze filosofisch, wetenschappelijke methode is het belangrijk om nogmaals te benadrukken dat een zekere ideologische vooringenomenheid van de historicus zich, al dan niet onbewust, manifesteert wanneer men een gevoelig en nog steeds gepolitiseerd onderwerp onderzoekt. Bepaalde voorkeuren, of selecties in het bronnenmateriaal zijn naar mijn mening onschuldig en verantwoord naar gelang de reikwijdte en het doel van het onderzoek, maar kunnen evengoed voor een andere onderzoeker of lezer misschien een struikelblok vormen en de neutraliteit in het gedrang brengen. Ik richt mij bijvoorbeeld voornamelijk tot de christelijke en socialistische arbeidersbeweging en bijvoorbeeld niet tot de liberale vakbeweging of de liberale mutualiteiten omdat het numerieke gewicht en de sociaal-economische en politieke invloed van deze organisaties, zeker met betrekking tot de Sociale Zekerheid, in geen geval van cruciaal belang zijn geweest voor de betekenis van dit systeem. Dit is misschien één voorbeeld van een keuze die werd genomen op basis van een naar mijn mening geldig argument, in het kader van het onderzoek, en het houdt dus ook een verdere afbakening van de probleemstelling in. Daarnaast is het ook vanzelfsprekend dat de actoren die werden onderzocht, ook te situeren zijn binnen een ideologisch kader of een welbepaald levensbeschouwelijk keurslijf. Omwille van dit gegeven is het niet onbelangrijk om het concept ideologie ondubbelzinnig en helder te omschrijven als: een systematisch en bewust opgebouwd complex van waarden en oordelen, vanuit het belang van een groep, en gericht op het verdedigen of continu actief zijn van die groep en haar visie6. Het is essentieel om deze werkdefinitie te hanteren als toetsing van de historische actoren die betrokken zijn in het 5

. Zie: J. Dumolyn, ‘Het Kind en het badwater? Het kritisch realisme als post-positivistische filosofie voor historici’, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 34 (2004), 1, pp. 133-155. 6

. M. Boone, Historici en hun métier. Een inleiding tot de historische kritiek, Gent, Academia Press, 2005, p. 274.

9

onderzoek, net zoals dit het geval is bij de toetsing van de eigen attitude bij het interpreteren van de bronnen. Het nodigt ons uit om de zaken, die schijnbaar heel lineair en succesvol zijn verlopen vanuit het oogpunt van één van de actoren, te herzien, te herinterpreteren en te herwaarderen. Om een andere bedenking concreet te maken, beroep ik mij op de woorden van Antonnio Tabucchi die in verwarring werd gebracht door een gedachte die hem een bepaald inzicht verschafte, namelijk:

“Op een dag werd ik gewaar dat, door de onvoorspelbaarheid van de gebeurtenissen die ons leven overheersen, iets dat ‘zo’ was, evengoed anders had kunnen zijn”7.

Als historici leggen we ons normaliter toe op de feiten en houden we geen rekening met de vele andere potentiële scenario’s die zich evengoed hadden kunnen voordoen. Op die manier doet men de geschiedenis onrecht aan en miskent men de complexiteit van de context, die heel dikwijls verloren gaat, wanneer één enkele feitelijke uitkomst het onderwerp van studie uitmaakt en aldus met revolutionaire proporties wordt weggedragen door het academisch milieu. De interne politieke krachtsverhoudingen en de externe factoren worden ondergewaardeerd, wanneer men de wettelijke verwezenlijking van een stelstel van Sociale Zekerheid enkel en alleen toeschrijft aan de verdienste van de clandestiene besprekingen tussen werknemers-en werkgeversorganisaties naar het einde van de Tweede Wereldoorlog toe. Men wekt op die manier de indruk bij het grote lekenpubliek dat de Sociale Zekerheid uit de lucht kwam gevallen. Maar om het met de woorden van Guy Vanthemsche en Dirk Luyten te zeggen:

“Het sociaal pact was geen creatie ex nihillo. Het Pact kan niet meer worden gezien als het ‘vertrekpunt’ van een nieuw sociaal systeem, maar moet beschouwd worden als een moment – weliswaar een decisief moment – in een evolutie waarvan de wortels teruggaan tot het einde van de vorige eeuw. Het pact was dus de resultante van een langdurig rijpingsproces dat de doorbraak van de fundamentele opties van dit document mogelijk maakte”8.

7

. A. Tabucchi, Le jeu de l’envers, Parijs, Christian Bourgois, 1989, pp.11-12.

8

. D. Luyten en G. Vanthemsche (eds.), Het Sociaal Pact van 1944. Oorsprong, betekenis en gevolgen, Brussel, VUB press, 1995, pp. 9-10.

10

Een volledig retrospectief overzicht van de sociale bescherming zou ons te ver leiden van het origineel onderzoeksopzet, maar het is niet onbelangrijk om de krachtlijnen ervan te schetsen met het oog op het contextuele en historische aspect van het onderzoek. Deze krachtlijnen worden, met behulp van literatuur terzake, in het eerste hoofdstuk uitgediept en worden afgewogen tegenover de besluitwet van 28 december 1944, waarin de Sociale Zekerheid bij kracht van wet rechtsgeldigheid werd verleend. Doorheen het eerste hoofdstuk zal ik ook de aandacht vestigen op de sociale politiek als beleidsdomein en machtsinstrument, waarbij ogenschijnlijk neutrale ingrepen doorspekt zijn met de signatuur van verschillende partijpolitieke of ideologische beschouwingen. De betekenis van de sociale politiek verschilt dan zodanig voor diegenen die ze in het leven roepen en diegenen die haar ondergaan. De sociale organisaties spelen daar een onmiskenbare rol in door zich te positioneren tussen de wetgever en de recipiënt en verhullen op hun beurt een discours dat pacificeert of contesteert9. De verdere thematische indeling van het onderzoek zal zich dan toespitsen op de analyse van de periodieken van de desbetreffende sociale organisaties. Een eerste luik, binnen het tweede hoofdstuk, zal de spanning behandelen binnen de sociale organisaties zelf, geconcretiseerd in de verschillende fracties binnen de vakbeweging. De bronnen die zich daartoe lenen, behelzen de periodieken van de ‘dissidente’ syndicalisten zoals ‘Travail’ en ‘ Syndicale éénheid’ waarin heel duidelijk kritieken en klachten met betrekking tot het Sociaal Pact en de Sociale Zekerheid werden gespuid. Binnen ‘Syndicale éénheid’ zijn bijvoorbeeld vooral de rubrieken die zich richten tot de werklozen bijzonder betekenisvol. Ook binnen de schijnbare éénheid van de socialistische vakbeweging wordt systematisch naar barsten gezocht, door de analyse van de retoriek binnen de periodieken van verscheidene centrales van bijvoorbeeld ‘De Boekarbeider’ en de ‘Steenbewerkers’. Een tweede luik zal dan specifiek trachten te speuren naar de tegenstellingen tussen de basisleden en de kaders en de specifieke eisen en klachten van de centrales. De interprofessionele periodieken, zoals ‘De Werker’ en de autonome 9

. Inclusie van een grote groep mensen, in het geval van de besluitwet van 28 december 1944 met betrekking tot de maatschappelijke voorzorg, is niet het product van de “algemene volkswil” maar dat van de discursieve strategie van een protestbeweging (hier in dit geval sociaal-economische drukkingsgroepen) om haar verhouding tot de staatsmacht te wijzigen in het voordeel van haar doelstellingen. Het is de individuele ‘burger’ die nu niet langer onderworpen is aan het discours van de macht, uitgeoefend door de staat, maar de ‘burger’ die onderworpen is aan het discours van de vakbeweging, waar hij lid van is. Zie daarvoor: G. Deneckere, ‘Sire, het volk mort. Collectieve actie in de sociale geschiedenis van de Belgische staat, 1831-1940’, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 24(1993), 3-4, p.580. Met betrekking tot de bronnenanalyse van de sociale organisaties, kan het postmodern geïnspireerde werk van Michel Foucault ook dienen als uitgangspunt om het discours van verschillende instellingen en organisaties te deconstrueren om zo de legitimering van dit discours ten aanzien van de recipiënten in verband te brengen met het spel van de macht. Zie daarvoor bijvoorbeeld: M. Foucault, ‘Discipline, Toezicht en Straf: de geboorte van de gevangenis’, Groningen, Historische uitgeverij, 2001.

11

publicaties van de beroepsgebonden centrales, zoals ‘Onze strijd’ en ‘Tribune’ worden daarvoor onder de loep genomen. Deze bronnen zijn allemaal afkomstig van de socialistische arbeidersbeweging, waarin onder andere de socialistische mutualiteiten, doorheen de reikwijdte van het onderzoek, in het interprofessioneel periodiek ‘De Werker’ waren opgenomen. De socialistische mutualiteiten die vanaf 1952 het zelfstandig periodiek ‘Wilskracht’ uitbrengen, werden ook onder de loep genomen, ondanks het overschrijden van de chronologische termini, om een zeker evenwicht in te bouwen tussen de socialistische en christelijke zuil. Aanvullende bronnen die werden geconsulteerd, zijn bijvoorbeeld het tijdschrift ‘Problemen’, waarin ondermeer wordt uitgeweid over de problemen inzake de Sociale Zekerheid, en waarin bijvoorbeeld de houding van de socialistische beweging tegenover de ‘sociale fraude’ onderkend kan worden. Ook ‘De Volkswil’, een Leuvens Socialistisch partijblad, wordt als pendant voor de socialistische vakbonden en mutualiteiten geïntegreerd in het onderzoek omdat het een groter polemisch gehalte bezit en opiniërende rubrieken inzake de Sociale Zekerheid herbergt. Het spreekt voor zich dat een aandachtige lezing van de bronnen dus geboden is om bepaalde spanningen te decoderen zodoende dat uiteindelijk de verzuchtingen en kritieken vanuit de basis gedistilleerd kunnen worden. Een derde hoofdstuk tenslotte zal zich enten op de inhoudelijke en organisatorische breuklijnen tussen de socialistische en christelijke arbeidersbeweging en de consequenties die dit heeft gehad voor de betekenis van de zorgarrangementen voor de gebruikers, zoals die belichaamd zijn in de Sociale Zekerheid. De bronnen die in het derde hoofdstuk worden geanalyseerd, zijn deze die afkomstig zijn van de christelijke arbeidersfamilie zoals de interprofessionele vakbewegingsbladen ‘ACV’ en ‘Au Travail’, ‘De Gids op Maatschappelijk Gebied’, die doctrinaire en opiniërende artikels inzake de Sociale Zekerheid publiceert en ‘Volksmacht’ die voornamelijk ruimte laat voor het eisenplatform van de christelijke vakbeweging, ondermeer inzake de sociale verzekeringen. Vanaf 1947 Verschijnt ook ‘Leiding’, een autonome publicatie van de christelijke mutualiteiten, waarin in naam van de christelijke mutualisten een heel strijdvaardige houding wordt aangenomen tegenover de toenmalige Sociale Zekerheid. De nadruk die hier voornamelijk op de periodieken wordt gelegd, wordt verantwoord door de insteek van de probleemstelling die een zekere spanning tracht te onderkennen tussen de perceptie vanuit de basis en de propaganda en promotie vanuit de sociale organisaties. Er dient ook op gewezen te worden dat de voor handen zijnde bronnenreeksen, die worden geconserveerd in de verscheidene archieven van het A.M.S.A.B. en het KADOC, vaak fragmentarisch bewaard zijn gebleven in de tijdsperiode van het onderzoek, waardoor de claim van een zekere representativiteit bezwaarlijk kan volgehouden 12

worden. Desalniettemin kunnen de voor handen zijnde bronnenreeksen wel bepaalde indicaties aanreiken die een indirect beeld van de sociale realiteit kunnen opleveren. Wanneer doorheen het onderzoek bleek dat de periodieken vrij magere onderzoeksresultaten opleverden, werden deze aangevuld met de eveneens fragmentarisch voor handen zijnde congresverslagen van de interprofessionele vakbeweging of de centrales, waarin een directe neerslag van de problemen en klachten inzake de Sociale Zekerheid niet zelden werd aangetroffen. Ook de kranten zoals het ‘Laatste Nieuws’, ‘Het Volk’ en ‘Vooruit’ werden als controlebronnen onderzocht op het moment van de invoering van de Sociale Zekerheid, in de vooronderstelling dat de aanwezigheid van eventuele lezersbrieven, die in deze periode werden gepubliceerd, zekere sentimenten zouden ventileren met betrekking tot dit nieuwe voorzorgsysteem. Daarnaast is het ook betekenisvol hoe de Sociale Zekerheid werd gerepresenteerd door deze verschillende (zuil)kranten. Een aandachtige analyse van de hierboven geschetste, beschikbare bronnen zal dus de nodige indirecte informatie trachten aan te reiken om mogelijkerwijs een synthese te schetsen van de Sociale Zekerheid, zoals die werd opgevat door de basisleden van de sociale organisaties.

13

II) Op weg naar de Sociale Zekerheid

A ) De genese van de voorzorg

Het blijft aangewezen, alvorens zich te storten op de behandeling van de probleemstelling, om een recapitulatie in te lassen van de brede en rijke historische omkadering waarin het onderwerp van onderzoek is ingebed en waaraan het nog steeds betekenis verleent. Vandaar wordt in het eerste hoofdstuk noch summier en noch uitgebreid ingegaan op de evolutie van de sociale bescherming. Het is namelijk zo dat de ‘sociale kwestie’ door de centrale overheid pas als beleidspunt werd beschouwd sinds het einde van de 19e eeuw. De overheid begon zich bewust te worden dat de ongebreidelde armoede heel wat arbeidersverzet met zich meebracht en dat dit niet langer kon teruggedrongen of gehandhaafd worden met de traditionele sociale controlemechanismen10. Deze maatschappelijke symptomen spruitten voort uit de fundamenten van het kapitalisme, geconcretiseerd in de kapitalistische productiewijze. Deze productiewijze bracht namelijk loonafhankelijkheid met zich mee en transformeerde de natuurlijke gezins-en gemeenschapsverhoudingen, met diens traditionele solidariteitsmechanismen11, in onzekere afhankelijkheidsverhoudingen, gedicteerd door de markt. Het individu was dus enorm kwetsbaar geworden op de arbeidsmarkt, en werd niet ongewoonlijk overgeleverd aan het abrupte verlies van elke bron van inkomsten door het geregeld opduikende ‘spook’ van de werkloosheid. Tijdens het grootse deel van de 19e eeuw betaalden de arbeiders de kosten van de kapitalistische ontwikkeling in de vorm van proletarisering en de verwording van de mens als koopwaar in de vorm van arbeidskracht12. De ontwikkeling van het Belgisch industrieel kapitalisme liet de arbeiders enigszins mee evolueren in de nieuwe productietechnieken en sectoren die ontstonden in de laatste decennia van de 19e eeuw. Deze ontwikkelingen lieten dan ook een bescheiden inkomensgroei en betere werkvoorwaarden en omstandigheden toe, waardoor de arbeiderspopulatie ook 10

. Zie daarvoor: C. Lis, H. Soly en D. Van Damme, Op vrije voeten ? Sociale politiek in West-Europa 14501914, Leuven, Kritak, 1985. 11

. In vroegere agrarische of artisanale gemeenschappen kon men dikwijls in geval van tegenslag terugvallen op het natuurlijke vangnet van de uitgebreide familie, de dorpssolidariteit of de gezellenbonden, et cetera. 12

. ‘European Civilization, 1871-1914: Society and Culture’, in: R.R. Palmer, J. Colton en L. Kramer, A History of the Modern World, New York, McGraw-Hill, 2002, pp.590-596. Of nog: E. Witte, ‘ De triomf van het liberalisme (ca. 1850-1884)’, in: E. Witte, J. Craeybeckx en A. Meynen, Politieke Geschiedenis van België, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2005, pp. 71-84.

14

stabieler en homogener werd, omdat ze zich organiseerde rond een aantal industriële sectoren en gebieden. Dat impliceert ook dat de arbeiders zich beter konden organiseren op basis van hun gemeenschappelijke belangen en verzuchtingen13. De bestaansonzekerheid gedijde dus mee op de golven van de ontwikkeling van het kapitalisme, waarin sociale verzekeringen in het leven werden geroepen als leniging van de noden en voor de dekking van de risico’s verbonden met het leven. In de jaren 1880 zien we dan ook dat deze sociale verzekeringen worden georganiseerd binnen een tegenbeweging die zich tastbaar manifesteert via de socialistische arbeidersbeweging. Haar werking schuwde geen enkel actiemiddel in het emanciperen van haar leden. Ze organiseerde syndicale strijd, richtte coöperatieven op en kassen van onderlinge bijstand14. Het probleem van de bestaansonzekerheid werd in die periode dan ook voor het eerst gepolitiseerd, gezien het nu een onderwerp van machtsstrijd was geworden. Rivaliserende krachten binnen de Belgische samenleving zouden de sociale bescherming trachten te beheersen volgens hun eigen doelstellingen en ideologische voorafspiegelingen, zoals verder in dit hoofdstuk nog duidelijk zal worden. In voorgaande beschrijvingen hebben we alvast één actor ontmoet: de socialistische arbeidersbeweging. Om de door ziekte geplaagde arbeider te beschermen tegen armoede of inkomensverlies werden socialistische mutualiteiten opgericht, evenals syndicale hulpkassen, om een gewaarborgd inkomen te voorzien wanneer werd overgegaan tot stakingen of wanneer men te kampen kreeg met werkloosheid van onbepaalde duur. Deze solidariteitsmechanismen waren niet volledig nieuw, er was namelijk een zekere continuïteit met de vroegere solidariteit binnen de schoot van de ambachtelijke broederschappen15. Al deze mutualistische kassen werden figuurlijk gespijsd door de solidariteit: de leden betaalden op regelmatige basis een bescheiden bijdrage om de gemeenschappelijke kas van een degelijke financiële basis te voorzien. Deze kas keerde dan op haar beurt een bescheiden vergoeding uit aan de leden die wegens ziekte tijdelijk hun loon ontbeerden. Deze kassen waren in de beginfase niet echt een succes te noemen en werden veelal geplaagd door een negatieve spiraal die werd veroorzaakt door ongunstige conjunctuurbewegingen. De bijdragen waren veel te laag door het lage 13

. G. Vanthemse, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 14 -15. 14

. Voor een algemeen overzicht van het ontstaan van de socialistische arbeidersbeweging en het mutualiteitswezen, zie: F. Lehouck, Van apathie tot strijdbaarheid. Schets van een geschiedenis van de Belgische vakbeweging. 1830-1914, Brugge, Orion, 1980. Of nog: L. Peiren, Een eeuw Solidariteit (1898-1998). Geschiedenis van de Socialistische Vakbeweging, Gent, Ludion-Amsab, 1997. 15

. G. Vanthemsche, ‘De oorsprong van de werkloosheidsverzekering in België: vakbondskassen en gemeentelijke fondsen (1890-1914)’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11(1985), 2, p. 130.

15

loonpeil en door het feit dat de arbeiders er toch niet toe gebracht konden worden om méér bij te dragen voor diensten en uitkeringen die toch zo onbeduidend waren en geen echt soelaas konden bieden in geval van nood. Deze gebrekkige rekrutering verergerde op haar beurt weer de problemen die aan de oorsprong lagen van die armtierige resultaten. Dit zorgde ervoor dat vooral de werkloosheidskassen een marginaal fenomeen bleven tot in de eerste helft van 1890. Het zou afwachten worden tot de gunstige conjunctuurbeweging tussen 1896 en 1914, vooraleer de werkloosheidskassen van de grond zouden komen, in de nasleep van het succes van het ‘Gents systeem’16. Het was de socialistische beweging niet in de eerste plaats te doen om de symptomen te bestrijden die het kapitalisme voortbracht, haar bestaan was in de eerste plaats gericht op het uitroeien van de oorzaken van deze symptomen. Op die manier kreeg de socialistische beweging een subversief karakter en werd zij in de ogen van de centrale overheid beschouwd als een gezagsondermijnende en revolutionaire beweging, wiens groeipotentieel op doortastende wijze moest gefnuikt worden. Daarnaast was de socialistische beweging geen pioniersbeweging inzake mutualisme, ook andere sociale groepen hebben reeds vóór, of als reactie op de proletarisering, noodlenigende initiatieven in het leven geroepen. De bestaansonzekerheid werd ook dan ook meer en meer een bekommernis van de burgerij, want gebruikelijke sociale controlemechanismen werden niet langer in staat geacht om de gevestigde orde te bestendigen17. Het leek wel alsof de socialistische opmars niet langer te stuiten was. Zelfs het paternalisme en de filantropie, de geliefkoosde controlemechanismen van de gegoede burgerij leken achterhaald te zijn en waren contraproductief om het socialisme in de kiem te smoren. De gevestigde klassen hadden dus nood aan een nieuwe strategie om hun toenmalige machtspositie te garanderen. Een belangrijk inzicht dat bijdraagt aan het begrip van de voornoemde ontwikkelingen is de sociologische theorie van het dilemma van de collectieve actie van Abram De Swaan18. Sociale politiek heeft zich volgens De Swaan ontwikkeld vanuit de noodzaak om de gevestigde klassen te beschermen tegen potentiële ontwrichtende krachten zoals armoede, criminaliteit en volksgezondheidsrisico’s die voortkomen uit de massa. De elites beconcurreren elkaar in het 16

. Ibidem, pp. 131-133.

17

. Onder sociale controlemechanismen ressorteerden de loutere repressie, juridische en politieke achterstelling, en vooral de onderwerping aan de voorschriften en de autoriteit van de kerk. Zie, C. Lis, H. Soly, D. Van Damme, Op. Cit. 18

. De dynamiek van de collectivisering van armenhulp, gezondheidszorg en onderwijs wordt in belangrijke mate bepaald door de conflicten tussen de elites over de verschaffing van collectieve goederen en de onderlinge verdeling van de kosten daarvan.

16

vinden van oplossingen voor de dilemma’s van collectieve actie. Deze dilemma’s ontstaan door de toegenomen interdependenties in menselijke relaties zoals die bijvoorbeeld besloten liggen in arbeid en consumptie, bevolkingsconcentratie en leefmilieu, openbare orde en samenleven, et cetera. De voortgebrachte afhankelijkheid vergroot de ‘externaliteiten’, de indirecte gevolgen van armoede, criminaliteit en ziektes voor de elites. Vandaar dat sociale politiek een noodzaak wordt om de gevestigde orde te beschermen en te bestendigen. Eerst op parochiaal niveau, dan op regionaal niveau en dan tenslotte op nationaal niveau. De toegenomen interdependentie heeft dus nood aan een nieuw niveau van integratie in zoverre de industrialisering en bureaucratisering voortschrijdt19. De Swaans benadering vertrekt van een eerder éénzijdig ‘top-down’ model, waarbinnen de arbeidersbeweging met haar rijke mutualistische erfenis en strijdbare weerstandskassen een minieme rol wordt toebedeeld. De collectivisering van zorgarrangementen wordt dan begrepen in functie van de verzuchtingen van de elites, waarbinnen de arbeidersbeweging enkel fungeert als katalysator. Het draagt wel bij tot een ruimer en beter begrip van de sociale politiek, omdat het meer de nadruk legt op de impulsen en initiatieven van de gevestigde orde, dan dat het accent volledig op de socioeconomische pressiegroepen wordt gelegd. Het is op die manier dat we een meer genuanceerde en rijkere interpretatie van de werkelijkheid verkrijgen.

B) Sociale politiek als machtsinstrument

Om deze voorgaande theorie te concretiseren aan de hand van een voorbeeld, volstaat het om de sociale politiek, zoals die vorm krijgt op het eind van de 19e eeuw, uitvoerig te illustreren. Om de ‘klassenstrijd’ van de socialistische beweging enigszins te ontraden, werd het algemeen meervoudig stemrecht ingevoerd in 1893. Door deze democratische evolutie waren de afgevaardigden van de arbeidersbeweging ‘welkom’ in het Belgisch parlement en haalden zij niet onbelangrijke politieke mandaten binnen in de gemeente-en provincieraden20. De homogene katholiek-conservatieve regeringen, die het land onafgebroken van 1885 tot 1914 zouden besturen, waren beducht voor de verzuchtingen van de arbeidersklasse en stemden schoorvoetend een aantal sociale wetten ter bescherming van de arbeid21. Verder trachtten zij 19

. A. De Swaan, Zorg en de Staat. Welzijn, onderwijs en gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd, Amsterdam, Bert Bakker, 1997, pp. 13-24. 20

. E. Witte, ‘De burgerlijke democratie verruimd (1885-1918)’, in: E. Witte et al., Op. Cit., pp. 112-122.

21

. H. Deleeck, De architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2003, pp. 40-42.

17

ook de voorzorgsgeest aan te wakkeren, gezien zij reeds begrepen hadden dat de bestaansonzekerheid grotendeels verantwoordelijk was voor de opgang van de socialistische arbeidersbeweging. Wanneer men erin zou slagen om de arbeider een zin voor spaarzaamheid en respect voor het privé-eigendom bij te brengen, dan zou hij zich niet langer vijandig opstellen tegenover de overheid. Méér nog, als de arbeider een bescheiden patrimonium bijeenspaart, waarin een bescheiden woning, rente en verzekering is opgenomen, dan zou hij vanzelf verburgerlijken, op voorwaarde dat hij zijn gelden niet zou besteden aan wereldse genoegens of socialistische revolutionaire organisaties22. Om een impuls te geven aan een dergelijke moraliserende operatie, zou de staat bijspringen in het scheppen van de mogelijkheden tot de oprichting van ‘betrouwbare’ organisaties. De katholieke regeringen doelden dus op de kolonisatie van de sociale bescherming door een dicht en uitgebreid netwerk van katholieke mutualistische initiatieven op te richten. De centrale overheid zou op die manier haar invloed en aanwezigheid in de samenleving vergroten en de maatschappelijke orde en het katholieke geloof zou gevrijwaard blijven van het ‘heidense’ socialisme. Reeds eerder werd vermeld dat de socialistische mutualiteiten geen monopolie bezaten op de verzekeringsmarkt. In de eerste helft van de 19e eeuw bestonden reeds maatschappijen van onderlinge bijstand. De wet op de mutualiteiten van 1851 erkende de bestaansredenen van mutualiteiten mits ze conform waren aan de strenge en verstikkende erkenningsvoorwaarden opgelegd door de overheid. Het spreekt voor zich dat enkel de meer kleinburgerlijke en katholieke initiatieven erkend werden. Zelfs deze organisaties werden dan nog streng gecontroleerd door de lokale autoriteiten. Dit heeft er mede voor gezorgd dat het mutualisme tot diep in de 19e eeuw een marginaal fenomeen bleef. In 1886 waren er slechts 220 ‘erkende’ ziekteverzekeringskassen die samen 32.042 leden en 4.260 ereleden omvatten. Daarnaast waren de niet-erkende organisaties ook actief en groepeerden zij rond 1886, weliswaar in een sfeer van semi-clandestiniteit, circa 31.000 leden23. De katholieke bewindvoerders zouden dan ook de opportuniteit aangrijpen om op 23 juni 1894 de wet op de ‘gesubsidieerde vrijheid’ te stemmen. Omdat het mutualisme nog niet echt van de grond was gekomen, voorzag deze wet in het vrijelijk oprichten van mutualistische initiatieven, waarbij de voorwaarden tot erkenning minder belemmerend waren dan vroeger, althans voor de verenigingen die de overheid gunstig gezind was. Het is dan ook evident dat de betrachting van overheidswege 22

. G. Vanthemsche, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 17-18. 23

. A. Jauniaux, Cent Années de mutualité en Belgique, Brussel, Eglantine, 1930, pp. 25-26.

18

erin bestond om de katholieke maatschappijen van onderlinge bijstand te bevoordelen door de manipulatie van de procedure tot erkenning en een aanzienlijke openbare subsidiëring. Op die manier zou men het opkomende socialistische mutualisme kunnen fnuiken in haar opmars. Hier zien we een duidelijke indicatie van de instrumentalisering van de sociale politiek om macht en invloed te verwerven in de samenleving. Het bevestigt ook ten dele het theoretische inzicht van De Swaan, gezien de elites zich bewust worden van de dreigende omstandigheden en onder elkaar beslechten welke maatregelen zouden kunnen genomen worden om de gevestigde orde te bestendigen. Hetzelfde doel werd ook beoogd bij de eerste sociale verzekeringswet van 10 mei 1900 op de arbeiderspensioenen. Mensen die een ouderdomsrente wilden samenstellen door te sparen bij de Algemene Spaar-en Lijfrentekas. verkregen ook de nodige ondersteuning van de overheid, maar wie zijn spaarbedrag kapitaliseerde via een privé-lijfrentemutualiteit of pensioenkas, genoot een nog grotere overheidssubsidie. Spaarinspanningen werden beloond door de overheid en nog meer wanneer men dit deed via ‘betrouwbare’ en ‘wenselijke’ organisaties, in casu de katholieke pensioenkassen die veelal ontstonden in een burgerlijk milieu. De ‘gesubsidieerde vrijheid’, ingevoerd tijdens het laatste decennium van de 19e eeuw, moet eerder opgevat worden als een conservatieve strategie om het domein van de sociale bescherming te domineren, dan dat het ingegeven is vanuit humanitaire en ogenschijnlijk neutrale beweegredenen. De betekenis van de mutualiteiten in België voor de leden van deze organisaties enten zich in de eerste plaats vooral op de verzachting van het sociale leed veroorzaakt door het inkomensverlies in geval van ziekte en werkloosheid. Maar in de tweede plaats zijn het voornamelijk initiatieven om de samenleving sociaal te pacificeren en de arbeiders te bevoogden in een burgerlijk project. Daarin worden de sociaal-economische tegenstellingen niet langer aangegrepen om zich te syndicaliseren en revolutionair op te stellen, maar eerder om een moraliserende spiegel voor te houden teneinde zich op een individuele manier te ontdoen van de materiële onzekerheid door middel van spaarzaamheid en voorzorgsinitiatief. Het zijn deze sociaal-politieke ingrepen die zichzelf representeren als ogenschijnlijk neutrale ingrepen, terwijl de gebruikers zich via dit sociaal beleid nietsvermoedend inschrijven in de wervingspolitiek van de ‘gesubsidieerde vrijheid’. De katholieke regeringen in België legden dus de nadruk op het vrijwillige verzekeringsaspect van de sociale noodlenigende initiatieven, daar waar dat een tiental jaren eerder in Duitsland, door Rijkskanselier Bismarck, op een heel andere manier werd opgevat. Daar werd in 1881 een verplicht stelsel van Sociale Zekerheid ingevoerd, gefinancierd door werknemersbijdragen en werkgeversbijdragen. Bismarck wou de socialistische beweging de wind uit zeilen halen door de arbeiders aan de staat te binden. 19

Paradoxaal genoeg stond de arbeidersklasse wantrouwig tegenover een dergelijk staatsinitiatief omdat het ingegeven was door heel andere motieven dan de arbeidersklasse sociaal-economisch te ontvoogden24. De betekenis van deze sociale beleidsmaatregelen voor de recipiënten is geenszins neutraal, het impliceert de loyaliteit en erkentelijkheid, opgebracht ten opzichte van de staat en het genoegen dat men zou moeten opbrengen voor de slechts rudimentaire dekkingsgraad van sociale risico’s. Daar moet dan nog bij vermeld worden dat de repressie nog steeds niet in onbruik was geraakt sinds de invoering van deze beruchte Sociale Zekerheid. Het was niet zozeer de ‘realpolitik’ van Bismarck waar de Belgische bewindvoerders afkerig van waren, het was eerder de inhoud die hen ervan weerhield om het ‘Bismarckiaanse’ systeem in te voeren. Het karakter van ‘Bismarcks’ systeem was te etatistisch en stond in schril contrast met de betrachtingen van het katholieke establishment, die door de ontwikkeling van vrije liefdadigheidswerken de samenleving wou binden aan het katholieke bewind. Bovendien zou een verplichting van sociale verzekeringen geen heilzame morele effecten teweegbrengen, daar enkel en alleen de spontane en vrijwillige spaarinspanning ‘verburgerlijking’ in de hand zou werken. Zoals men ziet, kan de strijd tegen de bestaansonzekerheid andere vormen hebben aangenomen, als men de Duitse casus en de Belgische met elkaar vergelijkt. Desalniettemin kan men toch gedeeltelijk over een ‘political transfer’ spreken, gezien het internationaal karakter van de katholieke congressen in Luik die tussen 1886 en 1890 gewijd waren aan de sociale kwestie en de organisatie van sociale verzekeringen. De Belgische katholieke bewindvoerders hadden daar de concepten van de verplichte sociale verzekering opgevangen van hun Duitse geestesgenoten en ze aangepast aan de Belgische situatie25. Ideeën met betrekking tot maatschappelijke voorzorg circuleerden niet alleen bij de conservatief katholieke overheid, maar ook bij de eerder oppositionele krachten binnen het parlement, zoals de radicale of progressieve liberalen. Radicaal in hun opvattingen, proefondervindelijk in hun dagelijkse werkzaamheden en idealistisch in hun doelstellingen. Ze vertegenwoordigden een niet onbelangrijk deel van de liberale burgerlijke intelligentsia en waren bekommerd om het sociale leed van de arbeiders. In het kader van de ‘maakbare samenleving’ poogden zij de arbeiders in te schrijven in een burgerlijke samenleving. Niettegenstaande met een andere insteek dan de katholieken, waren ook zij 24

. ‘En effet, la politique sociale ne peut être analysée du seul point de vue de ceux qui la "fabriquent", elle est aussi construite par ceux qui l'"utilisent"’, in: S. Kott, L’état social allemand. Répresentations et pratiques, Parijs, Belin, 1995, p.117. 25

. Voor een diepgaandere analyse van deze kwestie, zie: G.Van Meulder, ‘Mutualiteiten en ziekteverzekering in België (1886-1914)’, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 27(1997), 1-2, pp. 83-134.

20

fundamenteel afkerig van elke vorm van sociale agitatie of maatschappelijke omwenteling, maar juichten zij wel de voorzorgsinitiatieven toe die ontstaan waren in de schoot van de arbeidersbeweging26. Het zijn voornamelijk de Brusselse radicale liberalen die al vrij vroeg actief zijn in het propageren van sociale beleidsmaatregelen27. De ideologische stellingnamen betreffende het sociaal-politieke domein zijn voornamelijk verbonden met Edouard Ducpétiaux, de toenmalige hoofdinspecteur van het gevangeniswezen en de liefdadigheidsinstellingen. Het is een vermeldenswaardig figuur omdat zijn stellingnamen een dieper inzicht verschaffen in de gelaagde betekenis van sociaal beleid. Ducpétiaux is namelijk een schoolvoorbeeld van een radicaal liberaal: lid van de middenklasse en door zijn ambt gebonden aan de burgerlijke staat. Zijn studies die handelen over tal van sociale problemen kenmerken zich door een vernieuwde wetenschappelijke aanpak. Op basis van de statistische reeksen, zoals geproduceerd door de sociale diagnostiek, legde hij verbanden tussen de gegevens en poogde hij wetenschappelijke verklaringen te geven voor maatschappelijke problemen. In die zin betekende deze methode een breuk met de burgerlijke perceptie van sociale problemen, die veeleer geput waren uit een gefragmenteerde kennis van de werkelijkheid28. Een zekere inhoudelijke economische en politieke kritiek op het liberalisme, geformuleerd door deze beweging, zou me te ver weg leiden van het onderzoeksopzet. Het komt er grosso modo op neer dat men binnen het kader van de liberale economie betere leefomstandigheden wou afdwingen voor de arbeiders. Men wou de arbeidersklasse dan ook politieke rechten toekennen om de onderste lagen van de bevolking te democratiseren. Maar de werkelijke inzet en betekenis van sociale lotsverbetering en politieke rechten zijn niet zichtbaar aan de oppervlakte. Als men de maatregelen inzake sociale politiek onder de loep neemt, dan kan men alleen maar besluiten dat het om pragmatische oplossingen gaat voor problemen die zich stellen in crisisperiodes en op die manier de maatschappelijke orde bestendigen. Het verkrijgen van politieke rechten zou dan veeleer een opname betekenen in een burgerlijk keurslijf, waarlangs verzuchtingen gekanaliseerd kunnen worden en waar de 26

. E. Witte, ‘De liberale, antiklerikale oppositie’, in: E. Witte et al., Op. Cit., pp. 51-53.

27

. “De Brusselse radicalen dienen gesitueerd te worden in de eerste helft van de 19e eeuw binnen een politieke stroming die zich heeft gerijpt na het ontstaan van de Franse revolutie. Deze stroming stelde het liberale staatsidee en de structuur van het economisch liberalisme in vraag. Het belang van deze oppositiebeweging is gelegen in haar vernieuwde kijk op politiek en economie, niet enkel bij de middenklasse, maar ook bij de arbeidersklasse die via hun strijdschriften en meetings in contact werden gebracht met politieke en economische kwesties”. Zie: A. Ghijsens, “Aanzetten tot sociale politiek vanuit de middenklasse: enkele ideologische aspekten van de Brusselse radicale beweging (1830-1848)”, in: Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 17(1986), 3-4. 28

. C. Lis, H. Soly, D. Van Damme, Op. Cit., pp.13-14.

21

arbeiders zich inzake politiek denken zouden identificeren met burgerlijke normen. De radicalen volgen hier het verlichtingsdiscours in het ontvoogdingsproces van de arbeidersklasse, want uit een liberaal periodiek, ‘Le Débat Social’, luidt het als volgt: “…leur aptitude à excercer leur droit se manifestera par la volonté de l’obtenir. Cette volonté nous cherchons à inspirer”29. De radicalen staan dus een sociale ontvoogding van de arbeidersklasse voor door middel van algemeen stemrecht, maar zijn niet te vinden voor een sociale ontvoogding die het economisch systeem en de daarmee gepaard gaande bezitsverhoudingen in gevaar zouden brengen. De Brusselse radicalen profileren zich dus als een soort avant-gardebeweging die via een intellectueel paternalisme de arbeiders trachten te conformeren aan burgerlijke normen. De radicalen die bovendien afkomstig zijn uit de middenklasse zouden ook een electoraal gat tussen de burgerij en de arbeidersklasse kunnen opvullen en zich een sterke aanhang kunnen veroorloven door zich binnen de liberale alliantie te ontpoppen als vertegenwoordigers van de minst bedeelde massa’s binnen een liberale samenleving30. De inzet van de radicalen bij de verruiming van politieke democratie is dus tweeledig: ten eerste zal er een pacificerend effect optreden, wat zowel de meer doctrinaire vleugel van de liberalen als de volksmassa gunstig zou stemmen en ten tweede zouden de electorale mogelijkheden en de daarmee gepaard gaande machtsverwerving opportuun zijn om het liberalisme politiek meer slagkracht te geven. Het concept van democratie zoals geformuleerd door de radicalen, zal eerder de eigen maatschappelijke positie ten goede komen en de bestaande liberale samenleving legitimeren. In het idee van algemeen stemrecht is dus geen ruimte voorzien voor een sterk gepolitiseerde arbeidersbeweging die zich zou afkeren van de structurele fundamenten van het economisch kapitalisme, besloten in specifieke eigendomsverhoudingen, privé-accumulatie door meerwaardeproductie en de ongelijkheid die dit reproduceert. Het is eerder een pragmatische oplossing voor een verpauperde massa die door een intellectuele ontvoogding zou kunnen gebonden worden aan de burgerlijke staat. Los van de eis voor algemeen stemrecht, zijn de meeste sociale maatregelen er op gericht om de arbeiders te disciplineren door middel van liefdadigheid en de repressie van bedelarij. Deze maatregelen zijn telken male instrumenteel, omdat ze de continuïteit van de liberale staat willen garanderen. Ook de interne ruimtelijke segregatie van arbeiderswoningen, ingegeven door hygiënische en morele bekommernissen, en de spaarkassen, ingegeven door angst voor inkomensverlies en de daarmee samenhangende ordeverstoring, getuigen van maatregelen ter 29

. A. Ghijsens, Op. Cit., p. 433.

30

. E. Witte, ‘Het sociale progressisme van de middenklasse’, in: E. Witte et al., Op. Cit., pp.84-90.

22

bestendiging van de burgerlijke machtspositie. Het theoretisch concept van het dilemma van collectieve actie, zoals toegepast door De Swaan in zijn analyse van de verzorgingsstaat, kan hier terug gedeeltelijk in herkend worden. De externe effecten van verpaupering en de aangroei van de proletarische massa in de steden dwingen de machthebbers tot collectieve maatregelen om zichzelf te beschermen en de gevestigde orde te bestendigen31.

“Om de arbeiders te integreren in het burgerlijke waardensysteem werden naast de culpabiliseringsstrategieën en disciplineringsinstrumenten eveneens zogenaamde preventieve mogelijkheden tegen de armoede gepropageerd. De spaaridee die zowel de materiële als de ideologische belangen van de burgerij diende, paste uitstekend in het liberale waardenmodel. Het sparen werd eveneens voorgesteld als een product van de onthouding van directe genoegens en dus als een morele deugd die vergelijkbaar was met de katholieke deugden. Het spaargeld van de arbeider zou een bewijs vormen van diens burgerzin: door de belangen die de arbeider via zijn spaargelden zou verkrijgen bij het behoud van de bestaande orde werd hij geïntegreerd in de burgerlijke maatschappij”32.

Nogmaals illustreren deze sociale beleidsmaatregelen dat ze allerminst neutraal zijn. Voor de recipiënten van dit beleid betekent dit een bijkomende overlevingsstrategie en een mogelijke lotsverbetering die zich op individuele basis kan voltrekken. Maar op collectieve basis betekent dit voor een groot deel van de verpauperende massa nog steeds geen garantie voor de onvoorspelbare cyclus van de kapitalistische economie. Naast de hierboven besproken takken van de sociale verzekering tegen ziekte en ouderdom, kan de oorsprong van de reeds vermelde werkloosheidsverzekering eveneens de betekenis van sociale politiek verduidelijken. Rond de eeuwwisseling tussen de 19e en de 20e eeuw ontstond in België een nieuw sociaal fenomeen: de werkloosheidsverzekering. Deze praktijk is afkomstig uit de schoot van de vakbeweging. Door een regelmatige storting van een bescheiden bijdrage, verkregen de leden van de zogenaamde vakbondskas, gesticht in de schoot van de vakbond, het recht op een tijdelijke en kleine financiële ondersteuning in geval van onvrijwillige werkloosheid33. Zoals hiervoor reeds werd vermeld was de vakbondskas initieel een marginaal fenomeen, maar geleidelijk aan, en vooral in Gent, waar de syndicalisatie-en 31

. A. De Swaan, Op. Cit., p.14.

32

. A. Ghijsens, Op. Cit., pp. 449-450.

33

. Zie: G. Vanthemsche, De werkloosheid in België. 1929-1940, Gent, EPO, 1989, hfdst. 1.

23

organisatiegraad van een beduidend hoog niveau was, ontwikkelde zich een specifiek werkloosheidsfonds, dat door de druk vanuit de arbeidersbeweging op de gemeenteraad in het leven werd geroepen. Vooral de textielnijverheid en de metallurgie waren sectoren waar de werkloosheid in de periode tussen 1896 en 1914 in Gent zeer laag waren. Op die manier kon men een financieel solide basis voor de werkloosheidskassen tot ontwikkeling laten brengen34. Wat ook belangrijk is en later nog aan bod zal komen, was het klimaat van de syndicale concurrentie waarin dit plaatsgreep: christelijke en socialistische vakverenigingen trachtten elkaar de loef af te steken om leden aan te trekken. De uitbouw van dergelijke werkloosheidsverzekeringen zou de werking van de vakbond grondig beïnvloeden en de visies van de christelijke en socialistische arbeidersbeweging op de organisatie van deze verzekering grondig van elkaar doen verschillen. Het uiteindelijke doel van deze werkloosheidsverzekering bestond erin om de vakbonden te versterken door leden aan te trekken in het aanbieden van deze verzekering. En sinds de verkiezingen die in 1893 gehouden werden door middel van meervoudig stemrecht, hadden de socialisten voet aan wal gekregen in de gemeentelijke en provinciale overheden. Op die manier slaagde de socialistische arbeidsbeweging er in om haar werkloosheidskassen te ondersteunen via het, door het gemeentebestuur gesubsidieerde, werkloosheidsfonds. En het is nu net in de ogenschijnlijke neutrale implementering van dit werkloosheidsfonds dat sociale politiek blijk geeft van subtiele manoeuvres die verschillende doelstellingen beogen. Het principe van openbare subsidie via dit werkloosheidsfonds ging als volgt: voor elk bedrag dat een werknemer in een werkloosheidskas stortte, legde de overheid een supplementaire vergoeding bij om de spaarinspanning te belonen, maar dit kon op twee manieren gebeuren. In de literatuur staan deze bekend onder het “Luiks” en “Gents” systeem. Via het Luiks systeem werden de gelden direct aan de vakbonden doorgestort, via het Gents systeem werden de gelden via de vakbonden aan de leden doorgestort. Het Gents systeem kon zo de band tussen de verzekerde en lidmaatschap van een vakbond overbodig maken, aangezien de werknemer ook via het stadhuis als individueel werkloosheidsspaarder een spaarboekje kon openen waarop hij regelmatig een bepaalde som kon storten. Waar het Luiks systeem in feite de vakbonden versterkte, kan het Gents systeem in principe syndicalisatie overbodig maken wanneer men een werkloosheidsverzekering wenste aan te gaan. Louis Varlez, een jonge Gentse liberale intellectueel, sprong dus creatief om met dit werkloosheidsfonds. Als secretaris van de gemeentelijke onderzoekscommissie in 1898, en als gezaghebbend expert 34

. G. Vanthemsche, ‘De oorsprong van de werkloosheidsverzekering in België: vakbondskassen en gemeentelijke fondsen (1890-1914)’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11(1985), 2, pp. 131-132.

24

van sociaal-maatschappelijke problemen, heeft deze een beslissende invloed gehad in de totstandkoming van dit ‘Gents systeem’. Deze sociale beleidsmaatregel was dus helemaal niet bedoeld om de vakbonden zelf te versterken: ze waren enkel een middel om een efficiënte werking van het sociaal verzekeringsmechanisme te bekomen en om sociale agitatie te vermijden35. Daarnaast zou niet alleen de arbeidersklasse, maar ook het patronaat zijn opvattingen over sociale bescherming in de praktijk omgezet zien. Reeds sinds het begin van de 19e eeuw hadden industriëlen, vooral dan in Wallonië, fabriekskassen opgericht. De werkingswijze van deze kassen beoogde het sociale leed van de arbeiders te verzachten in geval van ziekte, ouderdom of ongeval. Maar hoe deze kassen ook werden georganiseerd36, ze waren niet populair in de arbeidersmiddens. De dubbele agenda van het patronaat werd vlug duidelijk wanneer zij haar arbeiders trachtte te binden aan het bedrijf door het regelmatig storten van bijdragen in deze fabriekskas. Los van het contingent patroons dat zich wel bekommerde over het materiële leed van zijn arbeiders, mogen de andere motieven niet uit het oog worden verloren. Dergelijke voorzorgskassen betrachtten een sentiment van erkentelijkheid op te dringen of een zekere mate van discipline te bewerkstelligen ten aanzien van de fabriek. Op die manier kon de patroon in kwestie de arbeiders beter controleren en ze aan de fabriek binden. De opgebouwde spaarcenten in de fabriekskas fungeerden dus als chantagemiddel indien de arbeider zou staken. Ook wanneer de arbeider opstapte of werd afgedankt, verloor hij zijn spaarcenten die geleidelijk aan waren opgebouwd via de fabriekskas. Daarnaast zagen arbeiders geen cent terug van hun spaargelden wanneer de fabriek failliet ging. De argwaan en de vijandigheid van de arbeiders werd daarenboven nog versterkt wanneer sommige bijdragen van de patroons werden gefinancierd uit de boetes die werden opgelegd aan hun collega-arbeiders. Een dergelijk sociaal beschermingsinitiatief kwam dus nooit echt van de grond. De arbeiders voelden zich bedrogen. De patronale voorzorgskassen kenden enkel een relatief succes bij de bedienden37. Sociale politiek of sociaal beleid houden in de eerste plaats voor de gebruikers van sociale zorgarrangementen, hier in het geval van vrije sociale verzekeringen, een (tijdelijke) lotsverbetering of de garantie op een bestaanszeker leven in, maar in de tweede plaats worden deze maatregelen vaak 35

. Zie: G. Vanthemsche, De werkloosheid in België. 1929-1940, Gent, EPO, 1989, hfdst. 1. of nog: G. Vanthemsche, ‘De oorsprong van de werkloosheidsverzekering in België: vakbondskassen en gemeentelijke fondsen (1890-1914)’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11(1985), 2, pp. 133-136.

36

. Arbeiders konden vrijwillig, ofwel verplicht een bijdrage storten. Sommige patroons stortten een supplementaire bijdrage, anderen niet, et cetera. 37

. G. Vanthemsche, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 20-21.

25

geïnstrumentaliseerd om een bepaalde visie door te drukken of een politiek-ideologische doelstelling te bereiken. Het is dit uitgangspunt dat steeds in het achterhoofd dient gehouden te worden bij de analyse van de bronnen, omdat het in grote mate bepaalt hoe een systeem van sociale voorzorg er zal uitzien, en welke (verhoopte) consequenties dit zal hebben bij de gebruikers. Het kan enerzijds gepaard gaan met pacificatie, maar anderzijds kan het ook gepaard gaan met contestatie, zoals in het geval van de patronale voorzorgskassen. Het vergt ook veel doorzicht en waakzaamheid van de arbeiders om bepaalde consequenties van subtiele manoeuvres in te zien, maar het is vaak maar een kwestie van tijd vooraleer men dergelijke “neutrale” beleidsingrepen kan doorprikken, zoals dat het geval is bij de sociale politiek van de ‘gesubsidieerde vrijheid”.

C) Een andere speler dringt zich op Naar het einde van de 19e eeuw toe was de strijd voor de sociale bescherming dus ingezet. De socialistische beweging was bijzonder verongelijkt en verontwaardigd door de bevoordelende overheidspolitiek ten aanzien van de kleinburgelijke, patronale en katholieke voorzorgsinitiatieven. Ze had namelijk schrik om haar invloed bij de massa te verliezen door de, door overheidsgelden gesubsidieerde, vrije katholieke mutualiteiten en pensioenkassen. Naast het patronale paternalisme van de fabriekskassen was dit een bijkomende zorg en een nieuwe bewustwording die het inzicht bijbracht dat de staat ook een instrument was geworden om de socialistische beweging te pas af te snijden. En net wanneer het stelstel van gesubsidieerde vrijheid zich begon te ontwikkelen op het einde van de jaren 1890, ontwikkelde zich daarnaast ook een concurrent op het syndicale terrein, waardoor de socialistische beweging haar monopolie bij de massa begon te tanen. Men moest namelijk rekening beginnen houden met de rijzende christen-democratische beweging. Net zoals bij de socialistische arbeidersbeweging ontstond de christelijke arbeidersbeweging vanuit de basis: ambachtslui en arbeiders die zich verzoenden met de kerk en het christelijk geloof, maar de sociale onrechtvaardigheid te lijf wilden gaan. Anderzijds kreeg dit christen-democratisch offensief de steun van burgerlijke en conservatieve elementen, die deze beweging aangrepen als een mogelijke laatste buffer om de socialistische goddeloosheid en het collectivisme in te dijken38. Deze evolutie zou grote consequenties inhouden voor de architectuur van de toekomstige Sociale Zekerheid in België. Daar waar de socialistische syndicalisten en 38

. E. Gerard (ed.), De Christelijke arbeidersbeweging in België 1891- 1991, Leuven, Kadoc, 1e vol., 1991.

26

mutualisten zich meer ontvankelijk verklaarden voor verstaatsing en collectivistische oplossingen, stelde de christen-democratische beweging zich eerder corporatistisch en verzoenend op inzake sociaal overleg en sociale bescherming. Vandaar ook het grote belang dat de christen-democratische arbeidersbeweging hechtte aan het ‘alimentaire syndicalisme’, waarin syndicaal dienstbetoon in de vorm van materiële steun de prioriteit verkreeg boven strijdsyndicalisme. De werkloosheidskassen vormden daarin het meest uitgelezen tactische instrument om leden te winnen voor de christelijke zaak, waarin het klassenverzoenend karakter besloten lag. Aangezien de socialistische beweging reeds veel leden had weten aan te trekken door het coöperatiewezen, was het voor de christelijke vakbeweging dus evident om via het instrument van de werkloosheidskas eveneens een rekruteringsoffensief te lanceren39. Na een aantal jaren, zo rond de eeuwwisseling, verwierf de christen-democratische arbeidersbeweging een volkskarakter en emancipeerde ze zich van de burgerlijke voogdij, waardoor de beweging zich ook ouvriëristischer zou gaan opstellen. Ook de katholieke mutualiteiten kwamen geleidelijk aan in het christen-democratische vaarwater terecht, maar in tegenstelling tot het christelijk vakverbond, was er een blijvende aanwezigheid van behoudsgezinde elementen in de katholieke mutualiteiten, die de strijd tegen de bestaansonzekerheid wilde voeren binnen de maatschappelijke structuren, en de nadruk bleef vestigen op de zelfredzaamheid van de leden. De sociale vrede en het christelijk geloof moesten dus ten allen prijze gevrijwaard worden40. Het was immers niet evident om deze nieuwe christelijke volksbeweging een plaats te geven binnen het katholieke traditionele bestel, maar geleidelijk aan werd de éénheid tussen alle katholieken benadrukt, niet in het minst omdat de kerkelijke hiërarchie hier sterk op aandrong en aangezien de ideologische invloed van de clerus op de christelijke vakbonden en mutualiteiten nog steeds groot was41. In 1906 werd de Landsbond der Christelijke Mutualiteiten ( L.C.M. ) opgericht en 6 jaar later, in 1912, zou het A.C.V. worden opgericht, dat alle christelijke vakbonden diende te overkoepelen. De socialisten hadden hun vakverbond, de syndicale commissie, reeds opgericht in 1898 en ze zouden uiteindelijk ook het Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten ( N.V.S.M.) oprichten in 191342. Zoals hoger vermeld ontstond er naast het 39

. G. Vanthemsche, ‘De oorsprong van de werkloosheidsverzekering in België: vakbondskassen en gemeentelijke fondsen (1890-1914)’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11(1985), 2, pp. 136-138. 40

. E. Gerard, ‘De Christelijke mutualiteiten’, in: E. Gerard (ed.), Op. Cit., 2e vol., pp. 67-145.

41

. E. Witte, ‘De doorbraak van de christen-democratie’, in: E.Witte et al., Op. Cit., pp. 122-126.

42

. De ideologische visies van de hier net vernoemde belanghebbende actoren zijn niet altijd tastbaar en laten zich niet dikwijls beschrijven aan de hand van de bestudeerde bronnen, maar het levert toch de nodige splijtstof

27

zuivere mutualisme een andere verzekering, die de arbeidersbeweging gretig zou aanwenden om het terrein van de sociale bescherming te bezetten: de werkloosheidsverzekering. In het prille begin van deze verzekeringsactiviteit waren niet alle socialisten unaniem tevreden met deze evolutie, aangezien het de syndicale strijdlust en eisenstrijd zou kunnen aantasten en overschaduwen. Maar het pragmatisme zou de principiële opstelling van de meeste syndicale leiders uiteindelijk overwinnen, aangezien deze verzekering een niet te miskennen aangroei van het ledental opleverde. Al snel werd duidelijk dat dergelijke werkloosheidskassen veel voordelen boden, vooral voor de christelijke syndicaten, want het bevorderde de sociale vrede en de vakbond zou zich ook meer en meer afwenden van de klassenstrijd43. De werkloosheidsverzekering was dus een belangrijk en invloedrijk wapen geworden voor de vakbeweging bij de verovering van de sociale bescherming. Bovendien werd dit verzekeringsinitiatief gesteund door de gemeentelijke overheden, waardoor het controversieel karakter van deze verzekering gaandeweg verdween door deze institutionalisering44. Zuiver kwantitatief gezien werd deze sociale verzekering pas na de Eerste Wereldoorlog van groot belang, maar kwalitatief is de basis van de latere, naoorlogse evolutie reeds vóór 1914 gelegd. De beginnende werkloosheidsverzekering had eerst en vooral een grote invloed op het gedrag van de arbeidersbevolking en in het bijzonder op haar houding tegenover de vakbeweging. De oorsprong van die verzekering, namelijk de vakbondskas en de sterke band die decennia lang tussen beide is blijven bestaan (en in de ogen van de massa zelfs een volledige assimilatie werd), heeft ertoe geleid dat de arbeidersklasse in de vakbeweging een belangrijke materieel ondersteunende instantie heeft gezien. Dit was des te meer het geval, daar die sociale politiek een radicale breuk betekende met de traditionele en gehate armenzorg en liefdadigheid en aan de vakbonden dus een aanlokkelijke en ongebruikte troef verleende45. Hoewel de werkloosheidsverzekering niet als enige oorzaak van het stijgende aantal vakbondsleden kan

op om het verloop van de Sociale Zekerheid te benaderen als een gewichtige en uitgebalanceerde mozaiëk, waarin elke actor een deel van zijn maatschappijopvatting in verwezenlijkt wou zien. 43

. G. Vanthemsche, ‘Nieuwe evoluties bij de arbeiders’, in: De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 23-24. 44

. Het patronaat was gekant tegen deze verzekering omdat het de markt verstoorde en bijgevolg de druk op de lonen niet kon opgevoerd worden. Ook de centrale overheid was initieel niet te spreken over deze verzekering en wilde deze niet subsidiëren. Zij hield vast aan haar behoudsgezindheid en vond het schandalig om de arbeiders te betalen om niets te doen. Zie: Ibidem. 45

. G. Vanthemsche, ‘De oorsprong van de werkloosheidsverzekering in België: vakbondskassen en gemeentelijke fondsen (1890-1914)’ , in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11(1985), 2, pp.152-153.

28

bewezen worden, is de parallelle evolutie van beide fenomenen wel zeer opvallend en dus zeer significant voor de rol van de sociale organisaties46.

D) De sociale verzekeringen in de ban van de verplichting

Het sociale beleid van de katholieke regeringen, gerealiseerd via de gesubsidieerde vrijheid op het einde van de 19e eeuw, was relatief teleurstellend te noemen. De regering vergaloppeerde zich door de overschatting van haar doelstellingen. De wet die in 1900 werd gestemd met betrekking tot het vrijwillige pensioensparen, mits ondersteuning van de overheid, miste zijn doel. Het aantal vrijwillige pensioenspaarders stagneerde snel, enkel in de ziekteverzekering bleef het ledenbestand aangroeien47. Het was onrealistisch om te verwachten dat elke arbeider zich vrijwillig zou verzekeren en daarom bleef een aanzienlijk contingent niet-verzekerden bestaan. De sociale kwestie was dus nog steeds niet opgelost, dus de eventuele remedie zou wel eens de verplichte verzekering kunnen zijn, die er voor zou zorgen dat vele nietverzekerden de bestaande privé-mutualiteiten, pensioenkassen en werkloosheidskassen zouden vervoegen. Maar daar zou het morele dogma van de vrijheid voor moeten sneuvelen waar veel christelijke kaders en leidinggevenden nog steeds veel belang aan hechtten. Desalniettemin laat de katholieke regering zich in 1912 toch inspireren door een wetsvoorstel van de christelijke mutualiteiten, waarop de regering vervolgens zelf een wetsvoorstel indiende bij het parlement. Het wetsontwerp hield de verplichting in van de verzekering tegen ziekte, ouderdom en invaliditeit. Dertig jaar vooraleer de Sociale Zekerheid werd ingevoerd, circuleerden deze ideeën dus al in de reeds diep verzuilde samenleving. De Eerste Wereldoorlog, die uitbrak in augustus 1914, verhinderde echter dat de tekst die in de kamer was goedgekeurd, niet meer behandeld kon worden in de senaat. Dit betekende geenszins dat het debat in de kamer een routineklus was. De organisatie van de verplichte verzekering was een politiek geladen dossier. Elke levensbeschouwelijke strekking trachtte er zijn stempel op te drukken. Bovendien betekende de verplichting, zoals die opgevat werd door de katholieken, een bevoordeling van de bestaande katholieke mutualiteiten aangezien zij meer werden

46

. Voor statistische gegevens en cijfermateriaal, zie: G. Vanthemsche, De werkloosheid in België 1929-1940, Gent, EPO, 1989.

47

. Circa 87.000 leden van erkende ziekenfondsen in 1894, 267.000 in 1905, 510.252 in 1913. Zie : J.Begasse, Les assurances sociales en Belgique, Parijs, 1907, p.10.

29

gesteund door de centrale overheid48. De strategie van deze centrale overheid was dan ook duidelijk: door de verplichting hoopten zij een massa loontrekkenden in te lijven in het katholieke mutualistische net. De principiële opstelling, zoals de morele deugd van de vrijwillige spaarinspanning, wordt hier opzij geschoven in functie van de geplande machtswerving. De andere organisaties waren minder goed georganiseerd en werden dan ook minder gesteund. De wet op het vrijwillig pensioensparen werd ook verplichtend gemaakt, met de bijkomende nieuwigheid dat er naast de bijdrage van de verzekerde en van de overheid ook een bijdrage van het patronaat zou worden toegevoegd. Het spreekt voor zich dat de socialistische arbeidersbeweging, alsook de liberale beweging zich afkering opstelden ten aanzien van dit éénzijdige wetsontwerp. Sommige liberale volksvertegenwoordigers, zoals de jonge Antwerpse volksvertegenwoordiger Edouard Pecher, fulmineerden bij het religieus bevoogdende kader waarin deze verplichte verzekering zou georganiseerd worden met een onvermijdelijke klerikalisering van de samenleving tot gevolg. De socialisten waren vanzelfsprekend ook niet tevreden met dit katholieke ontwerp. Zij hielden er een eigen wetsvoorstel op na, waarvan Kamiel Huysmans de belangrijkste auteur was. De socialisten wilden de privé-ziekenfondsen afschaffen en ze vervangen door een regionale éénheidsmutualiteit zonder onderscheid van godsdienstige of filosofische overtuiging. Met betrekking tot de pensioenen verwierpen zij het verzekeringsaspect en de daarmee verbonden persoonlijke bijdrage. De pensioenen moesten gratis worden49. Een andere actor waar de arbeidersbeweging rekening mee diende te houden was het patronaat. Het had zeer sterke twijfels bij de financiële leefbaarheid van de verplichte ziekte-en invaliditeitsverzekering. Het reageerde namelijk zeer gevoelig op de potentiële kosten van dit systeem, aangezien ze betrokken zouden worden in de financiering ervan. Daarnaast betekende dit wetsontwerp een rem op de ontwikkeling van de patronale fabriekskassen50. Na de Eerste Wereldoorlog zou de blokkering van de ziekte-en invaliditeitsuitkering een betreurenswaardige constante worden doorheen het interbellum. De invoering van het enkelvoudig algemeen stemrecht maakte een

48

. “Alle loontrekkenden (onder een bepaalde inkomensgrens ) zouden verplicht worden om zich te verzekeren tegen ziekte, invaliditeit en ouderdom, maar zouden hun verzekeringsorganisme vrij mogen kiezen. De verzekerden zouden zelf hun bijdrage moeten overmaken aan de mutualiteit van hun keuze; een patronale bijdrage zou er aan toegevoegd worden, wat een primeur was in de Belgische geschiedenis”. Zie: G. Vanthemsche, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 25-26. 49

. Vele arbeiders die reeds lang hadden gewerkt en lang belastingen hadden betaald aan de staat, moesten uit erkentelijkheid van de staat een gratis pensioen krijgen. Ibidem, p.26.

50

. Ibidem.

30

einde aan de katholieke heerschappij en zorgde ervoor dat de socialisten konden deel uitmaken van de regeringscoalitie in de jaren 1918-1921, 1925-1927 en 1935-1940. Geen enkele politieke fractie was dus in staat om een éénzijdig sociaal beschermingssysteem in te voeren. Tot in de jaren 30 bleven de drie voornoemde voorstellen tegenover elkaar bestaan51. In 1929 werd het wetsontwerp Heyman, toenmalig minister van arbeid en nijverheid, terug voorgelegd aan het parlement, maar de toenmalige katholiek-liberale regering kon of wou weinig affiniteit opbrengen voor sociale beschermingsinitiatieven wanneer in België de economische crisis losbarstte. De conservatieve coalitie, evenals het patronaat, vonden bijkomende kosten in zware economische omstandigheden onverantwoord52. Anderzijds waren de christelijke mutualiteiten ook niet langer te vinden voor een verplichte verzekering, ondanks hun eerdere opstelling in 1910-1912. De sterk conservatieve strekking binnen de L.C.M. stak in de jaren 30 terug de kop op en kon zich enerzijds niet langer verzoenen met de verplichting, aangezien deze de morele en opvoedende waarde van de voorzorgsinspanningen zou teniet doen, en anderzijds vreesden zij de staatsinmenging, die zou binnensluipen door de verplichting die de wetgever zou instellen. Op die manier zou men de actiemogelijkheid van de christelijke mutualiteiten kunnen beknotten53. Een andere reden is te wijten aan het feit dat onder het vrijheidsregime het christelijk mutualisme bleef groeien, dus men voelde niet direct de noodzaak aan om het toenmalige regime te wijzigen. Ook de socialistische arbeidersbeweging bleef op haar honger zitten. Een mutualiteitswezen dat ontdaan zou worden van religieuze en filosofische verscheidenheid zou geen schijn van kans maken. Een parlementaire meerderheid vinden, bleek onmogelijk te zijn door de felle tegenkanting van de katholieken die onder geen beding de religieuze invloed op het zo geladen domein van lijden en ziekte wilde laten varen. Zelfs de patronale bijdrage die voorzien zou zijn in de financiering van de verplichte verzekering zou stranden op de klippen van het parlementair debat. De sterke drukkingsgroepen van het patronaat en de christelijke mutualiteiten waren erin geslaagd om de regering de verplichte ziekte-en invaliditeitsuitkering in de koelkast te doen stoppen. Ze zou daar opgeborgen blijven tot 194454.

51

. Het liberale wetsontwerp Pecher, het christen-democratische wetsontwerp van Heyman en het socialistische wetsontwerp van Huysmans, later aangevuld door Jauniaux. Zie: Ibidem. 52

. J. Craeybeckx, ‘Het politieke bestel tijdens de crisis van de jaren 30’, in: E. Witte et al., Op. Cit., pp. 207-213.

53

. E. Gerard, Op. Cit., 2e vol., pp. 67-145.

54

. G. Vanthemsche, Op. Cit., p. 29.

31

E) Het geladen dossier van de werkloosheidsverzekering Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog beschikten de socialistische en christendemocratische vakbonden over een uitgebreid net van werkloosheidskassen. Sinds het begin van de 20e eeuw waren de gemeentelijke overheden zelfs bijgesprongen in de supplementaire financiering van deze kassen. Enkel de centrale overheid bleef wantrouwig tegenover deze verzekering aangezien het de ‘gunstige’ werking van de arbeidsmarkt verstoorde en omdat zij vreesde dat de gelden die werden ingezameld, evengoed konden dienen om de weerstands-en stakingskassen te spijzen55. Bovendien zou de vakbond ook sterker en machtiger worden door haar aantrekkingskracht die ze uitoefende op de kwetsbare loonarbeiders. De houding van de centrale regering zou spoedig wijzigen ten gunste van de vakbonden, gezien de socialisten vanaf 1919-1920 deel zouden uitmaken van de regering. Door de bijkomende subsidiëring van de centrale overheid, was het patronaat in het defensief gedrongen, want sommige van deze vakbonden die werden gesteund door de overheid, predikten openlijk de klassenstrijd. Daarenboven hadden deze werkloosheidskassen een niet te onderschatten invloed op de loonsvoorwaarden en de arbeidsmarkt56. De werkgevers konden zich geenszins verzoenen met deze evoluties. In de jaren 30 zou de werkloosheidsverzekering door de economische crisis ook beslag leggen op de centrale schatkist, waardoor de besparingspolitiek van de conservatieve regeringen tussen 1927 en 1935 in het gedrang zou komen57. In de context van een zware economische crisis en een grote syndicaliseringsgolf ten gevolge van de financiële ondersteuning van de werkloosheidskassen, hing een nog dreigender zwaard van Damocles boven het hoofd van het patronaat: de verplichting. De werkloosheidsverzekering werd nog steeds afgesloten op facultatieve wijze. Niemand hoefde zich in principe te verzekeren tegen de werkloosheid. Maar vanaf 1936 vingen de parlementaire debatten betreffende de verplichting aan. De verplichte werkloosheidsverzekering zou verregaande maatschappelijke consequenties hebben, indien men niets aan de bestaande structuur van de werkloosheidsverzekering zou veranderen. Deze optie zou een tragedie betekenen voor het patronaat, aangezien alle loontrekkers dan lid zouden worden van een vakbond. De inzet van de organisatie van deze verplichte verzekering was dus groot en dit keer waren het niet de 55

. Zie: G. Vanthemsche, De werkloosheid in België 1929-1940, Gent, EPO, 1989, hfdst. 1.

56

. G. Vanthemsche, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 29-30. 57

. Voor een beknopt overzicht van deze periode, zie: J. Craeybeckx, ‘Van de grote depressie tot de Tweede Wereldoorlog’, in: E. Witte et al., Op. Cit., pp. 207-213.

32

mutualiteiten, maar de syndicaten die het terrein zouden opvullen als sociale dienstverleners58. De hervorming van de werkloosheidsverzekering zou bitsige debatten met zich meebrengen, en dit tot aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Het spreekt voor zich dat de belangen van de vakbonden en het patronaat diametraal tegenover elkaar stonden. Desalniettemin was een deel van de socialistische syndicale elite niet tevreden met de werkloosheidsbureaucratie. De vakbeweging verkeerde in een identiteitscrisis, de ‘core-business’ van de syndicale eisenstrijd kwam in het gedrang door de financiële last die werd veroorzaakt door de werkloosheidsadministratie. Een niet onaanzienlijke geradicaliseerde basis was immers niet te spreken over de verwaarlozing van de sociale strijd, en men wenste de verplichting dus te organiseren in staatsverband. Op die manier zou het syndicalisme zijn oorspronkelijke strijdlust terugwinnen . Daartegenover stond de rest van de socialistische syndicalisten en de volledige christen-democratische arbeidersbeweging. Zij wilden niets veranderen aan het toenmalige systeem. Het Algemeen Christelijk Vakverbond was zich terdege bewust van het feit dat zij in de jaren 30 was gegroeid door haar ‘alimentaire’ opstelling in het aantrekken van nieuwe leden. Daarenboven zou een verplichte werkloosheidsverzekering georganiseerd door de staat, de christelijke aanwezigheid overbodig maken en zouden de vakbonden zich terug kunnen toeleggen op de klassenstrijd59. Voor het A.C.V. was het sociaal dienstbetoon een ideologisch en strategisch belangrijk instrument om de sociale vrede te bewaren en de werklozen op te voeden om zich niet te laten verleiden door het collectivistisch discours van de ‘goddeloze’ socialisten. De verplichte werkloosheidsverzekering lokte dus pathetische debatten uit die de verschillende belanghebbende actoren zowel konden bestendigen of bedreigen in hun gevestigde machtsposities. Dit onderdeel van het sociaal beleid was op een zodanige manier gepolitiseerd, dat de expertise en de ‘neutrale’ professionaliteit zou worden ingeroepen van een onafhankelijk specialist terzake. De regering wendde zich namelijk tot Henri Fuss en stelde hem aan als Koninklijk Commissaris voor de Werkloosheid, in 19361937, om dit spanningsveld enigszins te ontmijnen en een uitgebalanceerde oplossing te zoeken60. In het eindrapport dat hij overmaakte aan de regering en dat vervolgens werd voorgelegd aan het parlement beoogde hij een gedeeltelijke ontlasting van de werkloosheidsadministratie voor de vakbonden. De vakbonden zouden wel een band blijven 58

. G. Vanthemsche, Op. Cit., p. 30.

59

. G. Vanthemsche, ‘De sociale bescherming voor en na het pact’, in: D. Luyten en G. Vanthemsche (eds.), Het Sociaal pact van 1944. Oorsprong, betekenis en gevolgen, Brussel, VUB press, 1994, pp. 23-24.

60

. G. Vanthemsche, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, p. 31

33

onderhouden met hun basis door te fungeren als uitbetalingsorganismen voor de werkloosheidsuitkeringen. Zowel een gedeelte van de socialistische syndicalisten als het volledige A.C.V. waren radicaal gekant tegen dit wetsontwerp en het werd dan ook vrij vlug gekelderd. De regering bereidde daarop een wetsvoorstel voor dat de syndicale greep op de werkloosheidsverzekering zou blijven garanderen. Dit was niet naar de zin van het patronaat. Vanuit hun standpunt bezat het ontwerp-Fuss positieve en negatieve aspecten. Het positieve aspect: Fuss wilde de verplichte verzekering etatiseren en gedeeltelijk de link met de vakbonden doorknippen. Het negatieve aspect: hij voorzag de vakbonden wel als uitbetalingsorganismen. Hoe dan ook, het patronaat zou zich niet neerleggen bij het toenmalige regeringsontwerp, waarin een verplichte werkloosheidsverzekering zou neerkomen op een verplichte syndicalisatie. Het parlementaire debat was zodanig versnipperd, dat een verplichte werkloosheidsverzekering aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog een gordiaanse knoop was geworden61. Los van het dossier van de werkloosheidsverzekering, zien we ook een vakbeweging die aan het transformeren is. Van losse en efemere organisaties met een onvoorspelbare toekomst en een precair statuut vóór het interbellum, evolueren zij naar massaorganisaties die beginnen te wegen op het beleid. Zij laten zich ook hoe langer hoe meer kenmerken door een zekere zelfbestendiging in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog toe, want de vakbeweging beseft dat via een ‘alimentair syndicalisme’ de grootste aantrekkingskracht op de arbeidersmassa kan uitgeoefend worden. In die zin valt ook op dat de sociale organisaties in het algemeen, in de geesten van vele werklieden, het idee hebben overgebracht van de vakbond en de mutualiteit, die als enigste organisaties garant kunnen staan voor een bestaanszeker leven.

F) Het pensioen als pionier van de verplichting

Net voor de Tweede Wereldoorlog uitbrak in 1940, waren twee dossiers volledig geblokkeerd: de verplichte ziekte-en werkloosheidsverzekering. Fundamenteel tegengestelde belangen van de politieke en syndicale families en hun achterban hadden tot een eindeloze parlementaire impasse geleid. Desalniettemin werden twee toekomstige sectoren van de Sociale Zekerheid wel geregeld tijdens het interbellum en verplichtend gemaakt: de ouderdomspensioenen en de kinderbijslag. De pensioenkwestie was reeds een onderwerp van discussie sinds het einde van de 19e eeuw. De wet van 1900 was gebaseerd op de 61

. Ibidem, pp. 31-32.

34

vrijheidsgedachte. De toenmalige katholieke beleidsverantwoordelijken gingen er van uit dat de armste loonarbeiders zich vrijwillig zouden inzetten om later te genieten van een zorgeloze oude dag. De overheid zou deze heilzame en verdienstelijke voorzorgsinspanningen belonen met supplementaire ondersteuning, het liefst in samenwerking met de katholieke pensioenkassen. Het duurde niet lang of men zou snel gedesillusioneerd zijn62. Na een aantal jaar was het duidelijk dat de verplichting van het pensioensparen onvermijdelijk werd, wilde het een efficiënt sociaal beleidsinstrument worden om absolute armoede een halt toe te roepen. Zelfs de promotors van het vrije initiatief begonnen dit in te zien. Op 5 juni 1911 werd dan ook het verplicht pensioen voor de mijnwerkers ingevoerd. Dit werd beschouwd als het eerste experiment met betrekking tot de verplichting63. De katholieke regering zou hierin nog een stap verder gaan, aangezien het pensioenstelsel deel zou gaan uitmaken van het regeringsontwerp betreffende de verplichte sociale verzekeringen van 1912-1914, maar het uitbreken van de oorlog had de inwerkingtreding van dit éénzijdig katholiek systeem uiteindelijk verhinderd. Na de oorlog werd de pensioenkwestie dan afzonderlijk behandeld omdat de domeinen van ziekte en werkloosheid te politiek geladen waren. Dit wil echter niet zeggen dat de kwestie van de pensioenen onbesproken was. De socialistische arbeidersbeweging en haar politieke vertegenwoordiging, de B.W.P., zou van haar machtspositie na de oorlog in het ministerie van arbeid en nijverheid, gebruik maken om hun visie op het ouderdomspensioen door te drukken. De socialisten weigerden zich niet alleen te verzoenen met de organisatie van de pensioensverzekering, in een context van levensbeschouwelijke concurrentie, maar ook met het principe van de verzekering. De pensioenen zouden gratis moeten zijn, aangezien de meeste arbeiders die zich zouden verzekeren tegen ouderdom, toch niet de pensioengerechtigde leeftijd zouden bereiken. ‘Een pensioen voor de doden’, zo werd er smalend over gesproken in de arbeidersmiddens. Men redeneerde namelijk zo: de oude arbeiders hadden hun leven lang gewerkt en daarmee hadden ze de maatschappij veel diensten bewezen. Het zou dus maar evident zijn dat de gemeenschap haar erkentelijkheid zou uitdrukken tegenover haar ‘werkers’, door hen een gratis pensioen

62

. “Van 1900-1912 zouden circa 1.2 miljoen pensioenboekjes geopend worden, maar op een groot aantal onder hen werden geen stortingen meer verricht; de meesten brachten slechts een onbeduidende rente op. In 1913 genoten amper 80.000 Belgen ( op bijna 7.5 miljoen) van een meestal minieme- ouderdomsrente( 155.000 in 1920). Door gebrek aan middelen, door nalatigheid of door gebrek aan informatie ( de drie gingen veelal samen), traden zeer veel arbeiders niet spontaan toe tot de pensioenverzekering. De bestaansonzekerheid van de ‘ouden van dagen’ was dus lang niet uitgeschakeld”. Ibidem, pp. 32-33.

63

. Voor de oorsprong van de mijnwerkerspensioenen, zie: G. Demanet, ‘Mijnwerkerspensioenen’, in: Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, (27)1986, 6, pp. 509-543.

35

toe te kennen. De pensioenen zouden dus een zekerheid moeten zijn en geen verzekering64. Ze zouden gefinancierd moeten worden door de belastingsopbrengsten, en niet door de arbeiders en het patronaat. Op 20 augustus 1920 werd een dergelijk gratis pensioen ingevoerd voor alle Belgen die een bepaalde inkomensgrens niet bereikten. Maar toen de socialisten de regering moesten verlaten in 1921, werd direct een einde gesteld aan deze ‘gratis pensioenwet’. De conservatief katholiek-liberale coalitie onder Georges Theunis opteerde namelijk voor een verplichte pensioenverzekering. En alzo, op 10 december 1924, werd voor het eerst in de Belgische geschiedenis een verplichte sociale verzekering in het leven geroepen65. De financiering van dit systeem was drieledig: de arbeiders die een bepaalde inkomensgrens niet bereikten, waren verplicht bij te dragen voor hun persoonlijk pensioen, evenals het patronaat en de staat die een supplementaire bijdrage leverden. Dit systeem kreeg snel te kampen met structurele problemen. Dit had niets te maken met de mogelijke oppositie van de socialisten, aangezien zij zich na enige tijd konden verzoenen met het principe van verzekering. Het had alles te maken met de budgettaire leefbaarheid en de administratieve moloch die de wetgever had gecreëerd door verschillende pensioenregimes aan bepaalde sociale categorieën toe te wijzen66. Het karakter van de toekomstige Sociale Zekerheid in 1944 zou zich blijvend inspireren op deze indeling in beroepsgroepen waarlangs de solidariteit zou georganiseerd worden. Vandaar dat het karakter van de Belgische Sociale Zekerheid in haar trekkingsrechten en wettelijke plafonneringen veel affiniteit vertoont met het ‘Bismarckiaans’ systeem67. De wet op de arbeiderspensioenen van december 1924 had dus enkel betrekking op de arbeiders. De regering, het patronaat en een groot deel van de belanghebbenden zelf, wensten de bedienden uit de privé-sector anders te behandelen dan de ‘massa’ van de handarbeiders. De bedienden werden beschouwd als een elite, diegenen die trouw hun medewerking verleenden aan de patroons en bijgevolg streefden zij dus naar een specifiek wettelijk kader, zoals ondermeer in het domein van de sociale verzekeringen. De wet van 10 maart 1925 voorzag dus in een afzonderlijke verplichte pensioenverzekering voor de

64

. Voor een uitgebreid overzicht van het pensioenvoorstel van de B.W.P., zie: A. Jauniaux, La nouvelle loi générale des pensions de vieillesse, Brussel, Eglantine, 1925. 65

. De arbeidsongevallenwet in 1903 en de mijnwerkerspensioenwet in 1911 worden hier buiten beschouwing gelaten. Zie: G. Vanthemsche, Op. Cit., pp. 34-35. 66

. Ibidem.

67

. Voor een verdere uitdieping van deze typologie, zie: G. Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism, 1990. Of nog: H. Deleeck, ‘Verschillende types van welvaartstaten’, in: De architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2003, pp. 72-77.

36

bedienden. De contributies van de bedienden (en bijgevolg dus ook voor de pensioenen) bereikten een merkelijk hoger niveau dan bij de arbeiders68. Het toenmalige pensioenstelsel was dus de eerste verplichte sociale verzekering in België, maar het kende geen benijdenswaardige stabiliteit. De wetgever zou nog herhaaldelijk ingrijpen om het stelsel aan te passen. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog was de kwestie van de pensioenen dus nog lang niet definitief opgelost69.

G) Het patronaat eist haar deel van de sociale bescherming op

De socialistische en christelijke vakbonden en mutualiteiten beheerden grotendeels de bestaande werkloosheidsverzekeringen en ziekteverzekeringen doorheen het interbellum. Op die manier legden zij beslag op een groot deel van het terrein van de sociale bescherming. Zij konden dus veel verzekerden binden aan hun organisaties door het aanbieden van tijdelijke uitkeringen in geval van ziekte of werkloosheid. Dit gegeven zorgde automatisch voor een grotere populariteit van de mutualiteiten en vakbonden, die elk een bepaalde zingeving en levensbeschouwing bij hun leden trachtten bij te brengen. Het patronaat was daar niet bepaald tevreden mee, want heel veel werklieden hadden zich reeds verzekerd via een vakbond of via een mutualiteit die vaak openlijk de klassenstrijd predikte. Het patronaat wist dat het zich dus, naast het bestaan van de weinig succesvolle fabriekskassen die later werden omgevormd tot beroepsmutualiteiten, diende te herprofileren op de sociale verzekeringsmarkt om er voor te zorgen dat de arbeiders zich niet geheel vijandig zouden opstellen tegenover hen. Daarom heeft het patronaat het systeem van de kinderbijslag in het leven geroepen70. Dit was dus geen loutere neutrale of filantropische daad, het ging namelijk gepaard met verschillende motieven. Na de Eerste Wereldoorlog kende het land enorme prijsstijgingen, het patronaat vreesde dat de vakbonden dan ook radicale loonsverhogingen zouden eisen. Daarom riep men de kinderbijslag in het leven omdat dit een betere beheersbare variabele was dan de plotse, onvoorspelbare looneisen. Daarnaast was het ook een instrument om de arbeiders een gevoel 68

. Dit gegeven is heel belangrijk, aangezien het schijnbaar monolithisch karakter van een vakbeweging doorkruist wordt door specifieke beroepsbelangen die elkaar niet zonder moeite in evenwicht houden. Zie H. Deleeck, Op. Cit., pp. 444-446. 69

. G. Vanthemsche, Op. Cit., p.35.

70

. Voor een uitgebreid overzicht van het ontstaan en de evolutie van de kinderbijslag, Zie: L. Asselberghs, ‘Gezinsvergoedingen in België. Ontstaan en evolutie’, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, 1973, nr.2, pp. 172-194.

37

van erkentelijkheid bij te brengen ten aanzien van hun patroons. Op die manier verzekerde het patronaat zich tegen potentiële sociale onrust. Daarnaast wilde het patronaat via de kinderbijslag ook een reserveleger van arbeidskrachten in stand houden, die in tijden van laagconjunctuur een neerwaartse druk op de lonen zou veroorzaken en op die manier de arbeidskracht goedkoper zou maken71. Dit is terug een illustratie van het sociaal beleid dat heel vaak een verborgen agenda heeft en zich volledig anders doet verschijnen aan de oppervlakte dan dat ze in wezen eigenlijk is. Vandaar dat de socialistische arbeidersbeweging dit initiatief van het patronaat heel achterdochtig onthaalde. De christelijke arbeidersbeweging daarentegen was vrij enthousiast over dit initiatief van de werkgevers omdat het de sociale vrede zou stimuleren en omdat het nauw aansloot bij de christelijke visie van het ‘grote gezin’. Het stelsel van kinderbijslag werd volledig gedragen door de vrije patronale compensatiekas die per sector werd georganiseerd en waar elke patroon, indien hij dit wou, volgens het aantal werknemers, een bijdrage in stortte. Elke werknemer kreeg dan afhankelijk van zijn kinderlast een bepaalde kinderbijslag toegewezen uit deze compensatiekas. Al snel zou dit initiatief een succes worden en het zou ook verplichtend gemaakt worden op aandringen van de christelijke en socialistische organisaties72. Zo werd de tweede verplichte sociale verzekering in 1930 geboren. Het patronaat was in het begin gekant tegen de verplichting omdat het dan het spontane karakter van vrijgevigheid en ‘goodwill’ zou uitschakelen, maar uiteindelijk zou het de patroons geen windeieren leggen. De patronale compensatiekas bleef de hoeksteen van het systeem en alleen het patronaat zou deze sector van de sociale verzekering beheren, tot groot ongenoegen van de socialistische en christelijke vakbonden. De problemen die dit met zich meebracht zullen verder in het onderzoek nog ter sprake komen, vooral bij de analyse van de christelijke periodieken.

H) Besluit: een embryonale Sociale Zekerheid in de ban van de macht In deze historische reconstructie is er alvast één vaststelling af te leiden waar de onderzoeksconclusie gedeeltelijk op gebaseerd zal zijn: de ‘sociale politiek’ wordt volledig aangedreven door de macht. Niet alleen de overheid ontwikkelt een visie op de sociale

71

. G. Vanthemsche, ‘De kinderbijslag: van het vrije patronale initiatief naar het veprlichte systeem’, in: G. Vanthemsche, Op. Cit., pp.35-40.

72

. Het systeem was zo goed als onbekend in 1920, maar in 1927 zou het naar schatting 450.000 loontrekkenden uit de privé-sector hebben bereikt. De wet van 4 augustus 1930 zou de kinderbijslag verplichtend maken voor alle privé-ondernemingen volgens een bepaald barema. Zie: Ibidem.

38

bescherming, maar ook de maatschappelijke krachtsvelden die er zich tegen verzetten, scheppen een ideologisch kader waarin de sociale bescherming georganiseerd dient te worden. De verschillende sectoren van de sociale verzekeringen werden door diverse belangengroepen op verschillende wijze ervaren. Dit heeft er voor gezorgd dat sectoren zoals de werkloosheidsverzekering en de ziekte-en invaliditeitsverzekering een bijzonder groot conflictpotentieel bezaten, waarin twee traditionele Belgische breuklijnen in herkend kunnen worden. Voor de werkloosheidsverzekering was dit de breuklijn tussen kapitaal en arbeid en voor de ziekte-en invaliditeitsverzekering was dit de levensbeschouwelijke breuklijn tussen christen-democraten en socialisten. Elke belangengroep probeerde dus via sociaal-politieke manoeuvres de sociale bescherming naar zijn hand te zetten. Vóór de ontwikkeling van de sociale organisaties, die ontstonden in de schoot van de arbeidersbeweging, was de individuele arbeider enkel overgeleverd aan het discours en de macht van de conservatieve katholieke overheid die sterk was ingebed in een liberaal-economische maatschappij. Maar door de evolutie van de sociale organisaties in het interbellum, zou de arbeider nu ook in het keurslijf worden gedrongen van de ideologisch-politieke doestelling van de vakbond of de mutualiteit waar hij lid van is. De casussen inzake machtswerving door middel van sociaal beleid, die in het eerste hoofdstuk werden behandeld, zullen dan ook als uitgangspunt dienen om de onderzochte bronnen van de verschillende sociale organisaties te interpreteren. Verder dient te worden aangestipt dat de Sociale Zekerheid niet uit de lucht kwam gevallen. De fundamenten van het systeem hadden reeds een lange weg afgelegd vooraleer de officiële Sociale Zekerheid in 1944 zou ingevoerd worden. Dit is bijzonder betekenisvol voor de periode van het onderzoek, omdat veel propaganda en promotie over de Sociale Zekerheid, afkomstig van de syndicale en mutualistische periodieken, dan beter gedeconstrueerd kunnen worden.

39

III) De socialistische arbeidersbeweging en de Sociale Zekerheid73

A) Mutaties in Oorlogstijd

Een volledig retrospectief overzicht van de socialistische vakbeweging zou me te ver weg leiden van het onderzoek. Haar bijna onoverzichtelijke organisatorische evolutie, waarin verschillende structuren elkaar overlappen, zou een overbodige en onnodige complexiteit aan het onderzoek verlenen. De evolutie van verschillende beroepen, sectoren en centrales met hun eigen syndicale tradities en ideologische achtergronden die werden samengesmolten tot één socialistische vakbond, kan een bijzonder interessante en inzichtrijke lezing opleveren en kan geraadpleegd worden door de verschillende naslagwerken die dit thema uitvoerig hebben behandeld74. De krijtlijnen van dit onderzoek liggen namelijk besloten binnen de chronologische termini van de nasleep van de onderhandelingen van het Sociaal Pact in 1944 en het jaar 1950. De nadruk ligt voornamelijk op de houding van de socialistische vakbond ten aanzien van de Sociale Zekerheid en de receptie van de basisleden ten aanzien van deze houding, zoals die vorm kreeg na een drie jaar lang clandestien overleg tussen de vertegenwoordigers van het patronaat en de vertegenwoordigers van de socialistische en christelijke vakbeweging. Het is daarom van belang om even stil te staan bij het schijnbaar monolithische karakter van de socialistische vakbeweging en de mutaties die het onderging in oorlogstijd. De evolutie van het Belgisch Verenigd Vakverbond (B.V.V.), zoals dit vorm kreeg in 1937 zou in zeer grote mate verschillen van het A.B.V.V. dat vorm zou krijgen in 1945. Vandaar dat het belangrijk is om de mutaties in de structurele organisatie en de ideologische dissonanties binnen de socialistische vakbeweging in beeld te brengen, met betrekking tot de visie van deze afzonderlijke evoluties ten aanzien van de Sociale Zekerheid. 73

. De socialistische mutualitieten richten zich tot hun leden via ‘De Werker’, in de respectieve mutualistische rubrieken. Vanaf 1952 verschijnt ‘Wilskracht’: een aparte publicatie van de socialistische landsbond voor alle mutualisten. Omdat deze publicatie verschijnt buiten de reikwijdte van het onderzoek, zal de focus voornamelijk gelegd worden op de Socialistische vakbeweging. Desalniettemin is de analyse van ‘Wilskracht’ wel opgenomen in het onderzoek om redenen die in de inleiding werden aangegeven. 74

. Zie onder andere: L. Peiren en J.J. Messiaen, Een eeuw solidariteit (1898- 1998). Geschiedenis van de socialistische vakbeweging, Brussel, Ludion, 1997. F. Lehouck, Van apathie tot strijdbaarheid. Schets van een geschiedenis van de Belgische vakbeweging 1830-1914, Brugge, Orion, 1980. J. Neuville, Naissance et croissance du syndicalisme, Brussel, Vie Ouvrière, 1979. G. Van Goethem, vakbonden in het interbellum 19181940, Gent, s.n., 1980. R. Hemmerijckx, Van Verzet tot Koude Oorlog 1940-1949. Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, 2003.

40

Binnen het socialistische vakverbond in oorlogstijd, kunnen een aantal breuklijnen onderscheiden worden die een bijzondere desintegrerende kracht zouden gaan uitoefenen op de éénheid van het B.V.V. Een eerste heeft betrekking op de verdeeldheid van de syndicale top. De oorlogsomstandigheden hadden ervoor gezorgd dat een deel van de nationale syndicale leiding was uitgeweken naar Londen, alwaar zij een Belgisch syndicaal centrum hadden opgericht in 1941. Een ander deel van de syndicale leiding zou terugkeren naar het bezette België75. Het Syndicaal centrum in Londen zou zich buigen over de belangenbehartiging van de Belgische arbeiders en werd bestempeld als het B.V.V.- bureau in ballingschap. De naoorlogse syndicale doelstellingen en richtlijnen werden er uitvoerig besproken en zouden zich baseren op de ‘Réflexions sur le syndicalisme de l’après guerre’76. Het belang van dit B.V.V.-bureau in ballingschap mag niet geminimaliseerd worden, maar moet wel worden gerelativeerd. Door haar vrij geïsoleerde positie was zij vervreemd van de syndicale situatie die zich in het bezette België afspeelde77. Niettemin is het niet onbelangrijk om even stil te staan bij de blauwdruk die zij ontwikkelde voor een potentieel toekomstige Sociale Zekerheid in België. De ‘Londense’ syndicalisten waren namelijk beïnvloed door het sociale zekerheidsstelsel van Lord Beveridge. Dit stelsel van sociale verzekeringen zou iedere staatsburger recht geven op sociale rechten en zekerheden, los van diens professionele achtergrond. De financiering van dit stelsel zou grotendeels gefiscaliseerd worden en dus volledig worden beheerd en uitgevoerd door de staat78. Als men deze blauwdruk afweegt tegenover de Sociale Zekerheid die op 28 december 1944 in België in het leven werd geroepen, dan kan dit dienst doen als bewijs van het feit dat de ‘Londense’ syndicalisten geen beduidende invloed hadden op de beslissings-en overlegorganen die gegroeid waren in het bezette België. Bij de in België overgebleven syndicale top was er een tweespalt ontstaan. Eén deel zou zich onvermijdelijk aansluiten bij de vakbond van de bezetter. Een nieuw B.V.V. werd hierdoor opgericht. De Vlaamse vleugels van de Christelijke, Liberale en Vlaams-Nationale vakorganisaties werden samen met dit nieuwe B.V.V. opgenomen in de U.H.G.A (de Unie van Hand- en Geestesarbeiders) van de bezetter. Deze U.H.G.A. had een

75

. Zie: R. Hemmerijckx, ‘collaboratie versus verzet’, in: Van Verzet tot Koude Oorlog 1940-1949. Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, pp. 37-65. 76

. Zie: D. Smets en J. Rens, Historique du Centre Syndical Belge à Londres 1941-1944, Brussel, s.n., 1976.

77

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., p. 227. 78

. Arbeidsblad, Universiteitsbibliotheek, Gent, 45 (1944), 10-12, pp. 349-354.

41

overduidelijk nationaal-socialistisch karakter en duldde geen enkele autonome vakbondswerking79. De vroegere afgedwongen rechten van het B.V.V. zoals het stakingsrecht en het paritair overleg werden zo goed als afgeschaft en vervangen door corporatistische elementen. Dit stond in schril contrast met de vooroorlogse stellingnamen van de socialistische vakbeweging die haar profilering steevast ontleende aan de klassenstrijd80. De andere groep van het B.V.V, die zich niet wilde schikken naar het nationaal-socialistische syndicale regime, werd wettelijk dood verklaard en moest zich onherroepelijk terugplooien in de clandestiniteit. Haar prioritaire actieprogramma was voornamelijk geschraagd door de strijd tegen de U.H.G.A81. Het was ook dit gezelschap dat mee aan de basis lag voor de totstandkoming van het Sociaal Pact. Nogmaals is het aangewezen om te benadrukken dat deze groep allerminst als homogeen te bestempelen valt. Er waren tegenstellingen tussen de Vlaamse en de Waalse afdelingen en op doctrinair vlak stonden de meningen niet uitzonderlijk diametraal tegenover elkaar82. Een laatste desintegrerende factor voor de clandestiene socialistische vakbeweging is te situeren in de tegenstelling tussen de top en de basis die zich zou voltrekken naarmate de oorlog haar einde zou naderen. Het is voornamelijk deze laatste evolutie die bijzonder betekenisvol is voor het onderzoek omdat het ons een inkijk verschaft in de manier waarop de geradicaliseerde basisleden zijn omgegaan met de Sociale Zekerheid die in het Sociaal Pact werd ‘geboren’. Deze geradicaliseerde basiskernen hadden zich ontwikkeld ten koste van de traditionele vakbondsstructuren die onmogelijk werden gemaakt door de bezetter. Ten gevolge van deze evolutie werd de syndicale strijd gevoerd op het bedrijfsniveau en werd de loonstrijd volledig gedragen door de directe verkozenen, de zogenaamde syndicale delegees. De arbeidersstrijd ontwikkelde op die manier een autonome koers, die zonder leiding van bovenaf en los van elke partijpolitieke inmenging een éénheidssyndicalisme beoogde. In Wallonië heeft deze tendens zich heel sterk gemanifesteerd, in tegenstelling tot Vlaanderen, waar de U.H.G.A. niet minder dan 80% van

79

. W. Steenhaut, ‘De Unie van Hand-en Geestesarbeiders’, in: A. Colignon en D. Martin, België 1940. Een maatschappij in crisis en oorlog, Brussel, s.n., 1993, pp. 277-284. 80

. R. Hemmerijckx, ‘De Belgische socialisten tegen de Unie van Hand-en Geestesarbeiders’, in: Ibidem, pp. 481-496.

81

. Ibidem.

82

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., p. 228.

42

haar leden uit rekruteerde83. Het geradicaliseerde klimaat dat gaandeweg was ontstaan in Wallonië zorgde op haar beurt voor de lancering van de communistische partij in België. De K.P.B. was een partij die gerijpt was in de agitatie en de directe arbeidersstrijd en zou deze basisbeweging gretig aangrijpen om de arbeiders tot de verdere destabilisering van de bezetter aan te sporen. In het najaar van 1940 zou de partij de arbeidersmiddens oproepen om fabriekscomités te vormen in de schoot van de ondernemingen. In 1942 zouden deze beter bekend worden onder de noemer van de ‘Comités de Lutte Syndicale’ (C.L.S.). Deze syndicale strijdcomités zouden vooral in de industriële kernen van Brussel en Wallonië een grote populariteit genieten84. Daarnaast valt ook op te merken dat vanuit socialistische hoek eveneens reactie was gekomen op het machtsvacuüm dat in de clandestiniteit was ontstaan. Vanaf eind 1942 zou een Luikse vakbeweging autonome vakorganisaties oprichten en de banden met de socialistische partij radicaal verbreken, alsook haar banden met de socialistische vakbeweging. Deze vakbeweging groepeerde voornamelijk Luikse metaalarbeiders en zou onder leiding van André Renard in 1944 omgevormd worden tot de ‘Mouvement Syndical Unifié’ (M.S.U.) met belangrijke vertakkingen in Luik, Charleroi en het Centrum85. Een gelijkaardig fenomeen greep plaats in de sector van de openbare diensten in Wallonië bij de oprichting van het ‘Syndicat Général des Services Publics’ (S.G.S.P.). Deze evoluties illustreren dat de vooroorlogse syndicale leiding haar machtsgreep op een groot deel van de Waalse arbeidersklasse had verloren. In Vlaanderen daarentegen slaagde het B.V.V. erin om haar machtspositie te behouden, aangezien de basissyndicaten daar nauwelijks van de grond kwamen. Om de numerieke impact van deze nieuwe verzetsbewegingen te illustreren, volstaat het om naar de afzonderlijke ledentallen te kijken, bij de oprichting van het A.B.V.V. in mei 194586. De nieuwe basisbewegingen die waren gegroeid uit het syndicaal verzet groepeerden niet minder dan de helft van de leden van het pas opgerichte A.B.V.V. Het Belgisch Verbond der Eenheidssyndicaten (B.V.E.S.), dat alle syndicale strijdcomités (S.S.K.) groepeerde, telde 165.000 leden. Het M.S.U. en het S.G.S.P telden respectievelijk 59.000 en 51.000 leden. Het traditionele B.V.V. kon zich proportioneel gezien nog handhaven met een 83

. R. Hemmerijckx, ‘Arbeidersverzet en syndicale strijd’, in: Van Verzet tot Koude Oorlog 1940-1949. Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, pp. 83-112. 84

. J. Gotovitch, Du Rouge au Tricolore. Les communistes Belges de 1939 à 1944, Brussel, s.n., 1992, pp. 246288. 85

. R. Hemmerijckx, Op. Cit., pp. 98-104.

86

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., p. 229.

43

ledenaantal van 248.000 leden87. Deze evoluties hadden verregaande implicaties voor de totstandkoming van de Sociale Zekerheid, gezien het schijnbaar monolithische karakter van de socialistische vakbeweging in 1944 zowel door ideologische als beroepscategorieke heterogeniteit vrijwel volledig was geërodeerd. Unanimiteit betreffende de architectuur van ‘onze’ Sociale Zekerheid zou dus ver te zoeken zijn, wanneer zij in januari 1945 zou worden ingevoerd. De visie van de Sociaal Pact-onderhandelaars zou op manifeste wijze afwijken van de betekenis die de afgescheurde fracties er aan hadden verleend. Het bronnenonderzoek zal daar in de mate van het mogelijke een verhelderende kijk op leveren.

B) Het BVV en de verwezenlijking van het Sociaal Pact

Zoals reeds gezegd, is onze Sociale Zekerheid niet uit de lucht komen vallen. Veel ingrediënten waren reeds aanwezig voor de oorlog en in oorlogstijd zouden verschillende informele gesprekken tussen de vertegenwoordigers van vakbonden en patronaat uitmonden in het fameuze Sociaal Pact. Vanaf het najaar van 1941 zou Henri Fuss, de vooroorlogse directeur-generaal van het ministerie van Arbeid en Sociale Voorzorg en een notoir socialistisch verzetsfiguur, er in slagen om de verschillende partijen bijeen te brengen om ze tot een akkoord te bewegen88. De eerste fase van het Sociaal Pact werd in april 1942 beëindigd met de ondertekening van het akkoord rond de paritaire samenwerking: ‘Principes et Méthodes de Collaboration Paritaire’. Het akkoord rond dit eerste luik van het pact was van bijzonder groot belang voor de verdere gesprekken die dienden gevoerd te worden rond de sociale bescherming. Door de wederzijdse erkenning en toenadering, in een sfeer van verzoening en pragmatiek zouden de vooroorlogse opstellingen van beide partijen radicaal veranderen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de toenmalige patronale opstelling, waarin duidelijk wordt dat men de vakbonden erkent als legitieme en representatieve gesprekspartners van de arbeidersklasse. De vakbonden erkenden dan op hun beurt de legitieme autoriteit van de ondernemer. Concreet kwam de inhoud van het eerste luik neer op een uitbreiding en de veralgemening van het paritair overleg naar de ondernemingen toe en de belofte van het patronaat om afstand te nemen van het model van de bedrijfsvakbond. Het stakingsrecht zou gevrijwaard blijven, maar ondergeschikt worden aan het paritaire overleg. Dit eerste luik is dus van bijzonder groot belang voor de sociaal-economische geschiedenis van België. Een 87

. Ibidem.

88

. ‘Het ontstaan van het ontwerp van akkoord van sociale solidariteit in België’, in: Arbeidsblad, Universiteitsbibliotheek, Gent, 59(1958), 7-8, pp. 847-882.

44

basis werd gelegd voor het economisch overlegmodel waarbij directe arbeidersstrijd zou gekanaliseerd worden via dit overleg, waardoor sociaal-economische crisissituaties enigszins ontmijnd zouden worden89. Voor de socialistische beweging was dit akkoord geen radicale ommekeer, het zou de bevestiging worden van een fundamentele keuze die in de jaren 30 de bovenhand heeft gehaald90. In de eerste fase van het Sociaal Pact is het voornamelijk Joseph Bondas geweest die als belangrijkste vertegenwoordiger van de socialistische vakbeweging deelnam aan de gespreksrondes met het patronaat. Als secretaris-generaal van het clandestiene B.V.V. was hij de exponent van het Waalse syndicaal verzet tegen de U.H.G.A. Hij vertegenwoordigde ook de reformistische vleugel binnen het B.V.V. en heeft daardoor steeds een bijzonder pragmatische koers gevaren, zonder daarbij toenadering te willen zoeken tot het U.H.G.A. Zijn pragmatisme liet zich vooral kenmerken door zijn bereidwillige opstelling tot samenwerking met het christelijk vakverbond om een gemeenschappelijk syndicaal programma op te stellen. Een ander voorbeeld van zijn pragmatiek was net diens houding tegenover het patronaat om het paritair overleg uit te breiden, zodat het kon dienen als hefboom om het syndicaal eisenprogramma stap voor stap door te voeren91. Na april 1942 werd dan een nieuw forum opgestart dat meer aansloot bij de directe eisen van de arbeidersklasse: een compromis over de naoorlogse arbeidsvoorwaarden, het loonbeleid en de uitbouw van een veralgemeend sociaal zekerheidssysteem. Het is vooral dat laatste element dat bijzonder interessant is voor het onderzoek en waar ook veel interne discussie over bestond binnen het clandestiene B.V.V. Na het vertrek van Joseph Bondas uit het patronaalsyndicaal overlegcomité in juni 1942 werd zijn plaats ingenomen door Hubert Lapaille, secretaris van de vakbond der steenbewerkers. Hij werd aan socialistische zijde vergezeld door twee andere belangrijke figuren: Louis Major, algemeen secretaris van het B.V.V. en Achille Van Acker, regionaal secretaris van de Algemene Centrale, B.W.P.-parlementair en één van de toonaangevende figuren binnen de clandestiene socialistische partij. Rond het principe van de Sociale Zekerheid en de filosofie die er in vervat lag, was er weinig discussie, maar rond de organisatie van dit sociale zekerheidssysteem zouden de meningen van Lapaille

89

. Ibidem.

90

. R. Hemmerijckx, ‘Het BVV en de totstandkoming van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., p. 231. 91

. Ibidem, p. 230.

45

en Major diametraal tegenover elkaar staan92. Lapaille was ervan overtuigd dat de Sociale Zekerheid volledig geëtatiseerd diende te worden, zodat de revindicatieve functie van de vakbond terug centraal zou komen te staan. De zuilorganisaties zouden op die manier overbodig worden gemaakt indien de verplichte inning van de bijdragen en uitbetaling van de vergoedingen door een paritair beheerde nationale verzekeringsinstelling zou uitgevoerd worden. De voorafname op het loon en de uitbetaling door deze staatsinstelling zou de syndicale werkloosheidskassen en de verschillende mutualiteiten niet langer een bestaansreden geven. Deze ingrijpende hervorming zou de dienstverlenende functie van de vakbonden, in het binden van de leden aan de organisatie, radicaal tenietdoen en daarmee zou een efficiënt wervingsinstrument voor de vakbeweging verdwijnen. Daarenboven ijverde Lapaille voor de ontbinding van de bestaande vakbewegingen, om zich te verenigen in een éénheidsvakbond zonder politieke gebondenheid of levensbeschouwelijke etikettering. Volgens Lapaille zou de syndicale verdeeldheid en de syndicale concurrentie de arbeidersklasse niet vooruit helpen in haar emancipatiestrijd, vandaar dat hij deze éénheidsvakbond onontbeerlijk achtte. Lapaille pretendeerde met dit eisenpakket alle Waalse vakbondsmilitanten te vertegenwoordigen93. Louis Major daarentegen heeft zich steeds tegen deze visie verzet. Als één van de leidinggevende figuren uit het socialistische Vlaamse verzet, net als het merendeel van de Vlaamse B.V.V. afdelingen, was hij voor het behoud van de structuur van de meervoudige basis. De vakbeweging mocht in geen geval afstand doen van de dienstverlenende functie, en zou dus de spilorganisatie blijven in het innen van bijdragen en uitbetalen van werkloosheidsvergoedingen. Major zat hiermee op dezelfde golflengte als de christelijke vakbeweging. Over de verbreking van het huwelijk met de socialistische partij was hij helemaal niet te spreken, enkel het aspect van de verplichting en veralgemening van de Sociale Zekerheid droeg een zekere gemeenschappelijke goedkeuring weg tussen Lapaille en Major94. De reden waarom de socialistische onderhandelaars zich niet formeel akkoord hebben verklaard met de definitieve bepalingen uit het Sociaal Pact, moet gezocht worden in de niet opgeloste kwestie van de uitbetaling van de werkloosheidsvergoedingen. Men hield deze kwestie in beraad, maar uiteindelijk zou de pragmatische visie van Major het halen: de 92

. Voor een uitgebreide lezing van deze kwestie, zie: L. Peiren, ‘Het socialistisch syndicalisme en de sociale zekerheid’, in: L. Peiren en J.J. Messiaen, Een eeuw solidariteit: geschiedenis van de socialistische vakbeweging 1898-1998, Gent, Ludion, 1997, pp. 177-196. 93

. R. Hemmerijckx, ‘Het BVV en de totstandkoming van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., p. 232. 94

. Ibidem.

46

voorafname van de bijdragen is er gekomen, maar de vakbonden waren nog steeds gerechtigd om de vergoedingen uit te keren95. Door het afsluiten van de tweede fase van het Sociaal Pact, met de goedkeuring op 28 april 1944 van het ‘Ontwerp van Overeenkomst van Sociale Solidariteit’, was men in het bezit gekomen van een coherent en doortastend plan om het sociale beleid na de oorlog vorm te geven. Het herstel van de vooroorlogse arbeidsvoorwaarden, de instelling van een Sociale Zekerheid, een evenwichtige loonpolitiek en de juridisering en uitdieping van het paritair overleg moesten ervoor zorgen dat de economische naoorlogse opbouw niet in het gedrang zouden komen door sociale onlusten of revolutionaire uitspattingen96. Het patronaat had in ruil voor het toekennen van deze sociale eisen, de garantie dat de vakbonden bereidwillig zouden meewerken aan het economische herstel en dat de ondernemer in zijn economische doelstellingen en autoriteit zou erkend worden. Voor het B.V.V. betekende de deelname aan de onderhandelingen van het Sociaal Pact een legitimering van haar gevestigde positie als vertegenwoordiger van de arbeidersklasse en als gesprekspartner van het patronaat. Bovendien zou zij in ruil voor het in toom houden van de achterban de garantie krijgen dat zij direct betrokken zou worden in het economisch herstel en dat een aantal directe sociale verzuchtingen zouden ingelost worden97. Dit is een belangrijk gegeven, aangezien bij het afsluiten van het Sociaal Pact, de representativiteit en de unanimiteit van de toenmalige B.V.V.-leiding in geen geval overeenstemde met de toenmalige krachtsverhoudingen die gegroeid waren uit het éénheidssyndicalisme, zoals we daarvoor zagen en zoals we nog verder zullen zien. Het zou dus niet evident worden voor het B.V.V. om de nieuwe sociale wetgeving ‘verkocht’ te krijgen aan de achterban. Eens de ontwerptekst van het Sociaal Pact klaar was, werd deze naar het Belgische syndicaal centrum in Londen gestuurd in mei 1944. Op 22 augustus werd over dit ontwerpakkoord een laatste maal vergaderd. Hieruit bleek dat de kloof tussen de uitgeweken syndicalisten uit Londen en het clandestiene B.V.V. in België aanzienlijk groot was. Zoals gezegd lieten de ‘Londense’ syndicalisten zich inspireren door de Britse Lord Beveridge, die een Sociale Zekerheid wilde invoeren voor alle Engelse staatsburgers, en dus niet enkel en alleen voor werknemers. Zij zagen ook niet langer een rol weggelegd voor de werkloosheidskassen en de mutualiteiten, aangezien alles door de staat zou beheerd worden. 95

. G. Vanthemsche, De werkloosheid in België 1929-1940, Gent, EPO, 1989, pp. 177-179.

96

. R. Hemmerijckx, ‘Het BVV en de totstandkoming van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., p. 232. 97

. Voor een uitgebreide lezing en analyse van de Sociaal Pact-ideologie, zie: A. Meynen, ‘Omtrent de fordistische ideologie. Proeve van een lectuur van het Ontwerp van overeenkomst tot sociale solidariteit’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), op. cit., pp. 89-149.

47

Daarnaast waren zij ook ontgoocheld over het volgens hen ontoereikende medebeheer aan het economische leven door de vakbonden. Toen zij in september 1944 naar België terugkeerden moesten zij jammer genoeg vaststellen dat zij achter de feiten aanliepen, gezien het in België uitgewerkte Sociaal Pact de basis zou vormen voor de wettekst die het daaropvolgende jaar zou bekrachtigd worden98. Een ander struikelblok dat diende omzeild te worden voor de uitvoering van het Sociaal Pact werd reeds herhaaldelijk aangehaald: het geradicaliseerde basissyndicalisme dat zich tijdens de oorlogsjaren had ontwikkeld in de clandestiniteit. Het éénheidssyndicalisme en de geradicaliseerde syndicale linkerzijde keurden de dialoog van het patronaat en de vertegenwoordigers van de vooroorlogse socialistische leidinggevenden af. Zij keurden naast de organisatie van de Sociale Zekerheid ook de hele filosofie van het stelsel af99. Het gaat hierbij wel dikwijls om vrij geïsoleerde figuren binnen het B.V.V. Eén persoon is het vermelden waard omdat deze zich tijdens de onderhandelingen van het pact en na de oorlog steeds openlijk heeft verzet tegen de bepalingen die erin vervat lagen, en dan uitdrukkelijk met betrekking tot de Sociale Zekerheid. De man die hier onder het vergrootglas wordt geplaatst, en die ook in het geanalyseerde bronnenmateriaal aan bod zal komen, is Arthur Vercruyce, de regionale vakbondssecretaris der trammannen in Brussel. Reeds in oktober 1943 had hij zijn grieven reeds via een rapport gericht tot Hubert Lapaille die onder meer op dat moment met het patronaat in dialoog was getreden met betrekking tot de organisatie en de veralgemening van een sociaal zekerheidsstelsel. Het feit in acht genomen dat Lapaille een vrij geradicaliseerd discours volgde dat meer aansloot bij de grieven van het éénheidssyndicalisme in Wallonië, ging deze volgens Vercruyce niet ver genoeg. Ook na de oorlog herhaalde hij zijn grieven in een vrij opruiend pamflet, waarin hij Henri Fuss ervan beschuldigde de belangen van de arbeidersklasse te hebben verraden. De Sociale Zekerheid was volgens Vercrucye een pseudo-verworvenheid, aangezien zij moest worden afgekocht, ondanks de ontberingen die de meeste syndicale verzetslieden tijdens de oorlog hadden geleden. Vandaar dat hij het verzekeringsprincipe van de sociale verzekering wilde vervangen door een stelsel van gratis wetten, die zouden gefinancierd worden door de staat en het patronaat. De onderhandelingen die uitmondden in het Sociaal Pact waren volgens hem daarom van weinig belang, aangezien het geen garanties zou bieden voor de

98

. Zie: D. Smets en J. Rens, Op. Cit.

99

. R. Hemmerijckx, ‘De onafhankelijke stromingen’, in: R. Hemmerijckx, Van Verzet tot Koude Oorlog 19401949. Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, pp. 98-111.

48

arbeidersklasse om zich na de oorlog een bestaanszeker leven te kunnen veroorloven100. Zijn visie van het naoorlogse sociaal-economische België stond haaks op het sociaal overleg en zou zich blijven beroepen op de frontale klassenstrijd. Niettemin moet de figuur van Vercruyce gerelativeerd worden binnen de socialistische vakbeweging, gezien hij een vrij geïsoleerde positie innam, en aangezien diens uitspattingen geen beduidende weerklank hebben gevonden binnen het B.V.V. Het is wel een indicatie en een zekere graadmeter voor de affiniteit die men tegenover het Sociaal Pact kon opbrengen binnen sommige sectoren van de vakbeweging, zoals verder in het bronnenonderzoek zal aangetoond worden. De betekenis van een ideale Sociale Zekerheid zou dus mogelijk voor iedereen, of althans voor iedere sector, een aparte invulling kunnen krijgen. Los van een menig aantal individuen die een zeker tegengewicht trachtte te vormen voor het Sociaal Pact, kan het M.S.U. van André Renard beschouwd worden als een ware tegenbeweging. Deze metaalarbeidersvakbond zou zich na de oorlog opwerpen als de links radicale stroming binnen het Waalse syndicalisme. Renard heeft een onderbouwde kritiek op het Sociaal Pact geleverd en een eigen syndicale doctrine ontwikkeld. In zijn manifest: ‘Pour la Révolution Constructive’, zou hij op verschillende punten afwijken van de consensuspolitiek die werd gevolgd door de B.V.V.leiding. De M.S.U. kenmerkte zich ook vooral door zijn politieke ongebondenheid en haar vertrouwen om als autonome vakbeweging verregaande structuurhervormingen door te voeren101. Het medebeheer der arbeiders aan de goede werking der ondernemingen, nationalisaties en arbeiderscontrole, evenals het stakingswapen waren essentiële sleutelelementen binnen zijn gevoerde syndicale eisenprogramma102. De voornaamste kritieken van Renard op het Sociaal Pact behelzen voornamelijk het weinig representatieve karakter van de onderhandelingen en de politiek van ‘lapmiddelen’ die werd gevoerd in het afbieden en afkopen van sociale wetten, zoals dat ook duidelijk zal worden in de analyse van de bronfragmenten. Renard stond voor een ingrijpende machtsverhouding tussen arbeid en kapitaal, en niet voor een eenvoudige politiek van inkomensverhoging. Het karakter van de onderhandelingen van het Sociaal Pact en de ‘gebrekkige’ Sociale Zekerheid die eruit voortvloeide, was voornamelijk het gevolg van de uitsluiting van de syndicale bewegingen die werden gekenmerkt door hun sterk beklemtoonde revolutionaire karakter. Het Sociaal Pact 100

. R. Hemmerijckx, ‘Op naar de bevrijding’, in: Op. Cit., pp. 114-115.

101

. R. Hemmerijckx, ‘De Mouvement Syndical Unifié’, in : Op Cit., pp. 98-104.

102

. Voor een diepere analyse van het manifest: Pour la Révolution Constructive, zie: F. Vandenbroucke, Van crisis tot crisis. Een socialistisch alternatief, Leuven, s.n., 1981, pp. 57-67.

49

zou dus enkel de zogenaamde representatieve organisaties willen erkennen waarvan een samenwerkingsgezinde attitude kon verwacht worden103. Vanuit het standpunt van de M.S.U. kunnen deze beleidsmaatregelen die gebaseerd zijn op het Sociaal Pact niet aanvaard worden als ogenschijnlijk neutrale ingrepen. Ze worden gekenmerkt door machtsverhoudingen die zich trachten te handhaven ondanks de heterogene splijtzwam die zich na de oorlog binnen de ‘socialistische’ vakbeweging zou voordoen. In de voorbijgaande groeperingen die zich hebben geprofileerd als tegenstanders van dit Sociaal Pact, is het vrij markant dat de communistisch geïnspireerde éénheidsvakbonden (B.V.E.S.) geen enkele fundamentele kritiek op het pact hadden geleverd. In de naoorlogse communistische syndicale periodieken zijn er beduidend weinig verwijzingen naar het pact gevonden en de kritieken zijn vrijwel verwaarloosbaar. Dit gegeven is vrij significant voor de doctrinaire armoede van de éénheidsvakbonden. Hun opstelling na de oorlog zou kunnen te maken hebben met de tactische positionering van de K.P.B., waarin directe strijd tegen dit Sociaal Pact een belemmering zou kunnen vormen voor de deelname aan de naoorlogse regering. In tegenstelling tot de M.S.U. waren de communistische éénheidssyndicaten ook niet los te koppelen van de communistische partij, die haar tactische lijn via deze ‘verlengstukken’ op het syndicale terrein trachtte door te drukken104.

C) De invoering van de Sociale Zekerheid

Op 28 december 1944 werd de besluitwet op het stelsel van Sociale Zekerheid ingevoerd. Dit gegeven is één van de meest opvallende verwezenlijkingen uit de periode van de bevrijding. Achille Van Acker zou zijn naam aan de wet verbinden omdat hij op dat moment minister van Arbeid en Sociale Voorzorg was. De wet voorzag in een paritair beheerde Rijksdienst voor Maatschappelijke Zekerheid in de geest van het Sociaal Pact. Alle inningen van de verschillende sectoren van de Sociale Zekerheid werden er in gecentraliseerd en gerationaliseerd en via een bepaalde verdeelsleutel doorgesluisd naar de afzonderlijke sectoren. Naast de verplichte verzekering tegen ziekte en invaliditeit, het ouderdomspensioen, de werkloosheidsverzekering en de kinderbijslag, werd ook het jaarlijks vakantiegeld opgenomen in het stelsel van Sociale Zekerheid. Afhankelijk van de beroepspositie van de

103

. R. Hemmerijckx, ‘Het BVV en de totstandkoming van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., p. 234. 104

. Ibidem, zie ook: J. Gotovitch, Op. Cit.

50

verzekerde, werden de afdrachten anders geïnd voor arbeiders en bedienden en waren de uitkeringen dan ook verschillend105. De collectieve solidariteit verliep dus langs de grenzen van de beroepsgroepen en niet tussen alle burgers, zoals dat het geval was in Groot-Brittannië.

“De door de werknemers voor de verschillende vorenvermelde sociale prestaties verschuldigde bijdragen zullen, op een globale wijze, door de werkgevers op het loon worden ingehouden. Te zamen maken zij een bedrag uit van 8% der loonen. Deze bijdragen zullen, elk kwartaal, worden afgedragen aan een Nationaal Verdeelingsfonds ( RMZ), tegelijk met de door de werkgevers verschuldigde bijdragen, welke 15.5% van de loonen voor de werklieden en 13.5% voor de bedienden bedragen. Dit Verdeelingsfonds zal werken onder paritair toezicht”106.

Ook voor de mijnwerkers en zeelieden werden aparte regimes van Sociale Zekerheid voorzien, ten gevolge van de specifieke risico’s die verbonden waren met het zeemanschap en het mijnwerkersberoep107. De belangrijkste nieuwigheid betrof het gegeven van de algemene verplichting die gold voor alle sectoren van de Sociale Zekerheid. Deze kwestie had zich sinds het begin van de 20e eeuw steeds vast gereden in het parlementaire moeras en zou meermaals in de koelkast worden gestopt, onder meer door de oorlogsomstandigheden. Vanaf 28 december 1944 zou deze kwestie dan uiteindelijk een voldongen feit worden. Op die manier werd het tweede luik van het Sociaal Pact gerealiseerd en zou het in de jaren die erop volgden, worden weggedragen met revolutionaire proporties, voornamelijk binnen de syndicale pers. De onderhandelingen rond het systeem van Sociale Zekerheid waren nochtans geen sinecure. Intern was er veel verdeeldheid over de organisatie van de structuur en extern waren er de kritieken van de scheurformaties zoals het M.S.U. Sommige zaken, zoals de uitbetaling van de werkloosheidsuitkeringen door de syndicaten, waren nog steeds niet opgelost bij het afsluiten van dit ontwerpakkoord. In de chaotische bevrijdingsmaanden is

105

. Het anders behandelen van de categorie van bedienden vloeit voort uit de dichte relatie die de bediende en de patroon met elkaar onderhielden en werd daarom vaak beschouwd als de elite van het werknemerskorps, die dus ook anders behandeld diende te worden. Op die manier zou de loyaliteit ten aanzien van, en de collaboratie met het patronaat niet in het gedrang gebracht worden. Zie: cfr. Supra, hoofdstuk 1, Het pensioen als pionier van de verplichting, p. 29. 106

. ‘ontwerp van overeenkomst tot sociale solidariteit’, in: Arbeidsblad, Universiteitsbibliotheek, Gent, 46(1945), 1-3, p.16. Voor een overzicht van de afdrachten van arbeiders, bedienden en patronaat per sector, zie dezelfde uitgave, pp. 12-16. 107

. Ibidem, pp. 30-40.

51

minister Van Acker dus genoodzaakt geweest om een nieuw debat betreffende deze nieuwe wet te ontlopen, om de finalisering en realisering van deze wet niet in gevaar te brengen. In oktober 1944 was nochtans een nationale arbeidsconferentie voorzien die zich specifiek zou buigen over de problematiek van de Sociale Zekerheid, maar de tegenkanting van de geradicaliseerde linkerzijde heeft Van Acker van dit voornemen doen afzien108. Daar moet nog bij vermeld worden dat de regering door het uitzonderlijke bevrijdingsklimaat genoot van bijzondere volmachtwetten, toegekend door het parlement, om snel en efficiënt doortastende maatregelen te nemen om België economisch terug her op te bouwen. Deze context heeft Van Acker dan ook gretig aangegrepen om de wet op een vrij geruisloze manier te realiseren, zonder dat hij het gevaar liep om voor de zoveelste keer op de parlementaire klip schipbreuk te lijden, zoals zo vaak was gebeurd met de kwestie van de verplichting vanaf het begin van de 20e eeuw. Het op zijn minst merkwaardig te noemen feit van de Waalse B.V.V.- vleugel en de ‘Londense’ syndicalisten die zich niet langer afkerig opstelden tegenover dit wetsvoorstel moet eveneens verklaard worden door de uitzonderlijke bevrijdingsperiode, waarin snel doortastende maatregelen moesten genomen worden om de arbeidersklasse een concrete verwezenlijking aan te bieden. Ook het patronaat was hiervoor beducht, en zou de werkgeversbijdragen beschouwen als een verzekering tegen de sociale onrust109. Een fundamenteel debat over de Sociale Zekerheid was daarom uitgesloten. Uiteindelijk zou iedereen er zich geleidelijk aan bij neerleggen en kon men vrede nemen met het feit dat de Sociale Zekerheid een voorlopig karakter had meegekregen, waar in de toekomst nog aan gesleuteld diende te worden. Een subtiele nuance die door Van Acker aan de wet werd verbonden zou het B.V.V. sterk begunstigen. Door zijn uitgesproken B.V.V.-sginatuur en de goede contacten die hij onderhield met de B.V.V.-leiding zou hij ervoor zorgen dat de werkloosheidsuitkeringen zouden uitbetaald worden door de erkende werkloosheidskassen die minstens 100.000 leden telden110. Bij de mutualiteiten, die instonden voor de uitbetaling van de ziektevergoedingen en inkomensverlies door ziekte werd een gelijkaardige maatregel getroffen. Op die manier vrekregen de traditionele vakorganisaties en mutualiteiten een eigenlijke monopoliepositie op dit vlak. Dit illustreert terug een duidelijke instrumentele, 108

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en de uitvoering van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., p. 236. 109

. G. Kurgan-Van Hentenrijk, ‘Le patronat et la mise en oeuvre du pacte social (1945- 1954)’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., pp. 211-222. 110

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en de uitvoering van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., p. 237.

52

sociaal-politieke ingreep die in de eerste plaats werd toegepast om het B.V.V. te versterken tegenover het M.S.U. en de S.S.K’s. die dergelijke diensten nauwelijks konden organiseren voor hun aangeslotenen. Het ongenoegen van de S.S.K’s. en het M.S.U. zal in de bronnenanalyse hieronder meermaals geventileerd worden.

D) De Strijdbare basis roert zich: de S.S.K.’s en het M.S.U vanuit kikvorsperspectief

De communistische éénheidsvakbonden hadden kritiek op de ondemocratische wijze waarop het project van de Sociale Zekerheid was gebaseerd, en het herbevestigde hiermee nogmaals het onrepresentatieve karakter van de onderhandelingen en de begunstiging van de vooroorlogse structuren. Een illustratie van deze ergernis is dikwijls terug te vinden in de rubrieken: “Wat werkloozen weten/willen” binnen de communistische syndicale pers, zoals hieronder wordt weergegeven.:

“Wanneer kan een werklooze, die bij een politiek syndikaat is ingeschreven naar het eenheidssyndikaat overkomen? Volgens de politieke besluiten van minister Van Acker moet hij zolang hij werkloos is in deze kas blijven. Doch van het oogenblik dat hij terug aan den arbeid gaat, mag hij bij een syndikaat naar keuze aansluiten. Is dat geen schandaal? De arbeiders en werkloozen vinden het wraakroepend, maar de regering is de meening toegedaan dat dergelijk besluit een “democratische” vrijheid betekent. Waar zit het verschil met diktatuur en dwangmethoden”111.

Men pleitte ook voor de oprichting van een éénheidsmutualiteit waarin ieder, onafhankelijk van diens politieke of levensbeschouwelijke opvatting, lid van kon worden. De communistische vakbonden misten immers de ervaring van een lange mutualistische traditie en konden daarom niet profiteren van de uitgangspositie waar de socialistische mutualiteiten wel van genoten in het aantrekken van nieuwe leden. In die zin moet de eis van een éénheidsmutualiteit gedeeltelijk begrepen worden. Op een bepaald moment hebben de éénheidsvakbonden hun leden zelfs opgeroepen om zich aan te sluiten bij de Nationale Unie van Neutrale Mutualiteiten om hen niet kwijt te spelen aan de socialistische mutualiteiten. In

111

‘Wat werkloozen weten- willen’, in: B.V.E.S., Orgaan van Syndikale Eenheid, Amsab, Gent, 1(1944), 8, p. 3

53

sommige streken werd zelfs overgegaan tot de oprichting van eigen mutualiteiten onder de naam ‘Eenheid’112. De Sociale Zekerheid zoals ze er dus toen uitzag, was verre van bevredigend voor de communistische strekking binnen het syndicalisme. Men aanvaardde de toenmalige besluitwet op de maatschappelijke zekerheid als een eerste fase, waarna stelselmatig de bijdragen van de arbeiders zouden afgebouwd moeten worden om die te vervangen door de progressieve belasting op de bedrijfswinsten. De te hoge bijdragen voor de arbeiders zouden een bron van onbehagen blijven voor de éénheidsvakbonden, en daarom bleven zij pleiten voor een gratis Sociale Zekerheid op langere termijn onder het beheer van de vakbonden113. Het M.S.U van Renard zou nog verder gaan in het bekritiseren van de wet op de maatschappelijke zekerheid. Renard wees, zoals reeds werd aangehaald, de filosofie af die aan de basis lag van het stelsel: een liberaal, antisociaal denkpatroon, waarbij alles moest afgekocht worden, zelfs de bestaanszekerheid114. De stellingen van het M.S.U. inzake Sociale Zekerheid werden gepubliceerd in een brochure: ‘Notre droit à la vie: Sécurité Sociale’. Daarin zou de volledige organisatie van de Sociale Zekerheid verzorgd worden door de arbeiders, waarin men per echelon de Sociale Zekerheid beheert en controleert en waar de staat hoogstens een coördinerende rol krijgt toebedeeld. De gedachte die erachter schuilging, baseerde zich op de verstandhouding die zou groeien tussen de arbeiders en de sociale controle die zou worden uitgeoefend op elkeen van hen, aangezien de Sociale Zekerheid tenslotte van iedereen was. Op die manier zou men de logge en onpersoonlijke bureaucratie kunnen vermijden die door een volledige etatisering zou gecreëerd worden. Een bewustzijnsproces en een mentaliteitsverandering zou dus kunnen optreden indien men de afstand tussen de beheerders en de bijdragers opheft. Iedereen zou zich dan spontaan socialiseren in een collectief solidariteitsmechanisme waar iedereen de betekenis van sociale solidariteit naar waarde zou kunnen schatten. De afhouding op het voorheen verdiende loon zou volgens het M.S.U. ook niet de basis mogen vormen waarop men de bijdragen zou berekenen. De prioriteit van de Sociale Zekerheid ligt namelijk in de herverdeling van de rijkdom en het verstrekken van gelijke sociale rechten. Daarom zou een universeel en humaan minimumloon voorzien moeten worden dat losgekoppeld is van elke beroeps- of looncategorie. De uitkeringen zouden dan vertrekken vanuit een gelijkheidsbeginsel en niet 112

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en de uitvoering van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., p. 238. 113

. ‘Les projets de sécurité sociale’, in: B.V.E.S., Unité Syndicale, Amsab, Gent, 2(1945), 4, pp. 2-3.

114

. R. Hemmerijckx, Op.Cit., p.237.

54

vanuit het beroep dat men voordien heeft uitgeoefend. Om deze financiële kosten te dekken zou men de bestaande verzekeringsinstellingen nationaliseren onder beheer van de arbeiders en zou men de winsten uit kapitaal zwaarder belasten115. De volgende fragmenten zijn enerzijds geselecteerd omwille van hun bijzondere relevantie en anderzijds omwille van hun opruiend en revindicatief karakter. In een rubriek ‘ Les Assurances Sociales’ luidt het als volgt:

I)

«La sécurité sociale doit garantir au travailleur incapable d’exercer son droit au travail des moyens lui permettant une existence décente.

II)

Les indemnités é allouer au travailleur écarté temporairement ou définitivement et pour des raisons indépendantes de sa volonté d’un travail rémunérateur, doivent être fixées de telle façon qu’elles lui permettent de vivre décemment.

III)

Le financement des assurances sociales doit être assuré par un prélèvement sur les bénéfices bruts des entreprises, le droit à la vie étant le prolongement du droit au travail de l’activité économique de l’individu devant lui garantir la sécurité dans toutes les circonstances de son existence. Les compléments de ressources éventuellement nécessaires devant être fournis par l’ensemble de la communauté, sous la forme d’un impôt social.

IV)

Le régime de sécurité sociale devra protéger non seulement le travailleur placé sous contrat de travail ou d’emploi, mais l’ensemble des citoyens du pays

V)

La sécurité sociale doit couvrir les risques : De chômage cyclique et technologique, complet ou partiel ; d’invalidité autre que celle due à un accident du travail ; de vieillesse ; de décès prématuré.

La sécurité sociale doit, de plus, comprendre la garantie aux assurés des soins médicopharmaceutiques et chirurgicaux, l’assurance maternité et le régime des allocations familiales. Ces différentes dispositions sont complétées par l’organisation de centres de médecine préventive et de médecine sociale (préventorium, maisons de cure, centres de dépistage)»116.

115

. M.S.U., Notre droit à la vie: Sécurité Sociale, Amsab, Gent, december 1944.

116

. ‘Les Assurances Sociales’, in: M.S.U., Travail, Amsab, Gent, (2)1945, 2, p. 2.

55

Dit fragment is zeer illustratief voor het idealistisch karakter van een sociaal zekerheidsconcept dat de hele bevolking, ongeacht professioneel onderscheid, dient te verzekeren van een menswaardig bestaan, waarin alle sociale risico’s gedekt worden en waar de financiering ervan grotendeels door de brutowinsten van de ondernemingen en algemene belastingen dient opgehoest te worden. Deze eisen worden in de verdere bronfragmenten verklaard en verduidelijkt vanuit de uitzonderlijke positie die dit vernieuwde ‘syndicalisme à la base’ inneemt, links van het traditionele B.V.V. In een volgend fragment wordt de Sociale Zekerheid afgedaan als een systeem met een ‘burgerlijke’ inslag: «Le gouvernement entend réaliser un programme d’assurance sociales. Il a demandé le vote de pouvoirs spéciaux afin d’aller vite en besogne. Nous serions tentés de dire tant mieux, car les travailleurs attendent en effet, depuis longtemps déjà, la mise en vigueur d’un plan de sécurité sociale. Nous ne le disons pas parce que les travailleurs veulent plus que des assurances sociales, qu’ils considèrent comme le produit de conceptions bourgeoises. C’est aussi la raison pour laquelle nous ne pouvons marquer notre accord sur ce qui va être fait, tout au plus voyons-nous dans cela un pis-aller»117.

De nodige terughoudendheid tegenover de plannen van het ontwerp van sociale solidariteit worden ten stelligste benadrukt, in die zin dat de sociale verzekeringen in de ogen van de leden van het M.S.U. een uitvloeisel zouden zijn van een burgerlijke strategie waarin de BVV-onderhandelaars zijn mee gestapt. De volmachtwetten die de regering tot haar beschikking had, werden niet geschraagd door een parlementair, laat staan (syndicaal) democratisch draagvlak. Ondanks de reeds lang geëiste wet op een sociaal zekerheidsstelsel, plaatst men dus toch een zeker voorbehoud en niet in het minst tegenover de legitimiteit van de Sociale Zekerheid, aangezien zij onterecht de schijn bezit van een wettelijke uitkomst, die representatief zou zijn voor de ingewilligde eisen van de gehele socialistische arbeidersbeweging. Deze misnoegdheid wordt subtiel geformuleerd in het volgende fragment:

“Nous avons adopté la même attitude de critique en présence des différents systèmes élaborés sous l’occupation et qui s’inspirait du même principe : cotisations et allocations différentes,

117

. ‘Sécurité sociale et assurance sociale’, in: M.S.U., Travail: organe du syndicat unique de Charleroi, Amsab, Gent, (1)1944, 2, p.8.

56

qui caractérisent le projet Van Acker. Nous avons en présence de ces projets, défini notre position une première fois dan le « Métallurgiste », nr. 8, d’octobre 1943, une seconde fois, en juillet 1944, après avoir pris connaissance du « Projet d’accord de solidarité sociale », à la rédaction duquel ont collaboré des représentants du C.C.I. et des représentants « ouvriers », sous la présidence d’un haut fonctionnaire gouvernemental, nous avons dit ce que nous en pensions»118.

Het feit dat men ‘ouvriers’ tussen haakjes plaatst, is nog maar eens een indicatie dat heel het stelsel van sociale verzekeringen al van bij het begin wordt gehypothekeerd in de ogen van de leden van het M.S.U. In het volgende fragment klaagt men de filosofie aan van de Sociale Zekerheid:

«Or, c’est ce projet, pratiquement tel quel, qui nous est représenté maintenant. Nos motifs d’opposition subsistent entièrement. Voilà nous rejetons le projet parce qu’il part de ce principe libéral, anti-social, que tout doit s’acheter, même le droit d’existence. C’est ainsi que l’on impose au travailleur une cotisation contre le risque chômage, alors que le chômage est la conséquence logique de l’anarchie économique, caractéristique du régime capitaliste. Nous voulons être libéré de la crainte social. Cette liberté nous la payons amplement en remplissant notre devoir-travail. Nous ne connaissons qu’un seul principe en cette matière : celui qui apporte son activité à la société a le droit de recevoir de celle-ci, en échange tout ce qui lui est indispensable pour s’assurer en toutes circonstances, une existence décente»119.

Het ongenoegen dat hier bovendrijft, verwijst naar de precaire leefomstandigheden en de ontberingen die een groot gedeelte van de werkende bevolking hadden ondergaan tijdens de oorlogsjaren. Wanneer men dit koppelt aan het feit dat er vanuit de basis strijdbare kernen waren ontstaan die vervreemd waren van de traditionele vakbondsstructuren, en zich dus organiseerden op bedrijfsniveau, dan kan men in deze bewoordingen de misnoegdheid onderkennen die gebaseerd is op het karakter van de nakende Sociale Zekerheid. Men heeft terug het gevoel dat, ondanks de zware inspanningen die men in de clandestiniteit heeft geleverd in het bestendigen van de syndicale strijd en de sabotage van de productiestructuren van de bezetter, sociale rechten terug moet afkopen. Daarnaast wordt het systeem er ook van 118

. Ibidem.

119

. Ibidem.

57

verweten ‘liberaal’ te zijn, aangezien het afgekocht moest worden van het patronaat, terwijl de echte fundamentele machtsverhoudingen tussen kapitaal en arbeid ongewijzigd blijven. Op die manier zal de ‘anarchie van de productie’ blijven zorgen voor scheeftrekkingen in de arbeidsmarkt, met alle sociale gevolgen van dien. De sociale vrees blijft dus endemisch aanwezig ondanks het bestaan van dergelijke sociale verzekeringen. Deze sociale verzekeringswetten zijn voor het M.S.U. slechts lapmiddelen indien er geen fundamentele structuurhervormingen plaatsvinden. Het zijn bovendien lapmiddelen die de arbeidersklasse dan nog gedeeltelijk zelf dient te bekostigen, en dat zorgt voor de nodige verontwaardiging binnen de rangen van het M.S.U., zoals blijkt uit het volgende fragment:

“Ce qui est vrai pour le revenu du travailleur, l’est également pour les indemnités de toutes espèces, celles-ci ne doivent pas être ramenées au salaire antérieurement gagné, mais uniquement aux nécessités à satisfaire. Appliquant notre principe : «à chacun selon ses besoins, de chacun selon ses capacités», nous condamnons tout système qui donnerait 60.000 francs par an aux uns et 3.200 francs aux autres, comme c’était le cas, d’une part, pour des hauts fonctionnaires et, d’autre part, pour des travailleurs métallurgistes arrivés à l’age de la retraite»120.

Deze neerslag verklikt opnieuw het ongenoegen binnen de gelederen van het M.S.U., temeer omdat de solidariteit, zoals die belichaamd was in het toenmalig pact, zich kristalliseert rondom de beroepsgroepen en een zeker behoud van sociale status garandeert. Daarmee komt de universaliteit van het recht op een menswaardig bestaan volgens de militanten van het M.S.U. in het gedrang. Want waarom zou een metaalarbeider die tot zijn 60 jaar in een vervuilende en fysiek belastende omgeving heeft gewerkt, minder pensioen mogen genieten dan een hoge (staats)functionaris? De sociale rechten die men opbouwt, zouden dus niet gebaseerd mogen zijn op het laatst verdiende loonniveau, maar ze zouden eenvoudig weg gebaseerd moeten zijn op de noodzakelijke behoeften die zich stellen nadat men een leven lang zijn steentje bijgedragen heeft tot de gemeenschap.

“Nous voulons l’égalité , non pas dans la misère mais dans la décence ; nous ne rejetons pas l’idée de pensions complémentaires, que chacun pourrait se constituer sous le contrôle de l’état, mais sous son intervention pécuniaire. Pour couvrir les charges résultantes il faut

120

. Ibidem.

58

prendre des mesures catégoriques : nationaliser les assurances qui draînent des milliards de la petite épargne, centraliser les patrimoines des assistances publiques, frapper les profits capitalistes et prélever le complément par l’impôt »121.

Het strijdvaardige en revindicatieve karakter van de M.S.U. fundeert zich op de gemeenschappelijke inspanningen die vele gesyndiceerden zich in de clandestiniteit hebben getroost om de Duitse bezetting tegen te werken. Een naoorlogs sociaal vangnet zou dan ook deze inspanningen van de arbeidersgemeenschap moeten verzilveren in het voorzien van een publieke overheidsdienst waarin de verschillende verzekeringsorganismen zouden gecentraliseerd worden om zo een rationele en gelijkwaardige leniging van het sociaal leed te bekomen. Maar de M.S.U. nuanceert en wil de organisatie van de verzekeringen niet volledig laten verstaatsen door haar te laten beheren door ambtenaren, zoals blijkt uit het volgende fragment:

« Dans le domaine de l’organisation nous rejetons les formules étatiques; dans ce ministère de sécurité sociale, l’Etat doit avoir un rôle de coördinateur. Mais ce sont les travailleurs qui, aux différents échelons, doivent contrôler et diriger les divers services. Nous craignons l’esprit fonctionnaire et nous voulons, par notre présence, le rendre moins pénible à subir»122.

De angst voor de bureaucratisering en de afstand die zou ontstaan ten overstaande van de verzekerden zou nefast zijn voor de werking ervan. Wanneer de arbeiders zelf de verzekeringsdiensten zouden besturen en beheren, dan zouden ze ook direct kunnen inspelen op de behoeften en problemen die zich zouden stellen. Men zou zich ook beter kunnen veréénzelvigen met de leefsituatie van de verzekerde, in tegenstelling tot de ambtenaar die als technocraat de Sociale Zekerheid al te rechtlijnig zou leiden. Het M.S.U. was bij wijlen bijzonder polemisch in haar bewoordingen. Het was ervan overtuigd dat de syndicalisten aan de basis, verenigd in het éénheidssyndicalisme, een bepaalde rol te vervullen hadden in de naoorlogse heropbouw van het land. Het distantieerde zich van de partijpolitiek en van de vooroorlogse syndicale structuren die waren vervreemd van de realiteit en die zich bovendien,

121

. Ibidem.

122

. Ibidem.

59

in de ogen van het M.S.U., hadden verzoend met de productie-en winstlogica van het patronaat.

« La formule actuelle ne répondant pas aux désirs des travailleurs, il faudra, demain, tout remettre sur le métier. Pour l’instant , nous subissons encore certaines volontés, demain nous serons assez forts pour imposer la nôtre. Ce que nous voulons est juste, cela suffit pour que nous nous entêtions ; nous aurons le dernier mot »123.

Niet alleen de filosofie van de Sociale Zekerheid maar ook de organisatie ervan zou het M.S.U. sterk benadelen, aangezien het B.V.V. van zijn erkenning door het patronaat en de overheid in het sociaal-economisch overleg genoot van een monopolie op de verzekeringsmarkt. Bovendien zou het ‘syndicalisme à la base multiple’ zeker na de oorlog een welgekomen wervingsinstrument blijven voor het B.V.V. om zo haar concurrenten op de radicale linkerzijde de wind uit de zeilen te halen.

“Que sont donc devenues les belles théories des dirigeants d’Unions Nationales qui dénonçaient « la poussière des mutualités » et qui voulaient la réalisation d’une vaste mutualité unique dont les sections communales ou de quartier seraient administrées par un Conseil d’administration élu par les mutualistes eux-mêmes ?»124.

In de jaren 1930 verzandde het debat van de verplichte ziekteverzekering in het parlement. De socialisitsche mutualiteiten, vertegenwoordigd door hun voorzitter Arthur Jauniaux, wilden een einde stellen aan de pluralistische ziekenbondstructuur en deze vervangen door een éénheidsmutualiteit. Maar dit druiste in tegen het wetsvoorstel Heyman van katholieke signatuur, die de structuur wilde behouden, mits een financiële bijdrage van het patronaat. De uiteindelijke organisatie van de verplichte ziekteverzekering zou dus op zich laten wachten tot net na de oorlog125. De stellingnamen van de socialistische mutualiteiten en het B.V.V. in het interbellum staan dan in schril contrast met de naoorlogse stellingnamen van het B.V.V. inzake de structuur van de mutualiteiten. Minister Van Acker wil de vooroorlogse mutualiteiten terug gebruiken om de vooroorlogse mutualisten terug te doen aansluiten bij de 123

. Ibidem.

124

. ‘l’Assurance Maladie-Invalidité’, in: M.S.U., Travail, Amsab, Gent, (2)1945, 5, p.1.

125

. Zie: cfr. Supra, hoofdstuk 1, De sociale verzekeringen in de ban van de verplichting, pp. 23-25.

60

mutualiteit van hun keuze. Een mutualistische structuur met een blijvende concurrentiële inslag, gezien de christelijke en liberale mutualiteiten zich ook op de verzekeringsmarkt garant stelden. Dit was natuurlijk een doorn in het oog voor de éénheidssyndicaten, onder meer voor het M.S.U., aangezien zij geen stevig uitgebouwde mutualistische structuren hadden en, zoals gezegd, op die manier dus leden zouden kunnen verliezen aan het B.V.V. Deze organisatie van de ziekteverzekering had naar eigen zeggen ook gevolgen voor de kost van het systeem en het M.S.U. koppelde daar dan ook haar alternatief aan, zoals in het volgende fragment duidelijk wordt:

«On a préféré rebâtir sur les anciennes fondations en permettant à chaque société de gonfler ses fraîs généreaux par la création de services qui se retrouveront partout en double, en triple et en quadruple emplois. On a perdu la belle occasion que l’on avait de créer la mutualité dan le seul cadre où elle peut avoir sa pleine et entière signification, nous voulons dire l’usine, le plan professionnel. Ces caisses mutuelles d’usines n’ont pas empêché, durant l’occupation, les travailleurs de la métallurgie de Charleroi de se concerter et de créer ainsi, par la seule vertu de la solidarité spontanée liant le personnel de toute une entreprise, des caisses d’entre’aide allouant des indemnités substantielles et supplémentaires à celles des mutualités qui ne permettaient plus au malade de faire face aux besoins les plus limités. Elles furent gérées par les ouvriers eux-mêmes et nombreux furent ceux d’entr’eux qui se consacrèrent tout entiers à cette noble tâche»126.

Eens te meer drukt de basis hier haar wens door om de mutualiteiten te organiseren op het niveau van de onderneming, omdat het zelfbestuur en zelfbeheer veronderstelt, zich afkerende van de vroegere fabrieksmutualiteit waarin de interprofessionele solidariteit niet gewaarborgd zou zijn. De éénheidsmutualiteit, evenals het éénheidssyndicalisme blijven dus doorspekt met de idealistische arbeidersdemocratie, waarin alle sociale zorgarrangementen zouden beheerd worden vanuit de basis om de middelen op de meest efficiënte en rechtvaardige manier toe te wijzen aan de rechthebbenden. Een laatste fragment drukt nogmaals deze wens uit en keert zich af tegen de vooroorlogse mutualistische structuren:

« La réponse vient d’elle-même par la lecture du passage suivant des « Directives pour la reconstruction du mouvement syndical » adoptées par les délégués d’usines en assemblée du

126

.‘l’Assurance Maladie-Invalidité’, in: M.S.U., Travail, Amsab, Gent, (2)1945, 5, p. 2.

61

15-11-43. « La collaboration paritaire ne peut d’autre part, se concilier avec le maintien des différentes œuvres ou services sociaux souvent crées pour détourner les travailleurs de leur organisation syndicale. Si ces services sociaux concourent au bien-être du personnel (logement, transports, jardinage, réfectoires, sports, délassements, vacances, enseignement professionnel, bibliothèques, consultations et soins médicaux) Il doit être admis que leur gestion doit revenir aux travailleurs ou tout au moins qu’ils doivent être administrés avec leur concours. Quant aux mutuelles patronales, leur sort doit être réglé comme celui des sociétés ouvrières par l’organisation des assurances sociales obligatoires. On voit donc clairement que la volonté des délégués s’opposait au rétablissement d’un régime mettant les différentes mutualités en compétition. C’est sur le plan de l’usine qu’ils devraient se grouper dans une mutualité unique tout comme ils ont recréé leur syndicat. Il ne peut donc être question de transfert pour le moment et ceux qui , dès à présent , répandent les « bulletins d’adhésion » veulent jeter la confusion et obtenir des inscriptions par surprise de la part des travailleurs mal informés. Il ne pourra non plus être question de transferts individuels de l’une à l’autre mutualité si les travailleurs de la métallurgie se rendent compte qu’après avoir réussie leur mouvement unitaire sur le terrain syndical , ils courent le risque de le compromettre en se remettant sous la tutelle des partis politiques sous le couvert de la mutualité »127.

De strijdbare en weerspannige houding van het M.S.U. kan verklaard worden uit het feit dat de socialistische onderhandelaars van het Sociaal pact getuigden van een duidelijke B.V.V.signatuur. Vandaar dat Joseph Bondas, Hubert Lapaille, Louis Major en Achille Van Acker zich positief hadden uitgelaten over de continuïteit van de syndicale vooroorlogse structuren, waarin zij de aansluiting op méérvoudige basis terug wilden herstellen. Zij genoten nog steeds van het schijnbaar achterhaalde privilege, naar het einde van de oorlog toe, om de gelegitimeerde vertegenwoordiging te zijn van de blijkbaar niet meer zo homogene arbeidersbeweging. De beweging van het éénheidssyndicalisme was zich terdege bewust van deze strategische positie die het B.V.V. innam wanneer zij in dialoog trad met het patronaat en diens erkenning genoot. Zij was zich nog meer bewust van het feit dat het B.V.V. nog steeds de erkenning wegdroeg van de uit ballingschap teruggekeerde regering, en dit bracht met zich mee dat de vooroorlogse kabinetten terug werden herschikt volgens de vooroorlogse machtsverhoudingen. Het departement arbeid en sociale voorzorg zou dan ook geleid worden

127

. Ibidem.

62

door de socialistische Achille Van Acker, en daar moest men niet veel medewerking van verwachten.

E) De betekenis van de Sociale Zekerheid voor de leden van het M.S.U. en de S.S.K.

De betekenis van het Sociaal Pact, met betrekking tot het luik van sociale bescherming, voor de leden van het M.S.U. en de S.S.K., met het nodige voorbehoud van de redactionele filtering en de retoriek van haar leidinggevenden, is dus niet bevredigend en beantwoordt niet aan de verzuchtingen die zich hebben ontwikkeld gedurende de oorlogs-en bevrijdingsperiode. Een geradicaliseerde basis heeft zich naar het einde van de oorlog toe, vooral in Wallonië, meester gemaakt van het socialistisch platform. De geleverde inspanningen in oorlogstijd en de loyaliteit ten opzichte van het vaderland zouden, impliciet zo blijkt, moeten corresponderen met een verwachte tegenprestatie van de overheid die veel verder zou moeten reiken dan de bepalingen die in het Sociaal Pact waren opgenomen. In die optiek kan men naar analogie de link leggen met de akkoorden van Loppem in 1918, waar de arbeidersklasse een ‘overwinning’ behaalde omwille van geleden ontberingen en geleverde inspanningen aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog128. Maar voor een groot deel van de geradicaliseerde basismilitanten van het M.S.U. waren de bepalingen in het Sociaal Pact dus niet toereikend en vertegenwoordigden zij een breuk met de idealistische voorafspiegelingen betreffende de Sociale Zekerheid die in haar schoot waren gegroeid. Het valt hierin ook op dat het éénheidssyndicalisme voornamelijk van de grond kwam in Wallonië en veel minder in Vlaanderen. Dit heeft enigszins niet te maken met nationaliteitsverschillen die onoverkomelijk zouden zijn voor een bepaalde gemeenschappelijke syndicale strijd in beide landsgedeeltes, maar wel met sociale en economische factoren die historisch waren gerijpt. Zeker in de retoriek van de periodieken van de S.S.K.’s en het M.S.U. kan men zeer gemakkelijk de radicale en revolutionaire stijl afleiden die een zekere indicatie oplevert van een groter sociaal en politiek bewustzijn dan dat dit het geval was in Vlaanderen, waar overigens een niet onaanzienlijk deel van het B.V.V. in de collaboratie was gestapt. Dit heeft alles te maken met de industriële geografie van Wallonië waar de gevolgen van de industriële 128

. De Akkoorden van Loppem zorgden ervoor dat de B.W.P. in de regering werd opgenomen en dat het eisenprogramma van de socialistische arbeidersbeweging werd gerealiseerd. Naast dit gegeven moet ook opgemerkt worden dat men beducht was voor sociaal protest na de Eerste Wereldoorlog en dat de communistische revolutie in de U.S.S.R. een niet te onderschatten invloed zou uitoefenen op de arbeidersmassa. Zie: ‘J. Craeybecks, Van de Eerste Wereldoorlog tot de grote economische depressie’, in: E.Witte et al., Op. Cit., pp. 165-169.

63

ontwikkeling zich heel vroeg hadden gemanifesteerd, in tegenstelling tot Vlaanderen waar men nauwelijks zware industrie aantrof. Het overwegend agrarische Vlaanderen vertoonde in het interbellum nog grotendeels de sporen van een sterk verankerd ancien-régimebewustzijn, waarin de ambachtelijke arbeid nog steeds de spil was van economische bedrijvigheid, en waar de leefgemeenschap nog steeds onder de invloed stond van de ‘dorpspastoor’ en de ‘baron’. Behalve dan naast de ontwikkeling van de grote nijverheidsconcentraties in de textielcentra van Gent en Aalst, kende Vlaanderen geen industriële traditie waarin het radicale strijdsyndicalisme een voedingsbodem kon vinden. Dit was wel het geval in Wallonië, waarin de arbeidersklasse al snel een massakarakter kreeg, en waarin de bewustwording van de individuele arbeider niet werd geremd door de in Vlaanderen nog steeds aanwezige traditie van het vigerende, ambachtelijke beroepswezen. In het Interbellum was de zware expansieve industrie in Wallonië ook het meest vatbaar voor schoksgewijze evoluties in het loon-en prijsniveau aangezien de aanwezige steenkoolindustrie en metaalnijverheid sterk exportgericht waren. Verwachte loonsstijgingen konden dan ook vaak ingewisseld worden tegen abrupte en massale werkloosheid. Dit heeft er voor gezorgd dat arbeiders zich ook sneller bewust werden van hun kwetsbare positie als loonarbeiders wat op zijn beurt heeft geleid tot een traditie van wilde en explosieve stakingen die de gevestigde, bezittende klassen zouden bedreigen in hun machtspositie129. Scherpe repressie was dan ook de tegenreactie van de burgerij, waardoor het klassenbewustzijn nog groter werd. Daarnaast werkten de Waalse arbeiders ook onder de druk van de anonieme aandeelhouderspatroons, waardoor de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid zich heel zichtbaar aflijnde in de geesten van vele Waalse arbeiders130. In de periode na de Tweede Wereldoorlog moeten dan ook nog de externe factoren in rekening worden gebracht. De populariteit van de Sovjet-Unie, waaronder het rode leger dat de Duitse oorlogsmachine in Stalingrad tot stilstand had gebracht, en de verdienste van het overwegend communistisch geïnspireerde onafhankelijkheidsfront in België, dat tevens het verzet organiseerde, drukten ook hun stempel op de concepten van Sociale Zekerheid die ontstonden in de schoot van de basisleden van het M.S.U. en de S.S.K131. Het valt dan ook op dat, net na de oprichting van het A.B.V.V., in de Franstalige tegenhanger van ‘De Werker’, namelijk: ‘Syndicats’ geen accentverschillen te bemerken zijn 129

. E. Witte, ‘De overgang van de arbeidersbeweging naar het sociaal-democratische kamp’, in: E. Witte et al., Op. Cit., pp. 115-117.

130

. Ibidem.

131

. Voor een uitgebreide lezing over het onafhankelijkheidsfront en het Belgische verzet, zie: L. De Vos, De Bevrijding. Van Normandië tot de Ardennen, Leuven, Davidsfonds, 1994.

64

inzake het eisenprogramma van het A.B.V.V./F.G.T.B132. Ze zijn vrijwel volledig gelijkaardig qua stijl en opbouw, op uitzondering van de regionale rubrieken na. Dit gegeven dient ook in de daarnet vernoemde context geplaatst te worden. Aangezien het A.B.V.V. af te rekenen had met de éénheidssyndicalisten in haar rangen, was het dan ook logisch dat controverses rond de Sociale Zekerheid in de interprofessionele periodieken gemeden moesten worden, om het welslagen ervan niet op voorhand te hypothekeren. Op basis van dit inzicht dient dan ook het legitimerende en disciplinerende discours van het A.B.V.V. begrepen te worden.

F) Barsten binnen het traditionele B.V.V. : een blik op een paar centrales

De misnoegdheid inzake de organisatie en inhoud van de Sociale Zekerheid was geen monopolie van het éénheidssyndicalisme, vertegenwoordigd door de communistische strijdcomités en het M.S.U. Ook bij een aantal centrales die nog steeds opereerden onder het B.V.V., kan men een zekere kritische en zelfs dissidente ondertoon herkennen. Ware het niet dat bij sommige centrales de leidinggevende kaders trouw bleven aan het B.V.V. en het Sociaal Pact mee onderschreven, dan toch kan men bepaalde dissonanties en een zekere mistevredenheid opsporen bij de achterban, door een aandachtige lezing van de bron, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een fragment van het periodiek van de centrale van de steenbewerkers. Daarin wordt melding gemaakt van de verbeteringen die door de invoering van de Sociale Zekerheid werden bekomen in de verhoogde uitkeringen bij werkloosheid en ziekte, de meerdere medische kosten die gedekt worden, de terugbetaling van hospitalisatie, et cetera. Dit wordt dan in een ‘tableau comparatif’ geplaatst, die de toestand van de verzekeringen tegen sociale risico’s van 1945 vergelijkt met die van 1940. Deze cijfergegevens zijn heel significant en tonen een kostenbesparing aan, samen met een uitbreiding van de terugbetalingsmogelijkheden. Maar onder deze tabel treffen we de volgende bemerking aan:

«Amis lecteurs, ceci n’est-ce pas la réponse qui convient à l’adresse de ceux qui nous écrivent ou parlent avec le secret désir de minimiser l’œuvre du Gouvernement et de ses ministres Van Acker et Troclet?»133.

132

. F.G.T.B., Syndicats. Organe d’Unité Syndicale, Amsab, Gent, 1(1945), 1-28.

133

. ‘Tableau comparatif’, in: B.V.V., Le carrier, Amsab, Gent, 2(1946), 2, p.3.

65

Dergelijke uitlatingen verklikken een zekere onderwaardering betreffende de Sociale Zekerheid die circuleert binnen de achterban. De vakbondsleiding richt zich dus tot haar basisleden om hen ervan te overtuigen dat er geen beter beleid en dus geen betere dekking van sociale risico’s zou kunnen bestaan. Een niet te overzien ‘detail’ met betrekking tot deze reactie in het periodiek ‘Le Carrier’, was de betrokkenheid bij de onderhandelingen van het Sociaal Pact van de nationale secretaris van steenbewerkers, Hubert Lapaille, die vanaf 1943 Joseph Bondas mede zou vervangen als vertegenwoordiger van het B.V.V. In het kader van deze context kan de reactie uit ‘Le Carrier’ hierboven dus beter begrepen worden. Een andere centrale die haar grieven en kritieken ten aanzien van de Sociale Zekerheid zeer duidelijk ventileert, is de centrale van de boekarbeider, wiens periodiek ‘Le syndiqué du Livre’ maandelijks verschijnt vanaf april 1945 en voornamelijk actief is in het Brusselse centrum. In een artikel: ‘Les Assurances sociales’, treft men het volgende aan:

“Voilà que l état s’est chargé de notre sécurité, et également la nouvelle armée de fonctionnaires, avec des cadres dorés sur tranche si l’on considère ses appointements. Car c’est très beau de s’occuper des infortunes des travailleurs, encore faut-il que l’on en soit grassement payé. Or donc, nous payons. En moyenne, 50 francs par semaine pour ce qui nous concerne directement et plus du double pour ce qui nous concerne indirectement, par le canal des patrons, parce qu’en fin de compte nous payons des deux côtés. On aurait pu croire qu’a ce prix, nous aurions une affaire qui marcherait sur des roulettes. Eh ! bien, ça ne marche pas du tout. Il paraît que cela ne s’improvise pas, une administration de cette envergue. Alors nous payons aussi la mise au point, toujours de deux façons. D’abord en supportant les conséquences du rodage, puis en le payant par surcroît. Etant atteints par la limite d’âge, les vieux travailleurs devaient recevoir une rente de vieillesse au moins égale à la moitié du salaire de l’ouvrier au travail. Il y a loin de la promesse à la réalité. Chaque jour nous sommes saisis de plaintes des nos vieux camarades qui nous exposent l’étendue de leur misère. Frappé par la maladie, ils devaient toucher 60 p.c. de leur salaire pendant un an et 50 p.c. en cas d’invalidité. En vérité, on applique des catégories qui n’ont rien avoir avec le salaire réel. Le malade devait bénéficier de soins gratuits, de remèdes, il devait tout à ait être débarrassé du souci d’argent au cas où il serait frappé par la maladie. Dans la pratique les ristournes ne couvrent pas la moitié des frais»134.

134

. B.V.V., Le syndiqué du livre, Amsab, Gent, 1(1945), 7, p.3.

66

In dit artikel wordt de nadruk gelegd op het feit dat zowel de werknemersbijdrage als de indirecte bijdrage, die door het patronaat wordt betaald, in feite de arbeider twee keer doen betalen, omdat de patronale bijdrage eveneens een deel is van het loon dat niet uitbetaald wordt. Dit toont aan dat men de Sociale Zekerheid veelal percipieerde als een systeem dat volledig door de arbeidersklasse werd gedragen en dat men dus weinig belang hechtte aan de zogenaamde ‘patronale inspanning’ die in het Sociaal Pact werd vastgelegd. Daar staat dan tegenover dat de inspanningen van de arbeiders onvoldoende verzilverd worden, omdat de uitkeringen de werkelijke levenskosten niet konden dekken. Er is dus een zekere decalage tussen de representatie en de werkelijkheid, in die zin dat de prestaties voor de op rust gestelde en zieke arbeiders geenszins een bestaanszeker leven konden garanderen, zoals hierboven in het artikel wordt duidelijk gemaakt. Vandaar dat men voor de gepensioneerden en zieken kosteloze medische verzorging moet voorzien, zodat de geleverde bijdrages een zekere garantie kunnen bieden op een bestaanzeker leven. Er valt dus in dit bronfragment een zekere ontevredenheid over de prestaties van de Sociale Zekerheid te onderkennen die men beschouwt als ontoereikend, ondanks de ‘unilaterale inspanning’ van de arbeiders. In hetzelfde artikel wordt dan ook de laattijdige aanpassing van de uitkeringen aan de levensduurte gehekeld, wat hieronder wordt geïllustreerd:

«Les promesses ne sont tenues intégralement et férocement que pour ce qui concerne le paiement anticipatif de la cotisation ouvrière. Les 8 p.c. de retenue ne subissent aucun retard ni aucune restriction. A chaque augmentation des salaires – consécutives à l’augmentation du coût de la vie – les charges de l’ouvrier augmentent, il serait équitable que les avantages leur soient proportionnelles, que nos vieux pensionné, nos malades, nos chômeurs reçoivent des indemnités en rapport. Nous payons depuis le 1er août 20 p.c. et plus dans certains cas d’augmentation de cotisation. A quand la restitution de ces 20 p.c. en majorant les indemnités de chômage, de maladie et de pension ? Il faut que toutes les organisations syndicales exigent que les augmentations de cotisations pour les assurances sociales bénéficient aux ayants droit : Vieillards, malades, chômeurs !»135.

Een andere opmerkelijke centrale, met een nog opmerkelijker voorzitter, is de centrale van het personeel der Tramwegen, Buurtspoorwegen en Autobussen, waar Arthur Vercruysse, waarvan reeds eerder sprake is geweest, een heel eigenzinnige mening was toegedaan inzake 135

. Ibidem.

67

de realisaties van het Sociaal Pact. In de analyse van het periodiek ‘De Belgische Tram’ wordt dit snel duidelijk. In de uitgave van april 1945 krijgen we het volgende te lezen:

“De sociale verzekeringen der arbeiders: De Wet Van Acker , die als een door de Goden gezonden benedictie zou zijn onthaald, werd thans bijna op onverschillige wijze door de massa loontrekkenden ontvangen, die er vooral een nieuwe belasting in zien, die zich bij de anderen, die ze reeds betaalden, voegt. Het is het middel om te leven dat ze vragen, en de loonen zijn in het algemeen ontoereikend-halve loonen. De oude arbeiders, die hun 65e jaar bereiken, blijven aan den arbeid indien hun werkgever het toelaat, omdat ze er de voorkeur aan geven een ‘weinig’ te leven, al werkende, dan ‘niet’ te leven. En de oude arbeiders, aan het werk gebleven niettegenstaande hun 65e jaar, die geen stortingen meer te doen hadden voor het pensioen, vermits voor hen de zaak geregeld was; geen bijdrage meer te betalen hadden voor de werkloosheid, vermits de werkloosheid voor hen de verplichte opruststelling is; die niets te betalen hadden inzake familievergoedingen vermits deze bijdrage ten laste van de werkgevers valt…voor wie er slechts een verminderde bijdrage kon blijven bestaan voor het geval ze bij een ziekenkas waren ingeschreven, deze ouder arbeiders waren verwonderd vast te stellen dat hun werkgever 8 t.h. van hun loon afhield, omdat de administratie het aldus besloten heeft. Als men me maar niet verplicht om niet meer te werken!”136.

In dit artikel wordt gepretendeerd dat de gehele arbeidersklasse de wet op de Sociale Zekerheid met een zekere onverschilligheid heeft onthaald en dat deze wet door de arbeidersklasse in de eerste plaats gepercipieerd wordt als een bijkomende fiscale last. Verder wordt beweerd dat een niet onaanzienlijk deel van de arbeiders het nut van sociale bescherming niet naar waarde schat, aangezien men het ondermaatse loon méér dan nodig achtte om in leven te blijven en niet om het te zien ‘wegbelast’ worden door de staat. De anekdote van de 65 jarige arbeider die een wettelijk gerechtigde pensioenleeftijd heeft bereikt, beklemtoont het feit, althans in dit bronfragment, dat de Sociale Zekerheid een verbanning tot armoede betekent voor de gepensioneerden. De totale werknemersbijdrage van 8 % wordt dus door de arbeiders volgens ‘De Tram’ niet in dank afgenomen en is wraakroepend voor de gehele arbeidersklasse. In het volgende artikel wordt duidelijk waarom ‘De Tram’ zo afkerig is van deze nieuwe sociale wetgeving:

136

. B.V.V., De Belgische Tram, Amsab, Gent, 27(1945), 4, p. 2.

68

“Ik beschuldig de mannen, militanten uit onze middens, de belangen der arbeidende klasse te hebben verraden, door hun samenwerking met het Centraal Nijverheidscomité en door, niet nog andere syndicale en politieke militanten – kristene militanten inbegrepen - een akkoord te hebben getroffen dat slechts enkele luttele verbeteringen voorziet inzake werkloosheid, werkongeval-en ziektevergoedingen, akkoord dat ze beloofden te zullen verdedigen voor de afgevaardigden der arbeidende klasse. Ik beschuldig deze mannen de geschiedenis van 1918 te willen hernieuwen, de geschiedenis van het verdrag van Versailles, waarmede men de arbeidende klasse chloroformeerde. Indien deze mannen niet weten wat de arbeidende klasse heeft geleden, dan moet hij thans toch weten wat de verzuchtingen der arbeiders zijn, des te meer, daar de eischen die ik hieronder herhaal, werden opgenomen in het verslag waarvan hooger sprake”137.

Arthur Vercruysse neemt hier het woord en maakt de vergelijking tussen het Sociaal Pact en het verdrag van Versailles, waar de arbeidersklasse in beide gevallen bedrogen is uitgekomen, ondanks de geleden ontberingen en inspanningen die ze had geleverd in het bevrijden van het land. Net zoals het verdrag van Versailles, zou het Sociaal Pact slechts een ‘luttele’ verbetering betekenen voor diegenen die ziek, werkloos of gepensioneerd zijn. Hij legt ook de nadruk op het feit dat de bepalingen van het Sociaal Pact moeten verdedigd worden tegenover de achterban, terwijl de werkelijke verzuchtingen van leden van vakbonden en mutualiteiten worden verwaarloosd. Het oorspronkelijke verslag waarvan sprake in het fragment was gericht tot de Brusselse federatie van vakbonden en naar kameraad Hubert Lapaille, de toenmalige Sociaal Pact-onderhandelaar en Waals B.V.V.- secretaris, in 1943. Het was getiteld: ‘J’accuse’, in navolging van Emile Zola. Er werden voornamelijk kosteloze sociale wetten in geëist en het volledige behoud van loon in geval van ziekte, werkongeval et cetera138. Dit doet denken aan de eisen van het S.S.K. en in mindere mate aan de eisen van het M.S.U. en kan wellicht gedeeltelijk verklaard worden uit het feit dat de concurrentie van de S.S.K. in het Brusselse een niet te onderschatten krachtsveld was geworden waar het B.V.V. rekening mee diende te houden. Vandaar dat de retoriek van Vercruysse dan ook zeer radicaal en bij wijlen polemisch te noemen was, om niet te veel leden te zien overstappen naar de S.S.K.’s. Los daarvan moet deze persoonlijke stijl van Vercruysse gerelativeerd worden en 137

.‘Mijn indrukken over het Kongres van het A.B.V.V.’, in: B.V.V., De Belgische Tram, 28(1946), 2, p.1.

138

. R. Hemmerijckx, ‘Arbeidersverzet en syndicale strijd’, in: R. Hemmerijckx, Van Verzet tot Koude Oorlog 1940-1949. Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, p. 115.

69

moet tevens aandacht geschonken worden aan de sociale realiteit die zich tussen de regels toch manifesteert. Uit het Periodiek ‘De Belgische Tram’ kan dan afgeleid worden dat een niet onaanzienlijk geradicaliseerde achterban bestond en dat daar wel degelijk rekening mee moest gehouden worden. Dit wordt nog duidelijker wanneer het volgende fragment wordt geanalyseerd:

“Kameraden zouden ons een brief schrijven, om, zooals men dat zegt, ons eens duchtig “de pot uit te schuren”. Tussen de menigvuldige post, die wij omwille onzer politieke en syndicale bedrijvigheid ontvangen, hebben wij tot hiertoe echter vruchteloos naar dien “potschuurder” gezocht, en dat spijt ons. Alhoewel wij bij voorbaat die brief zouden kunnen beantwoordende apsirant briefschrijvers kennende – doen wij dat niet en verplaatsen ons van het persoonlijke naar het algemeene terrein. Die kameraden dus, willen de indruk wekken – en gelukten daarin ook tegenover sommige naiëve menschen – zeer links georiënteerd te zijn, door dat zij te pas en te onpas, een geweldig revolutionaire taal voeren, waarbij zij denkbeelden en eischen propageren, die niet het minste verband houden met de huidige mogelijkheden. Wij willen de goede inzichten van deze kameraden niet in twijfel trekken, maar het stemt toch tot nadenken, dat het juist deze menschen zijn, die angstvallig elk persoonlijk contact met de bondsleiding vermijden, evenals met de verantwoordelijken van die politieke strekking tot dewelke zij beweren te behooren. Zij draven liever door op eigen houtje, als ’t ware om niet gestoord te worden in hun veelal dwaze, soms primitieve denkwijzen, als het over de maatschappelijke zekerheid gaat!”139.

Uit dit fragment blijkt dat zelfs in het vrij radicaal en bij wijlen revolutionair geïnspireerd periodiek ‘De Belgische Tram’ toch nog een bepaalde misnoegdheid te onderkennen valt bij een aantal ‘potschuurders’ die hun grieven en kritieken tot de redactie richten. In dit fragment kunnen namelijk de tegenstellingen tussen basisleden en leidinggevenden afgeleid worden inzake de beeldvorming en het eisenplatform betreffende de Sociale Zekerheid, ware het niet dat het hoogst waarschijnlijk om een aantal dissidenten gaat die in staat waren om een bepaald deel van de werknemers op te hitsen. Dat een dergelijk antwoord van de redactie gepubliceerd wordt, verklikt toch een zekere waakzaamheid van de syndicale top en een aansturing tot disciplinering, zoals dit tot uiting komt in het bronfragment. Wellicht zijn deze ‘potschuurders’ dan ook te situeren binnen de rangen van de S.S.K.’s, die sinds de oprichting

139

. ‘Iets over briefschrijvers’, in: B.V.V., De Belgische Tram, Amsab, Gent, 28(1946), 11, p. 3.

70

van het A.B.V.V. in mei 1945 een zekere revolutionaire en dissidente houding bleven aannemen ten opzichte van de syndicale kaders. Hoe dan ook zou spoedig na de stichting van het A.B.V.V. een zeker pacificerend klimaat intreden inzake de Sociale Zekerheid en dat werd voornamelijk gerealiseerd door de nadruk op de tijdelijkheid van het systeem en de sociaaleconomische prioriteiten die de agenda van de vakbeweging bepaalden in de jaren na de oorlog.

G) Sociaal-economische actualiteit en de institutionalisering van het overleg

De stellingen die door dissidente stromingen en links-syndicale scheurformaties werden ingenomen net na de oorlog weerspiegelden een idealistische benadering van de Sociale Zekerheid, zonder daarbij rekening te houden met de reële limieten om dit mogelijk te maken. Uiteindelijk zouden de kritieken op de Sociale Zekerheid van het voorplan verdwijnen en zou het tijdelijke karakter van de Sociale Zekerheid stilaan definitief worden. Dit had alles te maken met de prioritaire economische productiepolitiek en een stringente loon-en prijzenpolitiek waaraan de socialistische vakbeweging loyaal meewerkte in functie van het Sociaal Pact. Om de inflatie in de hand te houden en de Belgische munt te redden van een catastrofale ontwaarding moest het traditionele B.V.V. en later het A.B.V.V. er voor zorgen dat radicale looneisen en wilde stakingen in de hand werden gehouden. Mogelijk koopkrachtverlies werd dan gecompenseerd door de door de overheid toegekende subsidies van huishoudelijke wederuitrusting, waardoor de arbeiders in staat werden gesteld om noodzakelijke levensmiddelen en hulpgoederen aan te schaffen140. De door de socialistische vakbeweging ondersteunde economische maatregelen van overheidswege waren dus in de syndicale pers veruit de belangrijkste thema’s die in de nasleep van de oorlog werden behandeld. Uiteindelijk zou de Sociale Zekerheid enkel nog ter sprake komen wanneer aanpassingen werden doorgevoerd en kenbaar gemaakt via het staatsblad. Het stilaan wegebben van de aandacht voor de Sociale Zekerheid is op zich veelzeggend en betekenisvol, aangezien men enerzijds geen behoefte meer had aan een fundamenteel debat over dit stilaan geïnstitutionaliseerde sociale vangnet, gezien de toenmalige prioriteiten anders lagen en anderzijds omdat men als socialistische vakbeweging moeilijk ontevreden kon zijn over dit systeem van sociale verzekering. Achille Van Acker had de Sociale Zekerheid namelijk boven

140

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en de uitvoering van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., p. 238.

71

het doopvont gehouden en de centralisatie en gedeeltelijke etatisatie, met de nodige ruimte voor de socialistische vakbonden en mutualiteiten die functioneerden als dragers van het systeem, waren duidelijk socialistisch geïnspireerde principes en doelstellingen. Uiteindelijk was het de loon-en prijzenpolitiek die binnen het A.B.V.V. een blijvend voorwerp van interne discussie zou blijven. Verschillende tendensen binnen het A.B.V.V. legden hun eigen accenten en daar kwam nog bij dat sommige patronaatsmiddens bereid waren om loonsverhogingen toe te staan, ondanks de mogelijke hypothekering van het welslagen van de loon-en prijzenpolitiek141. De houding van het A.B.V.V. was dus niet comfortabel en zeker niet dankbaar tegenover haar achterban. De fracties van het M.S.U. en de communistische éénheidsvakbonden binnen het A.B.V.V. verklaarden zich, zoals gezegd, niet unaniem akkoord met dit beleid. Het M.S.U. en vooral de S.S.K.’s hekelden de éénzijdige inspanning van de arbeiders in het aan banden leggen van hun lonen, terwijl de materiële en financiële positie van de kapitalisten buiten kijf stond142. Naar verloop van tijd zou de openlijke strijd en de potentiële stakingsgolf tegen deze politiek van gecontroleerde loonvorming gekanaliseerd worden naar het overleg met de regering en het patronaat in de Nationale Arbeidsconferentie. De voormalige B.V.V.- leiders maakten van de N.A.C.’s gebruik om het arbeidersprotest in de hand te houden, waardoor alle andere actiemiddelen er ondergeschikt aan werden gemaakt. Deze vorm van conflictbeheersing werd stilaan de aanvaarde ‘modus operandi’ binnen de A.B.V.V.-top143. De achterban was niet unaniem tevreden met deze zaligmakende overlegmethode, maar het ongenoegen binnen de militante arbeidsmiddens kreeg nauwelijks gehoor bij de nationale top van het A.B.V.V. Ondanks dit ongenoegen moeten we toch vaststellen dat de loonvorming gunstig werd beïnvloed door de prijs-en loonpolitiek. Dit heeft alles te maken met de uitzonderlijke economische positie van België en de permanente druk van de vakbonden. Op het einde van de jaren 40 behoorden de Belgische lonen tot de hoogste van Europa. Men sprak toen over het ‘Belgische mirakel’, aangezien de werkloosheid toen vrijwel onbestaande was144. De regeringscontrole op de lonen werd ook geleidelijk aan opgegeven toen de economie zich in 1948 begon te stabiliseren. Ook de paritaire comités

141

. Ibidem, p. 239.

142

. B.V.E.S., Unité Syndicale, Amsab, Gent, 2(1945), 3, pp. 1-2.

143

. E. Witte, J.C. Burgelman en P. Stouthuysen (eds.), Tussen restauratie en vernieuwing. Aspecten van de naoorlogse Belgische politiek (1944-1950), Brussel, VUB press, 1989, pp. 189-223.

144

. E. Witte, ‘De economische wederopbouw en de versterking van het sociale overleg’, in: E. Witte et al., Politieke geschiedenis van België. Van 1830 tot heden, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2005, pp. 258-262.

72

begonnen zich te verzelfstandigen en zich te ontdoen van de N.A.C’s die hen enige tijd onder curatele hadden geplaatst. In 1950 zou de index terug ingevoerd worden en zouden de lonen hieraan gekoppeld worden145. Het is in deze context dat de Sociale Zekerheid zich diende te voeden en te rijpen. De financiering was in de beginjaren dus niet echt een probleem gezien de lage werkloosheidscijfers, maar stilaan zouden zich problemen beginnen te stellen in de sectoren van de ziekteverzekering en de pensioenen. Deze problemen zullen verder in het onderzoek nog aan bod komen. Naast het luik van sociale bescherming binnen het Sociaal Pact waren ook de structuurhervormingen die naar de economische democratie zouden leiden, en het medebeheer van de productie, essentiële discussiepunten binnen het naoologs syndicaal eisenforum. Het zou me immers te ver leiden van het onderzoek om deze uiterst interessante materie hierin te betrekken. Desalniettemin dient te worden aangestipt dat de paritaire samenwerking, die zowel op het bedrijfsplan, sectorieel als interprofessioneel zou geïmplementeerd worden, meer de aandacht van de syndicale pers wegdroeg dan het luik van de Sociale Zekerheid. Dit heeft alles te maken met het groter conflictgeladen gehalte van deze ‘nieuwe’ sociale wetgeving, zeker binnen het nog jonge A.B.V.V. Het is daarom van belang om even stil te staan bij de representatie en de promotie van dit nieuwe sociale systeem, zoals die door het A.B.V.V. en de socialistische mutualiteiten werden overgebracht naar de achterban toe.

H) Het A.B.V.V. disciplineert en legitimeert

De weerslag van het Sociaal Pact op de machtspositie van de socialistische vakbeweging was niet doorslaggevend. Het A.B.V.V. heeft het zelf vrij moeilijk gehad om haar vooroorlogse ledenbestand te herstellen. Dit had veelal te maken met de interne tegenstellingen en de weinig, althans minder aantrekkelijke dienstverlening dan bij de christelijke vakbonden inzake het uitbetalen van werkloosheidsvergoedingen146. Er circuleerden binnen het A.B.V.V. ook nog steeds vrij fundamentele tegenstellingen over de basisopties van het Sociaal Pact. Het is enkel door middel van een persuasieve retoriek en de disciplinering van de achterban dat de A.B.V.V.-top erin geslaagd is om de compromispolitiek, zoals die besloten lag in het Sociaal Pact, aanvaard te krijgen. Dit was evenwel het geval met de Sociale Zekerheid. Het A.B.V.V. had nood aan een legitimerend en triomfalistisch verhaal om de Sociale Zekerheid alle schijn 145

. Ibidem.

146

. R. Hemmerijckx, ‘De socialistische vakbeweging en de uitvoering van het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten (eds.), Op. Cit., p. 242.

73

te geven van een wettelijk systeem met een bijzonder groot maatschappelijk draagvlak, zoals blijkt uit het volgende fragment:

“In normale omstandigheden zou de toepassing van de verplichte verzekering tegen ziekte en invaliditeit, gepaard gegaan zijn met demonstratieve bijeenkomsten. En met recht en reden! Hoevele jaren reeds hebben de besten in de arbeiderswereld niet gestreefd naar een wettelijk stelsel, waardoor niet alleen de vooruitziende arbeiders en hun familieleden zouden gevrijwaard zijn tegen het teneerdrukkende ziekterisico met al de nadeelige gevolgen daaraan verbonden, maar dat ook de niet-vooruitziende personen, die moeten leven van de opbrengst van hun arbeid zou verplichten de nodige voorzorg aan den dag te leggen omdat zij niet aan den vernederden invloed van de Commissie van Openbaren Onderstand zouden prijsgegeven worden als de ziektenood aan de man komt. De socialistische mutualistische beweging, die baanbrekend werk heeft verricht op het gebied van de gezondheidsdiensten zoowel als op zuiver mutueel terrein, heeft door de propaganda van iederen dag, in haar meer dan zestig jaar bestaan, duizenden en nog eens duizenden arbeiders in haar rangen gebracht en daardoor een mutualistische traditie, a’s mede opvoeding, gevestigd, die vandaag het wettelijk stelsel heel goed ter hulp komt. Het uitvoerend instituut van de huidige wet is inderdaad de mutualiteit, met haar jarenlange ondervinding, met haar stevige en pootige diensten, die gegroeid zijn in een harden en moeilijken strijd tegen onbewustheid enerzijds en vijandigheid anderzijds. Vandaag zijn de arbeidsgroeperingen bij uitstek geroepen een nieuw stelsel te dragen, en in uitvoering te brengen en als dusdanig staan zij op een eerepost die zij onbetwistbaar verdiend hebben en die zij – overal – naar behooren zullen weten te vervullen en die mutualiteiten zijn vandaag fier en op de Belgische wet op de verplichte ziekte-en invaliditeitsverzekering en op diegene die haar boven het doopvont hield = onze kameraad Achille Van Acker. Driemaal hoera voor hem! Met de verplichte verzekering tegen ziekte en invaliditeit, met de verplichte verzekering tegen werkloosheid, met de ouderdomsverzekering, met de andere sociale wetten, als arbeidsongevallen, beroepsziekten, enz. moeten wij er toe komen “paupers” in België onbestaanbaar te maken. In dit bestel van sociale wetten en maatregelen, geeft de vriend Achille Van Acker een verdieping opgetrokken, die als “belétage” mag aangezien worden. Een volgende maal gaan wij dieper in op de geestelijke omvorming, die zulke wet op de mentaliteit der jonge arbeiders teweeg brengt”147.

147

. A.B.V.V., Orgaan van Syndikale Eenheid, Amsab, Gent, 1(1945), 2, p. 4.

74

In dit fragment springen een aantal zaken in het oog. De socialistische syndicale pers verbindt de naam van Achille Van Acker aan de realisatie van deze wetgeving om zo de verdienste van de Sociale Zekerheid volledig aan hem toe te schrijven. Daarnaast meldt men ook het feit dat de uitingen van vreugde en enthousiasme door de invoering van deze wet zo goed als uit gebleven zijn, want men bevond zich tijdens de invoering ervan in een benarde en onzekere bestaanssituatie. Een aanzienlijk deel van de achterban had dus verwachtingen geschapen die in belangrijke mate afweken van de Sociale Zekerheid die de clandestiene B.V.V.onderhandelaars voor ogen hadden. Daarom wordt in dit fragment ook de lange mutualistische traditie en de solidariteitsgeest historisch gereconstrueerd om deze op een bijna teleologische manier te laten eindigen bij de politieke slagkracht van Achille Van Acker, die als het ware een ‘bel-étage’ heeft opgetrokken op de voormalige, ontoereikende, sociale wetgeving. Dit is een duidelijk discours dat zowel legitimerende als disciplinerende elementen in zich draagt. Het tracht ook de achterban te overtuigen om deze wetgeving in zich op te nemen en zich geleidelijk aan te socialiseren in dit verplicht verzekeringsmechanisme waarin de hele gemeenschap de vruchten van zal dragen en waar de ‘paupers’ voorgoed tot het verleden zullen behoren. De duidelijkste indicatie van deze nood aan opvoeding en promotie is de laatste zin die het heeft over de geestelijke omvorming die deze wet op de mentaliteit van de jonge arbeiders teweeg zal brengen. In de socialistische krant ‘Vooruit’ kan men hetzelfde discours onderkennen. De representatie van Achille Van Acker en de Sociale Zekerheid worden er op dezelfde manier in opgehemeld:

“De nieuwe wetgeving op de sociale veiligheid is het nieuwjaarsgeschenk van onzen vriend Achille Van Acker. Dat het werk van onzen minister van arbeid en sociale voorzorg tijdens den oorlog wordt verwezenlijkt, verhoogt nog in zekere mate de buitengewone beteekenis er van”148.

Men poogt hier de indruk te creëren dat Van Acker als enigste de Sociale Zekerheid boven de doopvont heeft gehouden. In een latere uitgave krijgen we dan het volgende te lezen:

“Achille Van Acker, de minister van arbeid, heeft er zijn ontwerpen toch doorgekregen! Juist onze vriend Van Acker heeft daar persoonlijk een groot aandeel in. De manier waarop hij kalm en koppig, met zelfverzekerdheid zijn ontwerpen heeft verdedigd, heeft menig 148

. ‘Wat brengt ons het nieuwe jaar?’, in: Vooruit, Universiteitsbibliotheek, Gent, 60(1944), 98, p. 1.

75

tegenstrever schaakmat gezet. En de belichaamde tegenstrevers durfden niet uitpakken met hun arsenaal aan argumenten, die dezelfde zijn van voor 30 jaar, wanneer het gaat om de werkende klasse een beter leven en een zekerder bestaan te geven. Dergelijke hervormingen kunnen met een slag worden veroverd, in tijden zoals nu. Het is voor de tegenstrevers, die ze goedkeurden geen kwestie van rechtvaardigheid of van begrijpen. Het is veeleer een toegeving, met tegenzin en ook wel uit schrik”149.

In dit fragment wordt duidelijk dat in een andere situatie, waarin de regering geen volmachtwetten zou kunnen doordrukken, van deze Sociale Zekerheid geen sprake zou kunnen zijn. Daarnaast profileren het B.V.V., en vooral de B.W.P. zich als de enigste vertegenwoordigers van de werkende bevolking, waarin zij een dam opwerpen tegen de conservatieve en reactionaire krachten die de Sociale Zekerheid in andere omstandigheden zouden saboteren. Achille Van Acker krijgt dan ook terug eervolle vermeldingen en zou stilaan in socialistische kringen ‘de vader van de Sociale Zekerheid’ worden genoemd. In het Leuvense socialistische partijblad ‘De Volkswil’ worden dan ook dikwijls scherpe reacties geformuleerd tegen de radicale linkerzijde binnen de vakbeweging en de politieke concurrentie van de K.P.B., die ontevreden waren met het project-Van Acker: “Socialisten slaan niet op de grote trom, zij maken geen propaganda. Zij vertrouwen dat de mensen zullen inzien, als hun huidige opwinding zal voorbij zijn, dat de ergste marktschreeuwers niet altijd de beste waar verkopen.” Niet avonturenpolitiek hier zal helpen maar verantwoordelijkheidsvolle, methodische strijd waarin alle democratische krachten zullen moeten worden betrokken”150.

Het is duidelijk dat de B.W.P. haar achterban hier ondermeer probeert te winnen voor de overlegpolitiek die het B.V.V. heeft gevolgd met het patronaat. Daartegenover benadrukt zij de onhaalbaarheid van de opgeworpen eisen van de syndicale scheurformaties en de K.P.B., die enkel en alleen zouden gedijen op de tijdelijke golven van de volksgunst. Deze vaak verkrampte reacties verklikken dan ook een zeker gevoel van angst binnen de rangen van de socialistische partij over de mogelijke opgang van de K.P.B. en het stijgende succes van het basis-en éénheidssyndicalisme, wat ook in het onderstaande fragment kan afgeleid worden: 149

. ‘Raak niet aan de voorrechten van de bezittende klasse!’, in: Vooruit, Universiteitsbibliotheek, Gent, 60(1945), 106, p. 1. 150

. ‘Socialisten, Vooruit!’, in: B.W.P., De Volkswil, Amsab, Gent, 48(1944), 2, p. 1.

76

“De massa houdt er eigenaardige manieren op na. Wat zij vandaag aanbidt, zal zij morgen verbranden. Wat heden goed is, zal zij morgen slecht achten. De belangstelling en de voorkeur der massa zijn onbestendig. Vandaag bloemen, morgen kruisen. Wie op de volksgunst alleen bouwt door haar te vleien en in te gaan op hare wisselende eischen zal geen stevige dingen tot stand kunnen brengen. Hij bouwt op los zand. Een waarachtige volksbeweging zal zich slechts op den duur kunnen staande houden, indien zij gedragen wordt door ideeën die boven de dagelijks wisselende nooden heen reiken. Waar de vleier der volksgunst demagogie zal moeten gebruiken, zal hier leiding moeten worden gegeven, die er niet voor terugschrikt desnoods impopulariteit te trotseeren”151.

Een discours van bestuursverantwoordelijkheid wordt hier door de B.W.P. opgeworpen tegenover de ‘wispelturigheid’ van de werkende massa die in een zekere stemming van permanente ontevredenheid zou verkeren. De ‘impopulariteit’ die zij trotseren, kan dan naar alle waarschijnlijkheid ook verband houden met de financiering van de Sociale Zekerheid die in sommige lagen van de werkende bevolking een zekere ontevredenheid zou hebben losgeweekt. Men kan ook nogmaals de verzuurde reactie onderkennen tegen de ‘agitatie’ van de radicale elementen die zich zouden voeden met de ‘wisselende noden’ van de bevolking. Daarnaast zou de socialistische syndicale pers het blijven hebben over de ‘revolutionaire’ invoering van de Sociale Zekerheid die iedere werknemer zou confronteren met een compleet nieuwe wetgeving, zoals blijkt uit het volgende fragment:

“De wet op de Sociale Zekerheid beteekent voor ongeveer anderhalf millioen arbeiders een ware revolutie, in vreedzamen zin .Ons land was het eerste dat wijl de oorlog nog voortduurde, en onder de bommenregen, de wet op de Sociale Zekerheid tot strand bracht. Aan den vooravond der wetgevende verkiezingen is het de plicht van alle verantwoordelijken in de vakbeweging er op te wijzen, dat het Van Acker is die de eer had ons de kaderwet der Sociale Zekerheid aan te bieden. Wij zouden ondankbaren zijn er niet bij te voegen, dat de wet er kwam dank zij de democratische partijen. Zij waren de eenige voorstanders van de wet, sinds jaren terug. Zij waren de propagandisten en de makers van de wet. En de arbeiders samen die de vruchten plukken van de wet, kunnen in dezen kiesstrijd de oogen niet sluiten voor de werkelijkheid. Dank zij de wet hebben de meeste arbeiders en bedienden voordeelen

151

. ‘Dat wat blijft’, in: B.W.P., De Volkswil, Amsab, Gent, 49(1945), 2, p. 1.

77

verkregen, waarvan zij gisteren niet durfden droomen. Aan u, syndicalisten, uw keus te doen en terug te denken aan wat gij gisteren hadt en wat gij morgen wilt”152.

Wanneer men dit syndicaal excerpt analyseert en afweegt tegenover de lange weg die de Sociale Zekerheid heeft afgelegd, zoals die in het eerste hoofdstuk werd beschreven, dan moet men de revolutionaire proporties enigszins relativeren en meer van een evolutie spreken, die in uitzonderlijke oorlogsomstandigheden mogelijk is geworden. Het is enkel de algemene verplichting, de centralisering van de inning en de voorafname op het loon die enigszins nieuw waren voor de vooruitziende arbeider. De verplichting zou een aantal consequenties hebben voor de perceptie van de Sociale Zekerheid, vooral voor de christelijke syndicalisten en mutualisten, wat verder nog aan bod zal komen. Het gegeven van de voorafname was dan weer een kwestie die de levensbeschouwelijke en ideologische grenzen overschreed, want het beslag op het loon kon door menig werknemer eerder geïnterpreteerd worden als een bijkomende belasting, dan dat het opgevat werd als een maatschappelijk verantwoord uitgesteld loon. Deze sociale realiteit kan onderkend worden door de aandachtige lezing van onderstaand fragment:

“Ingevolge het besluit van 28 december 1944 werden vanaf 1 januari van het loon van de arbeiders en bedienden 8 p.c. en 8,25 p.c. afgehouden. Hiermee werd de wet op de Sociale Zekerheid een werkelijkheid. Sommigen vonden deze bijdrage te hoog en sakkerden. Anderen, die niet onderworpen waren aan de wet op de Sociale zekerheid, eischten de toepassing en dreigden met staking indien van hun loon de 8 p.c. niet werd afgehouden. Wat er ook van zij, deze wet in een handomdraai aan onze arbeiders gegeven, brengt België aan de spits van alle landen op gebied van sociale wetgeving. Niet allen schijnen zich hier van bewust te zijn. Het ontstellende feit komt ons ter oore, dat sommige menschen in akkoord met hun patroon bereid gevonden worden de wet te ontduiken. Begrijpen de menschen niet welke voordeelen ze zich uit de hand spelen, begrijpen ze dan niet wanneer ze zich akkoord verklaren hun 8 p.c. niet te laten afhouden, tevens de 15,5 p.c. van den patroon voor hun verloren gaat. Later zullen ze, wanneer ze werkloos worden of een ongeval of ziekte tegenkomen, ondervinden welke reuze stommiteit ze uithaalden. De regelmatige toevloeiing bij het Rijksfonds van bijdragen van den eersten trimester, wordt nog overtroffen door die van den tweeden trimester. Het bewijs is nu

152

. ‘Een revolutie: De wet op de sociale zekerheid’, in: A.B.V.V., Orgaan van syndicale éénheid, Amsab, Gent, 2(1946), 6, p.1.

78

reeds geleverd dat de wet ingang heeft gevonden en dat het aan de arbeiders zelf ligt te waken op de strikte toepassing, omdat de voordeelen voor hen niet zouden verloren gaan”153.

Uit dit fragment blijkt dat sommige arbeiders zich niet helemaal akkoord verklaarden met deze nieuwe sociale ‘belasting’. Een niet onaanzienlijk aantal onder hen percipieerden deze nieuwe wet als een bijkomende fiscale last, die naast de stringente prijs-en loonpolitiek een niet onaardig beslag zou leggen op hun loon. De belerende stijl van dit artikel geeft terug aan dat deze wet aan de man moest worden gebracht. De betekenis van een uitgesteld loon in het lenigen van de sociale noden moest herhaaldelijk gepromoot worden, om een hele nieuwe generatie te socialiseren in een ‘nieuw’ stelsel van verzekering en solidariteit. Daarnaast was er ook een zeker aantal werklozen dat zich niet wenste aan te sluiten bij de werklozenkas en zich dus wou aanmelden bij de gemeente om een werkloosheidsuitkering te verkrijgen. In de rubriek ‘Voor de Werkloozen’, wordt dan ook met een zeker misprijzen over dit fenomeen gesproken:

“Het organiek besluit betreffende het voorlopig steunfonds werd van kracht op 2 juli 1945. Onze werkloozen hebben er deze week voor de eerste maal kennis mee gemaakt. Verschillenden hebben aan den lijve ondervonden welke de voordeelen zijn die er aan verbonden zijn. Wat echter niet zoo direct opvalt en wat even groot zooniet grooter belang heeft, is dat uit het besluit op te maken valt dat de Belgische Vakbeweging den vasten wil heeft te kennen gegeven in zake werkloosheid een toonaangevenden rol te blijven spelen. We achten het noodig de verworven rechten niet prijs te geven. We achten het onzen plicht de werkloozen niet aan hun lot over te laten. De beste krachten van de vakbeweging verdedigen hun rechten. Niet alleen de rechten van onze werkloozen, maar van alle werkloozen, ook van diegenen die de werkloozenkas den rug toekeren. Zij die hun steun door tussenkomst van het gemeentebestuur laten betalen, zouden moeten weten dat anderen de kastanjes voor hen uit het vuur halen. Ze zouden moeten weten dat hun halfslachtige houding niet te verdedigen is en dat hun plaats naast die van hun werkmakker is: Als syndicalist in het A.B.V.V. en als werklooze bij zijn werkloozenkas”154.

153

. A.B.V.V., Orgaan van Syndikale Eenheid, Amsab, Gent, 1(1945), 6, p. 3.

154

. ‘Bij de inrichting van het voorloopig steunfonds voor onvrijwillige werkloozen’, in: A.B.V.V., Orgaan van syndicale éénheid, Amsab, Gent, 1(1945), 4, p. 4.

79

In dit fragment wordt een krampachtige reactie geformuleerd tegenover de arbeiders die, ondanks de bekomen sociale verworvenheden van de vakbeweging, zich toch laten uitbetalen door de gemeente. Door het bijna historische huwelijk tussen het lidmaatschap van een vakbond en de uitbetaling van een werkloosheidsuitkering via de werkloosheidskas, heeft de socialistische vakbeweging een niet onaardige aangroei van haar ledenbestand gekend. Dus wanneer de vakbonden als uitbetalingsorganismen fungeren van de werkloosheidsuitkeringen, blijven zij hun binding met de basis behouden en kunnen zij dit blijven uitspelen als een rekruteringsmechanisme. Dit verklaart de opgeworpen retoriek van loyaliteit die dient betoond te worden tegenover de werkloosheidskas, als men wil genieten van de vruchten van de sociale verworvenheden die door de vakbond werden bekomen. Dit gegeven is een illustratie van een zekere vorm van zelfbehoud en zelfbestendiging die via het sociaalpolitieke instrument van de werkloosheidskas wordt beoogd. Het feit dat de verzekeringen veralgemeend en verplichtend werden gemaakt in 1945, zorgde ervoor dat de vakbond haar quasi-monopolie verloor, doordat de gemeentes ook werkloosheidsuitkeringen aanboden voor diegenen die niet gesyndiceerd waren, tot groot ongenoegen van het A.B.V.V. De concurrentie was volgens hen niet eerlijk, daar de gemeentelijke kassen meer werden gesubsidieerd en vele werknemers dan ook werden ontraden om toe te treden tot de vakbond155. Daarnaast zien we in andere sectoren van de Sociale Zekerheid problemen opduiken die vanuit de basis worden geformuleerd. Meer bepaald in de ziekteverzekering werden de mutualisten veelal geplaagd door de exuberante bedragen die zij, als patiënt van ‘gewetensloze’ geneesheren, moesten ophoesten na medische consultaties. Op het fusiecongres van de metaalbewerkers, gehouden te Brussel, werden door de verschillende gewesten amendementen ingediend op het volledige programma van de maatschappelijke verzekeringen. Daaruit bleek dat meerdere malen de ‘volledige kosteloosheid van alle medische, heelkunidge en pharmaceutische zorgen’156 als grootste gemeenschappelijke deler uit de bus kwam. In het onderstaand excerpt wordt deze problematiek verder verduidelijkt:

“Principieel geeft de bestaande wet van 29-12-44 en het besluit van 21-3-45, in theorie althans, de volledige kosteloosheid van alle speciale geneeskunde, heelkunde, radiologie, hospitalisatie, enz. Voor de gewone geneeskunde wordt echter beperkend te werk gegaan, in 155

. J. Januarius, ‘De Werkloosheidsverzekering in de naoorlogse welvaartstaat: een blik op de werking van het ABVV’, in: Vlaams Marxistisch Tijdschrift, 42(2008), 1, pp. 3-5. 156

. A.B.V.V., Fusiecongres C.M.B., Amsab, Gent, 28-29 augustus 1945, p. 13.

80

dien zin dat 2/3 of 3/4 van gewone bezoeken of noodverplegingen worden gedekt alsmede 3/4 van de gewone geneesmiddelen. Al deze tuschenkomsten werden slechts verleend op basis van vastgestelde tarieven, eenvormig voor heel het land. Deze tarieven zijn echter voor geen enkele geneesheer bindend noch verplichtend gemaakt. Zoodat praktisch alle heelmeesters, geneesheren en specialisten, vrijen teugel gelaten wordt de verplicht verzekerden letterlijk den hals af te snijden. Indien het waar is dat een prijzenpolitiek wordt gevolgd dan moet ook hier opgetreden worden om de minderen tegen zwarte markt-geneeskunde en uitbuiting te beschermen. Het moet uit zijn dat gewone geneesheren voor een gewone raadpleging met een geneesmiddel telkens 65 fr. Eischen. Het moet verboden worden dat iemand de vrijheid neemt te zeggen: eerst uw geld vooraleer ik uw leven red of…ontneem. Dat lijkt meer op struikroverij dan op geneeskunde. Als hier orde gebracht wordt, zoodanig dat 75% der gevallen kosteloos worden, naar den geest en de letter van de wet, dan kunnen we praten of het in het belang van de fondsen der verzekering noodig is voor gewone geneeskunde de volledige kosteloosheid in alle omstandigheden door te voeren. En of de verzekerden er baat bij zouden vinden dat allen, ongebreideld, zonder de minste geldelijke tusschenkomst, de geneesheren als een vuilmeid zouden mogen gebruiken? Want waarom ten slotte heden iets eischen wat we meer dan een halve eeuw in de vrije verzekering niet invoerden in onze ziekenkassen?”157.

Ondanks de eis van vele mutualisten om geneeskundige zorgen volledig terugbetaald te krijgen, wordt hier op het eind van dit artikel toch gewezen op het weinig realistische karakter van deze eis. Als 75% van een wettelijk vastgesteld bedrag, dat door de geneesheren gehanteerd wordt, door de mutualiteit zou terugbetaald worden, dan zouden de klachten en de grieven van de meeste verzekerden verdwijnen en zouden dergelijke radicale eisen van volledige kosteloosheid niet gesteld worden. Daarenboven is het belangrijk om stil te staan bij de laatste zin, want hier schuilt terug een legitimerend discours. Er wordt gesteld dat vóór de verplichte verzekering tegen ziekte er van dergelijke volledige terugbetaling namelijk geen sprake was, dus wanneer men nu 75% van de kosten terugbetaalt tegen een vastgesteld bedrag, kan men van een wettelijke en sociale verworvenheid spreken. Uiteindelijk probeert men een aantal teleurgestelde en misnoegde verzekerden te overtuigen van de billijkheid van dit terugbetalingstarief, rekening houdend met de buitensporige erelonen waar sommige geneesheren de mutualisten mee treiterden. Niettemin zou het probleem van de artsen en de 157

. A.B.V.V., De Werker, Amsab, Gent, 3(1947), 7, p. 6.

81

mutualiteiten een conflictgeladen probleemdossier blijven doorheen de reikwijdte van het onderzoek en het zou pas opgelost geraken in 1963 door de wet-Leburton158. Wat verder ook verband houdt met de ziekteverzekering, zijn de bijdragebons die door de werkgever aan de werknemer verstrekt dienen te worden om als bewijs te dienen voor de bijdrage die men geleverd heeft aan de verplichte verzekering tegen ziekte en invaliditeit. De mutualiteit waar men bij aangesloten is, moet in het bezit zijn van deze bijdragebons om zo via de rijksdienst van de ziekteverzekering gesubsidieerd te worden volgens het aantal bijdrages die per lid worden gestort. De mutualiteit kan haar leden dus enkel vergoeden, als deze bijdragebons door haar leden werden ingediend. Ook hier schijnen niet alle socialistische mutualisten zich bewust van te zijn, wat ondermeer tot uiting komt in het volgende fragment.

“Nog honderden arbeiders en bedienden zijn er niet in gelukt, vooral bij kleine patroons, hun bijdragebon voor de verplichte verzekering tegen ziekte en invaliditeit in handen te krijgen. Anderen hebben deze bons ontvangen, doch hebben deels door onwetendheid, deels door onverschilligheid hun bons niet ingediend in hun mutualiteit. Nog anderen hebben het op een akkoordje geslagen met hun patroon, om geen afhouding te doen voor de verzekering: meenen alzoo de wetgeving te foppen en bedriegen en benadeelen zichzelve en hun gezin. Stapels brieven werden geschreven naar de patroons, om aan te dringen op het ter hand stellen van de bijdragebons aan hun werknemers. In de meeste gevallen komen de arbeiders maar eerst tot de ontdekking als ze worden afgedankt, ofwel als ze van de wet moeten genieten. Sommigen gaan ervan uit dat het volstaat de bons in bezit te hebben en ze te toonen als bewijs dat hun bijdrage betaald is om hun recht te kunnen doen gelden. Zekere werkgevers maken misbruik van de onwetendheid vooral van de jeugd, om de bons zoolang mogelijk in hun bezit te houden, tot ze de niet afgehaalde bons aan een of andere mutualiteit van hun voorkeur kunnen overhandigen. Om al deze redenen is het noodzakelijk hier de aandacht te vestigen op het feit, dat alle bijdragebons betrekking hebbende op de eerste zes maanden van 1945 moeten ingeleverd worden bij de mutualiteit waarvan men lid van is, ten laatste op 20 november 1945. Alle bons die op lateren datum ingeleverd worden zijn

158

. Voor een uitgebreidere lezing van de ziekteverzekeringsproblematiek tussen het R.I.Z.I.V. en het geneesherenkorps, zie: G. Vanthemsche, ‘De oorlog met de artsen: de etappes van een moeilijke confrontatie’, in: G. Vanthemsche, De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994, pp. 151-157.

82

waardeloos en de rechten van de houders dezer bons zijn onherroepelijk verloren. Arbeiders waak op uw rechten en laat uw bons die geld waard zijn niet verloren gaan”159.

Dit artikel leert ons meerdere zaken. Eerst en vooral de onhandigheid en onwetendheid die nog steeds aanwezig is in de rangen van de verplicht verzekerden. Velen zijn niet op de hoogte van de correcte procedures die hen in staat stellen om steun te genieten in geval van ziekte of werkongeschiktheid. Daarnaast valt ook op dat het patronaat handig gebruikt maakt van deze onwetendheid om de bijdragebons niet te overhandigen, enerzijds om de wet te ontduiken en geen sociale lasten te betalen, anderzijds om deze bons uiteindelijk te overhandigen aan (patronale) mutualiteiten die hun voorkeur genieten. Het patronaat was overigens nog steeds een niet te onderschatten speler op het sociale beschermingsdomein, dat naast zijn monopolie van de kinderbijslag, ook nog beschikte over de unie van patronale mutualiteiten160. Sociaal-politieke wervingsinstrumenten stonden dus ook nog steeds ter beschikking van het patronaat, maar weliswaar in veel minder beduidende mate dan dat de socialistische en christelijke arbeidersbeweging er hun stempel op drukten. Een laatste belangrijk gegeven is de blijkbaar nog steeds onverschillige en in sommige gevallen zelfs weigerachtige houding van sommige arbeiders ten aanzien van de verplichting van verzekering. Zoals in het artikel ook aangehaald wordt, zijn er blijkbaar arbeiders en patroons die elkaar vinden in het ontduiken van sociale lasten. Uit de anekdotearische stijl, waarin het voorgaande artikel geschreven is, blijkt dat de socialistische vakbeweging nog een aanzienlijke opvoedende en socialiserende rol te vervullen heeft in het overtuigen van al haar leden van de rechtvaardigheid en de solidariteit die naar eigen zeggen in deze verplichte verzekering belichaamd is. Er moest dus vooral over gewaakt worden dat de Sociale Zekerheid haar legitimiteit niet in het gedrang zou komen door nalatigheid en onwetendheid, of erger nog door fraude.

I) De legitimiteit van de Sociale Zekerheid in gevaar

Een aspect dat dus de aandacht verdient, is de legitimiteit van de prille Sociale Zekerheid. De legitimiteit van een dergelijk systeem kan betrekkelijk snel worden ondergraven wanneer men 159

. ‘Mutualiteitsdiensten: Sociale veiligheid en bijdragebons’, in: A.B.V.V., Orgaan van syndicale éénheid, Amsab, Gent, 1(1945), 21, p. 4. 160

. Cfr. Supra, Hoofdstuk 1, Het patronaat eist haar deel van de sociale bescherming op, p. 31.

83

merkt dat er fraude binnensluipt in de organisatie en de implementatie van het systeem. In sommige artikels, die hieronder geanalyseerd zullen worden, zijn er indicaties terug te vinden van fraudegevallen die allerminst de goedkeuring wegdragen van de syndicale pers. Aangezien de Sociale Zekerheid een systeem is dat enerzijds berust op een verzekeringsprincipe en anderzijds op een solidariteitsprincipe, ontstaan er al vrij snel wrijvingen binnen de samenleving over de verdeling van de kosten en lasten ervan161. Dit is een constant gegeven doorheen de geschiedenis van de Sociale Zekerheid en zou door verschillende politieke partijen, belangengroepen en sociale organisaties ingeroepen worden om de Sociale Zekerheid te herzien, te hervormen of zelfs gedeeltelijk af te schaffen, zelfs tot op de dag van vandaag. Nu is het bijvoorbeeld zo dat de huidige sociaal-democratie het concept van de actieve welvaartstaat belijdt, waarin de ‘sociale vangnetten’ worden vervangen door ‘sociale trampolines’ en waarin de legitimiteit van de Sociale Zekerheid het best kan gediend worden door een doortastend werkgelegenheidsbeleid te voeren door middel van de activering van de langdurige werklozen162. Het is dus nog steeds een actueel thema dat de inzet van de politieke agenda bepaalt van meerdere politieke partijen. Daarom is het van belang om het probleem op een historische manier te benaderen, los van enige politieke of ideologische geladenheid, daar de sociale fraude te beschouwen is als een ontsporing die kan ontstaan ten gevolge van een collectief solidariteitsmechanisme, zoals dat ontstond net na de Tweede Wereldoorlog. Het blijft immers zo dat een ‘profitariaat’ zich steeds kan ontwikkelen wanneer de vruchten van een dergelijk sociaal systeem gewetenloos en naar willekeur ‘geconsumeerd’ kunnen worden zonder dat daar rechtevenredige maatschappelijke inspanningen tegenover staan. Los van dit objectieve gegeven, kan dit uiteraard aangedikt of geminimaliseerd worden, afhankelijk van de politieke en ideologische partij of belangengroep waar men toebehoort. Wat het A.B.V.V. betreft, is het dus niet haar ideologische rol om de uitwassen van het systeem herhaaldelijk aan te klagen omdat zij één van de dragers is van het systeem, maar toch kan men vaststellen dat men worstelt met deze problematiek. Dit komt ondermeer tot uiting in het artikel ‘Misbruiken der verzekerden’, inzake de ziekteverzekering:

“Het heeft ons getroffen, de praktijken der patiënten, de oneerlijkheid en het gemis aan solidariteit vanwege de leden te zien beoordeeld worden op de manier zooals sommige 161

. H. Deleeck, De Architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2003, pp. 349-355.

162

. I. Cassiers en E. Lebeau, ‘De l’Etat providence à l’Etat social actif. Quels changements de régulation sousjacents ?’, in: P. Vielle, P. Pochet en I. Cassiers (eds.), L’Etat social actif. Vers un changement de paradigme ?, Brussel-Bern, Peter Lang, 2005, pp. 93-116.

84

geneesheren dat doen. Wij zullen de menschelijke gebreken en zwakheden moeten trachten te overwinnen door een mutualistische opvoeding en door overtuiging. Van de schoonste verwezenlijkingen worden vaak de meeste misbruiken vastgesteld. Het licht komt van omhoog en de oorlog was een slechte raadgever. Het ‘dolce far niente’ is een natuurlijk verschijnsel, een instinkt van den oermensch. Zijn er misbruiken langs de eene, er zijn er eveneens langs de andere zijde. Wij hadden liever gezien dat een paar voorbeelden werden aangegeven. De gulle verhouding kan hier inderdaad oneindig meer volbrengen dan de jammerklachten. De verzekering oefent controle uit en straft. Maar het geweten van den geneesheer moet hier een lijn durven trekken tusschen den zieke en den profiteur. De verzekering kan slechts administratieve controle uitoefenen. De geneesheren in en buiten de verzekering kunnen echter in eer en geweten oordeelen en moeten den moed hebben een geneeskundig attest van onbekwaamheid te weigeren als zij overtuigd zijn dat hun handteekening een diefstal dekt.163”

Het spreekt voor zich dat geneesheren en patiënten uiteindelijk allebei beter worden van een medisch consult, als de arts in kwestie wordt vergoed en als de arbeider, ondanks zijn goede gezondheid, toch een uitkering geniet en thuis kan blijven, of misschien zelfs een ander beroep kan uitoefenen in tussentijd. Vandaar dat sommige geneesheren uiteindelijk niet echt geneigd waren om af te zien van een doktersvoorschrift als de arbeider toch volledig fit en werkbekwaam leek te zijn. Desondanks benadrukt men in dit artikel toch de goede werking van de sector van de ziekteverzekering en schrijft men de misbruiken toe aan een minoriteit van onverantwoordelijke mutualisten en malafide artsen. Bij de analyse van de christelijke periodieken zal men kunnen vaststellen dat er herhaaldelijk fundamenteel andere oorzaken werden aangestipt, zoals bijvoorbeeld het verlies van spaarzaamheid en verantwoordelijk aan de basis door het gegeven van de verplichting. Wat er ook van zij, de sociale realiteit laat zich alvast gedeeltelijk herkennen in de bron, en geeft aan dat er een ‘opportunisme à la base’ bestaat waarin verschillende werknemers bepaalde inkomensstrategieën combineren om een zo groot mogelijk inkomen te genereren. In het tijdschrift problemen dat vanaf 1947 werd uitgegeven om de militanten enige vorming te geven over de sociale, politieke en economische vraagstukken van het toenmalige België, wordt ook gesproken over de nog steeds niet ingeburgerde mentaliteit van vele arbeiders met betrekking tot het doel van de nieuwe sociale wetgeving:

163

. ‘Misbruiken der verzekerden’, in: A.B.V.V., De Werker, Amsab, Gent, 2(1946), 45, p. 2.

85

“Dikwijls was er in de laatste tijd sprake van misbruiken. Dat de feiten, de statistieken een tendenz der arbeiders aanwijzen om de gestorte bijdragen terug te winnen onder vorm van prestaties der maatschappelijke zekerheid valt moeilijk te betwisten. Dit is te wijten aan een zekere mentaliteit die aan een groot aantal van onze medeburgers eigen is, aan het onbegrip omtrent het sociale doel der nieuwe wetgeving. Daartegen zal dienen gereageerd te worden door de opvoeding der verzekerden en door een betere organisatie der instellingen der kontrolediensten.164”

Nogmaals wordt hier dus gewezen op het belang van de opvoeding van de arbeiders en de aandacht die dient besteed te worden aan de creatie van een bewustzijn die de basisleden van de vakbonden en mutualiteiten geleidelijk aan dienen om te vormen tot verantwoordelijke ‘plichtsvervullers’ en billijke ‘rechthebbenden’.

“Maar het ware onjuist, aan de arbeiders de enige verantwoordelijkheid in zake de misbruiken en de moeilijkheden, waarmee onze maatschappelijke zekerheid thans te kampen heeft, toe te schrijven. Het veralgemeend stelsel van fiskaal bedrog, de veel voorkomende en belanghebbende gedienstigheid van zekere geneesheren, de afwezigheid van een eenvoudige en doelmatige kontrole, de rivaliteiten die gepaard gaan met het overhalen der aangeslotenen, zijn komponenten van ons politiek en sociaal stelsel. Waarom de steen enkel naar de arbeiders werpen, wanneer men onmachtig is het ‘boekje met stroken’ te doen eerbiedigen, wanneer men ziet dat zekere mutualiteiten openlijk de inbreuken verdragen, terwijl anderen zich inspannen om ze op te sporen en te onderdrukken”165.

Zoals hierboven wordt weergegeven, klaagt de socialistische arbeidersbeweging niet alleen de individuele verantwoordelijkheid van de arbeiders aan, maar legt ze ook de nadruk op de misbruiken van de artsen, de fraude van het patronaat en de verspilling van middelen door de pluralistische structuur van uitbetalingsorganismen. Door de bureaucratische mallemolen die de intermediaire structuren en privé-organismen in de hand werken, wordt een efficiënte en doelmatige controle in de weg gestaan. Zeker voor wat de mutualiteiten betreft, ontstaan er zelfbestendigende reflexen die geen rekenschap afleggen van het beheer van hun middelen ten overstaan van het gehele stelsel. Dit is te wijten aan het feit dat de gesubsidieerde vrijheid de 164

. ‘Misbruiken’, in: A.B.V.V., Problemen, Amsab, Gent, 3(1949), 3, p.136.

165

. Ibidem.

86

mutualistische concurrentie in de hand werkt zodat de verzekerden meestal langs levensbeschouwelijke breuklijnen deelnemen aan het mutualisme. De universaliteit van de Sociale Zekerheid komt zo in het gedrang, aangezien de privé-organismen een doel op zich worden in het aantrekken van leden, ten nadele van hun levensbeschouwelijke concurrenten166. Bovendien zouden de frustraties van de socialistische mutualiteiten die ten aanzien van de christelijke mutualiteiten werden geuit, steeds talrijker worden naarmate de ziekte-en invaliditeitsverzekering structurele tekorten zou beginnen vertonen. Door de sociologische en historische samenstelling van haar ledenbestand boekten de socialistische mutualiteiten steeds meer tekorten op hun actieve balans in tegenstelling tot de christelijke mutualiteiten die er een gezonde begroting op nahielden en hun leden zelfs meer voordelen konden bieden167. In de analyse van de christelijke periodieken zullen de socialistische en christelijke visies op de organisatie van de ziekteverzekering verder uitgediept worden en zal het ook duidelijk worden wat dat impliceerde voor de belanghebbenden.

J) Een doorsnede van het A.B.V.V. : een blik op een aantal centrales

Los van de individuele percepties van de leden die voor de eerste maal geconfronteerd worden met de verplichte voorzorgsinspanning, zorgt de Sociale Zekerheid ook voor onenigheid binnen de schijnbaar homogene socialistische vakbeweging met haar centrales, die elk op hun beurt specifieke belangen te verdedigen hebben168. Ten eerste, afhankelijk van de beroepssector waar men toe behoort, zijn de accenten en de verzuchtingen met betrekking tot een nieuw systeem van sociale verzekering verschillend bij meerdere sectoren. Daarnaast is de houding ten aanzien van de Sociale Zekerheid ook verschillend naar gelang de schaalgrootte van de onderneming en de daarmee samenhangende graad van bewustzijn met betrekking tot de doelstelling van de Sociale Zekerheid. Om de eerste stelling even te verduidelijken, kunnen we een tweetal centrales naast elkaar plaatsen om de verschillende

166

. ‘Een mening over de maatschappelijk zekerheid’, in: A.B.V.V., Problemen, Amsab, Gent, 3(1949), 3, pp. 132-137.

167

. G. Vanthemsche, ‘De kristelijke en de socialistische visies op de Z.I.V.’ in: G. Vanthemsche, Op. Cit., pp. 126-131. 168

. Vele centrales van het A.B.V.V. bezitten in de periode van onderzoek geen autonome publicaties en zijn opgenomen in het interprofessioneel periodiek ‘De Werker’. De Algemene centrale (A.C.), de Belgische Transportarbeidersbond (B.T.B.) en de Centrale van Metaalbewerkers ( C.M.B.) zouden pas in de jaren 50 en 60 zelfstandige periodieke uitgaven kennen, zie: M. Gerard, Répertoire de périodiques syndicaux belges, Brussel, s.n., 1981.

87

houdingen ten aanzien van de Sociale Zekerheid te analyseren. In het syndicale periodiek van de steenbewerkers, ‘Le Carrier’, krijgen we het volgende artikel te lezen, binnen de rubriek ‘Revendications’ van september 1945:

« Le camarade Bernard Henri demande que les indemnités en cas de maladie soient calculées sur la base du salaire complet et non pas sur la base d’un salaire réduit pour l’une ou l’autre raison. Il cite un exemple, et proteste contre l’application actuelle. En ce qui concerne les salaires pour la période hivernale, qui sont réduits par suite des intempéries et par suite de la durée plus courte de la journée de travail, les indemnités sont fortement diminuées, bien qu’en été nous ayons versé de grosses cotisations. Il demande également que l’on fasse des démarches pour exonérer les salaires sur une base beaucoup plus large, pour le calcul des taxes sur les salaires et autres retenues. Il signale le mécontentement grandissant parmi la classe ouvrière au sujet des ces retenues»169.

In dit artikel komen we te weten dat de arbeiders die tewerkgesteld zijn in het bouwbedrijf of op één of andere manier tewerkgesteld zijn in de buitenlucht, enige hinder ondervinden bij de berekening van hun uitkeringen, die vaak gebaseerd zijn op de korte werkdagen die tijdens de wintermaanden voorkomen. Terwijl zij verhoudingsgewijs reeds veel bijdrages op hun loon hebben geleverd in andere periodes, worden hun uitkeringen toch berekend op basis van deze korte werkdagen. Vandaar de mistevredenheid bij de arbeiders die een bredere basis van het loon willen, waarop de uitkeringen in geval van werkloosheid of ziekte gebaseerd zijn. In de regionale afdeling Antwerpen van de Centrale van Metaalbewerkers bemerken we dan een eerder tegenovergestelde houding ten aanzien van de bijdrages, zoals dat blijkt uit een rubriek binnen het moreel en financieel verslag van de C.M.B. over de jaren 1945-1946, voorgelegd aan het statutair congres te Brussel. Naast de misnoegdheid over de hoogte van de bijdrages, zien we ook andere klachten met betrekking tot de organisatie van de sociale verzekeringen bovendrijven. In het bijzonder gaat het dan om de eis van een gecentraliseerd verzekeringsorganisme, waarin het levensbeschouwelijk pluralisme overstegen zou worden en de steeds terugkerende klachten met betrekking tot de medische tarieven die een aanzienlijk beslag leggen op de draagkracht van de ziekteverzekering. Naar aanleiding van de klachten werd dan ook een commissie opgericht, waarbinnen een aantal verzuchtingen werden geformuleerd: 169

. ‘Revendications’, in: A.B.V.V., Le carrier, Amsab, Gent, 46(1945), 9, p. 3.

88

“De commissie heeft zich in de eerste plaats bezorgd gemaakt over zekere leemten en abnormale toestanden die de ontevredenheid der verzekerden verwekken en het regime in zijn geheel dreigen te discrediteeren. Ze werd ertoe geleid zekere suggesties uit te drukken, waaronder volgende punten dienen vermeld: De verlaging van de sociale bijdrage van 8 naar 5%; het verschil zou gedekt worden door een progressieve belasting op de nijverheidswinsten;170 Een nationale raadpleging onder de vertegenwoordigers van het medish corps, de mutualiteiten en de vakbonden, met het oog op een oppuntstelling van de medische-chirurgische tarieven die de goedkeuring der geneesheren zouden wegdragen en verplichtend zou gemaakt worden. Dit voorstel werd in overweging genomen door het bureau van het ABVV en aan de minister van arbeid einde januari 47 voorgelegd”171. Daar waar er bij de Centrale van Metaalbewerkers sprake is van een groeiende misnoegdheid over een te grote afhouding op het loon voor de Sociale Zekerheid, zien we binnen de sector van de steenbewerkers, binnen de Algemene Centrale een omgekeerde houding. Zij willen een bredere basis waarop de sociale uitkeringen in geval van ziekte of werkloosheid op berekend kunnen worden. Veel hangt dus af van de beroepssector waarin men tewerkgesteld is. Elke centrale formuleert haar pijnpunten die een specifieke behandeling vragen, waarop de toepassingsmodaliteiten van de Sociale Zekerheid niet altijd een adequaat antwoord op kunnen bieden. In het geval van de arbeiders die tewerkgesteld zijn in het bouwbedrijf, zou een bestaanszekerheid in het leven worden geroepen als de garantie op een gewaarborgde levensstandaard in geval van tijdelijke werkloosheid door weersomstandigheden. Deze fondsen werden dus voor het eerst geïntroduceerd in de sectoren en bedrijvigheden waarin tijdelijke werkloosheid vaak voorkwam172.

170

. Deze eis doet een zekere affiniteit met de eisen van het B.V.E.S. en M.S.U. vermoeden met betrekking tot de financiering van de Sociale Zekerheid. Veel arbeiders waren er zich terdege bewust van dat de loon-en prijzenpolitiek een beleid van gecontroleerde loonmatiging inhield, terwijl de nijverheden inzake vermogensvorming grotendeels buiten schot werden gelaten. Daarom zou de fiscale last van 8% voor de Sociale Zekerheid kunnen herleid worden naar 5%. De rest van de bijdrage zou kunnen gefinancierd worden door een deel van de winsten die de ondernemingen in de eerste jaren na de oorlog boekten. Zie: Cfr. Supra, hoofdstuk 2, De strijdbare basis roert zich: de S.S.K.’s en het M.S.U. in kikvorsperspectief, p. 48.

171

. A.B.V.V., Statutair congres C.M.B., Amsab, Gent, 11-14 oktober 1947, pp. 141-142.

172

. Voor een uitgebreidere lezing, zie: L. Peiren, ‘Nieuwe tijden voor de Algemene Centrale: de cijfers en de realisaties’, in: Wij zijn de A.C. 100 jaar Algemene centrale ABVV. 200 jaar syndicale geschiedenis, Gent, Amsab, pp. 123-130.

89

Een andere centrale, die net na de Tweede Wereldoorlog haar leden op de hoogte bracht van de syndicale actualiteit, is de centrale van de openbare diensten, met name het A.C.O.D., die de werknemers in overheidsverband vertegenwoordigt. In het periodiek ‘Tribune’ kan men duidelijk vaststellen dat de ontevredenheid en de kritieken betreffende de Sociale Zekerheid zich kristalliseren rondom de sector van de ouderdomspensioenen. De nadruk wordt er gelegd op de solidariteitsgeest die, door de repartitie van sociale bijdragen van jonge werknemers naar gepensioneerde werknemers, wordt gerealiseerd, zoals blijkt uit de analyse van de gepubliceerde artikels die herhaaldelijk dit thema behandelen:

“Aldus werd eens te meer in de schoot van de ACOD, de volmaakte eensgezindheid voor de verdediging van de hoogste belangen van de gepensioneerden bewezen. De “jongeren” zijn zoveel aan de “ouderen” verschuldigd, die de vertegenwoordigers zijn van een generatie van staatsdienaars die, in hun moeilijk bestaan, slechts ontberingen gekend hebben: Lage lonen en bezoldigingen, lange arbeidsdagen, maaltijden zonder smaak omdat zij te karig waren, geen menselijkheid in de betrekkingen tussen chef en onderdanen. Het syndicalisme, uiting van solidariteit onder de arbeiders, bestond voor de arbeiders van de openbare diensten niet. Willekeur van de oversten was gangbare munt, de onrechtvaardigheid was heer en meester. Het betere leven, waar de “jongeren” thans van genieten, hebben zij te danken aan hen die in het verleden geleden hebben en die de syndicale rechten en bijgevolg de eerbied voor de arbeider veroverd hebben […] solidariteit kan zonder wederkerigheid niet bestaan. Elke mens moet voor één tellen en slechts voor één op voorwaarde dat de gepensioneerde niet met de jongeren verenigd is om hem diensten te bewijzen zonder er zelf te ontvangen. Dit heeft het nationaal comité van het ACOD heel juist bepaald: “Voor ieder dat waar hij recht op heeft” Vervolgens gezien de huidige generatie niet alleen haar materiële voordelen, maar heel het sociaal stelsel aan de gepensioneerden te danken heeft, heeft het nationaal comité zijn wil betuigd: het pensioenstelsel van de Openbare diensten te verbeteren en de verworven rechten volledig te vrijwaren. Al de leden van de ACOD denken en voelen als de gepensioneerden. Zij hebben dezelfde overlevering, zij koesteren dezelfde hoop. Zij willen steeds de erfenis van de “ouderen” verbeteren. Zij dromen van een schoner, rechtvaardiger en gelukkiger leven. Zij begrijpen hun plicht te werken voor de verbetering van het lot der gepensioneerden. Bij de

90

A.C.O.D. kent men de waarde van de stelregel: Elkander helpen is goed, elkander liefhebben is beter.173”

Dit is nogmaals een illustratie van een rechtvaardigend en legitimerend artikel dat jongeren moet socialiseren in de geest van de solidariteit en de wederkerigheid die erin belichaamd is. Anderzijds klaagt het A.C.O.D. hier indirect de staat aan in haar krampachtigheid en terughoudendheid in het verstrekken van koopkrachtvaste pensioenen aan haar ‘op rust gestelden.’ Er valt ook een zekere misnoegdheid te onderkennen bij de berekeningen van de belastingen wanneer men deze vergelijkt tussen het aanslagjaar 1939 en 1945. Volgens de A.C.O.D. is de koopkracht in absolute termen gestegen, maar niet in proportionele termen, want de lasten zijn zes en een halve keer hoger, ondermeer door de ‘sociale afhoudingen’174.

“De hierboven aangehaalde cijfers zijn sprekend en tonen duidelijk aan dat de wedden en salarissen, in het geval ons bezig houdt, slechts werkelijk met 75% verhoogd zijn en dat de lasten 6 en een halve keer groter zijn, De onevenredigheid is nog erger wanneer de belastingplichtige ongehuwd is of gehuwd, zonder kinderen, en het verschil is even merkbaar voor de hogere bezoldigingen. Soortgelijke fiscaliteit moet dringend gewijzigd worden en het bedrag der progressiviteit dient aangepast aan de werkelijke levenslast. De agent der belastingen die de aandacht der werkers vestigt op bovengaande onregelmatigheden verzekert u dat de onmisbare hervormingen mogelijk zijn zonder de inkomsten der schatkist te verminderen; alleenlijk dienen de nodige maatregelen genomen opdat ieder naargelang zijn middelen zou bijdragen om de staatskassen te vullen en niet alleen de loontrekkende van wie men de belasting afhoudt alvorens hij zijn bezoldiging ontvangt.175”

De berekening van het bijdragepercentage voor de werknemers in overheidsverband wordt klaarblijkelijk te hoog bevonden door de scheeftrekking die volgens het A.C.O.D. in de lastenverdeling van de Sociale Zekerheid plaatsvindt. De progressiviteit moet volgens het A.C.O.D. gerespecteerd worden, want de grootste schouders moeten de zwaarste lasten 173

. ‘Het nationaal comité van de ACOD haalt het probleem van de verdediging van het pensioen op’, in: A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 3(1947), 6, p. 1.

174

. A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 2(1946), 9, p. 1.

175

. ‘Belastingen en Lonen’, in: Ibidem.

91

dragen, ook wat de lasten voor de Sociale Zekerheid betreft. De categorie van loontrekkenden wordt te veel geviseerd, terwijl andere inkomstenbronnen nauwelijks worden aangesproken. Wat dat laatste betreft, wordt door het A.C.O.D. via de kwestie van de pensioenen duidelijk gemaakt. Aangezien het A.C.O.D. alle werknemers groepeert die in staatsverband tewerkgesteld zijn, dan is de staat de werkgever waarlangs verbeterde loonbarema’s of toegekende sociale rechten bekomen kunnen worden. Het patronaat dat eigenlijk de vastomlijnde ideologische tegenstander van de socialistische vakbeweging is, wordt hier vervangen door de staat, die dan terug afhankelijk is van de middelen die in de eerste plaats door het parlement en in tweede instantie door de regering ter beschikking worden gesteld. De regering is dus afhankelijk van de fiscale inkomsten om de Sociale Zekerheid voor haar werknemers te garanderen. En als men weet dat de pensioenen van de ambtenaren zorgen voor een aanzienlijke uitgavenpost in de begroting, die nog zal stijgen door de langere levensduur en een tendentieel lager geboortecijfer, dan moet het A.C.O.D. zich op de eerste plaats baseren op de debatten die in de kamer en senaat worden gevoerd om nauwlettend toe te zien op de toekomst van de pensioenen voor haar leden. Zo worden de pensioenen van de ambtenaren en werknemers in overheidsverband al snel geviseerd, zoals in onderstaand fragment duidelijk wordt:

“De last van de pensioenen zal steeds zwaarder worden wegens de daling van het geboortecijfer en de verlenging van de menselijke leeftijd. Er mogen geen vergissingen meer worden begaan indien we niet eens failliet willen gaan. Weldra zullen er in België drie Belgen op vijf zijn, die werken om de twee anderen in niets doen hun bestaan te laten slijten.176”

Dit is een passage uit de interpellatie van C.V.P.-volksvertegenwoordiger Phillipart voor het arrondissement Luik van 11 maart 1947, waar ‘Tribune’ gretig op inspeelt om haar eisen inzake pensioenfinanciering kracht bij te zetten. ‘Tribune’ ontkracht Philipparts argumenten door te wijzen op een alternatieve inkomstenbelasting in de vorm van een progressieve belasting op de nijverheidswinsten, om de pensioenen van werknemers die in openbaar dienstverband gewerkt hebben, te garanderen. Volgens het A.C.O.D. produceren de bedrijven terug op volle kracht en vele ondernemingen die in opdacht hebben gewerkt van de geallieerden hebben riante winsten geboekt. Ook de bedrijven die oorlogsschade hadden geleden, draaien terug op volle toeren. Het is dus een kwestie van politieke wil. Belast je de 176

. ‘Een nieuwe zondebok: De pensioenen’, in: A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 3(1947), 7, p. 2.

92

bron van rijkdom of diegenen die rijkdom grotendeels ontberen?177. Op het buitengewoon congres van de A.C.O.D. van 21-22 mei 1947, wordt zelfs een radicalere stelling ingenomen met betrekking tot de financiering van de Sociale Zekerheid. Naar aanleiding van de goede gang der ondernemingen van de afgelopen 2 jaren, na de oorlog, zouden de lasten van de Sociale Zekerheid volledig door het patronaat moeten gedragen worden178. Deze radicale stellingen moeten vooral begrepen worden in het licht van de lamentabele toestand van vele gepensioneerden uit overheidsdiensten, die ten laste vallen van de staat voor een ouderdomspensioen. De vele gepensioneerden van vóór de invoering van de maatschappelijke zekerheid die nog steeds in afwachting verkeren van de aanpassing aan de nieuwe barema’s, waarop hun pensioenen gebaseerd dienen te zijn, zouden dit verhaald willen zien op het patronaat, om de lasten voor de staat in die zin te verlichten. Initieel zouden de eisen van het A.C.O.D. inzake pensioenfinanciering dus voornamelijk gericht zijn tegen het staatsapparaat, zoals blijkt uit het artikel ‘Wij zijn de gepensioneerden van morgen’:

“Wanneer alle gepensioneerden in één sterke bond verenigd zijn, dan pas zal de overheid de op rustgeld gestelden niet langer meer blijven beschouwen als een schadepost die zwaar drukt op de openbare schatkist, maar ze erkennen als mensen die in dienst van de gemeenschap, ieder naar zijn beste kunnen het schoonste deel van hun leven gegeven hebben ten bate van die gemeenschap en een voldoende rustgeld zal niet langer een gunst zijn maar een recht! Om dit recht te helpen verwezenlijken, om voor het recht op een menswaardig pensioen te ijveren, is te eerste plicht toe te treden tot de ACOD!”179.

Na de kritieken die werden gericht tot de staat, is de nadruk komen te liggen op de alternatieve financiering van de pensioenen door middel van een progressieve belasting op nijverheidswinsten of, zoals reeds gezegd, nog radicaler: de volledige sociale zekerheidsbijdrage die door het patronaat zou moeten opgehoest worden. Maar het probleem van de pensioenen zou blijven aanslepen, omdat de staat de barema’s van voor de Tweede Wereldoorlog hanteert om de pensioenen van de ambtenaren en werknemers in overheidsdienst, die vóór de invoering van de Sociale Zekerheid reeds gepensioneerd waren, uit te betalen. Op die manier ontbeerden velen onder de gepensioneerden de koopkracht door 177

. Ibidem.

178

. A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 3(1947), 14, p. 1.

179

. ‘Wij zijn de gepensioneerden van morgen’, in: A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 2(1946), 21, p. 1.

93

de nog steeds niet aangepaste pensioenen aan de barema’s van hun ‘collega’s’ in actieve dienst. Er wordt dus meermaals aangemaand tot strijdbaarheid van de militanten in het opbrengen van solidariteit met hun gepensioneerde collega’s. De betekenis van de Sociale Zekerheid voor deze gepensioneerden is niet echt een vooruitgang, tenzij de A.C.O.D. daar blijft voor ijveren en militeren180. Doorheen de hele reikwijdte van het onderzoek blijft deze pensioenkwestie dus een strijd-en eisenpunt van het A.C.O.D., zoals blijkt uit de oproep tot manifestatie in juni 1948.

“Daarom eist het ACOD: het verschil tussen bezoldigingen en pensioenen en de levensduurte wordt steeds groter, het evenwicht tussen de prijzen en de lonen en pensioenen moet verwezenlijkt worden. Het behoud van de bestaande vergoedingen met de afschaffing van de opgelegde plafonds voor de toekenning ervan, het schommelen van wedden en pensioenen volgens het indexcijfer van de levensduurte. Voor de vrijwaring der verworven rechten inzake pensioenen. De gepensioneerden en de agenten in actieve dienst willen dat hun verworven rechten geëerbiedigd worden. A.C.O.D. eist o.a. de onmiddellijke aanpassing van de pensioenen aan de sinds 1-1-46 toegepaste nieuwe barema’s181.

In oktober 1948 zou het A.C.O.D. zich zelf gedeeltelijk afkeren van het wetsontwerp van toenmalig socialistisch minister van pensioenen Joseph Merlot. Deze wou besparingen op de pensioenlasten bewerkstelligen door de misbruiken aan te pakken, zoals de veroorloofde cumuls van leraars die op pensioen zijn, maar daarna bijvoorbeeld een andere job uitoefenen zoals gemeentesecretaris of ontvanger. Deze misbruiken werden enerzijds door het A.C.O.D. veroordeeld, maar anderzijds waren ze volgens de A.C.O.D. veroorloofd, aangezien vele gepensioneerden niet langer rondkwamen met hun pensioen182. Ook in de sectoren binnen de centrale van openbare diensten zijn er categorieën werknemers die tussen de mazen van het net glippen inzake de dekking van sociale risico’s, zoals dat bijvoorbeeld het geval is bij het tijdelijke onderwijspersoneel:

180

. A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 3(1947), 18, p. 1.

181

.“U zult daar manifesteren : Voor de verbetering van uw bestaansvoorwaarden!”, in: A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 4(1948), 10, p. 1. 182

. A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 4(1948), 18, p. 1.

94

“Waarom fonds werd opgericht: In geval van ziekte van een tijdelijk leerkracht, wordt de toestand in vele gevallen voor hem werkelijk onhoudbaar, omdat de onkosten dubbel zijn: enerzijds verlies van wedde en anderzijds verhoogde uitgaven voor medische hulp. Deze mistoestand is in de eerste plaats een gevolg van het feit, dat de laatste tien jaar een te grote tijdsperiode verloopt tussen het ogenblik van in dienst gaan als permanent waarnemende en het ogenblik van vaste benoeming. In normale omstandigheden zou deze benoeming veel vlugger geschieden en dan zouden de jongeren als benoemden, zonder verdere formaliteiten, recht hebben op wedde tijdens het ziekteverlof. Deze toestand steekt fel af tegen deze van de andere tijdelijken in openbare dienst, omdat de tijdelijken uit het onderwijs de enige kategorie van tijdelijk personeel in openbare dienst vormen, die op dit ogenblik nog immer niet van de verplichte sociale verzekering geniet”183.

Uiteindelijk kunnen we via deze casus de betrachting van de Sociale Zekerheid, die een universele dekkingsgraad voor iedere loontrekkende tracht te voorzien, toetsen aan de werkelijkheid. Heel veel sectoren en beroepscategorieën worden geconfronteerd met specifieke problemen inzake Sociale Zekerheid die inherent verbonden zijn met de eigenheid van het beroep dat wordt uitgeoefend. De vele sectoren die gegroepeerd zijn in de professioneel gebonden centrales van het A.B.V.V., zoals de A.C.O.D., kunnen wel veralgemeende verzuchtingen en kritieken formuleren ten aanzien van de toepassingsmodaliteiten van de Sociale Zekerheid, maar moeten daarnaast ook rekening houden met de vele gevoeligheden en specifiteiten die met de sectoren binnen de centrale verbonden zijn. Op die manier bestaat er niet zoiets als ‘dé Sociale Zekerheid’ die voor iedereen hetzelfde betekent, maar een Sociale Zekerheid die constant in beweging is en die constant moet aangepast worden voor diegenen die met de huidige toepassingsmodaliteiten niet langer tevreden kunnen zijn. Een laatste centrale die onder het vergrootglas wordt geplaatst, is de B.B.T.K., die via het periodiek ‘Combattre/ Onze Strijd’ net na de oorlog de communicatie met haar leden zou verzorgen. De B.B.T.K. staat voor de Bond van Bedienden, Technici en Kaders, die voornamelijk bedienden vertegenwoordigt in de privé-sector. In de analyse van dit periodiek is de bekommernis rond het ouderdomspensioen eveneens een constante in de hele reikwijdte van het onderzoek. Maar in vergelijking met de A.C.O.D. is de insteek enigszins anders. Om 183

. ‘Rapport betreffende het sociaalziektefonds: Voor de tijdelijke leerkrachten, opgericht door de jongerengroep van de sektor “onderwijs” der ACOD, gewestelijke afdeling Antwerpen’, in: A.C.O.D., Tribune, Amsab, Gent, 4(1948), 14, p. 2.

95

de houding van de B.B.T.K. te begrijpen is het vereist om de (historische) context te verduidelijken waarin de eisenstrijd van het B.B.T.K. was ingebed. De pensioenwetgeving was net na de invoering van de Sociale Zekerheid immers een complexe materie geworden184. De pensioenwetten van 1925 en 1930 die het pensioensparen verplichtend hadden gemaakt, zorgden ervoor dat de bedienden reeds een aanzienlijke vooroorlogse pensioenreserve hadden opgebouwd. Maar geleidelijk aan werd het individuele pensioensparen, in de vorm van de kapitalisatie, meer en meer verlaten ten voordele van de repartitie, in de vorm van het aanvullend pensioen. Het was immers zo dat vele werknemers net na de Tweede Wereldoorlog niet genoeg hadden gespaard om een levensvatbare ouderdomsrente op te bouwen en de inflatie kon de opgebouwde spaarreserves gevoelig aan koopkracht doen inboeten. Daarom werd het gewicht van de pensioenbijdrage grotendeels verlegd bij het aanvullend pensioen dat, door de repartitie via de Sociale Zekerheid, direct werd omgeslagen van actieve werknemers naar gepensioneerden185. Het uiteindelijk pensioenbedrag dat werd vastgesteld op 50 % van het voorheen verdiende loon voor alleenstaanden en 60% voor gehuwden werd niet toereikend bevonden, zoals de analyse van de A.C.O.D. reeds heeft aangetoond. Maar los van dit gegeven richtte het B.B.T.K. haar pijlen vooral naar het concept van de éénheidskas voor pensioenen. Sinds de invoering van de Sociale Zekerheid werd dus naast het geïndividualiseerde gekapitaliseerde bedrag ook een gevoelig groot gedeelte aangewend voor de repartitie. De bedienden betaalden immers verhoudingsgewijs méér bijdragen voor de repartitie dan de arbeiders. Een dergelijke solidariteitsinspanning van de socialistische bediendecentrale werd méér dan billijk bevonden, maar een afvloeiing van de vooroorlogse opgebouwde pensioenreserves naar een éénheidskas voor de pensioenen was een brug te ver. De arbeiders mochten in geen beding profiteren van de pensioeninlagen die de bedienden in eigen handen wilden houden186. De socialistische bedienden wilden geen afbreuk doen aan de solidariteit met de werklieden wat ziekte, invaliditeit en werkloosheid betrof, maar ze wensten dat de opgehoopte pensioenreservers, die zij in een gezamelijke bediendenkas hadden bijeengespaard, niet naar een gemeenschappelijke kas zouden afvloeien. In ‘Onze strijd’ werd herhaaldelijk met strijdvaardige taal opgeroepen om te protesteren tegen

184

. Voor een overzicht van de evolutie en de analyse van de pensioencomponenten, zie: G. Vanthemsche, ‘De ouderdomspensioenen: het verval van het individuele sparen’, in: G. Vanthemsche, Op. Cit., pp. 165-176. 185

. Ibidem.

186

. Zie: C. Everling, Het bediendenpensioen, Brussel, s.n., 1949, pp. 1-23.

96

de mogelijke afschaffing van de nationale pensioenkas der bedienden, wat hieronder ondermeer wordt geïllustreerd:

“De belangen der bedienden worden ernstig bedreigd. Waarom wil men de Pensioenkas der Bedienden afschaffen? Meer dan 6 milliarden aan reserves werden door de bedienden, voor hun rechtstreeks pensioen opgehoopt. Dit geld hoort hun toe. Het moet hun voorbestemd worden. Meer dan 1.000 millioen aan reserves werden in minder dan 4 jaar tijds, door de bedienden gespaard voor de solidariteit door het repartitiesysteem. Dit bedrag hoort hun toe. Het laat de verhoging toe der aanvullende uitkeringen. Meer dan 350 millioen aan reserves werden in 15 jaar door de bedienden vergaderd voor de betaling van bijzondere toelagen aan de oude bedienden. Het bedrag hoort hun toe. Het maakt de verhoging der toelagen mogelijk. De solidariteit der werknemers uit magazijn, bureel en laboratorium ten aanzien van de werknemers uit de fabriek, werkplaats, werf en mijn blijft onaangetast, maar de pensioenbijdragen der bedienden behoren de bedienden toe en zij alleen moeten over hun aanwending beslissen”187.

Uiteindelijk zouden de beide pensioenregimes, van arbeiders en bedienden, toch geleidelijk aan naar elkaar toe groeien. Voor de bedienden werd een zekere mate van proportionaliteit ingevoerd, waardoor het pensioenbedrag meer rekening zou houden met de spaarinspanningen. De pensioenbedragen zouden ook meer in verhouding staan tot de duur van de loopbaan en het gemiddelde inkomen van de betrokkene188. Ook bij de christelijke bediendecentrale was de misnoegdheid inzake het ouderdomspensioen groot, evenals inzake de algemene solidariteitsinspanning die in de Sociale Zekerheid belichaamd was, zoals verder in dit onderzoek nog duidelijk zal worden. De betekenis van het ouderdomspensioen, net na de Tweede Wereldoorlog, voor arbeiders en bedienden, zou wel een essentieel kantelmoment worden voor de ‘senioren’ in ons land, want vóór de Tweede Wereldoorlog stond ouderdom vaak nog gelijk aan armoede en ontbering. Desalniettemin zou de materiële onzekerheid bij de derde leeftijd nooit echt helemaal weggenomen worden, maar trad er toch een fundamentele verbetering op in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Desondanks deze objectieve vaststelling was vanuit het standpunt van het A.B.V.V., als interprofessioneel 187

. ‘Het bediendenpensioen’, in: B.B.T.K., Onze strijd, 4(1948), 10, p. 4.

188

. 75 % van het loon voor gehuwde gepensioneerden en 60 % voor alleenstaanden. Beide regimes zouden uiteindelijk samengesmolten worden in 1967. Zie: G. Vanthemsche, ‘De ouderdomspensioenen: het verval van het individuele sparen’, in: G.Vanthemsche, op. cit., pp. 175-176.

97

orgaan, de sector van de ouderdomspensioenen dus geen thema dat een zekere mate van unanieme eensgezindheid wegdroeg bij de verschillende centrales. De solidariteit van de bedienden ten aanzien van de arbeiders werd vaak als onrechtvaardig beschouwd en men liet verstaan dat de solidariteit haar grenzen kende. Eens te meer wordt dus duidelijk dat een Sociale Zekerheid, die georganiseerd is volgens de beroepsgroepen, steeds op zoek is naar een zeker evenwicht, wanneer verschillende sectoren en centrales zich tekort gedaan voelen door een zekere scheeftrekking in de kosten-en batenverdeling van het systeem. Een laatste voorbeeld in dit onderdeel heeft betrekking op het niveau van het bewustzijn van de arbeiders, wat voornamelijk tastbaar wordt binnen de centrale van de kleding. Binnen deze centrale wordt meermaals gewezen op de inertie en onwetendheid van de arbeiders, naast de aanklacht van bewuste handelingen van arbeiders die hun verplichte voorzorgsinspanningen niet wensen na te komen, door het op een akkoordje te gooien met hun patroons. Sommige beroepssectoren en centrales zijn zich dus minder bewust van de doelstellingen van de Sociale Zekerheid dan andere centrales of sectoren. Dit heeft veelal te maken met de schaalgrootte van het bedrijf of onderneming waar men tewerkgesteld is. In het geval van de textiel-en kledingssector heeft de patroon nog een grotere invloed op zijn veelal kleine werknemersbezetting, wat kan afgeleid worden uit het volgende bronfragment:

“Voorwaar een erge beschuldiging. Maar deze beschuldiging is gesteund op feiten. Alle dagen ontvangen wij klachten van arbeiders in betrekking met de afhoudingen voor de maatschappelijke zekerheid. Afgezien van het feit dat vele arbeiders nog geloven dat zij er belang bij hebben om minder te betalen dan zij wettelijk verplicht zijn, en de patroons een behulpzame hand reiken, zijn er toch heel veel werklieden die geheel onwetend zijn van de bedriegerijen van hun patroon. Zo hebben wij een klacht neergelegd bij de arbeidsinspectie tegenover een patroon (herenconfectie), die niet beter had gevonden dan iedere week een dag minder in te schrijven dan er werkelijk was gearbeid. Een heel slimme patroon moet het echter wel niet zijn, want nevens zijn “officiële” boekhouding hield hij er loonboekjes op na waarin het werkelijk verdiend loon werd aangetekend. Nu heeft hij alle werklieden die wensen de 8% op hun loon te betalen, aan de deur gezet en verklaard maar arbeiders te willen aanvaarden, die verstandig genoeg zijn en hun geld niet te grabbelen smijten aan de “heren van Brussel”. Dit is één voorbeeld maar de gevallen zijn legio. Zo kregen wij deze morgen nog een telefoontje van de ziekenkas om ons te vragen of het mogelijk was dat een naaister van 21 jaar slechts 570 fr. per maand verdiende, daar een zulkdanig bedrag aangetekend stond op haar “bon”. Het is toch jammer dat er nog altijd werklieden te vinden zijn die hun 98

bons niet vergelijken met hun ontvangen loon. Dikwijls zijn ze er niet toe in staat omdat ze zelf hun loon niet opschrijven en de patroon hun geen loonboekje ter hand stelt. Wij kunnen het niet genoeg herhalen: schande over deze kleingeestige, vrekkige patroons. Maar tevens moeten wij zeggen: Arbeiders, waakt angstvallig over uw rechten welke door zoveel strijd werden veroverd”189.

Een heel leerrijk en verhelderend fragment van wat er zoal misgaat bij de nieuwe sociale wetgeving binnen de centrale van de kleding wordt hierboven geïllustreerd. De nieuwe sociale ‘belastingen’ worden zowel door het patronaat als door de arbeiders al dan niet onbewust, ontdoken. Sommige arbeiders zijn blijkbaar te vinden voor de ‘belastingsontduiking’, terwijl het patronaat bij wijlen misbruik maakt van de onwetendheid die bij velen nog steeds aanwezig is. Het is vaak de verkleinde afstand tussen de werknemers en de patroon in de kledings-en textielsector die een bepaald machtsmisbruik van het patronaat mogelijk maken door een zekere paternalistische reflex waarmee de arbeiders vaak instemmen190. Op het einde van dit fragment wordt dan terug gewezen op de lange strijd die aan de verwezenlijking van de sociale bescherming vooraf is gegaan. De opvoeding en het bewustzijn zijn de dus de graadmeters voor de syndicale bedrijvigheid en de antennes voor de verdediging van sociale verworvenheden. Het zijn daarom vooral de jongere arbeiders die voor het A.B.V.V. een uitdaging vormen.

K) Een generatiekloof dient overbrugd te worden

In de nasleep van de invoering van de Sociale Zekerheid wordt dus vaak herhaald welke ontberingen en grieven de vooroorlogse generaties hebben ondergaan om uiteindelijk sociale bescherming te genieten. Wat hier voornamelijk in het oog springt is het feit dat de jongere arbeiders, die zich in de recentste naoorlogse jaren op de arbeidsmarkt aandienen, zich daar niet van bewust schijnen te zijn. Het is dan ook zeer betekenisvol hoe de vakbeweging op een heel belerende manier haar leden tracht te overtuigen van de noodzakelijkheid van haar bestaan en werking als organisatie, en méér nog van de noodzakelijkheid van de Sociale Zekerheid die zij door haar militante strijdsyndicalisme mede heeft mogelijk gemaakt. Deze 189

. ‘Het Rijksfonds voor Maatschappelijke Zekerheid wordt bestolen’, in: A.B.V.V., De Werker, Amsab, Gent, 3(1947), 52, p. 3. 190

. Zie: B. De Wilde, Witte boorden, blauwe kielen: patroons en arbeiders in de Belgische textielnijverheid in de 19e en 20e eeuw, Gent, Ludion-Amsab, 1997.

99

elementen zijn terug te vinden in het volgende fragment uit een artikel van het periodiek ‘Tribune’ van het A.C.O.D.:

“Het syndicalisme doet niets, heeft nooit iets gedaan en zal nooit iets anders doen dan zijn leiders bevoordelen; dit horen wij dagelijks herhalen door personen die niet mogen tegengesproken worden. Wij begrijpen best dat het huidig geslacht, dat van een sociale zekerheid geniet die zijn voorgangers nooit gekend hebben, zich niet kan inbeelden wat al inspanningen dit van anderen gevergd heeft. Omwille van die aantijgingen zien wij in die mensen reusachtige egoïsten die de nederige pioniers beledigen die tot al hun ellende broeders der hartroerende oproep stuurden: “Arbeiders van alle landen verenigt u” om zich van hun ketenen te verlossen”191.

Dergelijke uitwassen die gericht zijn tot de vakbondsleiding, verraden een zekere afkeer voor de werking van de vakbeweging, die in de ogen van vele aangeslotenen een zelfbestendigend bureaucratisch organisme was geworden. De vakbeweging werd dan vaak gepercipieerd als een overbodige organisatie, die er enkel en alleen was om haar leidinggevenden een zekere vorm van prestige en status mee te geven. Vele syndicale verworvenheden werden dan ook niet naar waarde geschat, zoals dat gedeeltelijk het geval was bij de Sociale Zekerheid, dat voor veel (jonge) arbeiders een onpersoonlijk en afstandelijk mechanisme bleef, dat daarenboven een aanzienlijk beslag legde op het loon dat men verdiende. Velen, en dan vooral de jongere arbeiders, schenen zich dus ook niet bewust te zijn van het nut van een uitgesteld loon dat enerzijds geschraagd wordt door de solidariteit en anderzijds door een persoonlijke verzekeringsinspanning. In hetzelfde fragment wordt dan ook een opsomming van de ontberingen, onrechtvaardigheden en wantoestanden weergegeven die de pioniers van de arbeidersbeweging hadden ondergaan om sociale en politieke rechten te verkrijgen:

“Men moet toch toegeven dat de eendracht van de arbeiders heel wat vooruitgang heeft bezorgd aan de toen uitgebuite klasse, waar nu hun nakomelingen van genieten. Deze mogen toch niet ontkennen dat zij nu in flinke mate verzekerd zijn tegen werkloosheid. Spijts al wat zij tegen het syndicalisme hebben in te brengen, blijft dit toch een gewichtig punt van het programma dat verwezenlijkt werd. Zij schijnen niet te weten dat nog geen 35 jaar geleden de arbeider die zonder werk viel van de hemelse dauw moest leven. Voor de

191

. ‘Wij mogen het verleden niet vergeten’, in: A.C.O.D., Tribune, 3(1947), 7, p. 2.

100

ouderdomspensioenen is het net hetzelfde. De arbeider moest aan het werk blijven tot zijn krachten het begaven en te oud om nog te werken, viel hij ten laste van de openbare onderstand. De verzekering tegen ziekte en ongevallen werd ons ook niet goedgunstig geschonken door de klasse van de verzadigden, van schacheraars en uitbuiters. Het zijn overwinningen die behaald werden door de volgehouden inspanningen van nederige pioniers die zonder ophouden noch versagen de spreuk, die zij in hun nood de wereld instuurden “ Arbeiders van alle landen verenigt u” in practijk gesteld hebben. Jammer genoeg hebben vele van onze tijdgenoten deze les niet begrepen. Zij schijnen niet in te zien dat de evolutie zal doorgedreven worden en dat zij onvermijdelijk zullen meegesleurd worden door de maalstroom van het integraal syndicalisme. Een nieuwe wereld wordt geboren. Ieder moet een plaatsje onder de zon krijgen, het mag niet meer gebeuren dat een mens bij het opstaan zich moet afvragen of hij die dag wel iets te eten zal hebben. Er moet op het verleden gewezen worden voor sommige verwaanden zoals die mijnwerkerszoon, die ons laatst verklaarde dat hij geen syndicaat nodig had omdat hij twee sterke handen had en nooit werkloos zou worden. Dit jonge heethoofd schijnt niet te begrijpen dat hij ouder zal worden, dat de ziekte bij hem ook kan komen aankloppen en dat hij dan onvermijdelijk andermans hulp zal nodig hebben. Hij ziet ook niet in dat indien zijn vader niet gepensioneerd was, hij zelf ook zou moeten werken om hem te voeden. Wij mogen het verleden niet vergeten en moeten aan hen, die het niet begrepen hebben of niet willen begrijpen doen inzien dat de ideale maatschappij slechts door de eendracht van al de arbeiders kan opgebouwd worden”192.

Twee zaken worden hier terug duidelijk. De vakbeweging dient gelegitimeerd te worden ten aanzien van haar achterban en de Sociale Zekerheid dient als een leerproces onderwezen te worden aan diegenen die niet of nauwelijks gesocialiseerd werden in een nieuw systeem van collectieve solidariteit. De wederkerigheid van de Sociale Zekerheid is namelijk niet tastbaar genoeg voor jonge arbeiders die allerminst begrip en vooruitziendheid opbrengen voor de mogelijkheid van werkonbekwaamheid, door ziekte en werkloosheid, wanneer zij maandelijks uitbetaald worden. Men is ‘jong van geest’ en veel weerbaarder dan een werknemer die stilaan uitkijkt naar zijn pensioen. Vandaar dat de sociale bijdragen als overbodig worden beschouwd, en eerder worden gepercipieerd als sociale lasten dan sociale verworvenheden.

192

. Ibidem.

101

Ook in het mutualistisch periodiek‘Wilskracht’ wordt enorm veel aandacht besteed aan de opvoeding van de jongeren en klaagt men het egoïsme aan dat welig zou woekeren in de rangen der verzekerden:

“Men beklaagt zich, en terecht, dat vele leden der mutualiteit zelf, zo weinig werkelijke mutualistische zin aan de dag leggen. Zij missen zelftucht en sommigen verwachten van de mutualiteit voordelen waarop zij niet altijd recht hebben. Zij verliezen uit het oog en vooral in een stelsel van verplichte verzekering, dat tenslotte alleen ook dit stelsel maar leefbaar is, indien het bij alle betrokkenen gedragen wordt door een diep gevoel van wederzijdse solidariteit. En daar ligt gans het probleem: De jongeren tot ons te brengen en ze bij ons houden. Al onze socialistische organisaties lijden aan dezelfde kwaal: onverschilligheid der jongeren? Ongetwijfeld , maar ook onbegrip langs de zijde der ouderen en ook de clericalen, die op dit gebied zeer actief zijn. Ik weet dat zij over troeven beschikken, die wij nooit zullen bezitten, maar die zijn er altijd geweest. Het probleem stelt zich nu op een heel andere wijze, juist omwille van de sociale veroveringen waarvan de jeugd nu geniet. Andere problemen vragen andere oplossingen! Zo een ieder zich er in zijn eigen kring mee onledig houden, dan ben ik er van overtuigd dat men ze zal vinden”193.

In het fragment wordt ook de verantwoordelijkheid van de ‘clerus’ aangestipt in het ondermijnen van het welslagen van de ziekteverzekering. Door haar ideologisch gefundeerde aanvallen op het karakter van de ziekteverzekering en de herhaaldelijke uitwassen tegen het socialistische mutualisme, zouden de christelijke mutualiteiten erin slagen om sommige arbeiders op te hitsen: “Zekere dagbladen die tot taak hebben de bevolking voor te lichten en , in dit geval, haar te leren wat de sociale verzekeringen zijn, doen juist het tegenovergestelde. Door hun afbouwende kritiek op het stelsel hebben zij de gemoederen van de arbeiders opgehitst en bewijzen daardoor een slechte dienst aan de verzekering en de verzekerden zelf.”194

Los van de vermeende aanvallen die door de christelijke organisaties zouden worden afgevuurd in hun periodieken, zou het N.V.S.M., doorheen haar maandelijkse verschijning 193

. ‘De jeugd, het gezin en de opvoeding’, in: N.V.S.M., Wilskracht, Amsab, Gent, 2(1954), 2, pp. 46-48.

194

. ‘ Onze bevolking moet opgevoed worden’, in: N.V.S.M., Wilskracht, Amsab, Gent, 4(1955), 1, p. 4.

102

‘Wilskracht’, toch blijven worstelen met de blijkbaar gebrekkige mutualistische attitude die in haar rangen aanwezig is:

“In ons land is het begrip “eruit halen wat betaald werd” schering en inslag. De verzekerden willen terug ontvangen wat ze betaalden; laten zich geneeskundige attesten afleveren met het doel enkele dagen te rusten. Anderen aarzelen niet op éénzelfde dag meerdere geneesheren te raadplegen voor éénzelfde geval. Gevolg: Totaal nutteloze uitgaven. Anderen zijn de mening toegedaan dat alleen een dure behandeling of een duur onderzoek goed kan zijn voor hun geval. Kortom iedereen verkeert in de mening dat het de staat is die betaalt en dat het er bijgevolg niet op aankomt welke uitgaven er worden veroorzaakt195. Het bovenstaande fragment levert een venster op dat uitkijkt op de sociale werkelijkheid. Men kan er nadrukkelijk uit afleiden dat er zekere praktijken zijn gegroeid binnen de rangen der verzekerden waar het N.V.S.M. niet echt een antwoord op heeft. Het blijft daarom de aandacht vestigen op het belang van de opvoeding van de toekomstige gebruikers:

“Waar is de mutualistische geest van vroeger gebleven? Laten wij niet onderzoeken bij wie de fout ligt en laat ons aannemen dat wij allemaal schuldig zijn, want er werd één belangrijk punt over het hoofd gezien bij de invoering van het stelsel: Wij hebben onvoldoende rekening gehouden met het natuurlijk egoïsme van de mens. Honderdduizenden die nooit vooruitziende waren, die niet wisten wat solidariteit en onderlinge hulp is, werden pas in 1944 verplicht bijdragen te storten voor iets waarvoor ze geen eerbied hadden en waarvan ze bijgevolg onberedeneerd profiteerden. Is daarom nu alles verloren? Wij geloven het niet. Maar er is wel veel goed te maken. Om alle kwaad tot een minimum te herleiden, moet de regering aan de sociale opvoeding der jeugd werken, door haar in haar onderwijsprogramma, vanaf de lagere school tot in de universiteit, lessen te voorzien die de jeugd de essentiële begrippen moet bijbrengen betreffende de inhoud, maar vooral betreffende de geest van onze sociale wetgeving”196.

195

. Ibidem, p. 5.

196

. Ibidem, p. 6.

103

L) Besluit: de socialistische arbeidersbeweging en de strijd op meerdere fronten

Het A.B.V.V. had in de woelige periode die haar bestaan voorafging een grote opgave toebedeeld gekregen. De radicale basismilitanten die voornamelijk in Wallonië gegroeid waren uit het verzet en die zich losgemaakt hadden van de vooroorlogse syndicale structuren moesten overtuigd en zelfs gedisciplineerd worden om het stelsel van Sociale Zekerheid, dat in het Sociaal Pact onderhandeld was geweest, aanvaard te krijgen. Daarnaast moest ze in zekere mate ook het gevecht aangaan tegen de onwetendheid en het ‘on-bewustzijn’ dat in haar traditionele structuren was gegroeid na de Tweede Wereldoorlog. In de maanden na de invoering van het stelsel van Sociale Zekerheid valt het dan ook op dat de syndicale pers een zeer opvoedend en legitimerend discours aan de dag legt om de traditionele B.V.V-leden, maar ook de dissidente S.S.K.- en M.S.U.-leden ervan te overtuigen dat er niet méér uit de onderhandelingen met het patronaat kon verkregen worden. Daarenboven werd benadrukt dat de Sociale Zekerheid, mede onder het voogdijschap van toenmalig minister van arbeid en sociale voorzorg Achille Van Acker, een revolutionaire vooruitgang betekende voor alle werklieden in België. Als men deze bewoordingen vergelijkt met de lange weg die de wording van de Sociale Zekerheid toen al had afgelegd, dan kan men tussen de retoriek van het A.B.V.V. en de sociale realiteit aan de basis herhaaldelijk decalages herkennen die een zekere mate van afkeer, weerspannigheid en nalatigheid vanuit de basis verklikken. Niet zelden escaleerden deze sentimenten van nalatigheid in sociale fraude en daar worstelde het A.B.V.V. en het N.V.S.M. duidelijk mee, naast het feit dat zij ook het patronaat, het geneesherenkorps en de structuur van het mutualiteitswezen verantwoordelijk stelden voor de vele aberraties die zich in het stelsel voordeden. Verder dient aangestipt te worden dat vele centrales een niet onbelangrijk gewicht hadden binnen de werking van het A.B.V.V., waardoor er vaak een autonoom verzet kwam tegen bepaalde modaliteiten van de Sociale Zekerheid wat betreft de financiering of organisatie. Bij de metaalbewerkers waren de bijdragen te hoog, bij de bouwarbeiders waren ze te laag. Bij het A.C.O.D. waren de pensioenen ontoereikend, bij de B.B.T.K. ging de solidariteit met de arbeiders te ver. Het beroepsgebonden karakter van de Sociale Zekerheid gaf dan ook aanleiding tot een heterogeen eisenplatform dat constant het evenwicht van de Sociale Zekerheid zou verleggen. Op het niveau van het individu, los van diens lidmaatschap van een centrale, was dan weer een zekere perceptie van fiscale (over)last te onderkennen die vaak aanleiding gaf tot onbegrip en weerstand ten aanzien van het loonbeslag dat bestemd was voor de financiering

104

van het systeem. Zeker in het periodiek ‘ De Belgische Tram’ was deze weerstand tegen de voorafname op het loon, met een zeker voorbehoud ten aanzien van de redactionele filtering en retoriek, het duidelijkst waar te nemen. Daarnaast is ook vast te stellen dat de sociale politiek, bedreven vanuit het standpunt van de sociale organisaties, niet zomaar een spontane resultante van afzonderlijke beleidsingrepen is. De legitimering van de Sociale Zekerheid verhult steeds een discours en gaat vrijwel steeds gepaard met machtsaanspraken en machtslegitimatie. Dat werd ondermeer duidelijk aangetoond met de maatregel van Van Acker om de vele syndicalisten en mutualisten terug te doen aansluiten bij het traditionele B.V.V., dat een groot netwerk van werkloosheidskassen en mutualiteiten kon voorleggen om leden aan te trekken, ten nadele van de S.S.K’s het M.S.U. Los van deze duidelijke tactische beleidsmaatregel, is het ook zo dat de achterban van het net opgerichte A.B.V.V. na mei 1945 diende vertrouwd te geraken met de overlegorganen en de ‘Sociale Zekerheidspraktijken’ die uit het Sociaal Pact waren voortgevloeid. Ook daar wordt het discours van de macht van een steeds verder geïnstitutionaliseerde organisatie ten aanzien van haar leden steeds duidelijker. Vele anekdotearische artikels zijn dan ook vaak gericht tot de arbeidende jeugd, die zich bewust diende te worden van de doelstellingen van de sociale wetgeving, die overigens het best gediend konden worden door een lidmaatschap aan te gaan bij de socialistische vakbond en de socialistische mutualiteit. Naast de interne dissidenties en opvoedingsinspanningen die gericht waren tot de basis, die in het voorgaande luik werden onderzocht, zou het A.B.V.V. en het N.V.S.M. ook rekening moeten houden met hun levensbeschouwelijke concurrent die voornamelijk op het gebied van de ziekte-en invaliditeitsverzekering een ware polemiek zou ontwikkelen tegenover het ‘socialistische collectivisme’. Ik heb het dan over de christelijke arbeidersbeweging die de te duchten concurrent zou worden van de socialistische arbeidersbeweging om deze of gene visie op de sociale bescherming te verwezenlijken.

105

IV) De Christelijke Arbeidersbeweging en de Sociale Zekerheid

A) De sociaalkatholieke leer als richtsnoer en strijdmiddel

In het eerste hoofdstuk werd reeds de oorsprong en evolutie van de christelijke arbeidersbeweging beknopt toegelicht. Nu komt het er op aan om via een analyse van de periodieken van het A.C.W. en haar deelorganisaties een andere visie op de Sociale Zekerheid vast te stellen, die in zekere mate voor de leden van de verschillende deelorganisaties betekenisvol te noemen is. De retoriek en de ideologische onderbouw van de artikels en geschriften die via de maandelijkse en wekelijkse periodieken worden verstrekt, leveren bruikbare indicaties op van de sociale werkelijkheid. Men moet uiteraard een zeker voorbehoud aan de dag leggen ten aanzien van deze periodieken en door de christelijke bevoogding heen kunnen kijken om de receptie van de Sociale Zekerheid door de leden van het A.C.W. in te schatten. Een eerste gegeven dat dus steeds in het achterhoofd moet gehouden worden, is het feit dat de christelijke mutualiteiten, die werden opgericht naar aanleiding van de wet op de gesubsidieerde vrijheid in 1891, en de christelijke vakbonden die later het levenslicht zouden zien in 1912, een andere visie op de Sociale Zekerheid zouden ontwikkelen dan hun socialistische concurrenten. De oprichting van een christelijke vakbeweging was in de eerste plaats een reactie op het succes van het socialistisch syndicalisme, dat via een ‘goddeloos materialisme’ arbeiders rekruteerde voor de klassenstrijd. In die zin is de encycliek ‘Rerum Novarum’ uit 1891 relevant voor het onderzoek, omdat het de oriëntering van de christen-democratie zou beïnvloeden en omdat het de christelijke sociale actie, die door alle deelorganisaties van het A.C.W. diende gevoerd te worden, ideologische doelstellingen zou opleggen. In de encycliek ‘Rerum Novarum’ zou Paus Leo XIII de sociaalkatholieke leer uiteenzetten die zich afwendt van de socialistische klassenstrijd en het liberale individualisme dat het ongebreidelde kapitalisme met zich had meegebracht. De sociale werkelijkheid diende namelijk georganiseerd te worden via het corporatisme, waarin klassensamenwerking wordt beoogd en waarin de verschillende standen van het economische leven een vaste plaats krijgen toegewezen om zo met de andere standen in een sfeer van samenwerking tot een verheffing te komen van de christelijke mens. Deze sociaalkatholieke leer verklikt een nostalgisch knipoogje naar het Ancien régime, waarin de intermediaire structuren de autonomie genoten en voor zichzelf een sociaal-economisch en

106

juridisch kader schepten, waarin iedereen op een ‘natuurlijke’, hiërarchische wijze in verband stond met elkaar. Dit diende namelijk getransponeerd te worden op de betrekkingen tussen het syndicaat en het patronaat om alzo de klassenstrijd af te zweren. Binnen deze zienswijze zou de staat zich afzijdig moeten houden, aangezien deze natuurlijke en organische gegroeide verhoudingen, ‘Ordines’ of standen, op geen enkele manier gehinderd mogen worden in hun ontwikkeling. Ook de Sociale Zekerheid diende op dergelijke wijze beheerd en bestuurd te worden, zonder administratieve inmenging van de staat, want een paritair beheerde verzekering had als doelstelling de sociale vrede te bewaren197. In die optiek is de inleiding van het Sociaal Pact daar niet vreemd aan en kan zij daarom onbezwaarlijk neocorporatistisch worden genoemd198. Een nog concretere invulling van het corporatisme, in zoverre dit van een ideologisch postulaat kan afgeleid worden, kan als volgt worden gedefinieerd:

“Het politiek corporatisme was een onderdeel van een ruimere ideologische constructie: de organische maatschappij. In die visie was de politieke vertegenwoordiging niet individueel maar organisatorisch gefundeerd, via de familie en het beroep, de corporatie. Sleutelelementen in deze doctrine zijn orde en hiërarchie. De maatschappij wordt gezien als een lichaam, waar elk onderdeel een plaats en rol heeft en noodzakelijk is om het geheel te laten functioneren. Elk deel vervult bijgevolg een bepaalde funktie, maar mag de haar toebedeelde plaats en rol niet overschrijden. De achterliggende idee is dat er een ideaal schema bestaat om een maatschappij te ordenen, de zgn. "door God gewilde orde"”199.

Een dergelijk ideologisch substraat dat in elke beleidsoriëntering en sociaal actieprogramma van de christelijke sociale organisaties vervat zit, staat dus diametraal tegenover de visie van haar grootste en meest geduchte concurrent op het domein van de sociale verzekeringen, namelijk: de socialistische arbeidersbeweging. De analyse van het overkoepelende 197

. ‘De beroepsstandelijke inrichting der maatschappij in de sociale leer der kerk’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 36(1945), 4, p. 218-244.

198

. Zie: ‘Inleiding Sociaal Pact’, in: Arbeidsblad, Universiteitsbibliotheek, Gent, 46(1945), 1-3, p. 9.: “Arbeiders erkennen de legitieme autoriteit van de patroons en werken loyaal mee aan de goede gang der ondernemingen om zo de maatschappelijke rijkdom van het land te garanderen en werkgevers erkennen de waardigheid van de menselijke arbeid en het bestaan van de vakbonden als de legitieme vertegenwoordigers van de arbeiders”, et cetera.

199

. D. Luyten, ‘Politiek corporatisme en de crisis van de liberale ideologie’, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 24(1993), 1-2, p. 176.

107

maandelijkse periodiek, ‘De Gids op Maatschappelijk Gebied’, dat gericht is tot alle aangeslotenen der christelijke deelorganisaties, evalueert de betekenis van de Sociale Zekerheid volledig op basis van de sociaalkatholieke leerstellingen die in de pauselijke encyclieken werden beschreven. In deze lijvige periodieken worden dus themata van algemene en doctrinaire aard uiteengezet, waarin de programma’s en inhoudelijke richtlijnen van de L.C.M., het A.C.V. en de C.V.P. worden toegelicht. Meldingen van wettelijke wijzigingen betreffende de sociale verzekeringen worden er uitvoerig in beschreven, alsook de inhoudelijke kritieken die door de onderscheiden deelorganisaties worden opgeworpen. Daarin valt ook op dat het A.C.W. worstelt met de socialistische doctrine van de etatisatie, de collectieve solidariteit en het egalitarisme dat gaandeweg door ‘klassenstrijd’ dient verwezenlijkt te worden. De artikels en rubrieken binnen dit tijdschrift zijn dus niet zelden polemisch en profileren zich grotendeels ten nadele van de socialistische organisaties. Op maandelijkse basis worden artikels gepubliceerd die de leden van de christelijke deelorganisaties dienen op te voeden in de christelijke levensbeschouwing, die ook in de Sociale Zekerheid zijn uiting dient te krijgen. In de maandelijkse verschijning van het tijdschrift in november en december 1944, aan het einde van de Tweede wereldoorlog, wordt dan ook terug de nadruk gelegd op de katholieke sociale leer die in de opeenvolgende encyclieken van de pausen werd beschreven200. In deze pauselijke documenten wordt de samenwerking tussen de maatschappelijke standen, het verlangen van de arbeiders naar bezitsvorming door spaarzaamheid en de bestendiging van de maatschappelijke orde door het verwerpen van socialisme en communisme, sterk benadrukt. Over een betere verdeling van de goederen en rijkdom in het land, die de bezitsvorming voor de arbeiders dient te vergemakkelijken en te stimuleren, wordt ook aandacht besteed, maar in die mate dat het zich volledig distantieert van het ‘kortetermijn-materialisme’ waar het socialisme volgens de katholieke kerk in dwaalt201.

B) De christelijke arbeidersbeweging in het defensief op meerdere fronten

Het hoeft niet te verwonderen dat in de periode net na het einde van de Tweede Wereldoorlog de sociaalkatholieke documenten terug worden opgevist. Ze dienen in de eerste plaats om een 200

. Rerum Novarum (1891), Quadregesimo Anno (1931), Divini Redemptoris (1937), Sinksenboodschap (1941) en de Kerstboodschap (1942), achtereenvolgens uiteengezet in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 35(1944), 11-12, pp. 413-437. 201

. Ibidem

108

buffer te vormen tegen de ‘dwalingen’ die rond sociaal-economische materies ontsprongen zijn, met name het socialisme en in ergere mate het communisme. Het succes van het socialistische syndicalisme en de socialistische mutualiteiten hadden de christelijke organisaties in het interbellum reeds in het defensief gedrukt202. Daarenboven was in het bevrijdingsklimaat, naar het einde van de oorlog toe, het éénheidssyndicalisme als nieuwe syndicale macht op het toneel verschenen, en de succesvolle opkomst van de K.P.B. wist de vaak in ontberingen en ellende verkerende bevolking te bekoren met strijdprogramma’s waarin diepgaande structuurhervormingen tussen kapitaal en arbeid werden geformuleerd203. Radicale en revolutionaire eisen bleken dus plots heel aantrekkelijk te zijn voor een steeds grotere groep mensen die totaal ontredderd uit de oorlog waren gekomen. Los van deze context was er voor de christelijke arbeidersbeweging dan ook nog het ontstellende feit dat de onderhandelaars van het Sociaal Pact van werknemerszijde in grote mate afkomstig waren van de socialistische arbeidersbeweging, op uitzondering van de vrij geïsoleerde Henri Pauwels van het A.C.V. na. De Sociale Zekerheid, en vooral dan de organisatie ervan, zou dan ook in het begin niet echt veel affiniteit wegdragen bij de christelijke organisaties, en zeker niet bij de christelijke mutualiteiten. Daarnaast is het ook relevant om te vermelden dat Henri Pauwels, voorzitter van het A.C.V., een vrij controversiële positie innam binnen de christelijke vakbeweging. In november 1940 weigerde hij immers toe te treden tot de Duitse U.H.G.A., wat het overwegend Vlaamse A.C.V. wel deed. Dit zorgde voor een breuk tussen de Vlaamse verbonden en Waalse verbonden, wat overigens ook tastbaar wordt in het bronnenmateriaal met betrekking tot de positieve appreciatie van de Sociale Zekerheid in het Waalse ‘Au travail’ in vergelijking met het Vlaamse ‘De Gids op Maatschappelijk Gebied’. Niet alleen deze keuze van Pauwels, maar ook de visie die hij had op de sociaal-economische organisatie van de samenleving, gesteund door het merendeel van de Franstalige christelijke vakbondsleden, deed de kloof met de Vlaamse christelijke syndicalisten gevoelig vergroten204. Eind 1941 zou de kloof uiteindelijk gedicht worden, ondermeer onder de druk van de bisschoppen, maar niettemin zou de christelijke vakbeweging allerminst een consensus bereiken over hoe de sociaal-economische organisatie van de maatschappij er diende uit te 202

. G. Vanthemsche, De Werkloosheid in België. 1929-1940, Gent, EPO, 1989, pp.153-160.

203

. R. Hemmerijckx, ‘De KPB en de actie van de Syndicale Strijdkomitees’, in: R. Hemmerijckx, Van Verzet tot Koude Oorlog 1940-1949: Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, 2003, pp. 88-98. 204

. Een uitgebreidere lezing van deze materie is terug te vinden in: J. Mampuys, ‘De christelijke vakbeweging’, in: E. Gerard (ed.), De christelijke arbeidersbeweging in België 1891-1991, II, Leuven, Universitaire Pers, 1991, pp. 146-271, 213-217.

109

zien. Voornamelijk over het aspect van de werkloosheidsverzekering had Henri Pauwels al vóór 1940 een ander standpunt ingenomen dan het A.C.V. Pauwels sprak zich positief uit over de verplichting van de werkloosheidsverzekering en het paritaire beheer van de sociale verkeringen, terwijl het A.C.V. de verplichting en de medezeggenschap van het patronaat in de werkloosheidsverzekering allerminst genegen was205. Henri Pauwels kon dus tijdens de onderhandelingen van het Sociaal Pact onmogelijk representatief worden genoemd voor het A.C.V., laat staan voor de gehele christelijke arbeidersbeweging, want het A.C.V. was immers maar één deelorganisatie van het A.C.W. Eén van de andere deelorganisaties binnen het A.C.W. was de L.C.M., die immers niet aanwezig was tijdens de onderhandelingen206. Het A.C.V. en de L.C.M. hadden immers een verschillende visie op de organisatie en de filosofie van de ziekteverzekering en in tegenstelling tot de socialistische mutualiteiten zouden zij hun stempel op de nieuwe ziekteverzekeringswet nauwelijks kunnen drukken. Het spreekt dus voor zich, deze hierboven geschetste context in acht genomen, dat het Sociaal Pact en de daaruit voortgevloeide Sociale Zekerheid met het nodige voorbehoud werden behandeld. Het valt dan ook op dat in het nieuw verschenen wekelijks periodiek van het A.C.W., ‘Volksmacht’207, zelden iets of weinig over het Sociaal Pact werd vermeld. In het tweede nummer van oktober 1944 werd naar aanleiding van de nationale arbeidsconferentie wel verwezen naar het Sociaal Pact, maar met de stipulatie dat deze ontwerpovereenkomst een tijdelijk karakter had. Er werd ook vermeld dat men niet alles onderschreef wat in deze ontwerpovereenkomst was vastgelegd, zonder daar over uit te weiden. Een positieve waardering werd wel nadrukkelijk gegeven aan de paritaire organisatie van het bedrijfsleven,

205

. P. Pasture, Kerk, Politiek en sociale actie. De unieke positie van de christelijke arbeidersbeweging in België ( 1944-1973), Leuven, Apeldoorn, 1992, pp. 104-106. 206

. In augustus 1943 werd de L.C.M. wel betrokken bij een door Henri Fuss opgesteld ontwerp over de verplichte ziekte-en invaliditeitsverzekering, maar de L.C.M. keurde dit voorstel af. Niettemin wenste het wel betrokken te blijven via een werkgroep, maar in de realiteit werd duidelijk dat de L.C.M. niet op de hoogte was van de besprekingen, zoals blijkt uit de verklaring van de voorzitter Jean-Jacques De Clecrk, gericht tot de voormalige voorzitter van de L.C.M., Romain Moyersoen. Deze verklaarde dat het met de sociale verzekeringen de goede weg op ging, terwijl dat vanuit zijn visie zeker niet het geval was. Zie: E. Gerard, ‘De christelijke mutualiteiten’, in: E. Gerard, Op. Cit., pp. 66-145. 207

. ‘Volksmacht’ is qua opbouw analoog aan ‘De Werker’, het wekelijks periodiek van de socialistische arbeidersbeweging. In ‘Volksmacht’ treffen we aan: actuele rubrieken, buitenlandse politiek, binnenlandse politiek( koningskwestie, politiek van prijzen en lonen), polemisch geladen artikelen gericht tegen de socialistische beweging, worsteling met de concurrerende ideologie van het materialisme/marxisme, rubriek van het syndicaal front: laatste wijzigingen vanuit de paritaire comités uit verschillende sectoren, een mutualistische rubriek door de L.C.M., informatie die verstrekt wordt aan de verzekerden met betrekking tot nieuwe wettelijke bepalingen, vragen die beantwoord worden door het inlichtingenbureel: veelal vragen met betrekking tot statuten en wettelijke bepalingen, veel opvoedende artikels, doorspekt met christelijke bevoogding, et cetera.

110

wat overeenstemt met de verzoening tussen kapitaal en arbeid, geconcretiseerd in de samenwerking en het overleg tussen de vakbonden en het patronaat208.

C) De Sociale Zekerheid aan een christelijk gewetensonderzoek onderworpen

Ondanks het voorbehoud met betrekking tot de Sociale Zekerheid, erkende het A.C.W. wel de objectieve noodzaak van diepgaande en structurele verbeteringen in het sociaal-economische domein, die de bestaanszekerheid van de arbeiders naar een hoger niveau zou moeten tillen. Alleen was het heel terughoudend over het ‘buitensporige’ solidariteitsprincipe, zoals blijkt uit de neerslag van het volgende fragment:

“De verdeeling der bijdragen is van zuken aard dat zij aan de solidariteit veel te hoge eischen stelt. De voordeelen die de wet aan de werknemers toekent zijn niet evenredig met de bijdragen die afgedragen worden. Het geeft er niet toe of men weinig of veel, regelmatig of onregelmatig bijdragen betaald, de voordeelen blijven steeds dezelfde. Dit leidt tot onrechtvaardige toestanden en zet de deur open voor allerlei misbruiken en ontduiking van de wet. Zoowel werkgevers als werknemers hebben er thans geldelijk voordeel bij zo weinig mogelijk af te dragen. Nu de sociale bijdragen bijna ¼ van de bezoldiging bedraagt, en het daarbij met het oog op de voordeelen geen belang heeft of men veel of weinig bijdrage stort, bestaat er een ernstig gevaar dat niet nauwziende patroons in accoord met hun werknemers, valsche aangiften zullen doen die hen zullen toelaten hun waren of diensten aan voordeeliger voorwaarden aan te bieden”209.

Het spreekt voor zich dat de sociale realiteit hier gedeeltelijk in herkend kan worden, in die mate dat de sociale bijdragen door vele leden van de christelijke organisaties en het patronaat als bijkomende fiscale lasten werden gepercipieerd, zoals dat ook kan worden afgeleid uit de analyse van de socialistische periodieken. Het A.C.W. anticipeert hier dan ook op, in die mate dat het impliciet beweert dat het ‘nieuwe’ stelstel van Sociale Zekerheid een aanslag op het fatsoen betekent, vooral in de toekenning van de uitkeringen, die geen rekening schijnen te

208

. A.C.W., Volksmacht, Kadoc, Leuven, 1(1944), 2, pp. 1-2.

209

. ‘De maatschappelijke zekerheid der arbeiders in België: bijdragen en voordeelen’, in : De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 36(1945), 1-2, p. 38.

111

houden met de persoonlijke voorzorgsinspanning van de verzekerde. Dit wordt concreet gemaakt aan de hand van een voorbeeld in de sector van de ouderdomspensioenen:

“Vooral inzake bijdrage voor pensioen wordt van de solidariteit te veel gevraagd. Een bediende die 3000 fr per maand verdient , en dit is nu toch geen uitzondering meer, ziet dat er van de 315fr. Pensioenbijdrage slechts 105 fr op zijn persoonlijke rekening wordt gecapitaliseerd terwijl 210 fr. in een verdeelingsfonds gaat. De verplichte verzekering is zeker een doeltreffend middel om de deproletarisatie te bewerken, maar men vermijde daarbij aan de werknemers den lust tot naarstig werken en sparen te ontnemen door de voordeelen niet in verhouding te stellen tot de bijdrage en plafonds te stellen voor hun toekenning. De verplichte verzekering wordt gemakkelijk, wanneer men de aangepaste maatregelen niet treft, een premie aan de luiheid en een domper op de spaarzaamheid”210.

Zoals gezegd erkent het A.C.W. wel de behoefte aan een systeem van ‘deproletarisatie’, maar worstelt zij met het weinig opvoedende en moraliserende karakter die het ‘nieuwe’ stelsel van Sociale Zekerheid schijnt te ontberen. Ook het A.C.V. ventileert in het periodiek ‘Volksmacht’ een aantal bedenkingen en kritieken met betrekking tot de Sociale Zekerheid. Zo werd de ‘etatisatie’ die in de besluitwet-Van Acker was vervat, als bedreigend beschouwd, aangezien veel afhing van de benoemingen van de minister van arbeid en sociale voorzorg die, via de uitvoeringsbesluiten, veel ambtenaren inschakelde in de administratie. Dit druist in tegen het paritaire beheersprincipe van werkgevers en werknemers en het ideale model van Sociale zekerheid dat op het bedrijfsniveau zou moeten opgericht worden, omdat de sociale risico’s, volgens het A.C.V., het best per sector konden worden ingeschat. Het bijdragestelsel dat procentueel op het loon wordt berekend, wordt via de uitkeringen niet gecompenseerd en eist teveel van de solidariteit, zoals verder in dit onderzoek nog aan bod zal komen. Daarnaast was er ook de misnoegdheid over de niet opgenomen arbeidsongevallenverzekering en het niet opgenomen fonds voor beroepsziekten in het nieuwe systeem van sociale verzekeringen. Ook de categorie van de huismoeders was niet opgenomen in de Sociale Zekerheid, terwijl het A.C.V. veel belang hechtte aan de waarde van de gezinsarbeid die in het ‘nieuwe’ systeem van sociale verzekeringen moest worden opgewaardeerd211. Los van deze kritieken en bedenkingen beschouwde het A.C.V. de Sociale Zekerheid in het algemeen toch als een 210

. Ibidem, p. 39.

211

. A.C.W., Volksmacht, Kadoc, Leuven, (2)1945, 3, pp. 1-2.

112

belangrijke sociale verworvenheid. Binnen het ‘nieuw’ systeem zouden de vakbonden en de ziekenfondsen toch een band blijven behouden met hun leden in het uitbetalen van de werkloosheidsvergoedingen en het verstrekken van uitkeringen in geval van ziekte of werkonbekwaamheid. Deze wettelijke bepalingen zouden de christelijke vakbonden en mutualiteiten zeker geen windeieren leggen, zoals blijkt uit de sterke aangroei van het ledenbestand van beide organisaties212. In het Franstalige ‘Au Travail’, dat gericht is tot de Franstalige christelijke vakbondsleden van het C.S.C., kan men een positievere appreciatie ten opzichte van de Sociale Zekerheid vaststellen dan bij het Vlaamse ‘De Gids op Maatschappelijk Gebied’ en ‘Volksmacht’, waar nogal wantrouwig wordt gereageerd op het ‘etatisme’ en de verregaande solidariteitsinspanningen. De houding van het C.S.C. is voornamelijk ingegeven door de betrokkenheid van Henri Pauwels, voorzitter van het A.C.V./ C.S.C., die om bovenvermelde redenen niet echt representatief kon worden genoemd voor de hele christelijke vakbeweging en dan voornamelijk niet voor het Vlaamse A.C.V. Om het contrast met het Vlaamse A.C.V. te verduidelijken, is het onderstaande fragment geselecteerd. « Le nouveau régime actuel constitue une étape tres importante vers la généralisation complète de la sécurité sociale pour toute la population. Compte tenu du maintien des organismes libres pour la distribution des indemnités, allocations, pensions et services de santé, la centralisation complète reste le meilleur moyen pour établir un régime complet le mieux coordonné et le plus economique parce que basé nationalement sur les principes d’entreaide mutuelle, de la compensation de tous les risques et d’une simplification administrative la plus parfaite. Souhaitons vivement qu’un tel regime puisse s’établir dans un avenir aussi rapproché que possible, ce qui permettrait d’instaurer en ce domaine une justice distributive et sociale la plus parfaite»213

In dit fragment kan men duidelijk merken dat er tegenover de centralisatie, een ‘vereenvoudigde’ administratie en een herverdelend sociaal systeem, op basis van de solidariteit, vrij lovend wordt gesproken. Dit kan een indicatie zijn van het in Wallonië sterker aanwezige christen-democratische karakter, dan het in Vlaanderen meer sociaalkatholieke karakter van de christelijke organisaties. Hoe dan ook, Henri Pauwels’ opvattingen werden meer gesmaakt door het Waalse C.S.C. dan door het Vlaamse A.C.V. en het bovenstaande fragment moet naar alle waarschijnlijk in deze context begrepen worden. Een laatste artikel 212

. G.Vanthemsche, Op. Cit., pp. 153-181.

213

. ‘La sécurité sociale’, in: Au Travail, Kadoc, Leuven, 5(1945), 12, p. 1.

113

dat werd geselecteerd, is afkomstig uit de krant ‘het volk’, die in de jaren 40 onbezwaarlijk als een christelijke zuilkrant kan worden bestempeld. In het artikel is een interessante passage ingelast die verwijst naar de precaire leefomstandigheden van de werkende bevolking, en de begrijpelijke afkeer die duidelijk aanwezig was binnen de bevolking bij het persoonlijke loonbeslag van 8% om zich te verzekeren tegen sociale risico’s: “We hebben er niets tegen in te brengen dat ook de arbeiders hun steentje dienen bij te dragen tot de optrekking van het grootsche gebouw der maatschappelijke zekerheid. De burgerdeugden van solidariteit en vooruitzicht worden er door aangekweekt en bevorderd.[…] Welnu, we moeten vaststellen dat de thans in voege zijnde loonen niet volstaan om het hoofd te bieden aan de noodzakelijke uitgaven van het arbeidersgezin. De oorzaak is te zoeken in het feit dat men er, zelfs door de uitgifte van nieuw geld, niet in geslaagd is de prijzen te doen dalen, en de zwarte markt af te schaffen. De afhouding van 8% op de loonen, zal diensvolgens het budget van de arbeidersfamilie, dat nog altijd sluit met een tekort, ten zeerste verzwaren. De arbeidersklasse zal dus moeilijk kunnen aannemen, dat men voor haar sociale veiligheid en zekerheid iets merkwaardigs heeft tot stand gebracht, wanneer ze tot het besluit moet komen, dat er van het onvoldoende om van te leven, nog 8% wordt ingehouden, zij het dan ook met de beste bedoelingen om haar eigen risico’s van ziekte, werkloosheid, ouderdom, enz., doelmatiger te kunnen bestrijden en verzekeren”214.

Los van de ideologische en politiek beladen kritieken op de Sociale Zekerheid die vanuit de christelijke zuilorganisaties werden geventileerd in hun respectieve periodieken, kunnen we daarnaast ook vaststellen dat er een zekere kloof bestond tussen diegenen die het sociaal beleid uittekenden en diegenen die het ondergingen. Dit wordt duidelijk in het vorige fragment, waarin het loonbeslag dat bestemd is voor de Sociale Zekerheid niet echt te rijmen valt met de gezinssituatie van vele werkende mensen die reeds veel ontberingen hadden ondergaan tijdens de oorlogsjaren. Hierin kan terug een indicatie worden afgeleid van de sociale werkelijkheid, die de representatie van de Sociale Zekerheid, uitgedragen door de sociale organisaties, schijnt te doorprikken. Het is dan ook in deze context dat de socialistische organisaties beducht moesten zijn voor hun radicalere geestesgenoten van het M.S.U. of het B.V.E.S., die zouden kunnen inspelen op deze misnoegdheid. Anderzijds zou deze context ook een sterke voedingsbodem kunnen vormen voor de christelijke organisaties om hun propaganda en kritieken gemakkelijker ingang te doen vinden in de grote massa van 214

. ‘Ernstig voorbehoud’, in: Het Volk , Universiteitsbibliotheek, Gent, 55 (1945), 3, p. 3

114

werkende mensen. Vooral de L.C.M. zou, vanuit haar standpunt dan toch, een ware polemiek ontwikkelen tegen het nieuw systeem van ziekte-en invaliditeitsverzekering.

D) De L.C.M. protesteert ‘in de naam van haar verzekerden’

De L.C.M. zou, zoals gezegd, zijn afkeur voor de nieuwe sociale wetgeving niet onder stoelen of banken steken, en zou zelfs een periode op gespannen voet met het A.C.V. leven inzake de verplichting van de ziekte-en invaliditeitsverzekering. Daar waar het A.C.V. zich vóór de oorlog nog negatief uitliet over de paritair beheerde werkloosheidsverzekering, zou zij haar standpunt na de oorlog wijzigen, in navolging van haar corporatistische opvatting, in de geest van het Sociaal Pact. Het enthousiasme van het A.C.V. inzake de paritaire uitbetaling van werkloosheidsuitkeringen op het bedrijfsniveau, ging zelfs zo ver dat het de intentie had om de uitkering, in geval van ziekte en invaliditeit, te willen overbrengen naar het bedrijfsplan, tot grote woede van de L.C.M215. Het is dan ook van groot belang om de positie van de L.C.M. inzake de sociale verzekeringen eens van naderbij de bekijken, omdat het in niet onbelangrijke mate weerwerk heeft geboden tegen de instelling van een verplicht regime van ziekte-en invaliditeitsverzekering. De standpunten en ideeën van de L.C.M. stonden in zekere mate diametraal tegenover het karakter van de nieuwe ziekteverzekering. Het was niet te vinden voor het paritaire beheer van de verzekeringen, die het nog steeds beschouwde als een zaak die geregeld moest worden door en voor de arbeiders. Daarnaast was de landsbond na de Tweede Wereldoorlog terug allergisch geworden aan het concept van de verplichting, omdat het verzekeringsprincipe van de christelijke mutualiteit hierdoor op de helling zou komen te staan216. In de analyse van het tijdschrift ‘Leiding’, dat sinds 1947 maandelijks verschijnt voor de mutualisten, zullen deze ideeën en kritieken meermaals gespuid worden. Omwille van de helderheid en representativiteit, is hieronder een fragment opgenomen dat integraal wordt geciteerd om de klachten van de L.C.M. weer te geven. De directeur van het algemeen secretariaat van de L.C.M., Dr. L. Van Helshoecht, is aan het woord:

215

. P. Pasture, ‘Liefde na datum. De christelijke arbeidersbeweging en het Sociaal Pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten, Op. Cit., pp. 310-311.

216

. Door haar band met de verzekerden kwijt te spelen door de voorafhouding op het loon, en de uitkeringen die bepaald worden van staatswege, zou het doel van de persoonlijke voorzorgsinspanning niet gediend worden en zou de christelijke mutualiteit haar rol als sociaal verzekeraar en morele toezichthouder kwijtspelen. Zie: Ibidem, p. 311.

115

“Inzake administratie wordt het werkelijk angstwekkend: Wij worden letterlijk begraven onder een berg van documenten, onderrichtingen en formulieren: één onzer verbondssecretarissen heeft de formulieren geteld: Hij kwam – voor zijn primaire maatschappij – tot het ontstellende cijfer van 104. Dat hoeft ons niet te verwonderen: immers voor een eenvoudige mutatie wordt reeds een half dozijn documenten vereist ! Waar moet dat heen? De ziekteverzekering loopt groot gevaar gebureaucratiseerd te worden. En wie zegt ‘bureaucratie’ weet meteen wat al gevaren achter dat woord schuilen. Niet zonder heimwee wordt door onze mutualistische leiders teruggedacht aan ‘de goede oude tijd’ toen men weliswaar veel minder papieren invulde, maar veel meer aan ‘onderlinge bijstand’ en aan ‘ verzekering’ dacht en deed. Immers het tegenwoordig stelsel – en is dat niet de voornaamste kritiek? – heeft aan onze mutualiteiten de rol van verzekeraar ontnomen. De woorden schijnen hun betekenis te hebben verloren. Immers, alhoewel de Landsbonden de ronkende naam van ‘verzekeringsorganismen’ dragen, worden zij in feite verlaagd tot de rang van ‘verdelingsbureau’s’. Want, wat doen zij anders nog dan de bijdragen ontvangen die van overheidswege worden vastgelegd? Wie zegt ‘verzekering’ zegt meteen ‘verhouding tussen premie en risico’. Bestaat zulks nog? Bezit elke landsbond de bevoegdheid om de premie te berekenen volgens het risico dat hij draagt? Evenmin, bezit hij het recht om, indien zijne financiers dit zouden toelaten, bijkomende voordelen aan zijn leden te verschaffen bij middel van de gelden der verplichte verzekering? Is het de concurrentie die men vreest ? Wij menen dat een gezonde wedijver tussen de verzekeringsinstellingen voordelige gevolgen kan hebben voor de verzekerden: het is toch voor hen dat de verzekering bestaat. Vroeger was er echte verzekering: plaatselijk, gewestelijk en nationaal. Thans wordt alles overdreven gecentraliseerd: slechts éne instantie wordt verantwoordelijk gesteld niet alleen voor wat nationaal maar ook voor wat gewestelijk en zelfs plaatselijk geschiedt. Geen rechtstreekse verantwoordelijkheid meer aan de basis. Hebben onze vrij mutualiteitsverenigingen zoiets verdiend? Men zou het niet zeggen, want in 1945 werden zij gewoonweg onmondig verklaard. Dat is, volgens ons, één van de grootste – zoniet de grootste – vergissing die bij de uitbouw van het nieuw regiem werd begaan. Daaruit spruiten voort de grove misbruiken die zich de laatste tijd voordoen en die elkeen trouwens kent. De ziekteverzekering dreigt haar ziel, haar karakter van onderlinge hulp te verliezen en te verworden tot een naamloze zaak. Meer en meer moet nadruk worden gelegd op de steeds voortschrijdende etatisatie. Naar onze mening, en die van onze mutualisten, moeten de sociale verzekeringen worden toevertrouwd aan organismen die autonoom zijn en onafhankelijk van de staat, maar die werken onder toezicht van de staat en zijn door deze laatste erkend. Het gaat niet op dat de staat zich een sociale 116

functie toeëigent die op behoorlijke wijze door het privaat initiatief kan worden waargenomen. Het gezond beheer, de technische vooruitgang, de preventie van het risico worden beter gewaarborgd door een administratie in handen van organismen die de directe verantwoordelijkheid op zich nemen, dan door een staatsbestuur dat elke hogere controle uitsluit, de verantwoordelijkheden verschuift, elk rechtstreeks belang en elke gezonde mededinging uitsluit. De etatisatie is gevaarlijk op financieel gebied: immers de staat kan dan de hand leggen op de gelden der verzekering en deze gebruiken, in tijd van nood bv., voor andere doeleinden dan deze waarvoor zij oorspronkelijk waren bestemd. Maar laten wij elkaar goed begrijpen: Wat hoger gezegd werd, betekent niet dat wij de staat het recht ontzeggen controle uit te oefenen. Integendeel, wij VRAGEN die controle, een ernstige en eerlijke controle”217.

In dit artikel wordt de overdreven staatsbemoeiing, en de bureaucratisering die dit teweegbrengt, als de voornaamste oorzaak aangehaald voor de misbruiken die aan de basis plaatsvinden. Door de verzekering die men vroeger op vrijwillige basis aanging, bestond er een zeker verantwoordelijkheidsgevoel omdat de premie die men stortte een gevoel van betrokkenheid en vooruitziendheid met zich mee bracht. Nu deze betrokkenheid vervalt door de voorafhouding op het loon, wordt het verantwoordelijkheidsgevoel ondergraven en ontstaat er aldus een gevoel van nalatigheid en onverschilligheid. In het artikel wordt ook gewezen op het feit dat de mutualisten niet tevreden zijn met de verplichting en dat zij die mening delen met de mutualistische leiders. Dit kan een indicatie zijn van een zekere ontevredenheid die bij een deel van de basis schijnt te leven. Door de christelijke mutualiteit de functie van een louter uitbetalingsorganisme toe te kennen, verloren de leden de eventuele voordelen en diensten die bij een individuele verzekering konden toegekend worden. Daarnaast waren veel christelijke mutualisten vertrouwd geraakt met het vrije verzekeringsprincipe, waar zij een contract met de verzekering aangingen, en waar de staat geen inspraak diende te hebben over de voorwaarden bij risicodekking en de prestaties van de verzekering die door de verzekerde en de verzekeraar waren afgesproken. Tijdens de besprekingen in de senaat over de begroting van het ministerie van Arbeid en Sociale Voorzorg van 1947, heeft de heer Coeckelberg, ondervoorzitter van de L.C.M., deze hierboven beschreven elementen in een rede opgenomen:

217

. L.C.M., Leiding, Kadoc, Leuven, (1)1947, 1, pp. 1-2.

117

“Dans l’actuel système de l’assurance maladie-invalidité, l’esprit mutualiste s’effrite peu à peu et est menacé de disparaître : l’assuré n’a plus, comme autrefois, conscience de son effort de prévoyance, il se désinterese de ce qui autrefois était ‘sa’ caisse, c’est à dire, celle où se trouve son argent et l’argent de ses frères et qu’il administrait lui-même et dont il se sentait comptable vis-à-vis d’eux. Les mutualistes, et j’en vois plus d’un dans cette haute assemblée, me comprennent et m’approuvent[…]Le Remède ? Restituons aux organismes libres d’assurance leur ancienne autonomie et leur ancienne responsabilité – réduisons au minimum l’ingérence des pouvoirs publics dans l’organisation et le fonctionnement des associations – restituons tant aux unions nationales qu’aux fédérations et sociétés primaires leur fonction d’assureurs, avec toutes les responsabilités qui en découlent et réagissons contre l’esprit bureaucratique qui envahit de plus en plus le mouvement mutualiste, le détournant de son rôle moral, social et éducatif»218.

De afkeer van de staatsinmenging en de overvloed van bureaucratie is een steeds terugkerende kritiek binnen de L.C.M., en niet alleen bij de L.C.M., maar binnen de hele christelijke arbeidersbeweging. Het principe van de subsidiariteit219, voor het eerst vermeld in de encycliek ‘Quadragesimo Anno’ uit 1931, zit vervat in de kritiek op de etatisatie, en verklikt ook het sociaalkatholieke karakter van de L.C.M. Dit verklaart op zijn beurt ook mede de moeilijke verstandhouding met het A.C.V., dat eerder christen-democratisch is, en de Sociale Zekerheid meer beschouwt als een sociaal beschermingsmechanisme dan een verzekeringsmechanisme. De kritiek van de L.C.M. op de organisatie van de ziekteverzekering werd dan ook binnenskamers gehouden, aangezien de noodzaak van een sociaal beschermingsmechanisme een groot draagvlak kende binnen de christelijke arbeidersbeweging, en de tegenkanting van de L.C.M. zou dan ook in de ogen van vele arbeiders bestempeld worden als reactionair220. In de krant ‘Het Volk’, wordt de ziekteverzekering ook gerepresenteerd als een veel te log en onoverzichtelijk mechanisme dat de motivatie van de traditionele medewerkers voor het ‘mutualistische werk’ zou wegnemen: 218

. Ibidem, p. 3.

219

. Subsidiariteit is het principe dat voor elke bevoegdheid het meest adequate (bestuurs)niveau bepaalt. In concreto wordt dit, in casu de ziekteverzekering, in de sociaalkatholieke leer opgevat als de verzekering die op geen enkel ander niveau dan het gedecentraliseerde, lokale niveau het best kan georganiseerd worden. Zie: P. Vandepitte en G. Van Den Bossche, Lexicon: een verklaring van historische en actuele maatschappelijke concepten, Gent, Academia Press, 2005, p.55. 220

. P. Pasture, ‘Liefde na datum. De christelijke arbeidersbeweging en het Sociaal Pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten, Op. Cit., p. 311.

118

“Ingewikkeld administratief apparaat: Alhoewel we overtuigd zijn dat de wet van Acker, op den weg van de sociale vooruitgang en maatschappelijke zekerheid een grooten stap voorwaarts beteekent, vreezen we toch, dat de uitvoering ervan, het in gang brengen van een omvangrijke administratieve organisatie zal vergen. Bijzonder voor wat de ziekteverzekering betreft, zullen de mutualiteiten voor ingewikkelde en moeilijke vraagstukken geplaatst worden, vermits er in te toekomst twee soorten van mutualisten zullen zijn: verplicht verzekerden en vrijwillig verzekerden, met bijdragen die niet dezelfde zullen zijn en in veel gevallen ook niet helemaal dezelfde voordeelen. Op het terrein van de ziekte-en invaliditeitsverzekering, zal het noodig zijn dat de Minister zeer duidelijke en eenvoudige uitvoeringsbesluiten neemt. Zoniet zullen de personen die zich vooral op de plattelandsgemeenten en kleine steden, sinds jaren met ongekende toewijding bezig houden met het beheer van de mutualiteitsvereenigingen, niet meer opgewassen zijn om de taak te vervullen, die van hen zal worden gevergd. Ziedaar een bemerking van algemeenen aard, voor wat de ziekteverzekering betreft”221.

Aan de hand van dit bronfragment kan worden afgeleid dat de krant ‘Het Volk’ ook inspeelt op de eisen van de christelijke organisaties inzake de verwerping van de centralisering, de etatisatie en de beknotting van het vrije verzekeringswezen. De bereidwilligheid van de ledenmutualisten, die vertrouwd waren met de vrije verzekeringspraktijk, zou nu volgens ‘Het Volk’ door de nieuwe sociale wetgeving worden ondergraven. Ook de representatie van de Sociale Zekerheid in ‘Het Volk’ is tekenend voor het voorbehoud die de meeste christelijke organisaties innamen ten aanzien van dit ‘nieuwe’ systeem. Dit voorbehoud zou al snel veranderen in teleurstelling en kritiek, wanneer men de sociale fraude zou inroepen om het gehele stelsel van Sociale Zekerheid in diskrediet te brengen.

E) De legitimiteit van de Sociale Zekerheid en de ‘frauduleuze zondeval’

Met betrekking tot de verplichte ziekte-en invaliditeitsverzekering wordt in de ‘Gids op Maatschappelijk Gebied’ nog vermeld:

221

. ‘De nieuwe sociale wetgeving’, in: Het Volk , Universiteitsbibliotheek, Gent, 55 (1945), 3, p. 3.

119

“Wil men aan de ineenstorting van de ziekte-en invaliditeitsverzekering ontsnappen, dan moet men aan de vrije mutualiteiten hun karakter van verzekeringsorganismen terugschenken en ze niet verlagen tot de vorm van verdelingsbureau’s, aan wien het onmogelijk is de vastgestelde misbruiken doelmatig te bestrijden. Voorlopigheid van de sociale zekerheid heeft zijn nut bewezen, men weet nu welke richting men terug moet uitgaan, want zoniet zou het voor de verzekerden een geweldige ontmoediging betekenen en een gewettigde misnoegdheid veroorzaken indien de ziekteverzekering zou mislukken”222.

De kwestie van de legitimiteit wordt hier terug duidelijk, door te wijzen op de onpersoonlijkheid die onder het masker van de solidariteit het doel van de sociale verzekering ondermijnt. De maatschappelijke voorzorgsinspanningen die op collectieve schaal worden georganiseerd en bij staatswege via de R.M.Z. worden omgeslagen naar de desbetreffende landsbonden, scheppen een afstand tussen de verzekerde en de voorzorgsinspanning. De collectieve solidariteit wordt dan dikwijls beschouwd als een voorzienigheid die onuitputtelijk lijkt te zijn en die bovendien misbruiken in de hand werkt, zoals hieronder wordt geïllustreerd:

“Het zou de lezer nutteloos vermoeien en het zou slechts een herhaling zijn van hetgeen sommige bladen reeds aantoonden, om nogmaals te spreken van de zogenaamde misbruiken voortvloeiend uit de reglementering, als daar zijn: De afname van de traditionele spaarzin en werkzaamheid bij de Belgen, het groeiend absenteïsme in de werkhuizen veroorzaakt door de veiligheid inzake ziekte en werkloosheid; ja, zelfs de meest flagrante misbruiken die niet genoegzaam bestreden worden. Deze toestanden zijn het natuurlijk gevolg van het wezen zelf der Maatschappelijke Zekerheid, die gebaseerd is op de naamloze solidariteit en wier voordelen worden uitgekeerd door organismen welke financieel niet betrokken zijn bij de verzekering”223.

De materialistische kortzichtigheid en de weinige verantwoordelijkheidszin worden meermaals in de sociaalkatholieke en christen-democratische periodieken beklemtoond en sturen aan op een grondige hervorming van de Sociale Zekerheid om de mensen terug her op 222

. H. Heyman, ‘De Maatschappelijke Zekerheid in België. Twee jaren toepassing’ , in: De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, (38)1947, 10, pp. 801-802.

223

. A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, (40)1949, 6-7, pp. 700-702.

120

te voeden in deugd van het sparen en de daarmee samenhangende attitude van vooruitziendheid. Daar waar de socialistische arbeidersbeweging de Sociale Zekerheid als een voldongen feit beschouwt en haar als een doel op zich ziet om de arbeiders en bedienden een sociaal vangnet aan te bieden, wat zijn uitdrukking vindt in het egalitarisme en de etatisatie, beschouwt de christelijke arbeidersbeweging haar als een middel om de christelijke waarden te cultiveren en om de beroepsstandelijke positie van de werkende massa in stand te houden. Dit kan alleen maar geschieden door haar méér te betrekken in de praktijk van de verzekering dan in de praktijk van de solidariteit, want zoniet zullen de hieronder opgesomde anekdotes het hele stelsel hypothekeren:

“Bezwaarlijk kan er nog spraak zijn van solidariteitsgevoel als men vaststelt dat vrij talrijke misbruiken bestaan zoals bij ziekte en werkloosheid. De waarheid hoeft gezegd: men denkt te veel aan de voordelen en men houdt volstrekt aan het genot dezer voordelen; men wil profiteren onder de een of anderen vorm met de klassieke ontduikingsmethodes. Kan er spraak zijn van solidariteitsgevoel wanneer een vrouw thuis blijft z.g.n. wegens ziekte, met de bedoeling de grote was te doen of dat een man voor ziekte wordt ondersteund die zijn land wil bewerken of een winstgevende karwei uitvoeren? Geneesheer zowel als belanghebbende spotten met dit sociaal gevoel […] En wat gezegd van de werkonwillige die zich vrijwillig aan de arbeid onttrekt omdat hij voldoende inkomsten heeft; van degenen die het zolang mogelijk uithouden zoals zij zelf zeggen, van deze die, soms geholpen door patroons, opzettelijk het minimum van werkprestaties leveren om te kunnen profiteren; van de werkgever die zijn arbeiders om onbeduidende redenen werkloos stelt omdat zij toch kunnen genieten?Zij bedriegen niet enkel hun medeburgers doch tevens zich zelf en worden in de grond ongelukkig”224.

In de anekdotes die hierboven worden opgesomd, zullen er ongetwijfeld zaken zijn die zich werkelijk in de sociale realiteit voordoen. Ze dragen er toe bij dat de representatie van de Sociale Zekerheid, als een rechtvaardig systeem, van de hand wordt gedaan als een ‘consumptieaanbod’ van uitkeringen dat naar willekeur kan aangesproken worden, telkens wanneer men zich onttrekt aan zijn of haar plichtsbewustzijn. De auteur van dit artikel wil dit oplossen door enkele administratieve hervormingen door te voeren om controle en supervisie gemakkelijker en efficiënter te doen verlopen, namelijk: het invoeren van een 224

. A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, (40)1949, 6-7, pp. 700-706.

121

maatschappelijke zekerheidskaart, waar alle gegevens van de takken der Sociale Zekerheid op vermeld staan, zodanig dat de cumuls van uitkeringen vermeden zouden kunnen worden. Maar zelfs deze maatregelen zouden volgens de auteur niet baten, indien men blijft werken met de gecentraliseerde parastatale diensten, die het fundamenteel probleem blijven uitmaken voor de geldigheid van het systeem225. De leden van de christelijke deelorganisaties dienen dus met een christelijke retoriek vertrouwd te geraken om de geesten gelijk te stellen in de richting van een vrije en ‘verantwoordelijke’ Sociale Zekerheid. Wanneer men de opvoedingsinspanningen van de sociale deelorganisaties onder de loep neemt, dan valt het op dat de christelijke leiders van de arbeidersbeweging worstelen met de vaak ‘stoffelijke’ en materialistische houding van de arbeiders die de christelijke waarden bij zichzelf hebben verdrongen. De hogere bezoldigingen, de grotere uitkeringen en de ontspanningsmogelijkheden die werden verruimd door het jaarlijks verlof, dat eveneens in de Sociale Zekerheid was opgenomen, zouden van de arbeiders stilaan massaconsumenten maken, zonder dat zij daar verantwoording aflegden bij zichzelf of bij de gemeenschap. De ‘traditionele gezinswaarden’ en de belijdenis van het geloof leden er dus onder. Het kwam er dus op aan om via de week-en maandbladen van de christelijke arbeidersbeweging de basisleden te vormen en op te voeden in de christelijke sociale actie. De Sociale Zekerheid diende dus ‘gekerstend’ te worden in haar verhouding tussen de verzekeringsorganismen en haar verzekerden, zoals dat impliciet tot uitdrukking komt in het onderstaande fragment:

“Aan die werkopdrachten moet nog een andere worden toegevoegd. Wij moeten de arbeiders de door hen verworven veroveringen en mogelijkheden leren benuttigen, op een wijze dat deze werkelijk het menselijk en christelijk peil hoger opvoeren, zowel voor hen zelf als voor hun familie. De arbeidersklasse heeft hogere rechtstreekse en onrechtstreekse lonen, meer vrije tijd en arbeidersverlof, en altijd ruimere medezeggenschap veroverd. Het is helemaal iets dit veroverd te hebben, maar dit alles te kunnen gebruiken en werkelijk te doen dienen tot een waarachtige menselijke verheffing, dat blijft het essentiële”226.

225

. Ibidem

226

. ‘De geestelijke en zedelijke vorming van den arbeidersstand’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 39(1948), 5-6, p. 458.

122

F) De socialistische en christelijke visie op de Sociale Zekerheid

In het eerste hoofdstuk is duidelijk geworden dat de socialistische arbeidersbeweging, en dan in het bijzonder de socialistische mutualiteiten, een éénheidsmutualiteit in het leven wilden roepen waarin de solidariteit dus niet wordt beperkt tot de eigen levensbeschouwelijke grenzen. De socialistische mutualiteit betreurt het dan ook dat inzake de ziekteverzekering de solidariteit ophoudt aan de grenzen van de mutualiteit terwijl alle arbeiders dezelfde lasten dragen in verhouding tot hun loon. Daarnaast poogt zij ook het vaak door de L.C.M. ingeroepen spookbeeld van de ‘etatisatie’ te ontkrachten, door te hameren op een éénheidsmutualiteit die enkel en alleen door en voor de verzekerden geregeld zou worden:

“De socialistische mutualiteit kan niet aanvaarden, dat men onder het valse voorwendsel van het particulier initiatief op sociaal gebied terugkeert tot een nog sterkere “jacht op de cliënten”, die wij tussen de twee oorlogen hebben gekend inzake vrije verzekering. Voor ons is de Sociale Zekerheid geen kwestie van kapel of winkel. Onze zin voor menselijkheid wordt niet beïnvloed door het geloof of de politieke opvattingen van de ongelukkige, die lijdt en om hulp roept. Maar nadat de staat de financieringsvoorwaarden van het stelsel heeft geregeld, zijn het de betrokkenen zelf, en niet het patronaat of de minister, die moeten beslissen, behalve wat de algemene richtlijnen betreft, op welke wijze zij het best in elk geval de bestaanszekerheid en de bescherming van de gezondheid kunnen regelen. Voor ons hebben de gelovige en de ongelovige, de metser, de metaalbewerker en de mijnwerker, de ongeschoolde, de gespecialiseerde arbeider en de bediende het recht, in een werkelijk stelsel van sociale verzekeringen, op dezelfde en de ruimste bescherming tegen de pijn en de ellende verzekerd te zijn, zonder zich te moeten afvragen of zij al dan niet toebehoren tot een beroep of mutualiteit, welke grotere “risico’s” lopen dan andere. Als zij niet zodanig wordt opgevat, kan de Sociale Zekerheid in al haar takken slechts bedrog zijn”227.

Het is deze socialistische visie op de ziekteverzekering die de meeste weerstand uitlokt bij de L.C.M. De promotie van een degelijk, christelijk sociaal zekerheidssysteem wordt dan ook dikwijls opgeworpen ten nadele van de socialistische visies en praktijken die zich in de Sociale Zekerheid zouden manifesteren. Vooral inzake de ziekteverzekering worden een aantal polemische passages ingelast. Van Helshoecht, de algemene directeur van het

227

. N.V.S.M., Wilskracht, Amsab, Gent, 1(1952), 1, p. 8.

123

secretariaat van de L.C.M., is terug aan het woord in de maandelijkse verschijning van het periodiek ‘Leiding’ van mei 1948:

“Het afschaffen van de verantwoordelijkheid aan de basis is zoniet de, dan toch één van de grootste oorzaken van de grove misbruiken die zich op het gebied der ziekteverzekering voordoen. De ziekteverzekering dreigt haar ziel te verliezen, haar kenmerk van onderlinge hulp en te ontaarden tot een naamloze zaak. De strijd gaat ook om de invloed: want de verplichte verzekering heeft de socialisten een grote teleurstelling gebracht. Immers vóór de oorlog eisten zij steeds en overal het monopolie op van de vertegenwoordiging van de arbeiders. Zij konden toen uitpakken met cijfers die werkelijk indrukwekkend waren. Maar de cijfers van heden bewijzen dat zij voortaan die eer met de christelijke mutualiteiten zullen moeten delen. De strijd gaat ook en vooral tegen een verkeerde levensopvatting: de socialisten willen : 1. De etatisatie – Wij verkiezen het privaat initiatief 2. zij willen de centralisatie – Wij niet 3. Zij willen van de Maatschappelijk Zekerheid maken een stelsel van loutere solidariteit. – Wij willen aan de basis behouden de gezonde principes der verzekering omdat wij er ons terdege van bewust zijn dat zonder die beginselen het tegenwoordige stelsel moet leiden tot Maatschappelijke onzekerheid. 4. Zij willen de verzekeringsorganismen behouden als verdelingsbureaus – Wij willen terug heroveren wat wij vroeger waren: echte verzekeringsinstellingen. 5. Zij willen de verzekeringsinstellingen beletten een eigen activiteit te ontwikkelen, m.a.w. zij willen gelijkheid. – Wij integendeel wensen ongelijkheid omdat wij een gezonde wedijver willen doen ontstaan. Het Belgische socialisme is egalitair en autoritair”228.

De opstelling van de L.C.M. heeft vooral te maken met de overschotten die systematisch worden geboekt in de schoot van de christelijke mutualiteiten, in tegenstelling tot de socialistische mutualiteiten die systematisch meer en meer tekorten boeken. Het is dus vrij logisch dat de socialistische mutualiteiten een éénheidsmutualiteit in het leven willen roepen, zodat de overschotten die geboekt worden door de L.C.M. via dit éénheidsmechanisme zouden herverdeeld worden om de kosten te dekken. Maar dit is niet naar de zin van de 228

. L.C.M., Leiding, Kadoc, Leuven, (2)1948, 5, pp. 2-3.

124

christelijke mutualiteiten die op hun autonomie blijven hameren en de socialisten ervan verwijten aan verspilzucht te lijden, zoals dat tot uitdrukking komt in het onderstaande fragment:

“Omdat de toestand onzer financies gezonder is dan die onzer tegenstrevers. Deze laatsten beklagen zich over het feit: a) dat zij meer mijnwerkers hebben dan de christelijke mutualiteiten en aangezien een mijnwerker thans voor de ziekteverzekering een deficit laat is het dus vanzelfsprekend dat dit deficit stijgt met het aantal mijnwerkers die de organisatie groepeert. Maar er is tekort en tekort: Inderdaad de ledentallen – mijnwerkers - van de socialistsche mutualiteiten zijn niet het dubbel van die der christelijke mutualiteiten maar hun deficit is viermaal zo groot. b) Dat zij meer invalieden hebben dan de christelijke mutualiteiten. Uit de jongste statistieken blijkt dat de cijfers voor de 2 organisaties nagenoeg dezelfde zijn. c) Dat zij meer gepensionneerden tellen dan de christelijke mutualiteiten, dat is juist, maar wellicht kan de verklaring voor dit verschijnsel gevonden worden in de periode die onmiddellijk het invoeren der verplichte verzekering vooraf ging”229.

De L.C.M. verklaart dus dat de tekorten op de balans van de socialistische ziekteverzekeringen dus volledig te wijten zijn aan de manier waarop met de uitkeringen wordt omgesprongen. Het weigert zich neer te leggen bij een eventuele fusie van alle mutualiteiten, aangezien het verzekeringsprincipe dan nog verder zal ondergraven worden en omdat men de autonomie dan volledig zou kwijtspelen. Het valt feitelijk niet te ontkennen dat de socialistische mutualiteiten te kampen hebben met een ledenbestand dat historisch en sociologisch gezien meer hulpbehoevende leden telt dan de L.C.M.230, maar dit is geen argument voor de L.C.M., tot grote misnoegdheid van de socialisten die op hun beurt het mutualistisch pluralisme beschouwen als een verspillend, inefficiënt en onoverzichtelijk stelsel231. De voormalige voorzitter van het A.C.V. en A.C.W., Hendrik Heyman, publiceerde

229

. Ibidem, p. 3.

230

. Cfr. Supra, hoofdstuk 2, De legitimiteit van de Sociale Zekerheid in gevaar, p. 77.

231

. Cfr. Supra, ibidem.

125

ook zijn visie over de Sociale Zekerheid, in drie delen, met een duidelijke A.C.V.-signatuur, zoals dat blijkt uit het corporatistisch karakter van diens stellingen:

“Voor wat de verzekering tegen ziekte en invaliditeit betreft verdedigen wij dezelfde grondstelling die wij voor al de andere sectoren van de maatschappelijke zekerheid verdedigd hebben en die wij, aldus formuleren: “Al wordt de Sociale Zekerheid door de staat verplichtend gemaakt, moet zij door de samenwerking van de werkgevers en werknemers verwezenlijkt worden. De staat moet de plaats niet innemen van de belanghebbenden in de uitvoering van de nodige maatregelen om het gestelde doel te bereiken. Wij funderen deze houding als volgt: Met uitsluiting van de staatstoelagen, komen de fondsen niet van de staat. De bijdrage van de sociale zekerheid is, inderdaad, niet gelijk te stellen met een belasting. Deze fondsen komen voort van het aandeel in de lonen en de wedden die om grondige redenen niet onmiddellijk onder de vorm van prestatieloon uitgekeerd worden. Maar daarom houden ze niet op aan de loontrekkenden toe te behoren die er door tussenkomst van hun organisaties het beheer moeten bewaren”232.

Het A.C.V. gaat hierin een stap verder dan de L.C.M., in die zin dat zij ook de werkgevers willen betrekken in de uitbetaling van ziektevergoedingen, in samenspraak met de werknemers. Niet alleen op het centrale en hoogste niveau, in casu de Rijksdienst voor Maatschappelijke Zekerheid, maar ook op het niveau van de uitbetaling van de ziektevergoedingen. Deze houding is grotendeels te verklaren door het geloof in een sociaaleconomische klassensamenwerking die ook volledig in de Sociale Zekerheid dient belichaamd te worden, naar analogie met de geest van het Sociaal Pact waarin de ‘brede geest van samenwerking tussen werknemers en werkgevers wordt onderstreept’233. Heyman vervolgt, inzake de verplichte ziekte-en invaliditeitsverzekering:

“De huidige reglementering is te breed geweest op dit gebied en terzelfdertijd heeft zij verwaarloosd zich voldoende tegen de misbruiken te wapenen: Het volstaat bv. Te denken aan de kwestie van de proeftijd. De ondervinding opgedaan in de vrije verzekering werd veronachtzaamd. Eén enkele minima bijdrage volstond om aanspraak te kunnen maken eerst 232

. H. Heyman, ‘De hervorming der maatschappelijke zekerheid III’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, (39)1948, 12, p. 1061. 233

. P. Pasture, ‘Liefde na datum. De christelijke arbeidersbeweging en het sociaal pact’, in: G. Vanthemsche en D. Luyten, Op. Cit., pp. 308-309.

126

op de primaire vergoeding, daarna op de invaliditeitsvergoeding zonder de kosteloze gezondheidszorgen te vergeten. Men heeft uit het oog verloren dat bij de invoering van de verplichting het geneeskundig onderzoek van de nieuwe leden niet vereist werd en dat met één slag een indrukwekkend aantal slechte risico’s in de verzekering werd binnengeloodst. Iedereen is akkoord om de proeftijd van 3 maand te eisen, Uitstekend! Maar er zijn thans reeds meer dan 2 millioen verzekeringsplichtigen. Het kwaad is dus begaan en de verlenging van de proeftijd zal maar gevolgen hebben voor deze die in de toekomst onder de maatschappelijke zekerheid zullen vallen”234.

Heyman heeft het hier over de kosten-batenanalyse die niet langer door een vrije verzekering kan ingeschat worden bij het opstellen van een verzekeringscontract, waarin de risico’s en de prestaties met elkaar in evenwicht worden gebracht. Door het solidariteitsprincipe de voorrang te geven op het verzekeringsprincipe, zal het R.I.Z.I.V. dus snel in de problemen komen, getuige daarvan het volgende fragment :

“Er is geen verantwoordelijkheid meer aan de basis, geen evenwicht meer tussen ontvangsten en uitgaven en wat de houding der openbare besturen betreft, zal het volstaan te herinneren aan de bepalingen van het besluit van 12 maart 1948, die in feite een aanmoediging zijn, niet tot spaarzaamheid, maar tot verkwisting. ( Dit besluit kent de toelagen van de staat toe, 16 % der bijdragen. Naar rato de uitgaven, terwijl de vroegere wetsbepalingen deze toelagen toekenden op basis der inkomsten)”235.

Deze wet van 12 maart 1948, uitgevaardigd onder druk van de socialistische mutualiteiten, zorgden voor een tijdelijke oplossing voor de tekorten die de socialistische mutualiteiten op hun balans boekten, tot groot ongenoegen van de christelijke arbeidersbeweging die daar de afgrond voor het R.I.Z.I.V. in zag. Heyman vervolgt:

“Dat men zich om de liefde Gods geen illusie make over de doelmatigheid van een strenge reglementering, van een korps van controleurs die onafhankelijk zijn van de

234

. H. Heyman, ‘De hervorming der maatschappelijke zekerheid III’, in: Op. Cit., p. 1064.

235

. Ibidem, p. 1065.

127

verzekeringsorganismen: al deze maatregelen zullen ijdel zijn en blijken, want wat wij nodig hebben is niet een politieke van repressie, maar een politiek van opvoeding”236.

Dezelfde retoriek kan onderkend worden met betrekking tot de werkloosheidsverzekering, waarin de misbruiken volgens het A.C.W. en het A.C.V. eveneens door een doorgedreven ‘socialistische etatisatie’ in de hand worden gewerkt:

“Men moet de misbruiken welke men in het huidig regime vastgesteld heeft, moedig durven uitroeien, zowel in het belang van het regime als van de werklozen zelf. Moet bv. : geen noodstaat vastgesteld worden – die niet moet geëist worden voor de mannelijke werklozen – voor de getrouwde vrouwen wier man een loon verdient? Zowel de bestuurders van de arbeiders-als van de gemeentelijke werklozenfondsen zijn het eens om te verklaren dat, door het feit dat gehuwde vrouwen die er in gelukken gedurende enkele weken te werken, en hierdoor recht krijgen op werklozensteun- zelfs als hun man een loon verdient – de controle zeer bemoeilijkt wordt en onbetwistbare misbruiken ontstaan […] Is het verantwoord dat alleenstaande of, met andere woorden onafhankelijke arbeiders, die er in gelukken toevallig een betaalde betrekking te bekomen bijna zonder tijdsbeperking tot de werklozensteun toegelaten worden? Dit is klaarblijkelijk een andere bron van misbruiken”237.

De kritiek die in het eerste deel van het fragment specifiek gericht is tegen de categorie van de (huis)vrouwen is niet toevallig. Zowel het A.C.W. als het A.C.V. hechtten enorm veel belang aan een gezinspolitiek die eventueel los van de Sociale Zekerheid zou gevoerd kunnen worden, met dien verstaande dat de kinderbijslag, volgens het A.C.V., binnen de Sociale Zekerheid ontoereikend was, evenals de progressiviteit van de toeslag, die bij elke pasgeborene werd afgezwakt. Wanneer men dit koppelt aan het feit dat men de huismoeders via de Sociale Zekerheid ook een vergoeding wou toekennen, verklikt dit een stereotiep christelijke zienswijze van hoe de samenleving er dient uit te zien. Het gezin, dat als een natuurlijke eenheid spontaan tot groei komt, mag onder geen enkel beding gehinderd worden, omdat het een aantal taken en verplichtingen met zich meebrengt die overeenstemmen met de natuurlijke ordening der dingen, zoals bijvoorbeeld de ‘gendergerelateerde’ rollenpatronen die 236

. Ibidem, p. 1065-1066.

237

. ‘Over het voorlopig steunfonds der onvrijwillige werkloosheid’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 39(1948), 11, p. 889.

128

de verhoudingen tussen mannen en vrouwen bepalen238. Het familiaal programma van het A.C.W., ondersteund door de verschillende vertegenwoordigingen van haar deelorganisaties, anticipeert hierop en wil het gezinsconcept terug naar waarde schatten als een natuurlijk vangnet dat de arbeider nodig heeft in het ontplooien van zijn maatschappelijke activiteiten als broodwinner, als morele spiegel en als onderhoudende en trouwe echtgenoot. Het is dan ook de ontwaarding van het gezin ten gevolge van de vele ‘materialistische’ theorieën, zoals het socialisme, die het traditionele gezinsconcept volgens de christelijke sociale organisaties heeft ondermijnd, daar het zich enkel en alleen maar ent op de individuele materiële lotsverbetering op korte termijn239. Het is dus vooral de taak van het A.C.W. en haar deelorganisaties om de leden in het traditionele gezinsconcept her op te voeden. Het actieprogramma herbergt dan ook ondermeer de sociaal-economische herwaardering van het gezin, door een verhoging van de gezinsvergoeding en een aanvullende toeslag voor het huishoudelijke werk aan de haard. De vakbeweging en de mutualiteiten zouden zich dan ook moeten inspannen om via de Sociale Zekerheid een herwaardering van het gezin te bewerkstelligen in de geesten van alle arbeiders240.

G) De Christelijke opvoedingsinspanningen en de opwaardering van het Christelijk gezin

Het middel om een ware gezinspolitiek te voeren was volgens het A.C.W. en A.C.V. nog steeds de kinderbijslag en de bijdrage die daarvoor diende gewijzigd te worden, om tegemoet te komen aan de werkelijke gezinslasten. De Sociale Zekerheid, die ten dele tot uiting komt door de kinderbijslag, werd hier dus sociaal-politiek benaderd om tegemoet te komen aan het christelijke gezinsideaal, zoals gestipuleerd in de sociaalkatholieke leer. Daartoe was het noodzakelijk om, via de deelorganisaties, de arbeiders ervan te overtuigen om een meer gezinsvriendelijk sociaal zekerheidsmodel in het leven te roepen. Bij de analyse van het periodiek ‘Volksmacht’ tussen 1946 en 1950, kan de promotie van het christelijk gezinsconcept onderkend worden, zoals blijkt uit het volgende artikel:

“Welnu, een gezin stichten en kinderen hebben is ontegensprekelijk een recht, vermits het beantwoordt aan de vereischten der menselijke natuur en aan de verplichtingen die daaruit 238

. Cfr. Supra, hoofdstuk 3, De sociaalkatholieke leer als richtsnoer en strijdmiddel, pp. 94-97.

239

. A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, (38)1947, 2, p.180-198.

240

. Ibidem.

129

voortvloeien […] Het is niet duldbaar dat een vader voor de keuze wordt gesteld: kinderbeperking of armoede. Kindertoeslag zou moeten toegewezen worden volgens werkelijke lasten. Is het dan te verwonderen dat in het ééne gezin de hond dagelijks, op raad van den veearts, wat gehakt vleesch en, uit vertroeteling, wat snuisterijen krijgt, terwijl de kinderen, in het tweede het één en het andere dikwijls ontberen moeten? Is het te verwonderen dat het ons ter ore komt dat de ouders zich wel eens gedrukt en wrevelig voelen als ze dit bij hun vrienden moeten aanzien en dan nog af en toe te hooren krijgen hoe gelukkig ze zijn zooveel kindertoeslag te genieten, terwijl de ouders vroeger zonder die hulp hun kinderen moesten groot brengen?” Kindertoeslag volgens loon om de vader niet voor de keuze te stellen van Kinderbeperking of verlies van stand! Bij gelijken arbeid, gelijk levenspeil!En gezinsloon gebaseerd op het prestatieloon uit arbeid, met een progressieve kinderbijslag, om de moeder aan de haard te houden”241.

Los van de indicaties die wijzen op het tastbare verschil in levensstandaard tussen kroostrijke gezinnen en kleine gezinnen, kan men toch vaststellen dat deze problematiek wordt aangedikt door dergelijke schokkende anekdotes te publiceren. Het doel van deze aanpak bestaat erin om bij de leden van het A.C.V. de indruk te wekken dat de ‘nieuwe’ Sociale Zekerheid de bestaansgrond voor de kroostrijke gezinnen onmogelijk zou maken. Daarnaast kan men ook de wrevel van het A.C.V. afleiden over de catalogisering van de kinderbijslag als een sociaal risico, waartegen men zich diende te verzekeren. Deze logica valt het A.C.V. duidelijk zwaar. De kinderbijslag zou daarom gebaseerd moeten zijn op het loon dat men verdient, zonder dat er onderscheid wordt gemaakt tussen kroostrijke en kleine gezinnen, want kinderen mogen niet als een last worden beschouwd. Daarbij valt ook op hoe veel belang het A.C.V hechtte aan de maatschappelijke rol van de vrouw, die zich thuis diende te bekommeren om de opvoeding van de kroost, en het ‘beroepsstandelijk’ karakter van de arbeidende samenleving, wat in de verdere analyses nog aan bod zal komen. In het volgende fragment legt het A.C.V. , in dezelfde opruiende stijl, de nadruk op de vele deviante levensopvattingen die het christelijke gezinspatroon grondig in de war sturen en zelfs verdringen:

““Hoe dat ze niet wijzer zijn” hoorde ik een sterk geverfd madameke op de autobus zeggen, terwijl ze haar schoothondje streelde. “Gisteren was ik bij mijn schoonzuster en daar is

241

. A.C.V.- rubriek: ‘Kindertoeslag volgens loon en werkelijke lasten’, in: A.C.W., Volksmacht, Kadoc, Leuven, 3(1946), 3, p. 1.

130

nummer vier al op komst. En dat in zoo‘nen tijd! Er zijn nog geen werkloozen genoeg, zeker? Nee, ik zal wel wijzer zijn, ik breng geen kinderen groot om ze te gaan laten doppen!” Dat autobus-madameke wierp den steen naar de ouders, die den moed hebben hun plicht te doen , en de kinderen die God hun geven wil, met blijdschap te aanvaarden; en met haar werpt een gansch verheidenschte maatschappij den steen naar hen, die samenwerkend met Gods scheppingswerk den moed hebben, de wereld te vernieuwen met hun kroost, en die niet laf en gemakzuchtig de vastgestelde orde verbreken door de gevolgen van hun daden te ontloopen. En van die wereld, die haar lafheid verbergt achter schoone humanitaire theorieën, hebben wij het masker willen afrukken, onze schoone gezinnen ten bate”242.

In hetzelfde artikel wordt ook nog aangehaald dat de bewuste geboortebeperking de werkloosheid alleen maar in de hand zal werken, aangezien er meer ‘voortbrengers’ zullen zijn dan ‘gebruikers’243. Het A.C.V. tracht in dit artikel de volledige levenscyclus van de economie terug te brengen tot een loutere demografische politiek. Deze politiek moet de Sociale Zekerheid, en dan de kinderbijslag in het bijzonder, gebruiken als een instrument om het stichten van kroostrijke gezinnen te stimuleren.‘Volksmacht’ verschaft daarnaast ook een platform aan de vrouwen die thuisarbeid verrichten en die zélf pleiten voor een uitbreiding van de Sociale Zekerheid naar de huismoeders toe. Want in het verzorgen van het huishoudelijk werk is het maar evident dat de vrouw ook wordt vergoed wanneer zij ziek of werkonbekwaam wordt. De ‘christelijke arbeiders-vrouwengilden’ vormen dan ook binnen het A.C.W. een drukkingsgroep om de eisen der vrouwen kracht bij te zetten. De voornaamste eisen met betrekking tot de Sociale Zekerheid zijn: een verhoging van de kinderbijslag van 40%, uitbreiding van de sociale verzekeringen voor de huisvrouwen en de verovering van het vrouwenstemrecht244. Deze drukkingsgroep die in 1946 165.000 leden telt, wil de vrouwelijke arbeid buitenshuis ontmoedigen en de verhoudingen binnen het gezin op een ‘harmonieuze’ en ‘natuurlijke’ wijze laten geschieden245. De betekenis van de Sociale Zekerheid is in die zin voor de christelijke A.C.W.- huisvrouwen dus ontoereikend. In ‘Au travail’ is de verbolgenheid over de ontoereikende kindertoeslag eveneens typerend voor de onderhuidse

242

. A.C.V.- rubriek: ‘Kinderbeperking’, in: A.C.W., Volksmacht, Kadoc, Leuven, 3(1946), 35, p. 3.

243

. Ibidem.

244

. A.C.W., Volksmacht, Kadoc, Leuven, 3(1946), 28, p. 1-3.

245

. Ibidem.

131

moraliserende arbeid die herhaaldelijk aan bod komt in de gelegenheidsrubrieken rond de Sociale Zekerheid:

«Les taux anciens doivent être haussés pour s’adapter au coût de la vie, mais il ne faut pas abandonner l’esprit de progressivité, comme le veut le projet de M. Van Acker. Nous voulons le tarif suivant : 1-5 enfants = 100,250,450,750,1000 en plus une prime de naissance de 1000 fr. pour le premier enfant et 500 fr. pour les suivants. Nous estimons en effet que plus une famille devient nombreuse, plus augmente ses besoins par suite de l’obligation de trouver un logement plus spacieux, par suite de la nécessité pour la mère de se faire aider, par suite de frais de scolarité, etc. Or, les familles nombreuses et surtout les très nombreuses sont la véritable sève qui alimente notre patrie. Ceux qui font grand étal de drapeaux tricolores feraient bien d’y penser au lieu de parler de servitude domestique. Voilà ce que nous voulons. Du système van Acker tel qu’il nous est connu à ce jour, nous n’en voulons pas»246.

Men beschouwt de wet op de kindertoeslagen dus als ontoereikend, zowel in absolute als in progressieve termen. De fundamentele oorzaken voor de miskenning van de ‘gezinsrijkdom’ moeten dan ook volgens het A.C.W. en A.C.V./C.S.C. gezocht worden in de organisatie van de uitbetaling van de kindertoeslagen, zoals dat meermaals nadrukkelijk wordt vermeld in verschillende opruiende rubrieken aangaande deze problematiek.

H) De kinderbijslag en de ouderdomspensioenen geviseerd

In de analyse van de bronnen wordt herhaaldelijk duidelijk dat het A.C.W., en dan het A.C.V. in het bijzonder, hun pijlen naar de nationale compensatiekas voor de kindertoeslagen richten. De nationale compensatiekas kent de kindertoeslagen toe over de verschillende compensatiekassen, en die worden dan op hun beurt beheerd door het patronaat en staan in voor de uitbetaling van de kindertoeslagen. Dit is niet naar de zin van het A.C.V. omwille van twee duidelijke redenen. Een eerste reden heeft betrekking op het éénzijdige beheer van de compensatiekassen door het patronaat en dat druist in tegen het paritaire beheersprincipe van de sociale verzekeringen. De tweede reden is in feite een gevolg van de eerste: aangezien sommige compensatiekassen systematisch ‘boni’s’ boeken, door een verhoudingsgewijs 246

. ‘À propos du projet van Acker et des allocations familiales’, in: Au Travail, Kadoc, Leuven, 4(1944), 8, p. 1.

132

groter aantal leden die een bescheiden gezin hebben, worden deze door het patronaat aangewend om andere diensten aan te bieden, terwijl deze in feite moeten toekomen aan de compensatiekassen waar de meer kroostrijke gezinnen afhankelijk van zijn. De ‘boni’s’ van de gezonde compensatiekassen zouden dus via de nationale compensatiekas terug moeten verdeeld worden over de compensatiekassen die systematisch ‘mali’s’ boeken. Wanneer er dan nog overschotten zouden geboekt worden na deze verdelingsoperatie, dan zou de rest van de bijdragen aangewend moeten worden om de kindertoeslagen te verhogen en de progressiviteit te verbeteren. Om dit te verwezenlijken dienden de werknemersvertegenwoordigers ook te zetelen in het beheer van deze kassen om erop toe te zien dat het patronaat de ‘boni’s’ van sommige kassen niet zou gebruiken als een ‘klassenstrijdmiddel’ of als een louter ‘paternalistisch’ instrument247. Voor wat de pensioenen betreft, zouden het A.C.W. en het A.C.V. het bestaande stelsel ontoereikend vinden omdat het te veeleisend is voor de collectieve solidariteit. Volgens het A.C.V. was er een scheeftrekking tussen de repartitie en de kapitalisatie. Meer gewicht zou moeten gegeven worden aan de kapitalisatie, zodat de wanverhouding tussen beiden hersteld zou worden248. De individuele spaarinspanning wordt dus traditioneel door de christelijke arbeidersbeweging nog steeds verkozen boven de solidariteitstransfers die via de repartitie worden georganiseerd. Dit valt af te leiden uit het volgende fragment:

“Er is een geweldige stijging der uitgaven in 1947, ivg met 1946. De repartitie vraagt teveel van de collectieve solidariteit en de lasten zullen steeds zwaarder worden voor de jongere generaties. Er is nood aan een evenwicht tussen kapitalisatie en repartitie, wil men de toekomst der pensioenen veilig stellen. Conclusies door het A.C.W.: Huidig systeem, grotendeels gebaseerd op repartitie is onhoudbaar, zeker voor de arbeiders ( 1 p.c. kapitalisatie en 6 p.c. repartitie). Het systeem der repartitie benadeelt, onder voorwendsel van ‘sociale solidariteit’ de jonge verzekerden der huidige generatie en de toekomstige generaties uitsluitend ten voordele van de thans oud-geworden verzekerden. Het is uitsluitend daaraan te danken dat men het ouderdomspensioen heeft kunnen opvoeren tot 16.200 fr. Eens

247

. ‘A.C.V.en het gezin’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 37(1946), 10, p. 794.

248

. A.C.W., Volksmacht, Kadoc, Leuven (4)1947, 2, p. 2.

133

dat de werkelijkheid tot de massa zal doorgedrongen zijn, mag men zich aan scherpe reacties tegen dit systeem verwachten”249.

Het A.C.W. meent hierboven te voorspellen dat het systeem van ouderdomspensioenen weldra te kampen zal krijgen met een legitimiteitscrisis, daar de jongere generaties steeds meer lasten zouden moeten dragen om de ‘op rust gestelden’ te voorzien van een degelijk pensioen. Daarna nuanceert het A.C.W. toch haar standpunt als volgt:

“Het schijnt ons ontegensprekelijk toe dat een systeem van individuele kapitalisatie redelijk is. Inderdaad het laat toe aan de jongeren de maximum-voordelen te bekomen door eigen krachtinspanning, maar, er blijft het ernstig argument der devaluatie. In die voorwaarden schijnt het tegenwoordig onmogelijk een systeem te verwerpen dat geen enkele daad van wederzijdse hulp der collectiviteit van de ‘actieve arbeiders’ zou stellen ten voordele van hunne oudere werkbroeders die gekomen zijn tot een ouderdom waarop zij recht hebben op rust, alsmede ook van hunne weduwen. Men moet dus noodzakelijk een gemengd systeem overwegen gebaseerd op de kapitalisatie en de repartitie, maar met dien verstande dat door de eerste, de rechten der jongere generaties gewaarborgd blijven. In elke geval is de oplossing dringend, wil men ook op dit onderdeel van de sociale zekerheid rampen voor de toekomst voorkomen”250.

Het A.C.W. begrijpt dus dat de repartitie een efficiënt mechanisme is om de gepensioneerden direct te voorzien van een welvaartsvast pensioen, maar in die zin dat de individuele spaarinspanning ook vertegenwoordigd moet blijven in de ouderdomsrente. De verhouding tussen de individuele verzekeringsinspanning en de solidariteit is dus volgens het A.C.W. en A.C.V. aan herziening toe. Om de repartitie alle schijn te geven van een systeem dat vrijwel door alle arbeiders wordt misprezen, kunnen de sporadische lezersbrieven in ‘Au Travail’, afkomstig van anonieme inzenders, geïnterpreteerd worden als werkelijke indicaties van misnoegdheid vanuit de achterban enerzijds en promotie voor de eisen van het A.C.V./C.S.C. anderzijds:

249

. ‘De Maatschappelijke Zekerheid in België. Twee jaren toepassing’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 38 (1947), 9, pp. 803-812.

250

. Ibidem, pp. 812-818.

134

“Certains veulent la capitalisation, d’autres veulent la repartition….. que le problème se résolve d’une façon ou d’un autre, cela importe peu. C’est à dire…Non ! Au contraire, cela importe beaucoup. Mais ou le scandale devient flagrant, c’est chez les pensionnés de vieillesse, assujettis et libres. Un ouvrier qui a été prévoyant, qui a épargné quelques sous ou achète sa maison- parfois au prix de durs sacrifices- se voit privé d’un notable partie de sa pension. C’est vraiment encourageant pour l’épargne n’est-ce pas Monsieur Le Ministre ! Que doit penser la jeune génération ! Vous demande-t-on si vous avez des économies et si vous êtes propriétaires quand vous faites vos versements ? Non, n’est-ce pas ? Et bien, quand on est en âge de pension, on doit agir de même»251.

Dit is de reactie van een persoon die duidelijk gekant is tegen het systeem van de repartitie en alle heil ziet in de kapitalisatie. Men moet natuurlijk een zeker voorbehoud aan de dag leggen ten aanzien van dergelijke anonieme reacties uit de syndicale zuilenpers, maar er kan toch vastgesteld worden dat deze klachten een constante vormen doorheen alle onderzoeksresultaten. Dit zal verder in deze verhandeling nog duidelijker worden in de analyse van een congres van de christelijke bediendecentrale.

I) Sociale realiteit versus christelijke bevoogding

De voorgaande onderzoeksresultaten hebben voornamelijk de nadruk gelegd op de strijdpunten en ideologische stellingnamen die door de verschillende christelijke (deel)organisaties worden geformuleerd. De reacties van de leden van deze verschillende organisaties op de “nieuwe” sociale praktijken, bevestigen schijnbaar de representatie van de gebrekkige Sociale Zekerheid zoals die door de christelijke arbeidersbeweging wordt uitgedragen. Maar los daarvan, als men door de christelijke bevoogding en propaganda heen leest, kan men een aantal praktijken onderkennen waar ook de christelijke arbeidersbeweging, vanuit haar wereldbeeld, geen oplossing op kan bieden. Dit wordt duidelijk in het volgende fragment:

“Een laatste tekortkoming tenslotte waarop wij menen te moeten wijzen, betreft de controle op de naleving der verplichtingen welke aan werkgevers en arbeiders zijn opgelegd. Ondanks het feit dat de bijdragen voor maatschappelijk zekerheid voor het jaar 1946 de 10 milliard

251

. ‘La pension de vieillesse’, in: Au Travail, Kadoc, Leuven, 5(1945), 47, p. 2.

135

bereikten, hetgeen voorzeker laat vermoeden dat de werkgevers in den regel hun verplichtingen naleven, hebben wij niettemin de indruk dat er nog heel wat werkgevers zijn voor dewelke dat niet het geval is. Sommigen beweren zelfs dat tussen werkgevers en arbeiders allerlei schikkingen worden getroffen om aan de toepassing der maatschappelijke zekerheid te ontsnappen”252.

Deze ontduikingen van wettelijke verplichtingen overspannen de gehele werkende massa en doorkruisen dus alle levensbeschouwelijke organisaties. De betekenis van de Sociale Zekerheid blijft voor een niet onaanzienlijk deel van de werkende massa dus een bijkomende fiscale last, waarin de waarde van een uitgesteld loon niet opweegt tegenover de waarde van de financiële bijdrage, die men direct kan verzilveren, indien het patronaat en de werknemers daartoe bereid zijn. Daarenboven situeert het wettelijke plichtsverzuim zich niet alleen aan de kant van de bijdragen, maar ook aan de kant van de prestaties of uitkeringen. Het toenemende absenteïsme is voor het A.C.V. dan ook het levende bewijs voor deze uit de hand gelopen ‘uitkeringscultuur’, zoals dat hieronder met cijfergegevens wordt geïllustreerd:

“Binnen de ziekteverzekering zijn de prestaties, de uitgaven, alarmerend hoog geworden. Niet ver van 2 milliard in het tweede dienstjaar, 1947. Er wordt op de prestaties der ziekteverzekering vrij gemakkelijk en in toenemende mate beroep gedaan. Kenmerkend is in dat opzicht de omvang die het absenteïsme wegens ziekte heeft aangenomen. Voor een bepaalde onderneming van gemiddelde grootte werd ons op de volgende toestand gewezen: in 1937-1938 bedroeg de verhouding van verloren werkdagen wegens ziekte 3.67%; tijdens de bezetting steeg deze verhouding met instemming van de directie tot 7.26%; thans bedraagt zij 10.02%”253.

In hetzelfde artikel wordt ook gewezen op het feit dat het absenteïsme de financiële stabiliteit van de verzekeringsorganismen in gevaar begint te brengen. Het A.C.V. koppelt daar direct haar ideologisch beladen mensbeeld aan, in die zin dat de nadruk wordt gelegd op het absenteïsme bij de vrouwen die ingeschreven zijn bij de Rijksdienst voor Arbeidsbemiddeling, maar thuis genieten van een uitkering. Enerzijds refereert het A.C.W 252

. A.C.V.- rubriek: ‘Gebreken en tekortkomingen’, in: A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 38(1947), 10, p. 682.

253

. A.C.V.- rubriek, in: De Gids op Maatschappelijk Gebied, 39(1948), 11, p. 686.

136

hiermee impliciet naar de eis van de huismoeders die ook dienen opgenomen te worden in de Sociale Zekerheid om fraude te vermijden en anderzijds refereert het naar het scheefgetrokken rollenpatroon tussen mannen en vrouwen, wat duidelijk nefaste gevolgen heeft voor de financiële stabiliteit van het systeem, zoals dat in het onderstaande fragment wordt gesuggereerd:

“In al de mutualistische middens is men, door ervaring overtuigd, dat het absenteïsme veelal zijn oorsprong vindt in een ongewettigde afwezigheid voor ziekte, vooral bij de vrouwen. Er wordt daarbij, in diezelfde middens op gewezen, dat die ongewettigde afwezigheid in de hand wordt gewerkt door sommige geneesheren die al te gemakkelijk, uit financieel belang, certificaten van werkonbekwaamheid afleveren. Er wordt beweerd dat er zich in de ziekteverzekering twee soorten profiteurs vertonen: Sommige verzekerden en geneesheren, alhoewel loyaal erkend wordt dat hierdoor noch het professionele geweten van geheel de arbeidersstand, noch van het gehele geneesherenkorps in het gedrang komt. Maar dat er op dit stuk zeer nadelige misbruiken bestaan, die de finantiële stabiliteit der verzekeringskassen in gevaar brengen zoals blijkt uit hoger aangehaalde cijfers, hierop schijnen alle Landsbonden der mutualiteiten het eens te zijn”254.

Ook de geneesheren blijven hun bereidwillige medewerking verlenen aan het stimuleren van absenteïsme door gretig attesten van werkonbekwaamheid te verstrekken. Het behoeft geen uitleg dat beide partijen, verzekerde en arts, vaak beiden gediend zijn door deze frauduleuze praktijken, zoals dat bij de analyse van de socialistische periodieken reeds duidelijk was geworden. Zelfs de eisen van een meer verantwoordelijke en vrije ziekteverzekering zouden deze fraude moeilijk kunnen overzien, gezien de controle van alle verzekerden een onmogelijke opdracht zou blijven. Daarenboven zouden de artsen zich ook blijven beroepen op de vrijheid van uitoefening van de medische professie, waarin de vaststelling van ziekte of werkonbekwaamheid toekomt aan de vaak onbetwistbare autoriteit van de arts. Vaststelling van fraude zou dus onmogelijk blijken en enkel tastbaar blijven in de statistieken.

254

. Ibidem, pp. 797-798.

137

J) Een blik op een tweetal centrales binnen het A.C.V. Veel periodieken van de centrales van het A.C.V. zijn in de periode tussen 1944 en 1950 onbestaande, opgenomen als rubriek in ‘Volksmacht’ of slechts heel fragmentarisch beschikbaar255. Enkel een aantal congresverslagen hebben indicaties opgeleverd van de specifieke verzuchtingen die verbonden zijn met de beroepscatergorieke kenmerken van de centrales. Het congresverslag van de C.C.M.B., Christelijke Centrale der Metaalbewerkers van België, van 23-24 juni 1945, formuleert bijvoorbeeld met betrekking tot twee sectoren binnen de Sociale Zekerheid een aantal tekortkomingen en kritieken. De eerste sector die binnen dit congresverslag onder de loep wordt genomen is de sector van de pensioenen:

“Tot op heden heeft men echter uit het oog verloren, dat een massa werklieden, werkzaam in de ongezonde bedrijven, of dezen die elken dag een buitengewone krachtinspanning moeten leveren, niet kunnen genieten van de voordeelen dezer wet, omdat ze te vroegtijdig overlijden, ofwel zoodanig zijn uitgeput dat er geen sprake kan zijn, van een “gerusten ouden dag”. Wij bedoelen in het bijzonder: De werklieden werkzaam in de koper-, lood- en zinkfabrieken, in de hoogovens, cokes-ovens, staalfarbieken, pletmolens en der gieterijen en int algemeen, al de beroepen onderworpen aan de wet op de beroepsziekten. Voor al deze werklieden moet het ouderdomspensioen toegestaan worden op den leeftijd van 60 jaar”256.

Voor de arbeiders die in arbeidsintensieve en sterk vervuilende sectoren tewerkgesteld zijn, is de wet op het ouderdomspensioen die ingaat vanaf het 65e levensjaar, vaak een achterhaalde realiteit. Wanneer zij uiteindelijk hun gewettigde pensioenleeftijd bereiken, kunnen zij slechts nog een aantal jaren genieten van hun pensioen, ondanks de vele bijdrages die zij tijdens hun loopbaan hebben gestort in de Sociale Zekerheid. In die zin verloopt er steeds een decalage tussen het wettelijke land en het werkelijke land. Een tweede sector waar naar verwezen wordt, is de sector van de kinderbijslag, waar de kritiek grotendeels samenvalt met diegene die geformuleerd wordt door het A.C.V. en A.C.W. In het algemeen moeten de gezinsvergoedingen volgens de C.C.M.B. verhoogd worden zodat de kroostrijke gezinnen zich niet meer in een benadeelde positie zouden bevinden. Men pleit dus voor de paritair 255

. Het inlichtingenblad ‘Tandrad’ van A.C.V.-metaal of het periodiek ‘Ons Recht’ van de L.B.C. is bijvoorbeeld slechts beschikbaar tussen 1949 en 1950, en heeft niks bruikbaars opgeleverd. 256

. ‘Onze onmiddellijke eischen: pensioenen’, in: A.C.V., C.C.M.B.- congres, Kadoc, Leuven, 23-24 juni 1945, p. 12.

138

beheerde compensatiekassen om de meer kroostrijke gezinnen meer financiële slagkracht te geven:

“Hoofdzakelijk zullen het dus die kassen zijn, die gezinnen met weinig kinderen groepeeren, die over een boni zullen beschikken, en zijn dezen in staat aan hun aangeslotenen, bijkomende voordeelen toe te staan; terwijl daarentegen die kompensatiekassen, die kroostrijke gezinnen als aangeslotenen tellen, over geen reserve beschikken, en dus niet bij machte zijn aanvullende voordeelen toe te staan. De lakens worden dus uitgedeeld aan hen die ze best kunnen missen […] Is het de bedoeling geweest van de wetgever, de kroostrijke gezinnen te benadeeligen? Wij durven het niet geloven, dus in werkelijkheid is aldus de toestand. We zijn ervan overtuigd, dat, moesten de kompensatiekassen paritair, door werkgevers en werknemers worden beheerd, dergelijke mistoestanden gemakkelijker zouden voorkomen worden. Dit laatste is dan ook één van de onmiddellijke eischen, die in ons program wordt ingeschreven”257.

Een andere centrale die haar grieven ten aanzien van de Sociale Zekerheid duidelijk heeft geventileerd, is de Landelijke Bediendecentrale, L.B.C, die namelijk een apart congres heeft gewijd aan de Sociale Zekerheid in 1947. Binnen dit congresverslag worden de voornaamste kritieken van de hele christelijke arbeidersbeweging gespuid. In de inleiding wordt wel benadrukt dat de bedienden de noodzaak erkennen van een wet op de maatschappelijke zekerheid, waarbij door een stelsel van collectief sparen en door het spel der onderlinge solidariteit de werknemers verzekerd zijn tegen alle wisselvalligheden van het leven. Desalniettemin eisen zij wel de onmiddellijke oprichting van een commissie die tot de volledige herziening van de wet op de maatschappelijke zekerheid zou moeten leiden, alsmede van al de uitvoeringsbesluiten, die er uit voortvloeien. Voornamelijk eist men dat er rechtvaardigere en meer accurate berekeningen moeten plaatsvinden aangaande risico en prestatie, waaruit volgt dat de Sociale Zekerheid beter op het bedrijfsplan dient georganiseerd te worden258. Deze eisen liggen dus in het verlengde van het algemene eisenprogramma van het A.C.V. Inzake de gezinsvergoedingen pleiten zij ook voor eenzelfde verhoging zoals de andere centrales dit doen:

257

. ‘Kindertoelagen voor loontrekkenden’, in: Ibidem, pp.13-14.

258

. A.C.V.,‘L.B.C.-congres: De maatschappelijke zekerheid’, Kadoc, Leuven, 25-26 mei 1947, p. 5.

139

“Dat de bedragen der gezinsvergoedingen onmiddellijk zouden worden verhoogd en dat indien nodig, daartoe de bijdrage van 6% die voor t’ogenblik wordt gestort, zou worden opgevoerd, zonder uit het oog te verliezen, dat het billijk is, dat de nationale solidariteit het hare bijdraagt. Dat zonder verwijl de nodige maatregelen zouden getroffen worden tot toepassing van een waarachtige familiale politiek . Hievoor dienen voor alle kinderen, minstens tot 18 jaar of tot aan het einde hunner studieën, ernstige vergoedingen toegekend, terwijl tevens een redelijke toeslag voor de vrouw-huismoeder dient voorzien te worden. Dat een éénheidsorganisatie voor gezinsvergoedingen paritair zou bestuurd worden”259.

Ook hier staat het gezin centraal en eist men dat: de reserves van de nationale compensatieskas aangewend worden om de gezinstoelagen te verhogen, dat de progressiviteit van de toelagen wordt verstevigd bij de geboorte van elk kind en dat er even hoge geboortepremies voor zowel het eerste als het laatste kind worden verstrekt. Zij leggen ook de nadruk op het feit dat de gezinsvergoeding eigenlijk niet mag beschouwd worden als een sociaal risico, maar als een natuurlijk recht dat verworven wordt wanneer men een kroostrijk gezin wil stichten. Een relatief gezinsloon moet dus voorrang krijgen op een maatschappelijke voorzorgsdaad. De premie voor de moeder en de vrouw aan de haard moet eveneens voorzien worden om het gezinsleven met alle mogelijk middelen aan te moedigen260. Verder in het verslag wordt vooral de scheeftrekking tussen de bijdrages en de prestaties aangeklaagd, die zich vooral manifesteert in de sector van de pensioenen, en ondermeer ook in de sector van de ziekte-en invaliditeitsverzekering:

“De vergoeding wegens ziekte wordt bepaald volgens eene loonschaal. Zij bedraagt , theoretisch althans, 60% van het verloren loon, met plafond van 130fr. Daags. Er dient hier opgemerkt dat, in tegenstelling met de werklieden, de vergoedingen aan de bedienden pas wordt betaald vanaf den 31e dag der ziekte. De wet op het dienstcontract voorziet immers de uitkeering van de wedde door den patroon, gedurende de eerste 30 ziektedagen”261.

259

. Ibidem, p. 6.

260

. Ibidem, pp. 12-14.

261

. Ibidem, p. 7.

140

Op basis van dit wettelijke gegeven worden een drietal kritieken opgesomd die heel betekenisvol zijn voor de interpretatie van de Sociale Zekerheid vanuit het standpunt van de bediendecentrale. Eerst en vooral beklemtoont men het feit dat de huidige schaalregeling geen billijke verhouding toelaat tussen de vergoedingen en de bijdragen als men de huidige bediendewedden in acht neemt en als men weet dat de Maatschappelijk Zekerheid niet tussenkomt tijdens de eerste 30 ziektedagen262. Een andere kritiek is heel verhelderend en weerspiegelt voor een stuk het karakter van het continentale, conservatieve welvaartsmodel, naar analogie met de typologie van Esping-Anderssen263.

“Het is klaarblijkelijk dat de schaal der vergoedingen, zooals we ze thans kennen, ontoereikend is voor de bedienden, die , ook als ze wegens ziekte zijn uitgeschakeld, gebonden blijven aan zekere standsverplichtingen. Aan deze verplichtingen kunnen zij zich bezwaarlijk onttrekken. Wij denken hierbij aan de verzorging van het voorkomen, aan de relaties, aan de studies en opvoeding der kinderen, enz.”264.

De christelijke bediendecentrale hecht dus veel belang aan de beroepsstandelijke inrichting van de Sociale Zekerheid, die de statusgrenzen moet garanderen, en die de verplichtingen die met deze beroepsstand zijn verbonden moet respecteren. Ondanks het feit dat de Sociale Zekerheid ontegensprekelijk ‘Bismarckiaans’ kan worden genoemd, omdat het een solidariteitsmechanisme organiseert tussen de beroepsgroepen, blijft de L.B.C. in de realiteit dus teleurgesteld achter. Een laatste kritiek behelst het steeds terugkerende aspect van de verantwoordelijkheid en een zekere ethische gedragscode die volgens de L.B.C. grotendeels door de verplichting onmogelijk werd gemaakt:

“Wij mogen aan niemand toelaten lichtzinnig met onze gelden om te springen. Mogelijk ligt er ook eene oplossing in het rechtstreeks betrekken van de werknemers bij de verzekering. De arbeiders zouden misschien, door het daadwerkelijk storten van de voorziene bijdragen uit hunne beurs, meer de waarde van deze verzekering gaan aanvoelen. Ook dient er in dat opzicht aanhoudend gestreefd naar opvoeding van eenieder tot meer solidariteit. Het is hier niet de plaats om uit te weiden over alle vergoedingen, bij geneeskundig bezoek of 262

. Ibidem

263

. E. Anderssen, Op. Cit.

264

. A.C.V., ‘L.B.C.-congres: De maatschappelijke zekerheid’, Kadoc, Leuven, 25-26 mei 1947, p. 7.

141

voorschrift, enz. Alle zijn ontoereikend en niet in verhouding tot de door ons betaalde bijdragen”265.

Enerzijds klagen zij impliciet de misbruiken aan die (enkel) door de arbeiders worden begaan en willen zij dit opgelost zien door een meer vrijere en verantwoordelijke ziekteverzekering, waarin de arbeiders dus meer verantwoording dienen af te leggen en zich meer bewust zouden worden van de resultaten der spaarinspanningen. De bedienden zijn zich, volgens dit fragment, blijkbaar wel bewust van de gedane inspanningen maar vinden dus dat de prestaties van de ziekteverzekering nauwelijks de door hen gestorte bijdrages verzilveren. Deze wrevel ten aanzien van de scheeftrekking der bijdrages en prestaties kristalliseert zich binnen de L.B.C. voornamelijk rond de sector van de ouderdomspensioenen, zoals dat ook het geval was bij de socialistische bediendecentrale B.B.T.K. De kritieken in het verslag zijn vooral gericht tegen het voorstel van de gezamenlijke pensioenkas voor de bedienden en werklieden. Niettegenstaande dat na de Tweede Wereldoorlog, zoals reeds werd gezegd, verschillende pensioenregimes waren voorzien voor zowel de arbeiders, bedienden, mijnwerkers-en zeelieden, waren er toch voorstellen om deze pensioenregimes te harmoniseren en de bijdrages te laten samenvloeien, tot groot ongenoegen van de L.B.C.266.

“De stortingen der bijdragen worden gedaan op een bedrag van maximum 54.000fr. Voor de bedienden betekent dit dus een plafondverhoging tot 6000 fr. De bediendebijdrage blijft wel ongewijzigd. Deze der werklieden zal vermeerderd worden met 1.5%. Het totaal der bijdragen wordt ingeschreven op de persoonlijke rekening van iedere verzekerde. Nochtans zal door iedereen een jaarlijks bedrag van 450fr. gestort worden in een gemeenschappelijk solidariteitsfonds”267.

Het is dit wetsontwerp dat de bedienden van de L.B.C. allerminst toejuichen, aangezien zij reeds door de bestaande wetgeving beschikten over de Nationale Kas voor Bediendepensioenen. Deze kas kan zeer gemakkelijk gaan fungeren als de gewenste ene kas voor bedienden. De bediendeorganisaties zouden erin vertegenwoordigd blijven, en zouden

265

. Ibidem, p. 8.

266

. Cfr. Supra, hoofdstuk 2, Een doorsnede van het A.B.V.V.: een blik op een aantal centrales, pp. 86-87.

267

. Ibidem, p. 8.

142

ervoor zorgen dat de belangen van de L.B.C.gewaarborgd zijn268. De misnoegdheid van de L.B.C. rond de mogelijke pensioenhervorming wordt hieronder uitgedrukt:

“Vraagt men ons het waarom van deze oppositie tegen de ééne gemeenzame pensioenkas voor bedienden en werklieden, dan voeren we aan: 1) Dat, waar de Nationale Kas voor Bediendenpensioenen reeds bewijzen heeft gegeven van deugdelijk beleid en ons de noodige waarborgen biedt, wij deze waarborg niet kunnen vinden bij de gemeenzame pensioenkas, zooals ze nu wordt voorgesteld; 2) Dat de verhouding tusschen de vergoedingen toegekend aan de bedienden en deze toegekend aan de werklieden niet zeer billijk zijn. Van het totaal der toelagen, op 31/5/46 toegekend, zijn 93.43% gegaan naar de werklieden en slechts 6.57% naar de bedienden. In deze verhoudingen moet iedereen toch toegeven dat de solidariteit al te zwaar drukt op de bedienden. Verder dient er op gewezen dat de gekapitaliseerde bedragen van de bedienden bij de Nationale kas voor bediendenpensioenen thans 5 milliard beloopen en dat het batig saldo van het toelagenfonds voor bedienden einde 1946 omstreeks 700 millioen bereikt. Men begrijpt waarom wij niet akkoord kunnen gaan met het afvoeren van deze bedragen naar de gemeenzame pensioenkas. Wat het verhoogen van het plafond betreft schijnt deze maatregel ons in den bestaanden toestand door geen enkele noodwendigheid gerechtvaardigd. Tot nog toe gebeurde de plafondverhooging automatisch volgens de loonsverhoogingen. Het minste dat diende gedaan te worden is het rechtvaardigen van deze verhoogingen en het op billijke basis berekenen van de lasten en de voordeelen voor de bedienden”269.

Zoals blijkt uit dit fragment zijn de bedienden niet bereid om hun gekapitaliseerde bijdragen, opgebouwd via de Nationale Kas van Bediendepensioenen, door te storten naar een gemeenschappelijke kas, waarlangs de arbeiders méér zullen genieten van de prestaties dan dat ze er aan bijgedragen hebben. Dit bevestigt nogmaals het beroepsstandelijk bewustzijn van de L.B.C. en de afstand die zij wensen te bewaren met de arbeiders in hun spaargedrag en sociaal zekerheidsregime. Dit is ook een aanklacht tegen het egalitarisme, dat volgens het A.C.V. genadeloos naar beneden toe nivelleert en aanzet tot verspilzucht en onverantwoordelijkheid. Ook inzake de werkloosheidsvergoeding wordt binnen het L.B.C.verslag duidelijk gemaakt dat de solidariteit te belastend is voor de Bedienden. 268

. Ibidem, pp. 8-9.

269

. Ibidem, p.11-12.

143

Als men nagaat dat de bijdrage van de bedienden gelijk is aan deze van de werklieden, en de vergoedingen uniform zijn voor bedienden en werklieden, dan haalt de L.B.C. cijfers aan om te wijzen op de scheeftrekking van de verhoudingen in prestaties:

“Aan de bedienden in 1945 voor werkloosheid werd de som afgehouden van 170 millioen, in hetzelfde jaar bedroegen de uitgaven voor werkloosheidvergoedingen 43 millioen en 1.331 milloen voor de werklieden, dan kan niet ontkend worden dat de verhouding tusschen bijdragen en vergoedingen voor de bedienden abnormaal is en dat de zoo graag ingeroepen solidariteit toch wel een beetje zwaar drukt op de schouders en het inkomen der bedienden”270.

Op tweeërlei wijze kan volgens de L.B.C. aan dit euvel verholpen worden: ofwel door de splitsing van de categorieën arbeiders en bedienden, hetgeen de mogelijkheid zou bieden één vergoedingsbasis vast te stellen voor de bedienden, en één voor de werklieden. Deze vergoeding zou dan voor de bedienden kunnen opgevoerd worden en aangepast aan den levensstandaard der bedienden. Ofwel door het procent der bediendebijdrage te verminderen zodanig dat er een gezonde verhouding tussen bijdrage en vergoeding tot stand wordt gebracht. In ieder geval moet voorkomen worden dat de geschoolde bediende, die zich door zijn prestatie en vakkennis tot een zekere welstand heeft opgewerkt, onder zijn stand zou moeten leven in het geval hij werkloos wordt. De werkloosheidsvergoeding moet dus in verhouding gebracht worden met het effectieve loon, rekening houdend met het aangeduide plafond271. Het karakter van de Sociale Zekerheid, dat in wezen toch vrij conservatief en statusbestendigend is, volgens de grenzen van de beroepscategorieën, gaat dus voor de christelijke bedienden niet ver genoeg. De wens van de bedienden ware volledig vervuld indien de prestaties van de verzekeringen meer in verhouding zouden staan met de opgebrachte voorzorgsinspanning. Vanuit het standpunt van de christelijke bedienden kan men dan besluiten dat aparte regimes van sociale risicodekking dus hun doel missen als alle bijdrages gecentraliseerd worden, en het grootste deel daarvan getransfereerd wordt naar de werklieden, die door hun beroepsachtergrond meer beroep doen op sociale uitkeringen dan de bedienden.

270

. Ibidem, p. 14.

271

. Ibidem, p. 15.

144

K) Besluit: De christelijke visie op de Sociale Zekerheid en de ‘betekenis’ voor de basisleden

Het is evident dat de christelijke arbeidersbeweging een andere blauwdruk van de Sociale Zekerheid voor ogen had, dan deze die ‘geboren’ werd uit het Sociaal Pact. Door de nietdeelname van een groot gedeelte van het A.C.V. aan de besprekingen ervan en de vrijwel volledig geïsoleerde L.C.M., ging men in verspreide slagorde de strijd aan met de socialistisch geïnspireerde principes die in het systeem waren vervat. Het egalitarisme, de ‘grenzeloze’ solidariteit en het statelijke centralisme waren dan ook dé struikelblokken voor de christelijke arbeidersbeweging, die er voor zorgden dat de ‘tijdelijke’ Sociale Zekerheid al snel in de ban zou worden geslagen. Daarnaast erkende zij wel de nood aan een stelsel van Sociale Zekerheid en onderschreef zij met groot genoegen het ‘neo-corporatistich’ karakter die in het beheer van de R.M.Z. besloten lag, maar dit was voor het A.C.W. niet voldoende om het systeem levensvatbaar te houden. Dit was niet alleen een levensbeschouwelijke kwestie, maar ook een kwestie van zelfbehoud, zoals dat bijvoorbeeld tot uiting kwam in de polemiek tussen de christelijke en socialistische mutualiteiten met betrekking tot het karakter en organisatie van de ziekte-en invaliditeitsverzekering. Terwijl de L.C.M. hamerde op de autonomie en de vrijheid, zou het N.VS.M. blijven pleiten voor de éénheidsmutualiteit. De levensbeschouwelijke dimensie werd dan ook dikwijls aangewend ter ideologische legitimering voor het al dan niet rekruteren van nieuwe leden in het christelijke of socialistische net. Verder valt het op dat de opvoedingsinspanningen van het A.C.W. en A.C.V. in de verscheidene periodieken volledig waren gebaseerd op de steeds terugkerende sociaalkatholieke leerstellingen, die doordrongen waren van een organicistisch mensbeeld, waaraan zowel de werksfeer, de gezinssfeer en de openbare sfeer volledig aan zou moeten beantwoorden. Zo diende de Sociale Zekerheid ook ingeschakeld te worden in deze logica: de sector van de kinderbijslag moest worden aangewend om een ware gezinspolitiek te voeren, gecombineerd met de eventuele opwaardering van de huiselijke arbeid om de vrouw terug haar vastomlijnde en rolspecifieke plaats toe te wijzen. De Sociale zekerheid moest ook volledig paritair worden beheerd om de klassensamenwerking te stimuleren en de staat diende zich in de Sociale Zekerheid afzijdig te houden in de vrijwillige, natuurlijke verbintenissen die zorgzame en vooruitziende burgers aangingen met vrije en verantwoordelijke privéverzekeraars. In de representatie van deze christelijke visie op de Sociale Zekerheid kan men net zoals bij de socialistische zuil vaststellen dat de ware betekenis van de Sociale Zekerheid voor de basisleden vaak niet overeenstemt met de aspiraties van hun vertegenwoordigende

145

organisaties. Dit heeft beroeps-en sectorgebonden redenen, maar is ook te wijten aan het gedrag van een bepaalde groep mensen die zich niet wensen te socialiseren in een systeem van ‘christelijke’ of ‘socialistisch’ geïnspireerde voorzorg en solidariteit. Het aantal opruiende artikels dat gericht is tegen de fraude en de dreigende instabiliteit van het systeem mogen dan in de christelijke periodieken nog toegewezen worden aan de socialistische ‘verspilzucht’ en ‘onpersoonlijkheid’, toch kan niet worden ontkend dat vele aberraties een ‘menselijke’ oorsprong kennen. Bij wijze van besluit, wat de visie van de Christelijke arbeidersbeweging betreft, kan de kritiek van Hendrik Heyman dienen als de grootste gemene deler van de klachten die door de christelijke deelorganisaties werden geuit tegen de toenmalige organisatie en inhoud van de Sociale Zekerheid:

“De voortschrijdende en kommervolle etatisatie van de sociale zekerheid is naar onze mening de grote oorzaak van de financiële instabiliteit van de sociale zekerheid. De etatisatie en de vrije christelijke samenleving vloeien voort uit de niet-christelijke en christelijke opvatting van sociale rechtvaardigheid. Vandaar ook dat de christelijke opvatting van de gemeenschap de samenleving niet als doel op zichzelf beschouwt, waaraan elke persoonlijkheid ondergeschikt wordt gemaakt aan de staat. Dit leidt naar slavernij. Een dergelijk gevaar ligt in het etatisme, dat tenslotte de mens tot onpersoonlijkheid vernedert. De staat moet de persoonlijkheid en de natuurlijke kleine gemeenschappen eerbiedigen, ontwikkelen en richten. Ook de goed-werkende sociale organisaties. De staat moet niet louter aanvullen. De orde is méér dan een aanvulling. Samen-ordenen voor het tijdelijk welzijn is het doel. Daartoe is het nodig de hoogst mogelijke ontwikkeling-in-de-orde na te streven van de persoonlijke werkzaamheid en de activiteit van de kleinere natuurlijke groepen. Daarvoor bekomt men het hoogste rendement aan initiatief, verantwoordelijkheidsgevoel en toewijding. Dergelijke oplossing en ordening is niet de gemakkelijkste. Materieel uniformiseren gaat ogenschijnlijk lichter en vlugger. Maar het is tenslotte dodend. Dit is een reactie tegen het materialistische en etatistische denken van de socialistische arbeidersbeweging. De sociale zekerheid dient veel losser georganiseerd te worden, meer vrije initiatief, meer contact tussen verzekerde en verzekeraar om het hogere doel van de mensheid te vrijwaren”272.

272

. A.C.W., De Gids op Maatschappelijk Gebied, Kadoc, Leuven, 38(1947), 9, pp. 822-824.

146

V) Onderzoeksconclusie Dit onderzoek heeft de achterban in kaart proberen te brengen, en heeft in de mate van het mogelijke zich niet enkel en alleen toegespitst op de politieke machtsverhoudingen, zoals die bijvoorbeeld wel aan bod komen in de studie van Guy Vanthemsche: ‘De beginjaren van de Sociale Zerkerheid in België. 1944-1963’. Daarin legt Vanthemsche de focus op de politieke partijen, die als parlementaire verlengstukken van de sociale organisaties hun macht wilden uitbreiden ten nadele van hun levensbeschouwelijke concurrenten. In tegenstelling tot Vanthemsches publicatie, staan in deze verhandeling de sociale organisaties centraal die de communicatie verzorgen met hun achterban en daarin wel duidelijk een discours aan de dag leggen waarmee de achterban zich mee diende te verzoenen en zelfs te vereenzelvigen. De discrepantie tussen de disciplinering van de achterban door de vakbonden en mutualiteiten enerzijds en de receptie van de achterban anderzijds, levert dan dikwijls een venster op de gelaagde werkelijkheid, die wel degelijk buiten het discours bestaat, zoals dat duidelijk is geworden in de onderzoeksresultaten. Doorheen die resultaten is dan ook gebleken dat de vakbonden en de mutualiteiten na de Tweede Wereldoorlog op definitieve wijze worden geïnstitutionaliseerd en dat zij in zekere mate afhankelijk worden van het welvaren van de Sociale Zekerheid, aangezien hun bestaansgrond gedeeltelijk gelegitimeerd wordt door het syndicale en mutualistische dienstbetoon. In deze context worden de organisaties, binnen het raamwerk van de Sociale Zekerheid, meer een doel op zich en niet langer een middel om sociaal-economische emancipatie te bewerkstelligen. Vanuit die optiek dienen de vaak legitimerende en disciplinerende artikels binnen de christelijke en socialistische periodieken geïnterpreteerd te worden. Het zelfbehoud wordt een niet te verwaarlozen factor omdat de sociale organisaties als dragers van het systeem van Sociale Zekerheid in een concurrentiële machtsstrijd verwikkeld zijn, waarbij de ideologie vaak wordt aangewend ter legitimering van de machtswerving. Het valt dan ook op dat er vaak ‘in de naam van’ de mutualisten of syndicalisten wordt gesproken wanneer het over de Sociale Zekerheid gaat. Het eerste hoofdstuk behandelt dus ondermeer de machtsuitoefening van de homogene katholieke regeringen en de instrumentalisering van het sociaal-politieke beleid tussen het einde van de 19e eeuw en het begin van de Tweede Wereldoorlog. Doorheen het tweede hoofdstuk van het onderzoek wordt het dan duidelijk, rekening houdend met de inzichten uit het eerste hoofdstuk, dat de sociale organisaties na 1944 zelf dragers en promotors worden van het sociaal beleid, wanneer een relatief nieuw stelsel van Sociale Zekerheid wordt ingevoerd. De basisleden van de vakbonden en mutualiteiten worden dan overgeleverd aan een discours en 147

een bepaalde retoriek die een zekere disciplinering en legitimering in zich draagt om de (potentiële) dissidenten het zwijgen op te leggen. De aandachtige lezing van de bronnen heeft de propaganda voor deze nieuwe sociale wetgeving trachten bloot te leggen, om op die manier een indicatie van de sociale realiteit te kunnen onderkennen. Uitzonderlijke aandacht wordt dan ook gewijd aan de bevoogdende en belerende artikels die niet zelden op een koortsachtige en verkrampte manier worden overgebracht naar de achterban toe. Inhoudelijk heb ik dit trachten aan te tonen op drie duidelijke niveaus. Een eerste niveau heeft betrekking op de perceptie van de individuele syndicalisten of mutualisten. Een niet te verwaarlozen aantal onder hen zou zich niet akkoord verklaren met het bijdragepercentage, de uitkeringshoogte en de verplichting, die overigens heel tastbaar was geworden door het loonbeslag van 8% dat bestemd was voor de Rijkskas voor Maatschappelijke Zekerheid. In het bronnenonderzoek is dit veelal boven water gekomen door de vaststelling van de worsteling, van voornamelijk de socialistische organisaties, met het gegeven van de sociale fraude en de vele legitimerende en ‘opvoedende’ artikels, zoals die in het socialistisch tijdschrift ‘Problemen’ of het mutualistisch tijdschrift‘Wilskracht’ zijn verschenen. Een tweede niveau heeft betrekking op de interne geledingen binnen de arbeidersbeweging en de sociale organisaties, waarbij bepaalde centrales, sectoren en zelfs radicale en dissidente fracties gedesillusioneerd achterblijven. Dit wordt ondermeer duidelijk geïllustreerd door het radicale renardistische éénheidssyndicalisme en het communistische basissyndicalisme dat zich geheel afkeert van zowel de filosofie als de organisatie van de Sociale Zekerheid. In het periodiek ‘Travail’ van het M.S.U. en ‘Syndicale Eénheid’ van het B.V.E.S., kan men dan ook de heel strijdvaardige taal waarnemen die gericht is tegen de traditionele syndicale machtsstructuren, belichaamd in het B.V.V., en de Sociale Zekerheid die er herhaaldelijk wordt afgedaan als ‘burgerlijk’ en ‘misleidend’. Daarnaast zouden er binnen de centrales van de vakbeweging ook andere accenten worden gelegd, naar gelang de arbeidsmarktpositie van de verzekerden, zoals dat bijvoorbeeld duidelijk wordt bij de analyse van het periodiek ‘Onze Strijd’ van het socialistische B.B.T.K. en het congresverslag van de christelijke L.B.C uit 1947. Daarin zouden de klachten van de socialistische en christelijke bedienden, met betrekking tot de Sociale Zekerheid, zich voornamelijk kristalliseren rondom de, volgens hen, ‘scheefgetrokken’ solidariteitsinspanningen tussen arbeiders en bedienden. Het derde niveau tenslotte, behelst de comparatieve analyse tussen de levensbeschouwelijke visies van zowel de socialistische als de christelijke arbeidersbeweging inzake de Sociale Zekerheid. Dit komt voornamelijk naar voor in het laatste hoofdstuk, waarin het verzekeringsprincipe van de ‘nieuwe’ sociale verzekeringen door de christelijke organisaties wordt opgewaardeerd ten 148

nadele van het ‘verregaande socialistische solidariteitsprincipe’, dat naar eigen zeggen een zekere ontevredenheid binnen de achterban had losgeweekt. De meest polemisch geladen artikels zijn afkomstig van de L.C.M., die het felst gekant was tegen de toenmalige organisatie van de Sociale Zekerheid, en dit ook in een heel opruiende stijl publiceerde in het periodiek ‘Leiding’. Dit derde en meest zichtbare niveau levert een sluitstuk op de verschillende spanningen die in de nasleep van de invoering van de Sociale Zekerheid werkzaam waren. Desalniettemin kan de betekenis van dit systeem wel als een objectieve verbetering van de levensomstandigheden van vele werknemers beschouwd worden, maar in de geesten van vele ‘gebruikers’ werd deze wetgeving dus veelal gepercipieerd als een fiscale last en werd deze niet zelden ontoereikend bevonden. Naarmate de jaren verstreken na de inwerkingtreding van de Sociale Zekerheid, moet ook worden opgemerkt dat de aandacht voor deze nieuwe wet, die al gering was in de directe nasleep ervan, in de verschillende periodieken afzwakte, omdat het systeem een ‘tijdelijk’ karakter had meegekregen. Het tijdelijke karakter dat besloten lag in de kaderwet op de maatschappelijke zekerheid had dan ook een zeker politiek en ideologisch ontmijnend effect in de beginjaren van het systeem. Het bleef namelijk vatbaar voor hervormingen, aanvullingen of wijzigingen die verschenen in het staatsblad en die dan op hun beurt in de verschillende periodieken naar de leden toe werden gecommuniceerd via verschillende rubrieken, zoals: ‘Het hoekje van de verzekerde’ of ‘Voor de werkloozen’. Vooral bij de socialistische arbeidersfamilie is de geringe aandacht betekenisvol, omdat zij veel input had geleverd bij de totstandkoming van de Sociale Zekerheid, en het invoeren ervan tot een socialistische verworvenheid had uitgeroepen. Het in het heldendom verheffen van Achille Van Acker, gebombardeerd als ‘vader van de Sociale Zekerheid’, was dan ook niet vreemd aan dat triomfalisme. Fundamentele debatten over de Sociale Zekerheid werden dan ook geweerd in hun respectieve periodieken. Bij de christelijke arbeidersbeweging lag dat anders, en was het eerder ‘liefde na datum’, om de woorden van Patrick Pasture aan te halen. Zij was in mindere mate betrokken geweest bij de onderhandelingen van het Sociaal Pact en maakte gevoelig meer ruimte vrij in haar doctrinaire en opiniërende rubrieken om de Sociale Zekerheid zowel op organisatorische als ideologische gronden af te doen als ontoereikend en aberrant. Het valt dan ook op hoe koortsachtig men de christelijke waarden via de Sociale Zekerheid wou promoten en hoe men bijvoorbeeld de sector van de kinderbijslag wou opwaarderen om de christelijke gezinswaarden, geconcretiseerd in de christelijke gezinsverhouding van de werkende huisvader en de zorgzame huismoeder, bij hun achterban aan te moedigen. De tegenstellingen die in het onderzoek worden toegepast aan de hand van de daarnet geschetste drie niveaus 149

vereisen een zeker interpretatievermogen van de onderzoeker om dit op een empirische manier vast te stellen, desondanks kan toch met zekerheid gesteld worden dat de onderzoeksconclusie uitnodigt om een meer genuanceerd beeld van de receptie van de Sociale Zekerheid in België tussen 1944 en 1950 in het leven te roepen. Het verschil tussen de representatie van de nieuwe sociale wetgeving door de sociale organisaties en de werkelijkheid, en de weerslag die dit had op de betekenisgeving van de recipiënten, heeft een meer benaderend beeld van de sociale werkelijkheid opgeleverd, zonder daarbij een historische waarheid te willen claimen. Veel lacunes zijn aanwezig in de bronnenreeksen en sommige karige bronfragmenten kunnen bezwaarlijk representatief worden genoemd, maar ze leveren alvast indicaties op van een onvoltooide Sociale Zekerheid die zich niet alleen manifesteert op het terrein, maar ook in de geesten van vele werknemers die tot op de dag van vandaag nog steeds worden beïnvloed door een discours, dat zowel wordt gehanteerd door de ‘machthebbers’, als door diegenen die hen ‘vertegenwoordigen’. Het ligt dan ook aan de toekomstige gebruikers van de sociale voorzieningen of zij het ogenschijnlijk neutrale sociale beleid zullen aanvaarden of afwijzen. Het Globaal plan van 1993, het Generatiepact van 2005, de regionalisering van verschillende sectoren in de toekomst? Het hangt er van af welke betekenis de gebruikers zullen verbinden aan hun nu al meer dan 65 jaar oude sociale erfgoed. Het spreekt dan ook voor zich dat de sociale organisaties, in de communicatie met hun achterban, ongetwijfeld een cruciale rol zullen blijven spelen in de totstandkoming van nieuwe sociale wetgeving, zoals dat eertijds ook al het geval was.

150

VI) Bibliografie

A) Literatuur Asselberghs (L.), “Gezinsvergoedingen in België. Ontstaan en evolutie”, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, 17(1973), 2.

Begasse (J.), Les assurances sociales en Belgique, Parijs, s.n., 1907. Boone (M.), Historici en hun métier. Een inleiding tot de historische kritiek, Gent, Academia Press, 2005.

Colignon (A.) en Martin (D.), België 1940. Een maatschappij in crisis en oorlog, Brussel, s.n., 1993.

Dambre (W.), Fundamenten van de verzorgingsstaat: Planning en uitvoering van de sociale politiek in België. 1942-1950, Gent, s.n., 1986.

Deleeck (H.), De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2003.

Demanet (G.), “Mijnwerkerspensioenen”, in: Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 27(1986), 6.

Deneckere (G.), “Sire, het volk mort. Collectieve actie in de sociale geschiedenis van de Belgische staat, 1831-1940”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 24(1993), 3-4.

De Swaan (A.), Zorg en de staat. Welzijn, onderwijs en gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd, Amsterdam, Bert Bakker, 1997.

De Vos (L.), De Bevrijding. Van Normandië tot de Ardennen, Leuven, Davidsfonds, 1994.

151

De Wilde (B.), Witte boorden, blauwe kielen: patroons en arbeiders in de Belgische textielnijverheid in de 19e en 20e eeuw, Gent, Ludion-Amsab, 1997.

Dumolyn (J.), “Het Kind en het badwater? Het kritisch realisme als post-positivistische filosofie voor historici”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 34(2004),1.

Esping-Andersen (G.), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Cambridge, s.n., 1990.

Everling (C.), Het bediendenpensioen, Brussel, s.n., 1949.

Foucault (M.), Discipline, Toezicht en Straf: De geboorte van de gevangenis, Groningen, Historische Uitgeverij, 2001.

Gerard (E.), ed., De Christelijke arbeidersbeweging in België 1891- 1991, Leuven, Universitaire Pers, 2 vol., 1991.

Gerard (M.), Répertoire de périodiques syndicaux belges, Brussel, s.n., 1981

Ghijsens (A.), “Aanzetten tot sociale politiek vanuit de middenklasse: enkele ideologische aspekten van de Brusselse radicale beweging (1830-1848)”, in: Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 17(1986), 3-4.

Hemmerijckx (R.), Van Verzet tot Koude Oorlog 1940-1949: Machtsstrijd om het ABVV, Brussel, VUB press, 2003.

Januarius (J.)., “De werkloosheidsverzekering in de naoorlogse welvaartsstaat: een blik op de werking van het A.B.V.V.”, in: Vlaams Marxistisch Tijdschrift, 42(2008),1.

Jauniaux (A.), Cent Années de mutualité en Belgique, Brussel, Eglantine, 1930.

Jauniaux (A.), La nouvelle loi générale des pensions de vieillesse, Brussel, Eglantine, 1925.

Kott (S.), L’état social allemand. Répresentations et pratiques, Parijs, Belin, 1995. 152

Lambert (P.) en Schofield (P.), eds., Making History: An introduction to the history and practices of a discipline, Londen, Routledge, 2007.

Lehouck (F.), Van apathie tot strijdbaarheid. Schets van een geschiedenis van de Belgische vakbeweging 1830-1914, Brugge, Orion, 1980.

Lis (C.), Soly (H.) en Van Damme (D.), Op vrije voeten ? Sociale politiek in West-Europa 1450-1914, Leuven, Kritak, 1985.

Lorenz ( C.), De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis, Amsterdam, Boom, 2006.

Luyten (D.), “Politiek corporatisme en de crisis van de liberale ideologie”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 24(1994), 1-2.

Luyten (D.) en Vanthemsche (G.), eds., Het Sociaal Pact van 1944. Oorsprong, betekenis en gevolgen, Brussel, VUB press, 1995.

Palmer (R.R.), Colton (J.) en Kramer (L.), A History of the Modern World, New York, McGraw-Hill, 2002.

Pasture (P.), Kerk, Politiek en sociale actie. De unieke positie van de christelijke arbeidersbeweging in België ( 1944-1973), Leuven, Apeldoorn, 1992.

Peiren (L.), Wij zijn de AC. 100 jaar Algemene Centrale ABVV. 200 jaar syndicale geschiedenis, Gent, Amsab, 2008.

Peiren ( L.) en Messiaen (J.J.), Een eeuw solidariteit. Geschiedenis van de socialistische vakbeweging 1898-1998, Gent, Ludion, 1997.

Smets (D.) en Rens (J.), Historique du Centre Syndical Belge à Londres 1941-1944, Brussel, s.n., 1976.

153

Smith (M.L.) en Stirk (P.M.R.), eds. Making the New Europe: Europe Unity and the Second World War, Londen, s.n., 1989.

Tabucchi (A.), Le jeu de l’envers, Parijs, Christian Bourgois, 1989.

Troclet (L. E.), De sociale zekerheid in België: Algemene vraagstukken inzake sociale zekerheid, Brussel, s.n., 1958. Van Den Brink (G.), Mondiger of moeilijker?Een studie naar de politieke habitus van hedendaagse burgers, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2002.

Vandenbroucke (F.), Van crisis tot crisis. Een socialistisch alternatief, Leuven, s.n., 1981.

Van den Eeckhout (P.) en Vanthemsche (G.), eds., Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19de-20ste eeuw, Brussel, VUB press, 2003.

Vandepitte (P.) en Van Den Bossche (G.), Lexicon: een verklaring van historische en actuele maatschappelijke concepten, Gent, Academia Press, 2005.

Van Meulder (G.), “Mutualiteiten en ziekteverzekering in België (1886-1914)”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 27( 1997), 1-2.

Vanthemsche (G.) en Burgelman (J.C.), eds., De tuin van heden: dertig jaar wetenschappelijk onderzoek over de hedendaagse Belgische samenleving, Brussel, VUB press, 2007.

Vanthemsche (G.), De beginjaren van de sociale zekerheid in België. 1944-1963, Brussel, VUB Press, 1994.

Vanthemsche (G.), De werkloosheid in België. 1929-1940, Gent, EPO, 1989.

Vanthemsche (G.), “De oorsprong van de werkloosheidsverzekering in België: Vakbondskassen en gemeentelijke fondsen (1890-1914)”, in: Tijdschrift voor Sociale geschiedenis, 11(1985), 2.

154

Vielle (P.), Pochet (P.) en Cassiers (I.), eds., L’Etat social actif. Vers un changement de paradigme ?, Brussel-Bern, Peter Lang, 2005.

Witte ( E.), Craeybeckx (J.) en Meynen ( A.), Politieke geschiedenis van België. Van 1830 tot heden, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2005.

Witte (E.), Burgelman (J.C.) en Stouthuysen (P.), eds., Tussen restauratie en vernieuwing. Aspecten van de naoorlogse Belgische politiek (1944-1950), Brussel, VUB press, 1989.

B) Bronnen:

Gent: Amsab

Periodieken (A).B.V.V., M.S.U en B.V.E.S.273 De Belgische Tram, B.C.T.B.A.P., B.V.V./ A.B.V.V.: 27(1945), 4, 6, 10-11; 28(1946), 2-12; 29(1947), 1-12; 30(1948), 1-12.

De Belgische Tram, B.T.B., A.B.V.V.: 31(1949), 1-12, 32(1950), 1-12.

De Boekarbeider/Le Syndiqué du Livre, C.B.P., A.B.V.V.: 1(1945), 1-12; 2( 1946), 1-10.

De Strijdkreet, A.C., A.B.V.V.: 1(1946-1947), 1-24; 2(1947-1948), 1-24; 3(1948-1949), 1-12.

De Werker, A.B.V.V.: 3(1947), 1- 52, 4(1948), 1-52, 5(1949), 1-52, 6(1950), 1-52.

Le Carrier, C.O.P.B., A.B.V.V. : 46(1945-1946), 1-4 en 1-12; 47(1947), 1-12. 273

. Een aantal grote centrales binnen het A.B.V.V., zoals de Algemene Centrale en de Centrale van Metaalbewerkers zijn in de periode van onderzoek opgenomen binnen het interprofessionele orgaan van ‘De Werker’. Daarnaast richten de socialistische mutualitieten zich tot hun leden via ‘De Werker’, in de respectieve mutualistische rubrieken. Vanaf 1952 verschijnt ‘Wilskracht’: een aparte publicatie van de socialistische landsbond voor alle mutualisten.

155

Onze Strijd/ Combattre, B.B.T.K., A.B.V.V.: 3(1947), 1-12; 4(1948), 1-12; 5(1949), 1-12; 6(1950), 1-12. Orgaan van Syndikale Eenheid, A.B.V.V.: 1(1945), 1-28.

Orgaan van Syndikale Eenheid – De Werker, A.B.V.V.:2(1946), 1- 52.

Orgaan van Syndikale Eenheid, B.V.E.S.: 1(1944), 5-9; 2(1945), 1-10.

Organe d’Unité Syndicale, Syndicats, F.G.T.B.: 1(1945), 1-28.

Problemen, A.B.V.V. : 1(1947), 1-12; 2(1948), 1-12; 3(1949), 1-12; 4(1950), 1-12.

Travail, M.S.U.-Charleroi: 1(1944), 1-2; 2(1945), 1-12; 3(1946), 1-12.

Travail, M.S.U.-Luik: 2(1945), 1-12.

Tribune, A.C.O.D., A.B.V.V.: 1(1945)1-12; 2(1946), 1-12; 3(1947), 1-12; 4(1948), 1-12; 5( 1949), 1-12.

Periodiek socialistische partij De Volkswil, B.W.P./B.S.P.-Leuven: 48(1944), 1-11; 49(1945), 1-42; 50(1946), 1-52; 51(1947), 1-52; 52(1948), 1-52.

Periodiek socialistische mutualiteit Wilskracht, N.V.S.M.: 1(1952), 1-6; 2(1953), 1-6; 3(1954), 1-6; 4(1955), 1-6.

Congresverslagen A.B.V.V. : Fusiecongres, A.B.V.V., Brussel, 28-29 april 1945.

156

Statutair congres, A.B.V.V., Brussel, 23-25 december 1945.

Statutair congres, A.B.V.V., Brussel, 21-23 december 1946.

Buitengewoon congres, A.B.V.V., Brussel, 31 mei-2juni 1947.

Statutair congres, A.B.V.V., Brussel, 28 februari-1 maart 1948.

Gewestelijk congres, A.C.O.D., De Voorzorg, Antwerpen, 1947.

Statutair congres, A.C.O.D., Luik, 13-16 oktober 1949.

Nationaal congres, B.B.T.K., Brussel, 19 oktober 1949.

Fusiecongres, C.M.B., Brussel, 28-29 augustus 1945.

Statutair congres, C.M.B., Brussel, 11-14 oktober 1947.

Gewestelijk congres, C.M.B., Antwerpen, 6 juni 1948.

Fusiecongres, B.T.B., Oostende, 1-2 september 1945.

Statutair congres, B.T.B., Gent, 30 augustus – 1 september 1947.

Statutair congres, B.T.B., Luik, 7-10 juli 1949.

Universiteitsbibliotheek

Arbeidsblad: 45(1944), 11-12; 46(1945), 1-3.

Het Laatste Nieuws: 57( 1944), 1-86; 58( 1945), 1-303

157

Het Volk: 54(1944)1-11; 55(1945), 3-24.

Vooruit: 60(1944-1945), 95-98 en 99-159.

Leuven: Kadoc Periodieken christelijke arbeidersbeweging274 A.C.V.-militantenblad, A.C.V.: 17(1949), 1-12; 18(1950), 1-12.

Au Travail, C.S.C.: 4(1944), 1-8; 5(1945), 1-52; 6(1946), 1-52; 7(1947), 1-52; 8(1948), 1-52.

De Gids op Maatschappelijk Gebied, A.C.W.: 35(1944), 1-12; 36(1945), 1-12; 37(1946), 112; 38(1947), 1-12; 39(1948), 1-12; 40(1949), 1-12; 20(1950), 1-12.

Ons Recht, L.B.C., A.C.V.: 1(1949) 1-12, 2(1950) 1-12.

Volksmacht, A.C.W.: 1(1944), 1-10; 2( 1945), 1-52; 3(1946), 1-52; 4(1947), 1-52; 5(1948), 152; 6(1949), 1-52; 7(1950), 1-52.

Tandrad, C.C.M.B, A.C.V: 1(1949) 1-3, 2(1950) 1-12.

Periodiek christelijke mutualiteit Leiding, L.C.M.: 1( 1947)1-4, 2(1948) 1-12, 3(1949) 1-12, 4(1950) 1-12.

Congresverslagen A.C.V.: XIVe A.C.V.- congres, Brussel, 13-15 juli 1945.

274

. Binnen ‘Volksmacht’ en ‘De Gids op Maatschappelijk Gebied’ wordt veel ruimte geschonken aan de christelijke vakbondscentrales en mutualiteiten. Veel periodieke publicaties van christelijke vakcentrales verschijnen niet afzonderlijk in de najaren van de Tweede Wereldoorlog, vandaar dat vele van deze centrales zijn opgenomen in‘Volksmacht’.

158

XVIe A.C.V.- congres, Brussel, 28-30 oktober 1949.

De Maatschappelijke Zekerheid, L.B.C., Brussel, 25-26 mei 1947.

Landelijk congres, Centrale der Vrije Mijnwerkers, Koksijde, 13-15 augustus 1949.

Onze onmiddellijke eisen, C.C.M.B., Gent, 23-24 juni 1945.

Onze onmiddellijke eisen, C.C.M.B., Gent, 26-27 juli 1947.

159

Lijst van afkortingen

A.B.V.V.: Algemeen Belgisch Vakverbond A.C.: Algemene Centrale A.C.O.D.: Algemene Centrale der Openbare Diensten A.C.V.: Algemeen Christelijk Vakverbond A.C.W.: Algemeen Christelijk Werkersverbond A.S.L.K.: Algemene Spaar-en Lijfrentekas. A.M.S.A.B.: Archief en Museum van de Socialistische Arbeidersbeweging A.S.O.D.: Algemeen Syndicaat der Openbare Diensten B.B.T.K.: Bond der Bedienden, Technici en Kaders B.C.T.B.A.P.: Belgische Centrale der Tram-, Bus- en Autopersoneel B.S.P.: Belgische Socialistische Partij B.T.A.C.: Belgische Textielarbeiderscentrale B.T.B.: Belgische Transportarbeidersbond B.V.E.S.: Belgisch Verbond der Eenheidssyndicaten B.V.V.: Belgisch Vakverbond B.W.P.: Belgische Werkliedenpartij C.B.P.: Centrale der Boek-en Papiernijverheid C.C.I.: Comité Central Industriel C.C.M.B.: Christelijke Centrale der Metaalbewerkers C.L.S.: Comité de Lutte Syndicale C.M.B.: Centrale der Metaalbewerkers van België C.S.C.: Confédération des Syndicats Chrétiens C.V.P.: Christelijke Volkspartij F.G.T.B.: Fédération Générale du Travail de Belgique KADOC: Katholiek Documentatie-en Onderzoekscentrum K.P.B.: Kommunistische partij van België L.B.C.: Landelijke Bediendecentrale L.C.M.: Landsbond der Christelijke Mutualiteiten M.S.U.: Mouvement Syndical Unifié N.A.C.: Nationale Arbeidsconferentie N.V.S.M.: Nationaal verbond van Socialistische Mutualiteiten

160

R.I.Z.I.V.: Rijksdienst der Ziekte-en Invaliditeitsverzekering R.M.Z.: Rijksdienst voor Maatschappelijke Zekerheid S.G.S.P.: Syndicat Général des Services Publics S.S.K.: Syndicaal Strijdkomitee U.H.G.A.: Unie van Hand-en Geestesarbeiders

161