Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015
“De bestraffing van de klant van prostitutie als bijdrage in de strijd tegen mensenhandel” Moet België volgen?
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Helena De Smet (studentennr. 00904807)
Promotor: Dr. Verhage Antoinette Commissaris: Prof. Dr. Peršak Nina
ii
DANKWOORD Deze masterproef is geschreven ter afsluiting van mijn rechtenopleiding. Zowel dit eindwerk als mijn studie had ik niet tot een goed einde kunnen brengen, zonder de hulp en steun van enkele mensen. Graag maak ik van de gelegenheid gebruik om hen te bedanken.
Bovenal gaat mijn oprechte dank uit naar mijn promotor Dr. A. Verhage voor haar begeleiding en waardevolle feedback, alsook voor het feit dat ze mij de kans bood om over dit boeiend onderwerp te schrijven.
Daarnaast wil ik ook mijn beide ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun, motivatie en begrip; niet alleen bij het voltooien van deze masterproef maar gedurende mijn hele studieloopbaan. Ten slotte wil ik mijn vrienden en medestudenten bedanken die deze periode voor mij een stuk aangenamer hebben gemaakt.
Gent, 18 mei 2015. Helena De Smet
iii
Inhoudsopgave DANKWOORD ........................................................................................................................ iii INLEIDING ............................................................................................................................... 1 STRUCTUUR ............................................................................................................................ 3 TITEL I: PROSTITUTIE ........................................................................................................... 5 Hoofdstuk 1: Theoretische omkadering van het begrip prostitutie ............................................ 5 1.1.
Inleiding ....................................................................................................................... 5
1.2.
Definitie ....................................................................................................................... 5
1.3.
Verschijningsvormen ................................................................................................... 6
1.3.1.
Openlijk – gesloten ............................................................................................... 7
1.3.2.
Gedwongen – vrijwillig ...................................................................................... 10
1.4.
Actoren in het prostitutiegebeuren ............................................................................ 12
1.4.1.
Prostituee ............................................................................................................ 12
1.4.2.
Klant ................................................................................................................... 13
1.4.3.
Proxeneten .......................................................................................................... 13
Hoofdstuk 2: De verschillende Europese wetgevingsmodellen rond prostitutie ..................... 15 2.1. Inleiding ........................................................................................................................ 15 2.2. Problemen bij de beleidsindeling .................................................................................. 15 2.2.1. Inleiding ................................................................................................................. 15 2.2.2. Samenhang ............................................................................................................. 16 2.2.3. Terminologische verwarring .................................................................................. 16 2.2.4. Criteria voor de onderverdeling ............................................................................. 17 2.2.5. Beleidsuitvoering ................................................................................................... 17 2.3. De verschillende beleidsregimes ................................................................................... 19 2.3.1. Inleiding ................................................................................................................. 19 2.3.2. Criminalisering ....................................................................................................... 19 2.3.3. Legalisering ............................................................................................................ 23 iv
2.3.4. Decriminalisering ................................................................................................... 24 2.4. Besluit............................................................................................................................ 25 TITEL II: MENSENHANDEL MET HET OOG OP SEKSUELE EXPLOITATIE .............. 26 Hoofdstuk 3: Internationale en Europese instrumenten betreffende mensenhandel ................ 26 3.1. Inleiding ........................................................................................................................ 26 3.2. Internationale instrumenten ........................................................................................... 27 3.2.1. Internationale schikking ter uitbanning van de handel in blanke slavinnen, Parijs, 18 mei 1904 ..................................................................................................................... 27 3.2.2. Internationale overeenkomst betreffende de beteugeling van de vrouwenhandel, Parijs, 4 mei 1910 ............................................................................................................ 28 3.2.3. Internationale Overeenkomst ter bestrijding van de handel in vrouwen en kinderen, Genève, 30 september 1921 ............................................................................................. 29 3.2.4. Internationale overeenkomst betreffende de bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen, Genève, 11 oktober 1933 ......................................................... 29 3.2.5. Verdrag ter bestrijding van de mensenhandel en van de uitbuiting van andermans prostitutie, New York, 21 maart 1950 ............................................................................. 30 3.2.6. Protocol inzake de preventie, onderdrukking en bestraffing van de handel in mensen, in het bijzonder vrouwen en kinderen, ter aanvulling van het VN Verdrag tegen transnationale georganiseerde misdaad, Palermo, december 2000 ................................. 31 3.3. Europees niveau ............................................................................................................ 33 3.3.1.
Raad van Europa ................................................................................................ 33
3.3.2.
Europese Unie .................................................................................................... 38
3.4.
Het voorstel van Amnesty International .................................................................... 45
3.5.
Besluit ........................................................................................................................ 46
Hoofdstuk 4: Het Belgisch prostitutie- en mensenhandelbeleid .............................................. 48 4.1.
Inleiding ..................................................................................................................... 48
4.2.
Code Pénal ................................................................................................................ 48
4.3.
Gemeentewet 1836 ................................................................................................... 49
4.4.
Belgisch Strafwetboek 1867 ...................................................................................... 49 v
4.5.
Wet Vrouwenhandel 1914 ........................................................................................ 50
4.6.
Wet Vrouwenhandel 1936 ........................................................................................ 51
4.7.
Wet van 21 augustus 1948 ........................................................................................ 51
4.8.
Parlementair onderzoek naar een structureel beleid met het oog op de bestraffing en
uitroeiing van de mensenhandel - Commissie Mensenhandel 1993 -1994 .......................... 52 4.9.
De Wet van 13 april 1995 ......................................................................................... 54
4.9.1.
Wijziging van artikel 380bis Sw. ....................................................................... 54
4.9.2.
Artikel 77bis Vreemdelingenwet ...................................................................... 55
4.9.3.
Besluit................................................................................................................. 56
4.10.
De Wet van 10 augustus 2005 .............................................................................. 56
4.10.1.
Het nieuwe artikel 433quinquies SW. ............................................................ 56
4.10.2.
Toepassingsgebied .......................................................................................... 56
4.10.3.
Dwang ............................................................................................................. 57
4.10.4.
Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie........................................ 58
4.11.
De Wet van 23 juli 2013 ....................................................................................... 58
4.11.1.
Materieel element van het misdrijf ................................................................. 59
4.11.2.
Moreel element van het misdrijf ..................................................................... 60
4.11.3.
Te ruim toepassingsgebied? ............................................................................ 60
4.12.
Mensenhandel- en prostitutiebeleid anno 2015 ..................................................... 61
4.12.1.
Drie strekkingen ............................................................................................. 61
4.12.2.
Paradox ........................................................................................................... 62
4.12.3.
Grijze zone ...................................................................................................... 63
4.13 Besluit........................................................................................................................... 63 TITEL III: KLANTBESTRAFFING ....................................................................................... 64 Hoofdstuk 5: Criminalisering van alle klanten van prostitutie (Model 1) ............................... 65 5.1.
Zweden ...................................................................................................................... 66
5.1.1.
Achtergrond en totstandkoming van de wet ....................................................... 66
vi
5.1.2.
Prostitutie in het Zweedse strafrecht .................................................................. 68
5.1.3.
Motieven en doelstellingen ................................................................................ 69
5.1.4.
Evaluatie van de wet .......................................................................................... 72
5.1.5.
Besluit................................................................................................................. 81
5.2.
Frans model ............................................................................................................... 83
Hoofdstuk 6: Criminalisering van de klanten van slachtoffers van uitbuiting of mensenhandel (Model 2) .................................................................................................................................. 84 6.1.
Verenigd Koninkrijk .................................................................................................. 84
6.1.1.
Inleiding ............................................................................................................. 84
6.1.2.
Invoering ............................................................................................................ 84
6.1.3.
Draagwijdte ........................................................................................................ 85
6.1.4.
Bewijs ................................................................................................................. 86
6.1.5.
Kritiek................................................................................................................. 86
6.1.6.
Besluit................................................................................................................. 88
6.2.
Nederland................................................................................................................... 89
6.2.1.
Inleiding ............................................................................................................. 89
6.2.2.
Vergewisplicht van klanten ................................................................................ 89
6.2.3.
Schrapping van de vergewisplicht ...................................................................... 90
6.2.4.
Huidig vervolgbeleid op de klant ....................................................................... 92
6.2.5.
Aanbeveling Nationale Rapporteur .................................................................... 93
6.2.6. Besluit..................................................................................................................... 95 Hoofdstuk 7: Klantbestraffing in België .................................................................................. 96 7.1.
Inleiding ..................................................................................................................... 96
7.2.
Juridisch draagvlak .................................................................................................... 97
7.3.
Reeds bestaande klantbestraffing in België ............................................................... 97
7.4.
Houding van de klant ................................................................................................. 98
7.4.1.
Inleiding ............................................................................................................. 98
vii
7.4.2.
Criminalisering van alle klanten in België ......................................................... 98
7.4.3.
Criminalisering van de klanten van mensenhandelslachtoffers in België ........ 100
7.4.4.
Besluit............................................................................................................... 101
7.5.
Operationalisering van bewust gebruik door klanten .............................................. 102
7.5.1.
Dubbele doelstelling ......................................................................................... 102
7.5.2.
Afgewezen wetsvoorstel .................................................................................. 103
7.5.3.
Invulling door internationale instrumenten ...................................................... 104
7.5.4.
Invulling door de ‘Witwaswetgeving’ .............................................................. 104
7.5.5.
Invulling door andere landen............................................................................ 106
7.5.6.
Invulling via zelfregulering en kwaliteitslabels ............................................... 108
Conclusie ................................................................................................................................ 112 BIBLIOGRAFIE ....................................................................................................................... ix BIJLAGE 1 ............................................................................................................................ xxvi
viii
INLEIDING Wat voorligt, is een masterproef die zal nagaan of de invoering van de bestraffing van de klant van prostitutie wenselijk, dan wel mogelijk is in het Belgisch prostitutiebeleid.
Prostitutie en mensenhandel zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Seksuele exploitatie maakt nog steeds de voornaamste doelstelling uit van mensenhandel, waardoor de link naar het prostitutiemilieu onvermijdelijk is. Prostituees zijn in het merendeel van de gevallen door een mensenhandelaar in het prostitutiemilieu gelokt.1
De omvang van de Europese mensenhandel heeft de afgelopen jaren verontrustende proporties aangenomen. De val van de Berlijnse muur in 1989, het uiteenvallen van de SovjetUnie in 1991 en de daaropvolgende politieke en economische veranderingen in Centraal- en Oost-Europa, hebben de migratiestroom en de mensenhandel vanuit het Oosten drastisch laten toenemen. Daarenboven hebben heel wat Oost-Europese landen zich in 2004 en in 2007 aangesloten bij de EU waardoor de grensoverschrijdende mensenhandel naar de westelijke bestemmingslanden steeds vlotter verloopt omwille van het vrij verkeer van personen.2
In navolging daarvan wordt er op internationaal en Europees niveau koortsachtig gezocht naar efficiënte maatregelen om de toegenomen mensenhandel te bestrijden. Zo stemde het Europees Parlement vorig jaar, in februari 2014, een niet-bindende resolutie met het oog op een strengere aanpak op het vlak van prostitutie.3 In deze resolutie spoort de EU de lidstaten aan om klantbestraffing in te voeren in hun nationaal beleid en op die manier een bijdrage te leveren in de strijd tegen mensenhandel.4
1
G. VERMEULEN, “I. Zelfregulering via kwaliteitsnormen in de seksuele dienstensector”, in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (15) 15. 2 A. DI NICOLA, Prostitution and human trafficking: focus on clients, New York, Springer, 2009, 227. 3 COMMITTEES COMMITTEE ON WOMEN'S RIGHTS AND GENDER EQUALITY, “Punish the client, not the prostitute”, Plenary sessions, 26/02/2014. Te raadplegen op: http://www.europarl.europa.eu/news/en/newsroom/content/20140221IPR36644/pdf (Consultatie: 15/02/2015). 4 A. MEHEUS, B. DE RUYVER, M. MORIVAL en K. VAN IMPE (eds.), Van opjaagbeleid tot gedoogbeleid: de aanpak van prostitutie in Nederland en Vlaanderen doorgelicht, Antwerpen, Maklu, 1999, 39. 1
Aangezien de concrete invulling van Europees gesuggereerde maatregelen nog steeds een nationale aangelegenheid blijft, beslissen de lidstaten, waaronder België, autonoom over het al dan niet invoeren van deze regeling. Door deze resolutie laait de discussie omtrent de criminalisering van de klant aldus weer hoog op in België.
Recente cijfers van de Cel Mensenhandel tonen aan dat het aantal gevallen van seksuele uitbuiting in België progressief blijft stijgen. Dat is onder meer te wijten aan het feit dat pooiers steeds slimmer en subtieler te werk gaan.5 Het is zo dat gedwongen prostitutie en mensenhandel
twee
problemen
zijn
die
voortdurend
evolueren,
samen
met
de
maatschappelijke veranderingen.6 Het is noodzakelijk dat het Belgische beleid blijft inspelen op deze veranderingen, zodat we te allen tijde een krachtig wettelijk arsenaal in handen hebben om de misbruiken aan te pakken.7 Wil België met andere woorden verdere stappen zetten in de strijd tegen uitbuiting en mensenhandel dan dient ons beleid wel degelijk bijgestuurd te worden.
In deze masterproef wordt nagegaan of de invoering van de criminalisering van de klant een bijdrage kan leveren in de Belgische strijd tegen gedwongen prostitutie, andere vormen van seksuele uitbuiting en mensenhandel. Er wordt tevens een beeld geschetst van de procedurele obstakels die België bij dergelijke beleidswijziging zal moeten overwinnen. Ten slotte probeer ik een antwoord te formuleren op de vraag welke aanpak België het best hanteert voor deze klantbestraffing. Er dient gezocht te worden naar een benadering die enerzijds het minste nadelen meebrengt en anderzijds dienst kan doen als een krachtdadig instrument in de strijd tegen gedwongen prostitutie en mensenhandel.8
5
P. HUYBERECHTS, “Stijgend aantal prostituees in België”, De Standaard, 15 mei 2015. Te raadplegen op: http://www.standaard.be/cnt/dmf20150514_01682095 (Consultatie: 15/05/2015) 6 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 7 L. DETIÈGE, “Prostituees: van slachtoffers naar sekswerkers met sociale rechten”, Orde dag, 2013, afl. 64, 6771. 8 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 2
STRUCTUUR In deze masterproef zal volgende structuur worden gehanteerd:
In het eerste deel zal een algemeen beeld geschetst worden van prostitutie. Het eerste hoofdstuk geeft een nadere toelichting van de term ‘prostitutie’, een opsomming van de verschillende verschijningsvormen en een uiteenzetting van de te onderscheiden actoren in de prostituele sector.
In het volgende hoofdstuk wordt de summa divisio betreffende de verschillende beleidsregimes binnen de EU uiteengezet. In deze masterproef kies ik voor een onderverdeling in criminalisering, legalisering en decriminalisering, waarbij criminalisering verder onderverdeeld kan worden in een strengere vorm (prohibitionisme) en een meer gematigde vorm (abolitionisme). Bij het uiteenzetten van de basisprincipes van deze drie regimes wordt ook telkens onderzocht in welke mate dit beleid een bijdrage kan leveren in de strijd tegen mensenhandel.
In het tweede deel wordt meer specifiek ingegaan op de mensenhandel. Vooreerst volgt een opsomming van de internationale en Europese instrumenten betreffende mensenhandel. De initiatieven genomen door de Verenigde Naties, de Raad van Europa en de Europese Unie worden onder de loep genomen, teneinde een afdoende definitie te formuleren van mensenhandel. Deze uiteenzetting toont tevens aan welke mensenhandelinstrumenten de invoering van klantbestraffing reeds suggereerden als een maatregel om de vraag naar mensenhandel te ontmoedigen.
In een volgend hoofdstuk wordt verduidelijkt hoe deze internationale en Europese mensenhandelinstrumenten in het Belgisch prostitutiebeleid zijn geïmplementeerd. Nadien volgt een uiteenzetting van de zogenaamde dubbele paradox die ons Belgisch gedoogbeleid omtrent prostitutie kenmerkt.
In het derde deel wordt ingegaan op de klantbestraffing. Vooreerst maken we het onderscheid tussen twee soorten modellen betreffende klantbestraffing door middel van een rechtsvergelijkend onderzoek van een aantal Europese landen.
3
Het eerste model, ook wel het Scandinavisch model genoemd, stelt een bestraffing van alle klanten voorop, ongeacht of de prostitutie vrijwillig of gedwongen plaatsvindt. Binnen dit onderdeel analyseren we de concrete invoering van dit beleid in Zweden, meer bepaald de sociale achtergrond waartegen dit gedachtegoed zich heeft ontwikkeld, wat daarbij de doelstellingen waren en in hoeverre deze doelstellingen zijn bereikt.
Vervolgens bekijken we het tweede model betreffende de criminalisering van klanten: de bestraffing van een persoon die bewust gebruik maakt van de seksuele diensten geleverd door een slachtoffer van uitbuiting of mensenhandel. Voor de concrete implementatie van die maatregel onderzoeken we het beleid van het Verenigd Koninkrijk en de afgesprongen onderhandelingen in Nederland.
In een laatste hoofdstuk proberen we, na alle verworven inzichten, na te gaan of de invoering van klantbestraffing haalbaar is in België: welke procedurele obstakels daarbij moeten worden overwonnen, alsook welke aanpak betreffende klantbestraffing België het best hanteert.
4
TITEL I: PROSTITUTIE Hoofdstuk 1: Theoretische omkadering van het begrip prostitutie 1.1. Inleiding De prostitutiewereld is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een sterk gedifferentieerde markt, bestaande uit vele verschijningsvormen en verschillende actoren. In het licht van dit werkstuk lijkt het mij aangewezen om te starten met een uiteenzetting van een aantal inleidende begrippen.
1.2. Definitie Etymologisch is het woord ‘prostitutie’ afgeleid van het Latijnse ‘prostituere’, wat letterlijk betekent ‘in het openbaar of te koop aanbieden, tot ontucht prijsgeven.’9 Het is echter onmogelijk dit begrip onder een eenduidige, allesomvattende definitie onder te brengen. Het is immers een dynamisch fenomeen waar waardeoordelen en maatschappelijke kentekens onlosmakelijk mee verbonden zijn.10
Aangezien het in België niet strafbaar is zich te prostitueren, wordt het begrip ook niet als dusdanig omschreven in het Strafwetboek. De exploitatie van prostitutie is daarentegen wel strafbaar en wordt opgenomen onder hoofdstuk VI ‘Bederf van de jeugd en prostitutie’, meer bepaald in de artikelen 379-382ter. In deze artikelen vinden we de begrippen prostitutie, ontucht en bederf terug maar ook deze laatste twee termen worden niet nader omschreven.
9
M. GRIGNARD, Prostitutie als realiteit, Antwerpen, 1996, 7. C. D’HAVÉ, C. VERWILGHEN en A. BALCAEN, “III. Prostitutie en volksgezondheid” in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (69) 87-88. 10
5
Prostitutie en ontucht mogen niet als synoniemen gebruikt worden aangezien ze niet dezelfde lading dekken. Prostitutie wordt omschreven als “een tegen betaling verkregen seksuele handeling waarbij fysiek contact tot stand wordt gebracht met de persoon die het gedrag verricht en die gericht is op de seksualiteitsbeleving van een persoon die het gedrag verkrijgt”.11 Uit deze
omschrijving kunnen we afleiden dat een vergoeding vereist is opdat er sprake is van prostitutie. Het is echter niet noodzakelijk dat deze vergoeding in geld wordt uitgedrukt. Er moet zich ook een zeker seksueel contact voltrekken maar geslachtsbetrekking is niet vereist. Of daden feiten van prostitutie uitmaken, wordt aan de soevereine beoordeling van de rechter overgelaten.12
Prostitutie vormt als het ware een onderdeel van het ruimere begrip ontucht, wat in het woordenboek omschreven staat als ‘seksuele handelingen die ingaan tegen de heersende moraal’.13 Ontucht omvat naast prostitutie (de bezoldigde ontucht), ook andere onzedige handelingen waar geen vergoeding voor wordt gevraagd.14 Bederf ten slotte, staat omschreven als ‘het slechter worden of het slechter maken.’15
1.3. Verschijningsvormen Er zijn verschillende manieren om de prostitutiesector op te delen. Een grote tweedeling kan gemaakt worden naargelang het gaat om openlijke dan wel gesloten prostitutievormen. Net zoals bij de meeste beroepen is ook de prostitutie hiërarchisch georganiseerd. Dit heeft uiteraard voornamelijk te maken met de hoeveelheid geld die de prostituees verdienen maar er is ook een zekere link met de zichtbaarheid van het beroep waarneembaar. De gesloten prostitutievormen (de escortprostitutie in het bijzonder) staan het hoogst op de hiërarchische
11
L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit. De misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen/Groningen, Intersentia, 2002, 221. (hierna verkort: L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit) 12 A. DE NAUW, Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1998, 108. 13 C. GOOSSENS, J. PARQUI, P. VERHOEVEN, P.G.J. VAN STERKENBURG (ed.), Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands, Utrecht/Antwerpen, Van Dale Lexicografie, 1984, 2318. 14 E. HAPPE, K. SPRUYT EN I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. Vermeulen (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 184; Cass. 2 oktober 1973, Pas., 1974, I, 112; Cass. 30 april 1985, A.C., 1984-1985, 1168; Cass. 30 april 1985, Pas., 1985, I, 1069; Luik 23 april 1987, R.D.P., 1987, 862, noot J.S. 15 C. GOOSSENS, J. PARQUI, P. VERHOEVEN, P.G.J. VAN STERKENBURG (ed.), Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands, Utrecht/Antwerpen, Van Dale Lexicografie, 1984, 301. 6
ladder terwijl de openlijke prostitutievormen (straatprostitutie in het bijzonder) het laagst staan aangeschreven.16
De hieronder opgenomen opsomming van prostitutievormen wordt vervolgens in verband gebracht met de mensenhandel en de daarmee samenhangende onderverdeling in gedwongen dan wel vrijwillige prostitutie.
1.3.1. Openlijk – gesloten 1.3.1.1.
Openlijke vormen van prostitutie
§1. Raamprostitutie
Raamprostitutie is wellicht de ons meest bekende vorm van prostitutie. De prostituee neemt plaats achter een raam, zichtbaar van op een voor het publiek toegankelijke plaats en doet van daaruit aan klantenwerving. De seksuele handelingen vinden plaats in een ruimte gelegen achter de vitrine.17 De vrouwen huren deze –vaak vervallen- kamers van de pandeigenaar aan hoge prijzen. Ze werken in de meeste gevallen zelfstandig en onafhankelijk waardoor ze de vrije keuze hebben om klanten te weigeren.18 Dit kan evenwel in twijfel getrokken worden aangezien ze vaak onder druk staan en verplicht worden om een deel van hun opbrengst af te staan aan de eigenaar van de kamer.19
§2. Straat-, portiek- of tippelprostitutie
Straatprostitutie is de oudste vorm van prostitutie. De vrouwen werven hun klanten op de openbare weg of op een parking. De seksuele activiteit vindt vervolgens plaats in een auto,
16
C. STERK-ELIFSON en C.A. CAMBELL, “The Netherlands” in N.J. DAVIS (ed.), Prostitution: An international handbook on trends, problems and policies, Londen, Greenwood Press, 1993, 198. 17 S. ALTINK, Huizen van illusies. Bordelen en prostitutie van middeleeuwen tot heden, Utrecht/Antwerpen, Veen Uitgevers, 1983, 210. 18 S. ALTINK, M. GROEN en I. VANWESENBEECK, Sekswerk: ervaringen van vrouwen in de prostitutie, Den Haag, Sua Amsterdam, 1991, 19. 19 P. SÖRENSEN, De maskers af! Over socialisme, prostitutie en mensenhandel, Antwerpen, Hadewijch, 1994, 35. 7
een hotel, bij de klant thuis of in een verlaten steegje.20
Deze vorm van prostitutie brengt voor de prostituee de minste kosten mee, vandaar dat straatprostitutie de meest problematische vorm is. De werksituatie is vaak onveilig en in vele gevallen is de prostituee drugsverslaafd waardoor ze tot meer bereid is aan lagere prijzen. Ze gaat zelden klanten weigeren en gebruikt vaak geen condoom.21 Straatprostitutie zorgt bovendien voor heel wat overlast door toeterende auto’s, nachtlawaai en openbare zedenschennis.22 In België is deze vorm van prostitutie verboden. In andere landen is het meestal beperkt toegelaten, voor zover het plaatsvindt in zogenaamde ‘tippelzones’, aangeduid door de gemeentelijke overheid.23
§3. Café- en barprostitutie
De prostituees die in een café of bar zijn tewerkgesteld, hebben in de eerste plaats de opdracht om de drankrekening van de klant zo hoog mogelijk te laten oplopen. Zij ontvangen achteraf meestal een percentage op het totaalbedrag. De nadruk ligt hier veeleer op het verlenen van gezelschap. In sommige gevallen worden er seksuele diensten verleend in een aparte ruimte.24
Deze vorm van prostitutie vindt plaats in georganiseerde vorm en de prostituees zijn sterk afhankelijk van de café-uitbater. Indien er vraag is naar seksuele diensten, voert de uitbater de onderhandelingen betreffende de prijs, de plaats en het type prostituee.25
Nadelen zijn dat de prostituee vaak verplicht wordt om dagelijks te werken waardoor ze niet zelden een drankprobleem creëert.26 Voordelen zijn dat de dienstverlening plaatsvindt in een
20
M. DE BACKER, A. DE WITTE en G. UTTENHOVE, “II (Legale) uitbating van prostitutie” in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (27) 29. 21 C. STERK-ELIFSON en C.A. CAMBELL, “The Netherlands” in N.J. DAVIS (ed.), Prostitution: An international handbook on trends, problems and policies, Londen, Greenwood Press, 1993, 200. 22 A. JOLIN, “Germany” in N.J. DAVIS (ed.), Prostitution: An international handbook on trends, problems and policies, Londen, Greenwood Press, 1993, 139. 23 D.J. KORF, E. VAN VLIET en J. KNOTTER, Tippelen na de zone. Straatprostitutie en verborgen prostitutie in Amsterdam, Amsterdam, Rozenberg Publishers, 2005, 93. 24 P. SÖRENSEN, De maskers af! Over socialisme, prostitutie en mensenhandel, Antwerpen, Hadewijch, 1994, 36. 25 C. D’HAVÉ, C. VERWILGHEN en A. BALCAEN, “III. Prostitutie en volksgezondheid” in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (69) 91. 8
relatief veilige omgeving en dat de vrouwen hun beroep op meer discrete manier kunnen uitoefenen, indien ze dat wensen.27
1.3.1.2.
Gesloten vormen van prostitutie
§1. Bordeelprostitutie
Prostitutie in bordelen wordt vaak verward met raamprostitutie. Toch is er een wezenlijk verschil: bordelen beschikken niet over een vitrine, het is een gesloten vorm van prostitutie. Het vindt plaats in een huis zonder bar waar meestal meerdere prostituees werkzaam zijn. De klant kan een keuze maken uit de verschillende vrouwen.28 De klantenwerving gebeurt door advertenties of ‘mond aan mond reclame’. Ook hier zijn de prostituees meestal afhankelijk van de pandbeheerder. De term ‘bordeelprostitutie’ moet breed geïnterpreteerd worden en omvat ook andere prostitutievormen zoals seksclubs, erotische sauna- en massagesalons.29
§2. Escortprostitutie
De dienstverlening van een escortprostituee kan zeer uiteenlopende vormen aannemen. Ze gaat de klant bij tal van aangelegenheden vergezellen, bijvoorbeeld bij een zakenlunch. Seksueel contact behoort niet noodzakelijk tot het dienstenpakket.30
Deze vorm van prostitutie verloopt meestal via een escortbedrijf, een bemiddelingsdienst die de klant in contact brengt met de prostituee, maar het is ook mogelijk voor de prostituee om zelfstandig te werken. De klantenwerving gebeurt voornamelijk op basis van advertenties.
26
M. DE BACKER, A. DE WITTE en G. UTTENHOVE, “II (Legale) uitbating van prostitutie” in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (27) 28. 27 C. STERK-ELIFSON en C.A. CAMBELL, “The Netherlands” in N.J. DAVIS (ed.), Prostitution: An international handbook on trends, problems and policies, Londen, Greenwood Press, 1993, 199. 28 B.G. BRENTS en K. HAUSBECK, Violence and legalized brothel prostitution in Nevada - Examining safety, risk, and prostitution policy‟, Journal of interpersonal violence, 2005, 20, 3, 270-295. 29 M. VAN SAN, Schone schijn bedriegt, Rotterdams instituut voor sociaal wetenschappelijk beleidsonderzoek, 2007, 16. (Onderzoeksrapport). 30 E. MALTICKA- TYNDALE, J. LEWIS en M. STREET, “Making a place for escort work: A case study”, Journal of sex research, 2005, 42, 1, 46-53. 9
Over deze prostitutievorm zijn maar weinig gegevens bekend omdat deze bureaus vaak verdoken opereren en zich voordoen als een andersoortig bedrijf.31
§3. Thuisprostitutie
De prostituees in deze branche ontvangen hun klanten thuis, op zelfstandige basis. Er zijn geen tussenpersonen of collega’s bij betrokken. Meestal beschikken deze vrouwen over een vast cliënteel, opgebouwd door advertenties en mondelinge reclame.32 Het is één van de meest verdoken vormen van prostitutie aangezien het zich in de privésfeer van de prostituee afspeelt.33
1.3.2. Gedwongen – vrijwillig 1.3.2.1.
Gedwongen prostitutie
Dwang wordt omschreven als “het aanwerven, vervoeren, huisvesten of onthalen van een natuurlijk persoon waarbij hij/zij is geëxploiteerd in de seksuele sfeer”. 34
Er zijn binnen de prostitutie verschillende situaties denkbaar waarin dwang zich kan manifesteren. Er kan sprake zijn van dwang in de zin van gedwongen worden door een andere persoon. In dat geval kan het gaan om loverboys of mensenhandel.
Loverboys zijn moderne pooiers die op zoek gaan naar kwetsbare meisjes die ze verliefd laten worden. Vervolgens gebruiken ze die liefdesrelatie om de meisjes in de prostitutie te brengen en te exploiteren.35 In het geval van loverboys is het voor de vrouw moeilijk om zich los te koppelen van de prostitutie omwille van emotionele afhankelijkheid en dwang.36
31
P.A.G LOHMANN EN C.M. OSSEWAARD, Beleidsplan prostitutie Antwerpen, Rotterdam, Seinpost Adviesbureau, juni 1999, 18. 32 Ibid. 33 C. D’HAVÉ, C. VERWILGHEN en A. BALCAEN, “III. Prostitutie en volksgezondheid” in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (69) 93. 34 G. VERMEUELEN, E. VAN DEN HERREWEGEN en L. VAN PUYENBROECK, Mensenhandel in beeld. Een eerste kwalitatieve en kwantitatieve analyse van Belgische slachtoffer- data, Antwerpen, Maklu, 2007, 18. 35 F. BOVENKERK, Loverboys of modern pooierschap, Amsterdam, Uitgeverij Augustus, 2009, 19. 36 Y. SEVERS, Loverboys, Arnhem, Uitgeverij Ellessy, 2009, 57. 10
In de meeste gevallen van dwang door een andere persoon gaat het om een situatie van mensenhandel. Meer dan de helft van de slachtoffers van mensenhandel bevinden zich immers in de prostitutiesector.37 De gesloten vormen van prostitutie, de escortsector in het bijzonder, worden quasi nooit in verband gebracht met mensenhandel. Men gaat er van uit dat het primair consensuele of zelfstandige activiteiten betreft, wat in de meeste gevallen ook zo is. Hierbij mag wel niet vergeten worden dat escortwerk voornamelijk plaatsvindt onder de voorwaarden van een agentschap. Deze voorwaarden kunnen onder meer betrekking hebben op de aard of de frequentie van de te leveren prestaties, de controle daarop, de verloning ervan, de uitstap- of weigeringsmogelijkheden, de fysieke en gezondheidsomstandigheden waarin prestaties dienen geleverd te worden. Indien de uitwerking van deze voorwaarden in praktijk tot ongunstige toestanden leidt, kan men het - ondanks de initiële instemming van de prostituee - bezwaarlijk nog over vrijwillige prostitutie hebben.38
Wat betreft de open vormen van prostitutie, de raamprostitutie in het bijzonder, werd reeds lange tijd aangenomen dat het voornamelijk ging om nietsvermoedende vrouwen die in de prostitutiesector waren gelokt onder valse voorwendselen en daar vervolgens werden geslagen en uitgebuit. Dit stereotype beeld is vandaag de dag niet meer volledig accuraat. In vele gevallen gaat het immers om buitenlandse en illegale prostituees die vrijwillig naar hier komen en met de nodige voorkennis kiezen voor dit werk. Dat betekent echter niet dat er later geen problemen kunnen rijzen met betrekking tot uitbuiting, onderbetaling of slechte werkomstandigheden.39
Ten slotte kan dwang ook voortvloeien uit de individuele omstandigheden. Zo kan de vraag gesteld worden in hoeverre er nog sprake is van vrije wil, indien gekozen wordt voor het beroep ‘omdat men niet anders kan’. Financiële noodzaak of een ernstige drugsverslaving kunnen beschouwd worden als vormen van dwang door de omstandigheden. In dergelijk
37
K. SIDDHARTH, Sex trafficking inside the business of modern slavery, New York, Columbia University Press, 2008, 17. 38 G. VERMEULEN, “Materieelstrafrechtelijke elementen van mensenhandel in het Belgisch strafrecht: analyse en evaluatie vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in D. DE PRINS, B. DREXHAGE, R. NEHMELMAN, G. VERMEULEN, M. ALINK, J. WIARDA, I. BOONE, B. WYLLEMAN, E. ENGELHARD, De staatsrechtelijke positie van de politieke partijen. Materieelrechtelijke aspecten van mensenhandel. Schade aan derden in het aansprakelijkheidsrecht. Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2010, Boom Juridische Uitgevers, Den Haag, 2010, 117-174. 39 Ibid. 11
geval wordt men niet tot prostitutie gedwongen door een andere persoon maar men kan moeilijk beweren dat deze vrouwen een geheel vrijwillige keuze maken.40
1.3.2.2.
Vrijwillige prostitutie
Wanneer het gaat om een bewuste, geïnformeerde keuze en er geen sprake is van bedreigingen, gaat het om vrijwillige prostitutie. Vrijwillige prostitutie berust op “een vorm van sekswerk gebaseerd op het autonome gebruik door de persoon van haar eigen lichaam als bron van inkomsten”.41
Binnen de vrijwillige prostitutie kan een onderscheid gemaakt worden in drie houdingen die de prostituee kan aannemen. Een eerste groep prostituees ziet het als een beroepsmatig verlenen van seksuele diensten. Zij hebben bewust voor dit beroep gekozen omwille van de positieve redenen. Het is een manier om op korte tijd veel geld te verdienen. De tweede categorie voelt zich tot prostitutie aangetrokken omwille van het genot in erotische praktijken. Voor een laatste groep maakt de prostitutie deel uit van hun leefstijl, die zich afspeelt aan de rand van de maatschappij. 42
1.4. Actoren in het prostitutiegebeuren 1.4.1. Prostituee De prostituee is de vrouw die tegen betaling seksuele diensten verricht. Er zijn verschillende manieren om deze heterogene groep verder onder te verdelen, volgens: leeftijd, statuut, nationaliteit, afkomst, verslaafd of niet verslaafd, enz.
De prostituee kan omwille van verscheidene beweegredenen in de prostitutie stappen. In de meeste gevallen vormen financiële problemen de meest doorslaggevende factor. Niet zelden gaat het om alleenstaande moeders die geen opleiding genoten en leven van de sociale 40
A. VERHAGE, D. BOELS, E. DE PAUW EN K. DE PAUW, “Agency of dwang? De zoektocht naar een passend beleid ten aanzien van sekswerk”, Orde dag 2013, afl. 64, 2-5. 41 M.L. JANSSEN, Reizende sekswerkers. Latijns-Amerikaanse vrouwen in de Europese prostitutie, Apeldoorn/Antwerpen, Het Spinhuis, 2007, 32. 42 M. DE BACKER, A. DE WITTE en G. UTTENHOVE, “II (Legale) uitbating van prostitutie” in G. VERMEULEN (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 27. 12
zekerheid. Ze ondervinden moeilijkheden in de zoektocht naar werk. Prostitutie lijkt een relatief ‘makkelijke’ manier om snel en veel geld te verdienen.43 Relationele en familiale motieven kunnen ook meespelen. Velen onder hen kenden een ongelukkige jeugd, onder meer te wijten aan een gebrekkige opvoeding, gemis aan affectie, mishandeling of seksueel misbruik.44 Een partner of geliefde kan ook dermate invloed uitoefenen op de vrouw dat hij ze al snel in de prostitutiewereld weet te lokken.45 Een drugsverslaving kan tevens een reden zijn zich te prostitueren. Daarnaast kunnen ook persoonlijke beweegredenen een invloed uitoefenen, zijnde de zoektocht naar spanning, opwinding of afwisseling.46
1.4.2. Klant De klant, ook wel prostituant genoemd, vertegenwoordigt de vraagzijde op de prostitutiemarkt. Hij wordt omschreven als “iemand die zich met de seksuele diensten van de prostituee inlaat”. 47
De klanten vertegenwoordigen personen uit alle lagen van de maatschappij en ook hun motieven zijn heel divers. Het kan gaan om nieuwsgierigheid, spanning en sensatie. Sommigen vinden het zeer aantrekkelijk om seksuele handelingen te kunnen stellen zonder enige emotionele binding en los van een relatie. Anderen begeven zich naar een prostituee om bepaalde seksuele fantasieën en behoeften te bevredigen.48
1.4.3. Proxeneten ‘Proxeneten’ is een verzamelnaam voor al diegenen die hun voordeel halen uit de prostitutie van een ander.49 Hieronder vallen onder meer pooiers, souteneurs en exploitanten, drie begrippen die niet met elkaar mogen worden verward.
43
J. PHOENIX, Making sense of prostitution, Londen, MacMillan Press, 1999, 76. A. VAN HAECHT, La prostituée. Statut et image, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 1973, 116-121. 45 E. COQUART, en PH. HUET, Le livre noir de la prostitution, Parijs, Albin Michel, 2000, 43-44. 46 D. GORGELS, Hoeren, burgers & beslissers. Mogelijkheden van handelingsgericht beleid, Amsterdam, Thesis Publishers, 1993, 60-65. 47 M. GRIGNARD, Prostitutie als realiteit, Antwerpen, 1996, 59. 48 D. GORGELS, Hoeren, burgers & beslissers. Mogelijkheden van handelingsgericht beleid, Amsterdam, Thesis Publishers, 1993, 60-65. 49 M. GRIGNARD, Prostitutie als realiteit, Antwerpen, 1996, 26. 44
13
Zowel pooiers als souteneurs gaan een deel van het geld dat de prostituee verdient in eigen zak steken. Het verschil tussen beiden is dat een souteneur een relatie heeft met de prostituee in kwestie en dat de pooier veelal vriendschappelijk omgaat met meerdere prostituees. De exploitanten zijn de pandeigenaars of de bedrijfsleiders, die ook hun graantje meepikken.50
50
H.W.J. VOLMULLER, Het Oudste beroep. Geschiedenis van de prostitutie in Nederland. Utrecht, A. Oosthoek’s uitgevermaatschappij NV, 1966, 72. 14
Hoofdstuk 2: De verschillende Europese wetgevingsmodellen rond prostitutie 2.1. Inleiding De meeste vrouwen die het slachtoffer worden van mensenhandel, komen in de prostitutie terecht. Een onderzoek naar doeltreffende strategieën in de strijd tegen mensenhandel brengt ons bijgevolg al snel tot bij de verschillende prostitutiebeleiden. Het al dan niet strafbaar stellen van het beroep prostitutie is een nationale aangelegenheid waar de internationale en Europese wereld geen uitspraak over doet. De beleidsmakers van de diverse Europese landen nemen sterk
uiteenlopende standpunten in over prostitutie.51 Elk land is op zoek naar een beleid dat de beste uitkomsten biedt op het vlak van gezondheid en welzijn, alsook op het vlak van overlast en criminaliteit, waaronder uitbuiting en mensenhandel.52
2.2. Problemen bij de beleidsindeling 2.2.1. Inleiding De term ‘beleidsregime’ wordt gebruikt om een bepaalde consistentie aan te duiden betreffende de manier waarop een maatschappelijk fenomeen, in dit geval prostitutie, wordt benaderd. Het gaat om een zekere samenhang in de gevolgde procedures, de gehanteerde beleidsinstrumenten en de oplossingen die men naar voor schuift.53
Het classificeren van een lidstaat onder een welbepaald beleid is in de praktijk gecompliceerder dan de strikte afbakening in theorie doet vermoeden. In een rapportage van de Universiteit van Leiden worden vier problemen aangehaald die kunnen opduiken bij het
51
A. VERHAGE, D. BOELS, E. DE PAUW EN K. DE PAUW, “Agency of dwang? De zoektocht naar een passend beleid ten aanzien van sekswerk”, Orde dag 2013, afl. 64, 2-5. 52 T. RUYTERS, “Straatsekswerk van ’t straat? Een beschouwing over het Antwerpse beleid rond straatprostitutie”, Orde dag 2013, afl. 64, 34-42. 53 H. WAGENAAR en S. ALTINK, Rapportage naar aanleiding van de workshop: decriminalisering in het prostitutiebeleid, Universiteit van Leiden, Campus Den Haag, 2011. Te raadplegen op: http://kks.verdus.nl/upload/documents/Verslag%20workshop%20prostitutiebeleid%202011.pdf (Consultatie: 22/03/2015). (Onderzoeksrapport). (hierna verkort H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage). 15
onderscheiden van de diverse beleidsregimes in de prostitutie.54 Aangezien ook ik op bepaalde onduidelijkheden en verwarringen stootte tijdens mijn literatuurstudie, lijkt het mij aangewezen deze problemen hier kort aan te halen.
2.2.2. Samenhang In de eerste plaats kan de vraag gesteld worden of de prostitutieregimes, gehanteerd in de verschillende lidstaten van de EU, voldoende consistent en samenhangend zijn om daadwerkelijk onder de noemer ‘beleidsregime’ te vallen zoals hierboven gedefinieerd. 55 Een prostitutiebeleid komt immers nooit in zijn pure theoretische vorm voor, er zijn altijd politieke en culturele aspecten die dat beleid beïnvloeden. Hierdoor kunnen er elementen in de regimes aanwezig zijn die daar, volgens de klassieke summa divisio, niet thuishoren.56
Daarenboven gaat het om nationale prostitutiebeleiden waardoor de regimes bijgevolg ook zouden moeten samenvallen met de landsgrenzen van de verschillende lidstaten. In de praktijk zien we echter dat de grenzen tussen de verschillende nationale beleiden transparant zijn en dat er bovendien binnen eenzelfde land ruime verschillen waarneembaar zijn. Vooral in de federale staten treffen we vaak regionale verschillen aan doordat de verschillende deelstaten een ander beleid hanteren op grond van hun constitutionele autonomie (zie infra).57
2.2.3. Terminologische verwarring Ten tweede is ook terecht op te merken dat er heel wat terminologische verwarring bestaat bij de omschrijving van de regimes.58 Zo zijn er voor min of meer overeenkomstige prostitutiebeleiden verschillende termen hanteerbaar. Evenzeer worden gelijksoortige termen gebruikt voor uiteenlopende benaderingen.59 Zo kan de term ‘abolitionisme’ gebruikt worden zowel voor een beleid dat pleit voor de afschaffing van wetten die prostituees stigmatiseren als voor een regime dat prostitutie an sich probeert af te schaffen.60 Er ontstaat ook vaak
54
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 56 L. AGUSTÍN, “Sex and the limits of enlightenment: the Irrationality of Legal regimes to control prostitution”, SRSP, Vol. 5, No.4, 2008, 73–86. 57 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 58 R. MATTHEWS, Prostitution, Politics & Policy, New York, Routledge-Cavendish, 2008, 97. 59 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 60 D. DANNA, "Buying Sex Is Not a Sport – a Campaign against Trafficking in Women”, Societies Without Borders 2, 2007, 243-259. 55
16
verwarring tussen de termen decriminalisering en legalisering omdat beide benaderingen streven naar een afschaffing van de wetten die prostitutie strafbaar stellen (zie infra).61
2.2.4. Criteria voor de onderverdeling Een derde struikelblok bij het onderscheiden van de verschillende beleidsregimes ligt in het feit dat het niet volledig duidelijk is op grond van welke criteria de onderverdeling gebeurt. Men komt tot een andere indeling naargelang men zich baseert op de strafbaarheid van de klant, dan wel op de bestraffing van de prostituee of het strafbaar stellen van de prostitutie an sich, enz. Ook wordt ‘regulering’ gezien als een regime op zich maar in wezen is het een aspect dat in alle beleidsregimes in zekere mate aanwezig is.62
2.2.5. Beleidsuitvoering Ten slotte dient er op gewezen te worden dat de regime-aanwijzing op nationaal niveau een bepaalde intentie van de beleidsmakers vertegenwoordigt en dat het afhankelijk is van heel wat factoren of de beleidsvoornemens ook daadwerkelijk op die manier in de praktijk tot uitvoering kunnen worden gebracht. Onder meer de gehanteerde beleidsinstrumenten, de doorgevoerde regulering en de politieke en historische context op lokaal niveau spelen hierbij een rol. Zo kunnen er grote discrepanties ontstaan tussen de (nationale) regimeformulering en de (regionale) beleidsuitvoering. Dit gebrek aan uniformiteit maakt grote regionale verschillen in beleid mogelijk. Die regionale verschillen manifesteren zich voornamelijk bij federale staten zoals België (zie infra), waar er variaties waarneembaar zijn tussen het beleid van de verschillende deelstaten, maar evenzeer bij nationale eenheidsstaten, zoals Zweden en Nederland, waar het lokale bestuur doorgaans meer terughoudend is dan wat de nationale beleidsmakers voor ogen hadden bij de beleidsformulering.63
Deze discrepanties zijn vooreerst te wijten aan evoluties binnen de prostitutiesector zelf. Door de invoering van een abolitionistisch beleid in de meeste West-Europese landen na WOII konden lokale overheden enkel nog optreden om de openbare orde en het publieke belang te beschermen. De overige instrumenten om een beleid te voeren werden hen ontnomen
61
R. MATTHEWS, Prostitution, Politics & Policy, New York, Routledge-Cavendish, 2008, 97. H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 63 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 62
17
waardoor heel wat diverse lokale initiatieven ontstonden om de problemen, die de openbare orde overstijgen, aan te pakken. Het abolitionistisch beleid op nationaal vlak werd aldus aangevuld met verscheiden regulatie op lokaal niveau. Hierdoor beschikken de verschillende gemeenten over uiteenlopende regels en beleidsinstrumenten. 64
Daarnaast spelen ook de evoluties in een breder maatschappelijk kader mee. Zo zorgt de globalisering van de prostitutie-industrie voor grote spanningen die zich voornamelijk op lokaal niveau manifesteren. Dit gebeurt niet altijd op dezelfde manier, de docent Geografie Maarten Loopmans vat dit fenomeen samen onder de noemer ‘Glocalisering’ 65, dit omschrijft hij zelf als volgt: “algemene wereldwijde evoluties hebben specifieke lokale effecten door de kleine verschillen die bestonden in de regulering van prostitutie.” De term slaat met andere woorden op de interactie tussen globale structuren en de politieke, historische en institutionele context op lokaal niveau. Deze glocalisering heeft er voor gezorgd dat de prostitutie zich in elke stad op een andere manier veruitwendigt.66
Dit gebrek aan eenduidigheid in lokaal beleid heeft als voordeel dat steden enkel moeten inspelen op de concrete problemen die zich ook effectief afspelen in hun stad. Bovendien kunnen ze daarbij een zekere flexibiliteit aan de dag leggen, wat noodzakelijk is omwille van het dynamisch karakter, eigen aan prostitutie.67
Deze verscheidenheid in lokaal beleid, binnen eenzelfde land, toont aan hoe moeilijk het is om het nationaal beleid onder één bepaald regime te plaatsen.
64
M. LOOPMANS, “Prostitutie, glocalisering en lokaal beleid”, Orde dag 2013, afl.64, 20-24. (hierna verkort M. LOOPMANS, Orde dag). 65 Het concept is geïntroduceerd door Swyngedouw in 1997 als contaminatie van ‘globaal’ en ‘lokaal’ om hun wisselwerking te benadrukken. (Bron: M. LOOPMANS en P. VAN DEN BROECK, “Global pressures, local measures: the re-regulation of sex work in the Antwerp Skipper’s Quarter”, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 2011, 548-561.) 66 M. LOOPMANS, Orde dag, supra noot 64; M. LOOPMANS, S VAN OIJEN en R. VAN DEN HAZEL, “Grensoverschrijdende prostitutie: beleid nodig met drie I’s, Inzicht, Integraal en Internationaal”, Secondant 2008, 26-29. 67 M. LOOPMANS, Orde dag, supra noot 64. 18
2.3. De verschillende beleidsregimes 2.3.1. Inleiding Na onderzoek van de verschillende wetgevingsmodellen in de 28 lidstaten van de Europese Unie anno 2015, kan er een onderverdeling worden gemaakt in verschillende typen beleidsregimes. In deze masterproef kies ik voor een onderverdeling in (1) criminalisering, (2) legalisering en (3) decriminalisering. Criminalisering kan verder onderverdeeld worden in een strengere vorm (prohibitionisme) en een meer gematigde vorm (abolitionisme).68 Omwille van de hierboven uiteengezette onduidelijkheden die kunnen opduiken bij het maken van een beleidsindeling, heb ik in bijlage 1 een schema opgesteld dat hierbij als hulpinstrument kan dienen.
De basisprincipes van deze drie regimes worden in dit onderdeel uiteengezet, alsook hun relatie met mensenhandel. Ik onderzoek in welke mate criminalisering dan wel legalisering een bijdrage kan leveren in de strijd tegen mensenhandel.
2.3.2. Criminalisering 2.3.2.1. Algemeen
In een criminaliserend beleid worden strafrechtelijke sancties gebruikt om prostitutie en alle daarmee gerelateerde activiteiten onder controle te houden.69 Het criminaliseringsbeleid kan twee vormen aannemen: het prohibitionisme en het abolitionisme.
§1. Prohibitionisme
De strengste vorm van criminalisering is het prohibitionistisch beleid. In de landen waar men dergelijk agressief bewind voert, maakt men binnen de prostitutie geen onderscheid tussen het
68
A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish: What works in the regulation of the prostitution market?” in N. PERŠAK en G. VERMEULEN (Eds.), Reframing Prostitution From Discourse to Description, from Moralisation to Normalisation, Antwerpen, Maklu, 2014, 223-251. (hierna verkort: A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”.) 69 F. M. SHAVER. “Prostitution: A Critical Analysis of Three Policy Approaches”, Canadian Public Policy / Analyse de Politiques, Vol. 11, Nr. 3, 1985, 493-503. 19
instemmend seksueel contact tussen volwassenen enerzijds en het seksueel contact onder dwang of met een minderjarige anderzijds.70 De prohibitionische visie beschouwt de vrije keuze van de prostituee immers als onbestaande en ziet prostitutie, onder welke omstandigheden ook, als een vorm van slavernij. Het is dan ook het enige beleid waar alle vormen van prostitutie illegaal zijn.71 Binnen dit beleid wordt niet alleen de pooier strafrechtelijk vervolgd maar ook de prostituee en in sommige landen ook de klant.72
Sommige auteurs beschouwen het Zweedse model als een heropleving van het prohibitionisme maar dit is niet volledig correct aangezien in het Zweeds prostitutiebeleid de prostituee gezien wordt als een slachtoffer van genderongelijkheid en zelf niet vervolgd wordt. Het Zweedse regime is dus eerder van abolitionistische aard (zie infra).73
Het prohibitionistisch prostitutiebeleid wordt voornamelijk in Amerika gevoerd. Binnen de EU komt het in zijn pure vorm maar zelden voor. Enkel in Litouwen en Kroatië is prostitutie geheel verboden en is ook de prostituee strafbaar.74
§2. Abolitionisme De abolitionistische beweging vindt zijn oorsprong in de tweede helft van de 19de eeuw, in een strijd gevoerd onder leiding van Josephine Butler.75 De meeste principes van het abolitionisme zijn toen gegroeid als een tegenreactie op het reglementarisme van voorheen.76 70
A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68. K. VAN NUNEN, C. GRYSEELS en G. VAN HAL, Effectenonderzoek naar preventie bij sekswerkers, Antwerpen, Universiteit Antwerpen, 2012, 75. Te raadplegen op: https://wvg.vlaanderen.be/applicaties/kenniscentrum/pdf/Effectonderzoek-naar-Preventie-bij-Sekswerkers.pdf. (Consultatie: 26/03/2015). (Onderzoeksrapport). 72 V. VAN DEN VONDER en M. VAN EYNDE, “Het prostitutionele trio: prostituee, souteneur, klant”, RW 1973-74, 625-642. 73 M. DEVROEY, Pour une gestion réaliste de la prostitution en Belgique, Brussel, Bruylant, 2005, 18; J. DAVIDSON. “Sleeping with the enemy’? Some Problems with Feminist Abolitionist Calls to Penalise those who Buy Commercial Sex”, Social Policy and Society, 2003, 55–63. 74 A. DI NICOLA, I. ORFANO, A. CAUDURO EN N. CONCI, Study on National Legislation on Prostitution and Trafficking in Women and Children, Europees Parlement / Transcrime - Joint Research Centre on Transnational Crime, 2005, 93. Te raadplegen op: https://ec.europa.eu/antitrafficking/sites/antitrafficking/files/study_on_national_legislation_and_prostitution_en_6.pdf (Consultatie: 26/03/2015). (Onderzoeksrapport). 75 S. ALTINK, Huizen van illusies. Bordelen en prostitutie van middeleeuwen tot heden, Utrecht/Antwerpen, Veen Uitgevers, 1983, 160; F.A. STEMVERS, Meisjes van plezier: de geschiedenis van de prostitutie in Nederland, Weesp, Fibula-Van Dishoeck, 1985, 73. 76 Het reglementarisme ziet prostitutie als een noodzakelijk kwaad dat enerzijds getolereerd, anderzijds gecontroleerd moet worden om het in toom te houden. Dit gebeurt aan de hand van specifieke regels betreffende registratie en met een precieze afbakening qua tijd en plaats voor de uitoefening van dergelijke activiteiten. 71
20
Het reglementarisme was volgens de abolitionisten gestoeld op een discriminerende houding ten opzichte van de vrouw. Onder deze nieuwe beweging mag alleen de regelgeving die betrekking heeft op de openbare orde en de zedelijkheid gehandhaafd blijven. Uiteindelijk overschrijdt de ideologie van Butler de grenzen van Engeland en krijgt het ook op internationaal niveau gehoor.77
In de Europese landen die vandaag de dag een abolitionistisch beleid voeren, waaronder België, is de prostitutie onder volwassenen op zich niet illegaal. Enkel wanneer de prostitutie een constitutief bestanddeel uitmaakt van een welbepaald misdrijf is ze strafbaar. Dit onder meer bij het ronselen, vervoeren, tewerkstellen en uitbuiten van personen in de prostitutie, het uitbaten van ontuchthuizen, geweldpleging, souteneurschap alsook bij het maken van reclame voor prostitutie. Bij het voordoen van deze misdrijven wordt de prostituee beschouwd en behandeld als een slachtoffer waardoor ze zelf niet strafrechtelijk vervolgd kan worden.78
Doordat de prostitutie op zich niet strafbaar is, wordt in landen met dergelijk regime vaak een gedoogbeleid gevoerd ten opzichte van de bordeelhouders en de pooiers. Er wordt met andere woorden niet opgetreden tegen bordelen voor zover zich daar geen andere criminele activiteiten voordoen en er geen sprake is van een inbreuk op de openbare orde of de goede zeden.79
Het abolitionisme is het enige systeem dat een internationale grondslag kent, meer bepaald in het Verdrag van New York ter bestrijding van mensenhandel en uitbuiting van andermans prostitutie (zie infra). De landen die deze conventie hebben ondertekend tolereren prostitutie als een private activiteit maar zien de exploitatie ervan als een aanslag op de menselijke waardigheid.80 Nederland heeft tot op heden het verdrag niet ondertekend omwille van het feit
( E. HAPPE, K SPRUYT EN I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 214.) 77 R. MOORE, “Josephine Butler (1828-1906): Feminist, Christian and Libertarian”, Libertarian Heritage No. 10, 1993, 1-8. 78 V. VAN DEN VONDER en M. VAN EYNDE, “Het prostitutionele trio: prostituee, souteneur, klant”, RW 1973-74, 625-642.; E. HAPPE, K SPRUYT EN I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 215. 79 E. HAPPE, K SPRUYT EN I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 215. 80 M. DEVROEY, Pour une gestion réaliste de la prostitution en Belgique, Brussel, Bruylant, 2005, 17. 21
dat er geen vaste waarde wordt toegekend aan de vrije wil van de vrouw om zich te prostitueren.81
Binnen de EU geldt dit beleid voor België, Bulgarije, Cyprus, Denemarken, Estland, Finland, Frankijk, Ierland, Italië, Letland, Luxemburg, Polen, Portugal, Slovakije, Slovenië, Spanje Tsjechië en het Verenigd Koninkrijk. Ook het zogenaamde Zweedse model, dat navolging heeft gekregen in Noorwegen en IJsland, maakt een abolitionistisch beleid uit (zie supra).
2.3.2.2. Criminalisering in de strijd tegen mensenhandel
Voorstanders van de criminalisering voeren aan dat een prostitutieverbod ervoor zorgt dat mensenhandelaars zich in een ander land gaan vestigen. Vrouwenhandelaars en pooiers zijn immers zakenmensen die landen met een criminaliserend beleid niet als een aantrekkelijke markt beschouwen aangezien in die landen, vanuit economisch oogpunt, de kosten van deze handel (het risico op arrestatie en vervolging) groter zijn dan de baten (de vermeende opbrengst).82 Daarenboven moeten de mensenhandelaars binnen dergelijk beleid de prostituees regelmatig verplaatsen om de pakkans te verminderen, wat geld, tijd en moeite kost.83 Tegenstanders voeren aan dat een verbod op prostitutie enerzijds wel degelijk de kleine crimineel afschrikt maar anderzijds een grote aantrekkingskracht heeft op georganiseerde mensenhandelorganisaties. Door de criminalisering van prostitutie neemt immers het aanbod van vrijwillige prostituees af, waardoor na verloop van tijd de vraag naar seksuele diensten het aanbod overschrijdt. De nog werkzame mensenhandelorganisaties, die beschikken over de capaciteiten om seksuele diensten aan te bieden zonder opgepakt te worden, kunnen vervolgens handig inspelen op deze grote vraag. Zij zullen hun gedwongen prostituees
81
Artikel 1 van de conventie: ‘iedere persoon wordt gestraft die, ter voldoening van andermans lusten, (1) een andere persoon aanwerft, meeneemt of wegbrengt met het oog op het plegen van prostitutie, zelfs met toestemming van die persoon, of (2) de prostitutie van een andere persoon exploiteert, zelfs met toestemming van die persoon.’ 82 COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report SOU 2010:49: The Ban against the Purchase of Sexual Services. An evaluation 1999- 2008, Swedish Institute, 2010. Te raadplegen op: http://www.sweden.gov.se/content/1/c6/15/14/88/0e51eb7f.pdf (Consultatie: 1/05/2015). (Onderzoeksrapport) (hierna verkort: COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report) 83 G. EKBERG, “ The Swedish Law That Prohibits the Purchase of Sexual Services, Best practices for prevention of prostition and Trafficking in Human Beings”, Violence Against Women, vol. 10, no. 10, oktober 2004, 11871218. Te raadplegen op: http://www.prostitutionresearch.com/pdf/EkbergVAW.pdf (Consultatie 9/04/2015). 22
verplaatsen naar de landen met een ontoereikend aanbod. Op die manier worden de netwerken ook groter en moeilijker opspoorbaar waardoor de kwetsbaarheid van de prostituee toeneemt en ze aan grotere uitbuiting wordt blootgesteld.84
2.3.3. Legalisering 2.3.3.1. Algemeen
Legalisering van prostitutie houdt in dat het wettelijk verbod op bepaalde vormen van prostitutie uit de strafwet wordt gehaald en prostitutie aldus wordt toegestaan. Prostituees worden hier gezien als rationeel handelende individuen en het verlenen van seksuele diensten wordt beschouwd als hun recht om met hun lichaam te doen wat ze willen. Prostitutie moet volgens deze visie aanzien worden als een beroepskeuze waarop de wetten, voortvloeiend uit het arbeids- en gezondheidsrecht, op van toepassing zijn.85
Legalisatie gaat doorgaans gepaard met het instellen van regels en voorwaarden door de staat, dit kan bestaan uit vergunningen, registraties en/of verplichte gezondheidscontroles. 86 De staat kan de uitoefening van prostitutie ook beperken tot bepaalde delen van de stad en heeft de vrijheid om inspecties door te voeren in deze sector. Deze controlebevoegdheid komt meestal toe aan de politie.87
De gedwongen prostitutie, het uitoefenen van geweld of uitbuiting, alsook het tewerkstellen van minderjarigen of illegalen blijft evenwel verboden in een land met een legaliserend systeem. Deze misdaden staan los van de prostitutie an sich.88
84
S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “Appendix 3: The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects” in H. WAGENAAR, S. ALTINK en H. AMESBERGER, Final Report of the International Comparative Study of Prostitution Policy: Austria and the Netherlands, Den Haag, Platform 31, 2013, 109-129. Te raadplegen op: http://kks.verdus.nl/upload/documents/P31_prostitution_policy_report.pdf (Consultatie: 8/04/2015). (Onderzoeksrapport). (hierna verkort: S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”) 85 M. HOÏNG, I. VANWESENBEECK en P. VENNIX, De sociale positie van prostituees in de gereguleerde bedrijven, een jaar na wetswijziging, Utrecht/Den Haag, Nisso/groep/WODC/Ministerie van Justitie, 2002, 26. Raadpleegbaar op: http://repository.tudelft.nl/assets/uuid:680c3dda-c484-4235-8d4d4a8613ef9129/ewb02prostd-volledige-tekst_tcm44-57344.pdf (Consultatie: 28/03/2015). (Onderzoeksrapport). 86 J. WEST, “Prostitution: Collectives and the Politics of Regulation”, Gender, Work and Organisation, Vol. 7, nr. 2, 2000, Vol. 7, 106-118. 87 A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68. 88 J. OUTSHOORN, “The Political Debates on Prostitution and Trafficking of Women”, Social Politics: International Studies in Gender, State and Society, vol. 12, nr.1, 2005, 141-155. 23
Binnen de EU was Nederland het eerste land dat de prostitutie heeft gelegaliseerd door de opheffing van het bordeelverbod op 1 oktober 2000.89 Ook in Duitsland, Oostenrijk, Griekenland en Turkije is de prostitutie gelegaliseerd.
2.3.3.2. Legalisering in de strijd tegen mensenhandel
Voorstanders van de legalisering voeren aan dat dergelijk beleid de mensenhandel doet afnemen aangezien er op die manier genoeg vrijwillige, gelegaliseerde prostituees zijn die de vraag naar seksuele diensten tegemoet kunnen komen. Bovendien zullen prostituees meer geneigd zijn om gevallen van uitbuiting te melden aan de overheid indien ze daarbij geen vervolging riskeren.90
Tegenstanders voeren aan dat een legalisering het openen van de markt tot gevolg heeft. Door dergelijk beleid vallen de sociale en ethische barrières weg waardoor de prostitutiebranche in zijn geheel groeit, zowel de legale als de illegale sector. Uiteindelijk zal de vraag naar seksuele diensten zodanig toenemen dat het lokale aanbod van vrijwillige prostituees deze vraag niet meer op afdoende wijze tegemoet kan komen. Daar spelen de mensenhandelaars vervolgens handig op in door vrouwen uit andere landen te halen. Bovendien biedt legalisatie de mensenhandelaars de mogelijkheid om geldige werkvergunningen te verkrijgen voor hun mensenhandelslachtoffers.91
2.3.4. Decriminalisering Decriminalisering houdt in dat men alle strafrechtelijke en burgerlijke bepalingen betreffende prostitutie en de hieraan gerelateerde activiteiten afschaft.92 Prostitutie wordt als een private daad beschouwd waaraan de staat geen grenzen kan opleggen. Men verwerpt met andere
89
A. DAALDER, Prostitutie in Nederland na opheffing van het bordeelverbod, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, WODC, 2007. 90 S-Y. CHO, A. DREHER, E. NEUMAYER, “Does Legalized Prostitution Increase Human Trafficking?”, World Development, vol. 41, 2013, 67-82. 91 Ibid; D. M. HUGHES, “The demand for victims of sex trafficking”, Women’s Studies Program, University of Rhode Island, nr. 6, 2005. Te raadplegen op: http://www.uri.edu/artsci/wms/hughes/demand_for_victims.pdf. (Consultatie: 3/05/2015). 92 A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68. 24
woorden alle verbodsbepalingen betreffende de seksuele activiteit tussen instemmende volwassenen en dit ongeacht of dat gepaard gaat met een betaling of niet.93
Decriminalisering is echt niet gelijk te stellen aan legalisering aangezien men nalaat de prostitutie te institutionaliseren of te legitimeren. Het heft het verbod op maar biedt geen alternatief legitiem kader. Men wil prostitutie immers zo veel mogelijk onder de bestaande nationale wet en regelgeving brengen en vermijden dat er speciale wetten worden opgesteld hieromtrent. Voor de prostitutie gelden binnen dit beleid dezelfde regels en voorwaarden als voor enige andere industriesector. De prostituee beschikt bijgevolg over dezelfde rechten als een gewone werknemer of kleine zelfstandige. Op die manier wil men de prostitutie normaliseren en het stigmatiserend effect en de sociale uitsluiting vermijden.94
Binnen dit beleid is noch de prostituee, noch de klant strafbaar. Ook het organiseren van prostitutie wordt niet vervolgd. Indien er sprake is van ongewenste nevenfenomenen (o.a. dwang, geweld, mensenhandel, minderjarigheid, verstoring van de openbare orde) gaat men zich beroepen op bestaande rechtsmiddelen en handhavingsorganen.95 In Europa wordt dit beleid niet gevoerd.96
2.4. Besluit De vier problemen inzake beleidsindeling maken duidelijk dat de grenzen tussen de verschillende regimes flexibel zijn en toelaten dat de beleiden zich in bepaalde mate met elkaar vermengen. Het is dus belangrijk om bij de opsomming van de verschillende regimes, in het achterhoofd te houden dat het hier veeleer om ‘ideaaltypen’ van beleidsmodellen gaat en ze in praktijk nooit in dergelijke pure vorm zullen voorkomen. In deze masterproef wordt een
onderverdeling
gemaakt
in
drie
regimes
(criminalisering,
legalisering
en
decriminalisering). We zien dat de verschillende strategieën om mensenhandel tegen te gaan, voortvloeien uit de manier waarop men naar prostitutie kijkt. 93
T. RUYTERS, “Straatsekswerk van ’t straat? Een beschouwing over het Antwerpse beleid rond straatprostitutie”, Orde dag 2013, afl. 64, 34-42. 94 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 95 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; T. RUYTERS, “Straatsekswerk van ’t straat? Een beschouwing over het Antwerpse beleid rond straatprostitutie”, Orde dag 2013, afl. 64, 34-42. 96 Het beleid wordt wel gevoerd in Nieuw-Zeeland en delen van Australië. 25
TITEL II: MENSENHANDEL MET HET OOG OP SEKSUELE EXPLOITATIE Hoofdstuk
3:
Internationale
en
Europese
instrumenten
betreffende mensenhandel 3.1. Inleiding Mensenhandel en –smokkel zijn de afgelopen maand volop in de media en politiek aanwezig naar aanleiding van het gekapseisd schip voor de Libische kust waarbij meer dan 700 vluchtelingen om het leven kwamen.97 Toch is mensenhandel absoluut geen nieuw fenomeen. Al in de 18de eeuw bestonden er georganiseerde netwerken die zich bezig hielden met slavenhandel.98 In de 20ste eeuw staken voor het eerst ook heel wat vrouwen de internationale grenzen over. Velen onder hen werden door misleiding of dwang naar het buitenland gelokt om in de seksindustrie te werken.99
Vandaag de dag zijn er in West-Europa nog steeds duizenden legale en illegale prostituees werkzaam die door middel van mensenhandel naar hier zijn gebracht. Op internationaal en Europees niveau blijft men zoeken naar efficiënte maatregelen om die mensenhandel te bestrijden. Het voorstel tot bestraffing van de klant van prostitutie kadert binnen deze zoektocht.
Hieronder volgt een uiteenzetting van de regelgevende documenten van de Verenigde Naties, de Raad van Europa en de EU-instellingen aangezien deze instrumenten het meest richtinggevend zijn voor het mensenhandelbeleid van de lidstaten, waaronder België.
97
http://www.knack.be/nieuws/wereld/eu-in-spoed-bijeen-na-grootste-ramp-ooit-in-middellandse-zee/articlenormal-563311.html 98 J. EVERAERT, De Franse slavenhandel: organisatie, conjunctur en sociaal milieu van de driehoekshandel 1763-179, Brussel, Paleis der Academiën, 1978. 99 J. DOEZEMA, “Loose women or lost women? The re-emergence of the myth of white slavery in contemporary discourses of trafficking in women”, Gender Issues, nr. 18, 2000, 23-50. 26
3.2. Internationale instrumenten Op internationaal niveau zijn er in de schoot van de Verenigde Naties een aantal conventies en overeenkomsten tot stand gekomen die een juridisch kader creëren voor een globale en multidisciplinaire aanpak van mensenhandel.100
3.2.1. Internationale schikking ter uitbanning van de handel in blanke slavinnen, Parijs, 18 mei 1904 101 In 1889 vindt een eerste internationale conferentie plaats in Londen met betrekking tot vrouwenhandel. Naar aanleiding van deze bijeenkomst worden twee overeenkomsten gesloten, in 1904 en in 1910. Het verdrag van 1904 inzake de uitbanning van de handel in blanke slavinnen vormt zo het eerste wettelijke, internationale instrument om deze problematiek te bestrijden.102 Het verdrag richt zich tot de handel in vrouwen voor immorele doeleinden.103 Meerderjarige vrouwen vallen onder het toepassingsgebied van dit verdrag indien er sprake is van misleiding of dwang. Bij minderjarige meisjes wordt deze voorwaarde van misleiding of dwang niet gesteld, zij worden in alle omstandigheden beschermd. De aan- of afwezigheid van toestemming is in hun geval irrelevant.104
Hoewel dit verdrag een eerste stap is in de internationale bestrijding van vrouwenhandel, moet het eerder gezien worden als een intentieverklaring van verschillende nationale staten. Het verandert in praktijk immers niet veel aan de bestaande situatie aangezien er geen daadwerkelijke bestraffing is van daders en er geen effectieve dwangmiddelen worden aangereikt.105
100
J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel” in G. VERMEULEN (Ed.) m.m.v. F. DHONT, Aspecten van Europees materieel strafrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2002, 231-292. (hierna verkort: J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”) 101 Internationale Schikking betreffende de handel in blanke slavinnen van 18 mei 1904, BS 7 juli 1905, 3.413. 102 A. DE CLERCK en G. DE WACHTER, “VII. Exploitatie van prostitutie van minderjarigen”, in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (229) 233. 103 Artikel 1 van de Internationale Schikking ter Uitbanning van de Handel in Blanke Slavinnen van 18 mei 1904. 104 B. DE RUYVER (e.a.), Mensenhandel doorgelicht. De Filippijnen als case-study, Antwerpen, Maklu, 1999, 2021; R. HAMERLYNCK, “De verdragsrechtelijke bescherming van de slachtoffers van de internationale mensenhandel”, R.W., aflevering 33, 1992-1993, 1118-1124. 105 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 27
3.2.2. Internationale overeenkomst betreffende de beteugeling van de vrouwenhandel, Parijs, 4 mei 1910 106 Het tweede verdrag dat gesloten wordt naar aanleiding van de conferentie in 1889 is de overeenkomst van 4 mei 1910. In vergelijking met het voorgaande verdrag blijft het toepassingsgebied grotendeels behouden. Het beperkt zich nog steeds tot vrouwenhandel met het oog op seksuele exploitatie, waardoor de andere verschijningsvormen van mensenhandel niet ter sprake komen.107
In navolging van het vorige verdrag wordt er een onderscheid gemaakt tussen meerderjarige en minderjarige vrouwen.108 Het onderscheid is hier veel duidelijker geformuleerd. Artikel 1 bepaalt dat “eenieder die, ter voldoening van andermans lusten, een minderjarige vrouw of meisje, zelfs met haar toestemming, aanwerft, meeneemt of wegbrengt om ontucht te plegen, dient te worden gestraft.”
109
Artikel 2 bepaalt hetzelfde voor de meerderjarige vrouw, voor
zover gebruik wordt gemaakt van bedrog, geweld, bedreiging, misbruik van macht of ieder andere vorm van dwang.110
Het grote verschil met de voorgaande overeenkomst is artikel 3. Dit artikel verplicht de partijen ook daadwerkelijk hun nationale wetgeving aan te passen zodat een adequate bestraffing van de overtreders van artikel 1 en 2 mogelijk wordt. 111 De verplichte bestraffing strekt zich slechts uit tot de verhandeling van vrouwen. Het einddoel van die verhandeling, de prostitutie, moeten de lidstaten niet verplicht strafbaar stellen in hun eigen wetgeving aangezien de beoordeling daaromtrent een nationale aangelegenheid uitmaakt. 112 Naar aanleiding van dit verdrag is ook in België een hervorming doorgevoerd.113 (zie infra)
106
Internationale Overeenkomst betreffende de beteugeling van vrouwenhandel van 4 mei 1910, BS 20 augustus 1914, 5.193. 107 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 108 d.i. in casu iemand die de volle leeftijd van 20 jaar niet bereikt heeft. 109 Artikel 1 van de Internationale Overeenkomst betreffende de beteugeling van vrouwenhandel van 4 mei 1910, BS 20 augustus 1914, 5.193. 110 Artikel 2, Ibid. 111 Artikel 3 en 5, Ibid. 112 T. OBOKATA, Trafficking of Human Beings from a Human Rights Perspective: Towards a More Holistic Approach, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 15. 113 Wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, B.S. 10 juni 1914. 28
3.2.3. Internationale Overeenkomst ter bestrijding van de handel in vrouwen en kinderen, Genève, 30 september 1921114 In 1921 vindt de eerste internationale conferentie plaats van de Volkenbond, de voorloper van de Verenigde Naties, opgericht in 1920. Vierendertig landen ondertekenen daar de internationale overeenkomst ter bestrijding van de handel in vrouwen en kinderen.115
Deze overeenkomst kan gezien worden als een aanvulling op de verdragen van 1904 en 1910 maar voert daarnaast ook een aantal wijzigingen door. De meest ingrijpende verandering is het vervangen van de term ‘blanke slavinnen’ door ‘vrouwen en kinderen’ in de titel. Hierdoor wordt het toepassingsgebied niet alleen uitgebreid tot vrouwen en kinderen van allerhande culturen maar ook tot kinderen van het mannelijk geslacht.116
3.2.4. Internationale overeenkomst betreffende de bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen, Genève, 11 oktober 1933 117 In 1933 wordt opnieuw een internationale overeenkomst gesloten, ditmaal om enkele problemen met betrekking tot de overeenkomst van 1910 te verhelpen.
In artikel 1 van het verdrag van 1933 wordt geen onderscheid meer gemaakt naargelang de leeftijd en wordt de aan- of afwezigheid van de toestemming van het slachtoffer irrelevant.118 Hierdoor komt men tegemoet aan de problemen die waren gerezen naar aanleiding van de minderjarige die zich, mits vervalsing van zijn/haar identiteitspapieren, voordoet als een toestemmende meerderjarige om zo buiten het toepassingsgebied van de overeenkomst te vallen.119 Ook moet men dankzij deze overeenkomst - in geval van de handel in meerderjarige vrouwen- niet langer het problematische element ‘dwang’ bewijzen.120 114
Internationale Overeenkomst ter bestrijding van de handel in vrouwen en kinderen van 30 september 1921, B.S. 2 november 1922, 7.458. 115 A. DE CLERCK en G. DE WACHTER, “VII. Exploitatie van prostitutie van minderjarigen”, in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (229) 233. 116 T. OBOKATA, Trafficking of Human Beings from a Human Rights Perspective: Towards a More Holistic Approach, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 16; R. HAMERLYNCK, “De verdragsrechtelijke bescherming van de slachtoffers van de internationale mensenhandel”, R.W., aflevering 33, 1992-1993, 11181124. 117 Internationale Overeenkomst betreffende de bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen van 11 oktober 1933, BS 29 juni 1936. 118 L. ARNOU, Strafrecht en strafprocesrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 59. 119 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 203. 120 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 203. 29
Het aannemen van deze overeenkomst door België brengt een wijziging van het strafrecht teweeg.121 (zie infra)
3.2.5. Verdrag ter bestrijding van de mensenhandel en van de uitbuiting van andermans prostitutie, New York, 21 maart 1950 122 Dit verdrag vervangt de vier voorheen besproken verdragen ter zake.123 Artikel 1 van de conventie stelt dat “iedere persoon wordt gestraft die, ter voldoening van andermans lusten, (1) een andere persoon aanwerft, meeneemt of wegbrengt met het oog op het plegen van prostitutie, zelfs met toestemming van die persoon, of (2) de prostitutie van een andere persoon exploiteert, zelfs met toestemming van die persoon.”
124
Dit artikel getuigt
van een sterk abolitionistische aanpak. Elke vorm van mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting, alsook elke vorm van exploitatie van prostitutie wordt hierdoor strafbaar gesteld.125 Dit ongeacht het geslacht, de toestemming, het gebruik van geweld of misleiding, minder- of meerderjarigheid, nationaal of internationaal karakter.126
Het duurde tot 1965 vooraleer België dit verdrag goedkeurde maar de wet is vandaag de dag nog steeds van kracht. Vandaar dat legalisering van prostitutie in België enkel mogelijk zou zijn mits voorbehoud of opzegging van deze conventie.127
121
Wet 25 mei 1936 tot goedkeuring van de Internationale Overeenkomst, gesloten te Genève op 11 oktober 1933, ter bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen en tot aanvulling van artikel 380bis van het Strafwetboek, alsmede van artikel 2 der wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, BS 29-30 juni 1936. 122 Verdrag van de Verenigde Naties ter bestrijding van de mensenhandel en van de exploitatie van andermans prostitutie van 21 maart 1950, BS 13 augustus 1965. 123 Artikel 28 van het Verdrag van de Verenigde Naties ter bestrijding van de mensenhandel en van de exploitatie van andermans prostitutie van 21 maart 1950, BS 13 augustus 1965. 124 Artikel 1 Ibid. 125 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: Status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, 56-57. Te raadplegen op: http://www.kbsfrb.be/uploadedFiles/KBS-FRB/Files/NL/PUB_1637_Mensenhandel.pdf. (Consultatie: 15/02/2015). (Onderzoeksrapport) (hierna verkort: Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België) 126 B. DE RUYVER (e.a.), Mensenhandel doorgelicht. De Filippijnen als case-study, Antwerpen, Maklu, 1999, 179. 127 G. VERMEULEN, Strafrechtelijke bescherming van minderjarigen, Antwerpen, Maklu, 2001, 19. 30
3.2.6. Protocol inzake de preventie, onderdrukking en bestraffing van de handel in mensen, in het bijzonder vrouwen en kinderen, ter aanvulling van het VN Verdrag tegen transnationale georganiseerde misdaad, Palermo, december 2000 128
Op 15 december 2000 komen twee protocollen tot stand ter aanvulling van het VN verdrag tegen transnationale georganiseerde misdaad van 15 november 2000, ook wel het Palermoverdrag genoemd. Het eerste protocol heeft betrekking op mensenhandel129, het tweede op mensensmokkel.130 In het kader van deze masterproef is voornamelijk het eerste protocol, met betrekking tot mensenhandel, van belang.
Dit protocol heeft een grote invloed aangezien dit het eerste bindende instrument is met een internationaal overeengekomen definitie van mensenhandel. Deze basisdefinitie zette verschillende Europese organisaties aan tot wetgevende initiatieven. In de vandaag nog steeds geldende EU-richtlijn van 2011 werd een definitie opgenomen die op de omschrijving van het Palermo-protocol is gebaseerd.131 (zie infra)
Naast het geven van een algemene begripsomschrijving van mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie, draagt het protocol ook bij tot een gemeenschappelijke aanpak van het probleem. In artikel 2 wordt een korte opsomming gegeven van de doelstellingen die men wenst te bereiken, zijnde (1) de preventie en de opsporing van de mensenhandel, waarbij bijzondere aandacht wordt besteed aan vrouwen en kinderen, (2) bescherming en ondersteuning van de slachtoffers van deze handel, met volledige eerbiediging van hun
128
Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad van 15 november 2000, BS 13 oktober 2004, 71307. 129 Aanvullend Protocol inzake de preventie, bestrijding en bestraffing van mensenhandel, in het bijzonder vrouwenhandel en kinderhandel, bij het Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad, BS 13 oktober 2004, 71340. (hierna verkort: Aanvullend Protocol Mensenhandel) 130 Aanvullend Protocol tegen de smokkel van migranten over land, over de zee en in de lucht, bij het Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad, BS 13 oktober 2004, 71330. 131 G. VERMEULEN, “Materieelstrafrechtelijke elementen van mensenhandel in het Belgisch strafrecht: analyse en evaluatie vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in D. DE PRINS, B. DREXHAGE, R. NEHMELMAN, G. VERMEULEN, M. ALINK, J. WIARDA, I. BOONE, B. WYLLEMAN, E. ENGELHARD, De staatsrechtelijke positie van de politieke partijen. Materieelrechtelijke aspecten van mensenhandel. Schade aan derden in het aansprakelijkheidsrecht. Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2010, Boom Juridische Uitgevers, Den Haag, 2010, 117-174. 31
mensenrechten en (3) de bevordering van de samenwerking tussen de staten die partij zijn teneinde deze doelstellingen te verwezenlijken.132
Het protocol vertoont drie verschilpunten met het Verdrag van 1950. Ten eerste gaat dit protocol, in tegenstelling tot het Verdrag, niet enkel de mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie viseren maar ook de andere vormen van uitbuiting.133 Ten tweede vereist dit protocol voor meerderjarigen dat er sprake is van geweld, bedreiging, misleiding, misbruik van kwetsbare positie of enige andere vorm van dwang134 waardoor afstand wordt gedaan van de abolitionistische visie van het verdrag van 1950.135 Ten slotte biedt dit protocol een veel grotere bescherming aan de slachtoffers.136
Hierbij moet de opmerking gemaakt worden dat er in dit protocol nog nergens sprake is van een eventuele bestraffing van de klant van een mensenhandelslachtoffer. De lidstaten worden enkel aangespoord om maatregelen te nemen betreffende de bestraffing van personen die zich schuldig maken aan mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie, alsook de poging hiertoe en het aanzetten tot het plegen van dergelijk misdrijf.137
132
Artikel 2 van Aanvullend Protocol Mensenhandel; J. WIARDA, “Trends in de wetgeving inzake mensensmokkel en mensenhandel”, Tijdschrift voor Criminologie 2001, 372-373; J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 133 CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN RACISMEBESTRIJDING, Rapport mensenhandel. Het Belgisch mensenhandelbeleid: gewikt en gewogen, Brussel, Kanselarij Eerste Minister, 2005, 8-9. Te raadplegen op: http://www.diversiteit.be/diversiteit/files/File/publications/rapport_annuel/05_verslaghandel2005.pdf (Consultatie: 23/03/2015). (Onderzoeksrapport). 134 Voor minderjarigen is niet vereist dat er dwangmiddelen worden gebruikt; Art 3 (c) en (d) van het Aanvullend Protocol Mensenhandel 135 Art 3 (c) en (d) van het Aanvullend Protocol Mensenhandel. 136 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 137 Artikel 5 van het Aanvullend Protocol Mensenhandel. 32
3.3. Europees niveau Er zijn op Europees niveau twee instellingen die de strijd aanbinden tegen mensenhandel, zijnde de Raad van Europa en de Europese Unie.
3.3.1.
Raad van Europa
3.3.1.1. De aanloop naar een beleid inzake mensenhandel van de Raad van Europa Sinds de jaren ’80 groeit bij de Raad van Europa het besef dat ze, als beschermer van de mensenrechten, actief moet meestrijden tegen mensenhandel. De mensenhandel vormt immers een regelrechte inbreuk op de basisdoelstelling van de Raad van Europa, namelijk respect voor de mensenrechten garanderen. Daarenboven is de Raad van Europa een overkoepelende Europese organisatie met 47 lidstaten, waaronder belangrijke oorsprong-, transit- en bestemmingslanden van slachtoffers van mensenhandel. Vanuit deze twee overwegingen start de Raad van Europa in de jaren ‘80 met sensibilisatiecampagnes voor de regeringen van de verscheidene lidstaten. Op die manier wil men de lidstaten bewust maken van de problematiek, ze aansporen tot het voeren van een efficiënt beleid en een herziening van hun wetgeving inzake mensenhandel bewerkstelligen. Door deze bewustmakingsoperaties heeft men een wettelijk kader kunnen uitbouwen voor de strijd tegen mensenhandel.138
Twee organen binnen de Raad van Europa, het Comité van Ministers en de Parlementaire vergadering, vaardigen
vele niet-bindende
aanbevelingen uit
met betrekking tot
mensenhandel.139 De belangrijkste aanbeveling is wellicht Nr. R (2000) 11 inzake de strijd tegen mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting.140 In deze aanbeveling streeft het Comité van Ministers een multidisciplinaire pan- Europese aanpak van mensenhandel na.141
138
Website Raad van Europa: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/trafficking/Docs/Convntn/FSConv_en.asp#P16_1487 (Consultatie: 18/02/ 2015) 139 Website Raad van Europa: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/trafficking/Docs/Convntn/FSConv_en.asp#P16_1487 (Consultatie:18/02/2015). 140 Recommendation No. R (2000) of the Committee of Ministers t member states on action against trafficking in human beings for the purpose of sexual exploitations. Te raadplegen op: https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=355371 (Consultatie: 18/02/2015) 141 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 33
3.3.1.2. Verdrag van de Raad van Europa inzake de bestrijding van mensenhandel, 16 mei 2005 142
De verschillende niet-bindende aanbevelingen deden de vraag rijzen naar een bindend verdrag inzake mensenhandel. In 2003 werd hiervoor een ad-hoc-comité van deskundigen samengesteld en zo ontstond een jaar later het anti-mensenhandelverdrag van de Raad van Europa.143 Het vormt de hoogste internationale rechtsnorm in het kader van de mensenhandelbestrijding en doet dienst als leidraad voor het beleid van vele lidstaten.144
Een volledige bespreking van dit verdrag zou ons te ver leiden. Van belang is artikel 6 dat voor het eerst een bestraffing vooropstelt van de gebruiker van seksuele diensten van slachtoffers van mensenhandel. Dit verdrag vormt met andere woorden de algemene basis voor
heel
wat
internationale,
Europese
en
nationale
initiatieven
betreffende
klantbestraffing.145
Dit artikel bepaalt: “Teneinde de vraag te ontmoedigen die alle vormen van uitbuiting van mensen, in het bijzonder vrouwen en kinderen, die tot mensenhandel leiden, stimuleert, neemt elke Partij wetgevende, administratieve, educatieve, maatschappelijke, culturele of andere maatregelen, of scherpt deze aan.”146
Het verklarend rapport bij dit verdrag bepaalt dat de lidstaten verplicht worden om maatregelen te nemen zodoende de vraag naar (o.a. seksuele) exploitatie te reduceren. Deze maatregelen kunnen van legislatieve, administratieve, educatieve, sociale, culturele of andere aard zijn. De criminalisering van klanten, die wetens en willens gebruik maken van de 142
Verdrag van de Raad van Europa over de strijd tegen mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, nr. 197. 143 A. GALLAGHER, “Recent legal developments in the field of human trafficking: a critical review of the 2005 European convention and related Instruments”, European Journal of Migration and Law, Vol. 8, 2006, 163-189. 144 Vrouwenraad VZW, Prostitutie – infodossier en manifest tegen het Prostitutiesysteem, 2012. Te raadplegen op: http://www.vrouwenraad.be/media/docs/standpunten/mensenrechten/vrouwenhandel_prostitutie.pdf. (Consultatie: 2/03/2015). 145 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren” in L. PAUWELS & G. VERMEULEN (red.), Actuele ontwikkelingen inzake Europees strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie (Update in de Criminologie, 6), Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2012, 194-209. (hierna verkort: Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”) 146 Artikel 6 van het Verdrag van de Raad van Europa over de strijd tegen mensenhandel van 16 mei 2005 Warschau, Council of Europe Treaty Series, nr. 197. 34
diensten verleend door een slachtoffer van mensenhandel, wordt in artikel 19 gesuggereerd als een maatregel (van legislatieve aard) om de vraag te reduceren147: “Elke Partij overweegt de wetgevende of andere maatregelen te nemen die nodig kunnen zijn om het gebruikmaken van diensten die het voorwerp zijn van uitbuiting als omschreven in artikel 4, onderdeel a, van dit Verdrag, in de wetenschap dat de persoon een slachtoffer is van mensenhandel, krachtens haar nationale recht strafbaar te stellen.”148 Hierbij moet opgemerkt worden dat het verdrag niet raakt aan de “vrijwillige prostitutie.”, dat blijft een nationale aangelegenheid waarover de lidstaten soeverein beslissen.149
3.3.1.3. Rechtspraak van het EHRM betreffende inbreuken op het verbod van mensenhandel
Ook de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna EHRM) is van belang aangezien het Hof sinds kort oordeelt dat mensenhandel geïnterpreteerd moet worden als een schending van artikel 4 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna EVRM).
De Raad van Europa wil de eenmaking in Europa bevorderen door het respect voor de bescherming van de mensenrechten, de democratische waarden en de rechtsstaatbeginselen te verzekeren. Haar belangrijkste verwezenlijking is de creatie van het EVRM150, dat deze waarden vooropstelt.151
Ter waarborg van deze fundamentele mensen- en burgerrechten, zet de Europese Raad zich, zoals eerder reeds vermeld, sinds de jaren ’80 ook in voor een beleid tegen mensenhandel. Het ontstaan van het EVRM dateert echter van enkele decennia voordien, het jaar 1950, waardoor er geen specifieke bepaling in het verdrag een verbod op mensenhandel vooropstelt. Toch
147
Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. Artikel 19 van het Verdrag van de Raad van Europa inzake de bestrijding van mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, No. 197. 149 Explanatory Report on the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, Warsaw, 16 mei 2005, Council of Europe Treaty Series, No. 197, randnummer 233. 150 Europees Verdrag voor de bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden van 4 november 1950, European Treaty Series, nr. 5. 151 Website Raad van Europa: http://www.coe.int/nl/web/about-us/who-we-are (Consultatie: 19/02/2015). 148
35
heeft het EHRM zich de afgelopen jaren in een beperkt aantal zaken moeten uitspreken over mensenhandel en een schending van het EVRM.
De eerste maal gebeurde dit in de zaak Siliadin t. Frankrijk
152
van 2005 waar een jonge
vrouw onder valse voorwendsels naar Frankrijk was gelokt om daar ongewild, onophoudelijk en onbetaald huishoudelijk werk te verrichten. Het Hof toetst de werkomstandigheden van de vrouw aan artikel 4 EVRM, dat het verbod van slavernij, dienstbaarheid en dwangarbeid behelst. Ze besluit daarop dat deze vorm van mensenhandel wel degelijk een schending uitmaakt van het verbod op dwangarbeid en dienstbaarheid maar niet op het verbod van slavernij (in de traditionele betekenis van het Verdrag inzake Slavernij van 1826).153
In deze zaak legt het Hof de lidstaten nog geen positieve verplichting op om een verbod van mensenhandel in zijn geheel in de nationale wetgeving op te nemen. De strafbaarstelling van de in artikel 4 EVRM bedoelde gedragingen (dwangarbeid, dienstbaarheid en slavernij) is voldoende, mits er ook een daadwerkelijk toezicht op de naleving van deze bepalingen wordt uitgeoefend in de praktijk.154 Het Hof legt in deze zaak aldus de nadruk op de repressieve verplichtingen en spreekt nog niet over preventieve bepalingen.155
In de baanbrekende zaak Rantsev t. Cyprus en Rusland van 2010 moet het Hof zich uitspreken over mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting.156 De feiten waren als volgt: een Russisch meisje, Rantseva, komt naar Cyprus met een visum om te werken als ‘artiest’, een sector die vaak dienst doet als dekmantel voor prostitutie. Nadien komt ze – vermoedelijk in een poging om te vluchten- om het leven. Zowel de Cypriotische als de Russische autoriteiten schieten te kort in het daarop volgend onderzoek. De vader van het meisje dient hierop een klacht in bij het EHRM wegens een schending van onder meer artikel 4 EVRM. Zowel Cyprus als Rusland worden daadwerkelijk door het Hof veroordeeld. Cyprus enerzijds wegens het gebrek aan onderzoek en anderzijds wegens de afwezigheid van een afdoend juridisch en administratief beleid om mensenhandel aan te pakken. Ook Rusland maakt zich
152
EHRM 26 juli 2005, nr. 73316/01, Siliadin t. Frankrijk. Te raadplegen op: http://www.echr.coe.int. (Consultatie: 19/02/2015) 153 S. SCARPA, Trafficking in human beings. Modern Slavery, Oxford, University Press, 2008, 139-141. 154 EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, NJCM-Bulletin 2010, 510, noot M. BOOT-MATTHIJSSEN. 155 EHRM 26 juli 2005, nr. 73316/01, JV 2005, 425, noot R.A. LAWSON. 156 EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, Randsev t. Cyprus en Rusland. 36
schuldig aan een inbreuk op artikel 4 EVRM door geen verder onderzoek te verrichten naar onder meer de gehanteerde rondselmethoden en de betrokken partijen.157 Hoewel artikel 4 EVRM dus geen expliciete melding maakt van het begrip ‘mensenhandel’, veroordeelt het Hof beide staten toch op grond van dat artikel. In overweging nr. 282 van dit arrest oordeelt het Hof immers dat het EVRM geïnterpreteerd moet worden in de geest van deze tijd waardoor mensenhandel (met het oog op seksuele uitbuiting) beschouwd kan worden als een moderne vorm van slavernij.158 Het Hof laat dus in het midden of de feiten in deze zaak nu onder ‘dienstbaarheid’, ‘dwangarbeid’ of ‘slavernij’ te categoriseren zijn. Het oordeelt dat mensenhandel op zichzelf ingaat tegen de geest en het doel van artikel 4 EVRM en daardoor onder de reikwijdte van het artikel kan gebracht worden.159 Op grond hiervan wordt mensenhandel meer dan zomaar een schending van mensenrechten. Art 4 EVRM bevat immers fundamentele en absolute rechten die te allen tijde moeten worden gegarandeerd en waarvoor geen beperkingen kunnen worden ingeroepen.160
De relevantie van dit arrest ligt ook in de integrale aanpak van mensenhandel die het Hof hier hanteert (in het licht van het VN-Palermo-protocol en het Anti-mensenhandelverdrag van de Raad van Europa). De positieve verplichtingen die het Hof aan de lidstaten oplegt zijn, in tegenstelling tot het arrest Siliadin t. Frankrijk, niet alleen van repressieve aard (met name opsporing en vervolging) maar hebben tevens betrekking op preventie, bescherming en grensoverschrijdende samenwerking.161
157
EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, NJCM-Bulletin 2010, 501-502, noot M. BOOT-MATTHIJSSEN. S. SMITT, “Mensenhandel – een moderne vorm van slavernij”, Tijdschrift voor Criminologie 2001, 378-390. 159 EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, NJCM-Bulletin 2010, 512, noot M. BOOT-MATTHIJSSEN. 160 Artikel 15 lid 2 EVRM; EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, NJCM-Bulletin 2010, 501-502, noot M. BOOTMATTHIJSSEN. 161 NATIONAAL RAPPORTEUR MENSENHANDEL, Mensenhandel. Jurisprudentie mensenhandelzaken 2009-2012. Een analyse, Den Haag, BNRM, 2012, 24. Te raadplegen op: http://www.nationaalrapporteur.nl/Images/nrm.jurisprudentie-mensenhandelzaken-2009-2012.eenanalyse_tcm63-456307.pdf (Consultatie: 21/02/2015) 158
37
3.3.2. Europese Unie 3.3.2.1. De eerste initiatieven van de Europese Unie in de strijd tegen mensenhandel Sinds de jaren ’90 bindt de Europese Unie de strijd aan tegen mensenhandel. Ze wil met haar optreden politie en justitie in de lidstaten meer gecoördineerd laten samenwerken, alsook voorzien in een betere slachtofferbescherming.162 De eerst genomen initiatieven zijn geen bindende instrumenten maar eerder aanbevelingen.
Deze eerste initiatieven resulteerden in het Gemeenschappelijk Optreden van 24 februari 1997 ter bestrijding van mensenhandel en seksuele uitbuiting van kinderen.163 Het document heeft dan wel geen bindende kracht maar is wel een mijlpaal in de geschiedenis van de EU aangezien hiermee het startschot gegeven werd voor een reeks initiatieven waarbij de lidstaten hun krachten moeten bundelen en hun verschillende wetgevingen moeten harmoniseren.164
In navolging van het Gemeenschappelijk Optreden kwam in 1997 de Verklaring van Den Haag tot stand, die specifiek gericht is op de bestrijding van vrouwenhandel.165 De EU wou met deze verklaring een aantal Europese richtsnoeren aanreiken voor effectieve maatregelen in de strijd tegen vrouwenhandel. Hoewel de noodzaak tot internationale samenwerking tussen de lidstaten wordt benadrukt, worden de staten vooral aangespoord om op nationaal niveau actie te ondernemen tegen mensenhandel. Deze verklaring vormt een concrete juridische basis voor de Europese strijd tegen mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie.166
162
Site Europese Unie: http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/fight_against_trafficking_in_human_beings/in dex_nl.htm 163 Gemeenschappelijk Optreden van 24 februari 1997 ter bestrijding van mensenhandel en seksuele uitbuiting van kinderen, Pb. L. 4 maart 1997, afl. 63, 2-6. 164 A. VAN LANCKER, “Prostitutie en mensenhandel in Europees perspectief” in A. MEHEUS, B. DE RUYVER en M. MORIVAL (eds.), Van opjaagbeleid tot gedoogbeleid: de aanpak van prostitutie in Nederland en Vlaanderen doorgelicht, Antwerpen, Maklu, 1999, 151. 165 Ministerial Conference under the Presidency of the European Union, The Hague Ministerial Declaration on European Guidelines for effective measures to prevent and combat trafficking in women for the purpose of sexual exploitation, The Hague, 24-26 april 1997. Te raadplegen op: http://legislationline.org/documents/action/popup/id/8747. (Consultatie: 5/03/2015). 166 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 38
3.3.2.2. Het Kaderbesluit van 19 juli 2002 inzake de bestrijding van mensenhandel 167
Na verschillende mededelingen, resoluties en bijeenkomsten vaardigt de Raad in 2002 voor het eerst bindende wetgeving uit. Gezien de vele verschillen in de nationale wetgevingen van de lidstaten kiest de Raad voor de uitvaardiging van kaderbesluiten. Deze zijn immers verbindend ten aanzien van het te bereiken resultaat maar kennen de lidstaten nog een zekere vrijheid toe met betrekking tot de gebruikte middelen.168
Het Kaderbesluit van 2002 inzake mensenhandel vormt een belangrijke stap in het EUmensenhandelbeleid aangezien er nu voor het eerst op Europees niveau een bindend instrument voorhanden is. Het verdrag krijgt echter heel wat kritiek te verduren voornamelijk door haar toepassingsgebied, haar beperkte bescherming van slachtoffers en haar gebrek aan maatregelen met het oog op preventie.169 Ten gevolge van deze tekortkomingen, is dit besluit ondertussen al vervangen door de richtlijn van 2011 (zie infra.).
3.3.2.3. Richtlijn 2011/36/EU van het Europees Parlement en de Raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad 170
§1. Algemeen
In maart 2010 stelt de Europese Commissie een nieuwe richtlijn inzake de bestrijding en voorkoming van mensenhandel en de bescherming van de slachtoffers voor.171 Met deze richtlijn beoogt ze de tekortkomingen van het Kaderbesluit van 2002 weg te werken en tevens tegemoet te komen aan recente ontwikkelingen inzake mensenhandel.172 In haar algemene
167
Kaderbesluit Raad nr. 2002/629/JBZ, 19 juli 2002 inzake bestrijding van mensenhandel, Pb. L. 1 augustus 2002, afl. 203, 1-4. 168 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 169 T. OBOKATA, “The EU council framework decision on combating trafficking in human beings: a critical appraisal”, Common Market Law Review, Vol. 40, 2003, 917-936. 170 Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 11-11. (hierna verkort: Richtlijn 2011/36/EU) 171 Voorstel Commissie, 29 maart 2010 voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers, en tot intrekking van Kaderbesluit 2002/629/JBZ., COM (2010) 95. 172 J. VAN BRIEL, E. SNEIJERS, K. VEREECKE en N. BOSSCHEM, “Mensenhandel”, supra noot 100. 39
overwegingen verduidelijkt de richtlijn eerst en vooral dat de strijd tegen mensenhandel voortaan een prioriteit is voor de EU en de lidstaten.173
De richtlijn focust zich, in tegenstelling tot de vorige Europese initiatieven, niet enkel op rechtshandhaving van het misdrijf mensenhandel maar ook op de preventie ervan. Artikel 18 bevat een aantal maatregelen die er op gericht zijn mensenhandel te voorkomen.174
Ook de povere slachtofferbescherming in het Kaderbesluit van 2002 werd sterk bekritiseerd. De richtlijn van 2011 voorziet daarom in een duidelijke verbetering van de positie van het slachtoffer. Men wil het slachtoffer een kans op herstel en re-integratie in de maatschappij bieden.175
Wat betreft de sancties is het aanzetten tot mensenhandel, de medeplichtigheid en de poging ertoe, strafbaar. Artikel 4 voorziet een maximumgevangenisstraf van ten minste 5 jaar voor de feiten omschreven in artikel 2.176 Deze straf wordt verhoogd tot minimum 10 jaar indien verzwarende omstandigheden aanwezig zijn.177
§2. Definitie mensenhandel Artikel 2 van de richtlijn bepaalt wat onder mensenhandel moet worden verstaan: “(1) het werven, vervoeren, overbrengen, huisvesten of opnemen van personen, daaronder begrepen de wisseling of overdracht van de controle over deze personen, (2) door dreiging met of gebruik van geweld of andere vormen van dwang, door ontvoering, bedrog, misleiding, machtsmisbruik of misbruik van een kwetsbare positie of het verstrekken of in ontvangst nemen van betalingen of voordelen, (3) teneinde de instemming van een persoon te verkrijgen die controle heeft over een andere persoon, ten behoeve van uitbuiting […].” 178
173
Overwegingen Richtlijn nr. 2011/36/EU. Artikel 18 Richtlijn nr. 2011/36/EU. 175 Artikel 8 t.e.m. 12 Richtlijn nr. 2011/36/EU. 176 Artikel 4.1. Richtlijn nr. 2011/36/EU. 177 Artikel 4.2. Richtlijn nr. 2011/36/EU. Met name wanneer het strafbaar feit (a) is gepleegd tegen een bijzonder kwetsbaar slachtoffer, waaronder ten minste een minderjarig slachtoffer wordt verstaan; (b) is gepleegd in het kader van een criminele (c) het leven van het slachtoffer opzettelijk of door grove nalatigheid in gevaar heeft gebracht; of (d) gepaard is gegaan met ernstige geweldpleging of het slachtoffers zeer ernstig letsel heeft toegebracht. 178 Artikel 2.1. Richtlijn nr. 2011/36/EU. 174
40
De richtlijn hanteert een ruimere omschrijving dan het Kaderbesluit van 2002 dat zich beperkte tot mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting en arbeidsexploitatie.179 Hierdoor sluit de in de richtlijn opgenomen definitie nauw aan bij het VN-protocol van 2000 en het Verdrag van de Raad van Europa van 2005. Ze gaat zelf nog een stapje verder door ook gedwongen bedelarij en uitbuiting voor criminele activiteiten onder de omschrijving te laten vallen.180
Vandaag de dag bestaat er echter nog heel wat onduidelijkheid omtrent de kwalificatie van mensenhandel. De auteurs Van Damme en Vermeulen scheppen in een artikel betreffende de criminalisering van de vraagzijde-actoren, duidelijkheid hieromtrent: In de verschillende definities over de jaren heen vinden we telkens drie elementen terug: (1) verplaatsing, (2) dwang en (3) een beoogde uitbuiting. Het samenspel van deze drie elementen vormt de basis voor een onderscheid tussen mensenhandel en de andere vormen van arbeidsexploitatie. Volgens de auteurs moet de link gelegd worden tussen het element dwang en de verplaatsing opdat men tot een correcte invulling van mensenhandel komt. De heersende opvatting bestaat er echter in dat het gebruik van dwang samen gelezen moet worden met het exploitatie-element maar dat klopt niet. Het element van de exploitatie is ondergeschikt aan het bewegings-element om tot een correcte kwalificatie van mensenhandel te komen. De definitie vereist immers in de eerste plaats dat er zich een voorval van gedwongen verplaatsing voordoet. Toch is de uitbuiting niet compleet zonder belang. De gedwongen verplaatsing moet toch enige graad van ernstige exploitatie tot doel hebben vooraleer sprake kan zijn van mensenhandel. Hieruit kunnen we besluiten dat de Europese definitie van mensenhandel eigenlijk een dubbel dwang-element inhoudt, namelijk een gedwongen verplaatsing van personen en een beoogde ernstige arbeidsexploitatie.181 In de Belgische definitie is dit dubbele dwang-element echter niet opgenomen. (zie infra).
Het element instemming maakt dus geen constitutief bestanddeel uit van het misdrijf mensenhandel. In artikel 2.4 van de mensenhandelrichtlijn is, in navolging van de andere internationale mensenhandelregulaties, een bepaling opgenomen waarin staat dat de instemming van het slachtoffer irrelevant is. Dit komt voort uit een anti-prostitutie discours
179
Artikel 1.1 van het Kaderbesluit van de Raad van de Europese Unie van 19 juli 2002 inzake bestrijding van mensenhandel, Pb. L 1 augustus 2002, afl. 203. 180 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 181 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 41
waar men er van uitgaat dat men nooit legaal kan instemmen met de exploitatie die bij mensenhandel hoort.182 Men beschouwt de instemming met mensenhandel als een contradictio in terminis aangezien er zonder dwang - die de vrije wil van het slachtoffer uitschakelt - geen sprake zou zijn van mensenhandel. Men kan immers niet tegelijkertijd gedwongen worden en instemmen.183
§3. Maatregelen om de vraag te ontmoedigen
Zoals voorheen reeds aangehaald, is het Verdrag van de Raad van Europa van 2005 het eerste instrument dat een specifieke bepaling opnam betreffende de criminalisering van de gebruiker van seksuele diensten. De mensenhandelrichtlijn van de Europese Unie van 2011 heeft een soortgelijke bepaling opgenomen.
De richtlijn neemt vooreerst de algemene basis van het criminaliserings-idee over: in artikel 18 worden de lidstaten, in navolging van artikel 6 van het mensenhandelverdrag, aangespoord om maatregelen te nemen zodoende de vraag naar mensenhandel te ontmoedigen: “De lidstaten voorzien in passende maatregelen, zoals onderwijs en opleiding, om de vraag die de voedingsbodem is voor alle vormen van uitbuiting in verband met mensenhandel, te ontmoedigen en te doen afnemen.”184
Artikel 18.4 van de mensenhandelrichtlijn wijst vervolgens op de mogelijkheid voor de lidstaten om een criminalisering van de vraagzijde-actoren van mensenhandel in te voeren: “Om het voorkomen en bestrijden van mensenhandel doeltreffender te maken door de vraag ernaar te ontmoedigen, overwegen de lidstaten maatregelen te nemen houdende strafbaarstelling van het gebruikmaken van diensten die het voorwerp zijn van uitbuiting in de zin van artikel 2, in de wetenschap dat de betrokkene het slachtoffer is van een in artikel 2 bedoeld strafbaar feit.”185
182
ABRAMSON, K., “Beyond Consent, Toward Safeguarding Human Rights: Implementing the United Nations Trafficking Protocol”, Harvard International Law Journal, 44(2), 473-502. 183 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 184 Artikel 18 van Richtlijn 2011/36/EU. 185 Artikel 18.4 van de Richtlijn 2011/36/EU. 42
§4. De EU-strategie voor de uitroeiing van mensenhandel 2012-2016 186
In 2012 presenteert de Europese Commissie de 'EU-strategie voor de uitroeiing van mensenhandel 2012-2016', ter aanvulling op de richtlijn van 2011. Deze strategie omvat veertig concrete en praktische maatregelen om mensenhandel beter te kunnen bestrijden. De focus ligt op de herkenning, bescherming en bijstand aan slachtoffers maar daarnaast richt het zich eveneens op het voorkomen van mensenhandel, samenwerking tussen de betrokken partijen en het actief opsporen en vervolgen van mensenhandelaars. 187
De Commissie brengt om de twee jaar verslag uit aan het Europees Parlement en de Raad over de vorderingen in de strijd tegen mensenhandel. Op 18 oktober 2014 vond de achtste EU-Dag tegen mensenhandel plaats en blikte de Commissie terug op alle geleverde inspanningen in de periode van 2010 tot 2014.188 In het verslag staan heel wat initiatieven opgesomd die de afgelopen jaren op poten zijn gezet in het kader van de EU-strategie. Zo zijn onder meer grenswachten en consulaire diensten in het leven geroepen voor een betere identificatie van slachtoffers van mensenhandel en is er gezorgd voor een e-platform waar de verschillende Europese organisaties die mensenhandel bestrijden, kunnen samenkomen.189
§5. Omzetting van richtlijn 2011/36/EU
De lidstaten hadden tot 6 april 2013 de tijd om hun nationale wetgeving aan te passen aan de Europese richtlijn. In de richtlijn kondigt de Commissie aan dat zij in 2015 een rapport zal indienen bij het Europees Parlement en de Raad, waarin wordt beoordeeld in hoeverre de lidstaten de nodige maatregelen hebben genomen om aan de richtlijn te voldoen.190 Inmiddels lijkt deze rapportering te zijn opgeschoven naar 2016. 191 In 2016 zal tevens een verslag
186
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's – De EU-strategie voor de uitroeiing van mensenhandel 2012-2016, COM(2012) 286. 187 Site Europese Unie: http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/fight_against_trafficking_in_human_beings/jl0 058_nl.htm (Consultatie: 5/03/2015). 188 Site Europese Unie: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-1164_nl.htm (Consultatie: 5/03/2015). 189 Commission Staff Working Document, Mid-term report on the implementation of the EU strategy towards the eradication of trafficking in human beings, COM(2014), 635 final. 190 Artikel 23 lid 1 Richtlijn 2011/36/EU. 191 K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht- Quickscan van de strafrechtelijke verantwoordelijkheden van de prostiuant bij mensenhandel en minderjarigheid, Rijksuniversiteit Groningen, 2014, 7. Te raadplegen op: http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/rapporten/2014/03/05/quickscan-prostituant43
worden uitgebracht over de door de verschillende lidstaten genomen maatregelen betreffende klantbestraffing. Daarbij zal men eveneens nagaan welke impact deze maatregelen hebben op de preventie en bestrijding van mensenhandel.192 De Europese Commissie heeft een specifiek model of een ‘template’ voorbereid om de redactie van een Europees rapport aanzienlijk te vergemakkelijken en de lidstaten te helpen bij het verstekken van de nodige informatie betreffende de door hen genomen initiatieven. Ook België wenst mee te werken aan deze evaluatie en bracht in oktober 2014 daartoe het zeventiende ‘Jaarverslag Mensenhandel’ uit, opgebouwd volgens het template-model. Dat ging voor het eerst uit van het federaal centrum voor de analyse van migratiestromen, de bescherming van de grondrechten van de vreemdelingen en de strijd tegen mensenhandel. Sinds 15 maart 2014 is het oude centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding namelijk overgegaan in twee nieuwe centra: het Interfederaal Gelijkekansencentrum en het Federaal Migratiecentrum. Deze laatste is officieel aangeduid als de onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel.193 3.3.2.4. De niet bindende resolutie van de EU194
Uit voorgaande uiteenzetting valt te besluiten dat zowel het Verdrag van de Raad van Europa als de Richtlijn van de Europese Unie, aansporen tot criminalisering van bewuste klanten van gedwongen prostitutie. In de relevante artikelen van beide rechtsinstrumenten heeft men het immers over “het bestraffen van het gebruikmaken van diensten die het voorwerp zijn van uitbuiting, in de wetenschap dat de persoon een slachtoffer is van mensenhandel.”195
en-strafrecht/lp-v-j-0000005162.pdf (Consultatie: 15/04/2015) (hierna verkort: K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht) 192 Artikel 23 lid 2 Richtlijn 2011/36/EU. 193 Onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan, federaal centrum voor de analyse van de migratiestromen, de bescherming van de grondrechten van de vreemdelingen en de strijd tegen de mensenhandel, 2013. Te raadplegen op: http://www.diversiteit.be/sites/default/files/documents/publication/jaarverslag_mensenhandel_2013.pdf (Consultatie: 5/03/2015). (hierna verkort: Onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan) 194 Committees Committee on Women's Rights and Gender Equality, “Punish the client, not the prostitute”, Plenary sessions, 26/02/2014. Te raadplegen op: http://www.europarl.europa.eu/news/en/newsroom/content/20140221IPR36644/pdf (Consultatie: 15/02/2015). 195 Artikel 19 van het Verdrag van de Raad van Europa inzake de bestrijding van mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, No. 197, Artikel 18.4 van de Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 11-11. 44
Op 26 februari 2014 heeft het Europees Parlement echter een niet-bindende resolutie aangenomen waarin men pleit voor de bestraffing van alle klanten. De tekst benadrukt dat prostitutie - gedwongen of vrijwillig - de menselijke waardigheid aantast en een inbreuk pleegt op de mensenrechten. Een meerderheid van het Europees Parlement roept daarom op tot de implementatie van het zogeheten ‘Scandinavisch model’ in de Europese lidstaten (zie infra).196
Het Europees Parlement wil ook dat betaalde seks met vrouwen onder de 21 in de hele EU strafbaar wordt gesteld. De nationale autoriteiten worden bovendien aangespoord om exitregelingen en andere inkomensbronnen te voorzien voor vrouwen die het prostitutieleven wensen te verlaten.197
De niet-bindende resolutie is aangenomen met 343 stemmen voor, 139 tegen en 105 onthoudingen. De wettelijke regeling van prostitutie blijft de verantwoordelijkheid van de individuele lidstaten maar deze niet-bindende resolutie kan er voor zorgen dat lidstaten hun beleid aanpassen.198 In België reageerden belangenorganisaties en beleidsmakers ontstemd. De meeste Belgische Europarlementariërs zijn dan ook voorstander van het huidige gedoogbeleid in ons land en klaagden aan dat men op deze manier geen rekening meer houdt met de prostituees die uit vrije wil in het vak zijn gestapt. Enkel de Belgische Christendemocratische fractie in het Europees Parlement stemde unaniem voor de resolutie.199
3.4. Het voorstel van Amnesty International In dezelfde periode van de aanneming van de niet-bindende resolutie publiceert mensenrechtenorganisatie, Amnesty International, een document waarin gepleit wordt voor het tegenovergestelde, namelijk de decriminalisering van prostitutie.200
196
COMMITTEES COMMITTEE ON WOMEN'S RIGHTS AND GENDER EQUALITY, “Punish the client, not the prostitute”, Plenary sessions, 26/02/2014. Te raadplegen op: http://www.europarl.europa.eu/news/en/newsroom/content/20140221IPR36644/pdf. (Consulatie: 11/04/2015) 197 Ibid. 198 A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68. 199 H. DEBRUYNE, “ Zolang er armoede is, zal er prostitutie zijn”, 21/04/2014. Te raadplegen op: http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2014/04/21/zolang-er-armoede-is-zal-er-prostitutie-zijn. (Consultatie: 11/04/2015) 200 AMNESTY INTERNATIONAL, Decriminalization of Sex Work: Policy Background Document, 2014. Te raadplegen op: http://www.scribd.com/doc/202126121/Amnesty-Prostitution-Policy-document. (Consultatie: 11/04/2015) 45
De organisatie verzet zich tegen de criminalisering van de prostituee, de klant en alle activiteiten gelinkt aan het kopen of verkopen van seksuele diensten, voor zover deze gebeuren met wederzijdse toestemming en onder volwassenen. Amnesty International wil de prostitutie-activiteiten beschermen tegen nationale regulatie, zolang ze vrij blijven van bedreigingen, geweld en dwang. Zij oordelen dat het een mensenrecht is van zowel man als vrouw om zichzelf te prostitueren en legaal seksuele diensten aan te bieden. Ze willen ervoor zorgen dat alle mensen, ook diegenen die actief zijn in de prostitutie, beslissingen kunnen nemen betreffende hun leven en voorzieningen. Het behoort volgens hen tot de plichten van de overheid om een omgeving te creëren waar het mogelijk is deze beslissingen vrij, geïnformeerd en met een gelijkheid van kansen te nemen.201 De verhoogde gezondheidsrisico’s zijn volgens Amnesty International niet te wijten aan het werk op zich maar aan het stigma dat ermee verbonden is door de bestraffingen. De criminalisering van prostitutie verhoogt volgens hen het risico op politioneel misbruik en afpersing.202
De Zweedse afdeling van Amnesty International liet kort daarna weten dat ze zich niet achter dit voorstel scharen aangezien prostituees volgens hen vaak het slachtoffer worden van ernstige inbreuken op de mensenrechten.203 Dit standpunt van het Zweedse departement verbaast niemand. Een decriminalisering van prostitutie staat immers lijnrecht tegenover het Zweedse criminaliseringsbeleid. (zie infra)
3.5. Besluit Prostitutie wordt op internationaal vlak bijna altijd in verband gebracht met mensenhandel en de seksuele uitbuiting van vrouwen en kinderen. Zowel op internationaal als op Europees niveau wordt er gezocht naar manieren om mensenhandel op een efficiënte wijze te bestrijden. De Verenigde Naties, de Raad van Europa en de EU hebben ruim aandacht besteed
201
A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68. A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68. 203 E. MAGNUSSON, “Amnesty Sweden rejects Amnesty International’s proposal to decriminalise the system of prostitution”, 21 mei 2014. Te raadplegen op: http://www.womenlobby.org/news/european-internationalnews/article/amnesty-sweden-rejects-amnesty?lang=en. (Consultatie: 11/04/2015). 202
46
aan de problematiek van de mensenhandel en hebben daarbij verscheidene rechtsinstrumenten ontwikkeld.204
De eerste initiatieven van zowel de internationale als de Europese organisaties waren aanbevelingen of intentieverklaringen. Deze zijn in de loop der jaren geëvolueerd naar bindende instrumenten, die al dan niet verplichtingen inhouden voor de lidstaten. Over het algemeen zien we dat in deze documenten de nadruk wordt gelegd op preventie, bestraffing en sancties, hulp en bijstand aan de slachtoffers en samenwerking tussen de verschillende lidstaten.
De internationale en Europese organisaties streven naar een uniform mensenhandelbeleid waarbij prostitutie strafbaar wordt gesteld voor zover het in samenhang voorkomt met een inbreuk op het verbod van mensenhandel. In het kader daarvan is er sinds enkele jaren meer aandacht voor de strafbaarstelling van de vraag naar illegale producten en diensten, in het bijzonder de mensenhandel en de daaraan gerelateerde prostitutie.205 Het al dan niet strafbaar stellen van de klant blijft echter een nationale aangelegenheid en zal in volgende hoofdstukken uitgebreid aan bod komen.
204
G. VERMEULEN, “Materieelstrafrechtelijke elementen van mensenhandel in het Belgisch strafrecht: analyse en evaluatie vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in D. De Prins, B. Drexhage, R. Nehmelman, G. Vermeulen, M. Alink, J. Wiarda, I. Boone, B. Wylleman, E. Engelhard, De staatsrechtelijke positie van de politieke partijen. Materieelrechtelijke aspecten van mensenhandel. Schade aan derden in het aansprakelijkheidsrecht. Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2010, Boom Juridische Uitgevers, Den Haag, 2010, 117-174. 205 K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191. 47
Hoofdstuk 4: Het Belgisch prostitutie- en mensenhandelbeleid 4.1. Inleiding België voert al zo een twintigtal jaar een gedreven strijd tegen mensenhandel. Er worden steeds meer wetten aangenomen die het mogelijk maken om de mensen, die prostituees seksueel uitbuiten, zwaarder te veroordelen en te bestraffen. Door de jaren heen heeft België bijgevolg al een aantal successen geboekt op het vlak van gerechtelijk optreden inzake mensenhandel.206 In dit onderdeel volgt een uiteenzetting van de reeds genomen Belgische, wetgevende initiatieven inzake prostitutie en mensenhandel. Het merendeel daarvan is een omzetting van de internationale instrumenten en Europese richtlijnen die in het vorige hoofdstuk aan bod kwamen.
De Belgische prostitutie bevindt zich anno 2015 echter in een schemerzone waardoor neveneffecten van prostitutie, waaronder mensenhandel, meer tot uiting kunnen komen. Zo stelt de Cel Mensenhandel van de federale politie, op 15 mei 2015, dat ons land ongeveer 26.000 prostituees telt waarvan liefst acht op de tien wordt uitgebuit.207 Het Belgische beleid inzake mensenhandel dient met andere woorden dringend te worden bijgeschaafd aan de evoluties in de praktijk.
4.2. Code Pénal 208 In de Code Pénal van 1810 wordt enkel ten aanzien van de prostitutie van minderjarigen een regeling getroffen. Het gewoonlijk aanhitsen, vergemakkelijken of bevorderen van de ontucht of het zedenbederf van vrouwelijke of mannelijke personen jonger dan 21 jaar wordt strafbaar gesteld.209
206
A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. P. HUYBERECHTS, “Stijgend aantal prostituees in België”, De Standaard, 15 mei 2015. Te raadplegen op: http://www.standaard.be/cnt/dmf20150514_01682095 (Consultatie: 15/05/2015) 208 X, Code pénal, Paris, De l’imprimerie impériale, 1810 209 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 77. 207
48
4.3. Gemeentewet 1836 210 De Gemeentewet van 1836 neemt in artikel 96 een bepaling op waardoor aan het college van burgemeester en schepenen de bevoegdheid wordt gegeven om toezicht uit te oefenen op personen die zich aan ontucht overleveren enerzijds en op de plaatsen die kennelijk tot het plegen van ontucht dienen anderzijds. Verscheidene gemeenten hebben in de loop van de 19de eeuw in navolging van deze bepaling prostitutieverordeningen uitgevaardigd, met het oog op de bescherming van de veiligheid, de moraliteit en de openbare rust.211
Aan het einde van de negentiende eeuw vreest men voor een sterke stijging van het aantal geslachtsziekten door de prostitutie. In navolging daarvan wordt in 1887 artikel 96 gewijzigd zodoende te beklemtonen dat de officiële reglementering voornamelijk dient om de bescherming van de volksgezondheid te garanderen.212 Bijgevolg moeten prostituees zich in die tijd verplicht inschrijven op lijsten van ‘publieke vrouwen’ en worden ze verplicht onderworpen aan geneeskundige onderzoeken.213
4.4. Belgisch Strafwetboek 1867 Bij het ontstaan van het Belgische Strafwetboek in 1867 worden er geen bepalingen voorzien die het misdrijf ‘mensenhandel’ strafbaar stellen.214 Er verandert met andere woorden niets aan de toenmalige federale reglementering van prostitutie door volwassenen.
Ontucht en prostitutie worden weliswaar als immoreel beschouwd maar men oordeelt dat een strafrechtelijk optreden niet vereist is aangezien dergelijk gedrag geen schade toebrengt aan de rechten van een bepaald individu, noch aan de openbare moraliteit zolang dit zich achter gesloten deuren afspeelt. De officiële reglementering op gemeentelijk niveau wordt als afdoende beschouwd. Zodoende wordt bij de totstandkoming van het Strafwetboek enkel het
210
Gemeentewet 30 maart 1836, Bull. Off. 1836, nr. 136. J. BAELDE., M. BONTE en S.VAN RUMST, “ X. Prostitutiebeleid in Gent, Oostende, Sint-Truiden en Luik” in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (359) 359. 212 Ibid. 213 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11. 214 G. VERMEULEN, “Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie: analyse en evaluatie van de Wet van 10 augustus 2005 vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in A. MASSET, G. COCO, S. CORNEILLE et al, La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexuel - De vervolging & behandeling van daders van seksuele misdrijven, Brussel, La Charte, 2009. 211
49
gewoonlijk aanhitsen, bevorderen of begunstigen van de ontucht of prostitutie van een minderjarige beschouwd als een misdrijf.215
4.5. Wet Vrouwenhandel 1914 216 In het begin van de twintigste eeuw wordt op internationaal vlak, de strijd aangebonden tegen de handel in blanke slavinnen. Men voert een aantal nieuwe strafbepalingen in betreffende de gedwongen handel in meerderjarige vrouwen.217 (zie supra)
In navolging daarvan komt in België de Wet Vrouwenhandel van 26 mei 1914 tot stand. De wet voorziet in het nieuwe artikel 380bis Sw., waardoor voor de eerste maal gewag wordt gemaakt van het fenomeen mensenhandel in het Belgische Strafwetboek. Zo stelt artikel 380bis Sw. het met dwang verronselen, verleiden of vervreemden van een meerderjarige vrouw strafbaar, alsook het dwingen van een meerderjarige vrouw om in een huis van ontucht te verblijven of ontucht te plegen.218 Op die manier wordt de Belgische wet aangepast aan de internationale normen en worden er voor het eerst bepaalde handelingen met betrekking tot de prostitutie of ontucht van een meerderjarige vrouw als misdrijf omschreven.219 Om onder de strafbaarstelling van dit artikel te vallen is aanvankelijk de afwezigheid van toestemming in hoofde van de meerderjarige vereist.220
De wet van 1914 wijzigt eveneens het strafrechtelijk kader betreffende ontucht of prostitutie van minderjarigen, en wel op drie vlakken. Vooreerst wordt voor de strafbaarheid van het aanhitsen, vergemakkelijken of begunstigen van een minderjarige niet langer vereist dat dit gewoonlijk gebeurt, ook het eenmalig aanzetten tot prostitutie wordt met deze wet aldus strafbaar gesteld. Bovendien wordt de omschrijving aangevuld met het begrip prostitutie. Ten slotte wordt er voortaan, voor het bepalen van de strafmaat, een onderscheid gemaakt
215
L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 226. Wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, B.S. 10 juni 1914. 217 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 202. 218 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 202. 219 G. VERMEULEN, “Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie: analyse en evaluatie van de Wet van 10 augustus 2005 vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in A. MASSET, G. COCO, S. CORNEILLE et al, La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexuel - De vervolging & behandeling van daders van seksuele misdrijven, Brussel, La Charte, 2009. 220 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 216
50
naargelang de dader al dan niet op de hoogte was van de minderjarigheid van het slachtoffer.221
4.6. Wet Vrouwenhandel 1936 222 Naar aanleiding van de internationale overeenkomst tot bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen van 1933, wordt in België de Wet van 25 mei 1936 ingevoerd. Door deze wet wordt ook het verronselen, verleiden of vervreemden van een meerderjarige vrouw met het oog op het plegen van ontucht of prostitutie in het buitenland strafbaar gesteld, zelfs wanneer de vrouw in haar verhandeling toestemde.223
4.7. Wet van 21 augustus 1948 224 De Wet van 21 augustus 1948 schaft de officiële reglementering van prostitutie door lokale autoriteiten af.225 Prostitutie wordt voortaan hoofdzakelijk een federale aangelegenheid. De gemeenteraden mogen wel nog aanvullende reglementen betreffende prostitutie opstellen maar enkel voor zover deze betrekking hebben op de bescherming van de goede zeden of de beperking van overlast.226
Met deze wet introduceert België een abolitionistisch kader inzake ontucht en prostitutie. Het toepassingsgebied van artikel 380bis Sw. wordt uitgebreid. Men beoogt met deze wet niet enkel de bestrijding van mensenhandel maar ook van souteneurschap: -
Door deze wet wordt een algemene strafbaarstelling van het ronselen, het verleiden of vervreemden van een meerderjarige tot ontucht of prostitutie ingevoerd. Hierdoor wordt elke vorm van mensenhandel, zowel van mannen als van vrouwen, strafbaar gesteld ongeacht de gegeven toestemming en zonder dat er sprake moet zijn van
221
L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 202. Wet 25 mei 1936 tot goedkeuring van de Internationale Overeenkomst, gesloten te Genève op 11 okotber 1933, ter bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen en tot aanvulling van artikel 380bis van het Strafwetboek, alsmede van artikel 2 der wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, BS 29-30 juni 1936. 223 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 205. 224 Wet van 21 augustus 1948 tot afschaffing van de officiële reglementering van de prostitutie, BS 13 september 1948. 225 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 212. 226 J. BAELDE., M. BONTE en S.VAN RUMST, “ X. Prostitutiebeleid in Gent, Oostende, Sint-Truiden en Luik” in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (359) 359. 222
51
bedrog, geweld, bedreigingen, misbruik van gezag of andere dwangmiddelen. De toestemming van de minder- of meerderjarige is vanaf 1948 dus niet meer relevant voor de strafbaarheid van de feiten. 227
Wat betreft het morele aspect is het aanhitsen, bevorderen, begunstigen van de prostitutie van een minderjarige en het ronselen, verleiden of vervreemden van een meerderjarige enkel strafbaar wanneer de dader – minstens ten dele – de seksualiteitsbeleving van een andere persoon nastreeft. 228
-
Door deze wet wordt de exploitatie van prostitutie strafbaar gesteld: zowel het souteneurschap als het uitbaten van een huis van ontucht. Bovendien wordt het tippelen van prostituees of de publicatie van contactadvertenties verboden. Ten slotte wordt ook een nationaal geldende bepaling ingevoerd die het -op een openbare plaatsaanzetten tot ontucht door woorden, gebaren of tekens strafbaar stelt. Door deze wet wordt de prostitutie op zich aldus niet bestraft maar alle fenomenen die de openbare orde verstoren, daarentegen wel.229
Wat betreft het morele aspect van deze strafbaarstellingen, is het gekwalificeerde gedrag in principe verboden ongeacht of de dader er de eigen seksualiteitsbeleving of die van een derde mee beoogt.230
4.8. Parlementair onderzoek naar een structureel beleid met het oog op de bestraffing en uitroeiing van de mensenhandel Commissie Mensenhandel 1993 -1994231 Vanaf de jaren zestig verandert de maatschappelijke houding ten opzichte van seksualiteit en de beleving van seks. Door de internationaal gevoerde strijd tegen vrouwenhandel, worden
227
L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 214-215; Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 228 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 214-215. 229 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 214-215. 230 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit, supra noot 11, 214-215. 231 Parlementair onderzoek naar een structureel beleid met het oog op de bestraffing en de uitroeiing van de mensenhandel. Verslag namens de onderzoekscommissie uitgebracht door Mevr. Merckx-Van Goey en Mevr. De T’Serclaes, Parl. St. Kamer 1993-94, nr. 673/7. 52
prostituees steeds vaker als slachtoffer gezien. Er ontstaan bijgevolg organisaties die instaan voor de professionele begeleiding van prostituees, zoals Payoke.232
Echte wijzigingen in het Belgisch prostitutiebeleid doen zich pas voor eind jaren tachtig, onder meer onder invloed van het ophefmakend boek “ Ze zijn zo lief, meneer” van auteur en Knack-journalist Chris De Stoop. Daarin wordt uitvoerig ingegaan op de vrouwenhandel en de gedwongen prostitutie in België, alsook op het schijnende gebrek aan een passend beleid.233
In navolging van deze publicatie wordt in 1992 een parlementaire onderzoekscommissie opgericht234, die de taak krijgt om de tekortkomingen van het tot dan toe gevoerde beleid rond mensenhandel te detecteren en te komen tot een structureel beleid met het oog op de bestraffing en de uitroeiing van mensenhandel.235
In de conclusies van deze commissie staat de aanbeveling om prostitutie grotendeels sociaalrechtelijk aan te pakken, voor zover er geen klachten, geweld of minderjarigen betrokken zijn en indien er geen sprake is van mensenhandel.236 De belangrijkste vaststelling van de parlementaire onderzoekscommissie is dat de toenmalige strafwetsbepalingen met betrekking tot de exploitatie van prostitutie ontoereikend zijn om het probleem van mensenhandel adequaat aan te pakken. Er is bijgevolg dringend nood aan een wetswijziging die Justitie in staat stelt krachtdadiger op te treden tegen mensenhandelaars. De parlementaire onderzoekscommissie stelt daarom een wetsontwerp op dat de basis vormt voor de Wet van 13 april 1995.237
232
E. HAPPE, K. SPRUYT en I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. Vermeulen (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 213-214. 233 G. VERMEULEN, België als voortrekker in de internationale strijd tegen mensenhandel en-smokkel, Gent, Gandaius, 2006. Te raadplegen op: http://www.law.ugent.be/ircp/sweetlemon/sites/default/files/2006-0126_mensenhandel.pdf. (Consultatie: 23/04/2015). 234 Voorstel tot oprichting van een Parlementaire onderzoekscommissie belast met het onderzoek naar een structureel beleid gericht tegen de internationale vrouwenhandel, Parl. St. Kamer 1991-92, nr. 673/1, 1-4. 235 D. BOELS, A. VERHAGE EN D. BAUTERS, “ Prostitutie en informele economie: 'met haken en ogen': de paradoxale lokale aanpak van sekswerk”, Orde dag 2013, afl. 64, 6-19. 236 E. HAPPE, K. SPRUYT en I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. Vermeulen (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 213-214. 237 B. DE RUYVER, K. VAN HEDDEGHEM en N. SIRON, “De strijd tegen mensenhandel: een beleidsprioriteit in België. Stevige, niet aflatende reactie na late ontdekking.”, TvC 2001, 408-415. 53
4.9. De Wet van 13 april 1995 238 De Wet van 13 april 1995 voert een actualisering van de prostitutiebepalingen door.239 Enerzijds wordt het reeds bestaande artikel 380bis Sw. aangepast en anderzijds wordt mensenhandel tevens strafbaar gesteld in artikel 77bis van de Vreemdelingenwet240.
4.9.1. Wijziging van artikel 380bis Sw. Naar aanleiding van de Wet van 13 april 1995 wordt het toenmalige artikel 380bis Sw. herschreven. Voortaan is er sprake van mensenhandel wanneer een persoon “ ten einde eens anders driften te voldoen, een meerderjarige zelfs met zijn toestemming, aanwerft, meeneemt, wegbrengt of bij zich houdt met het oog op het plegen van ontucht of prostitutie.”241
Ook in deze bepaling is de toestemming van het slachtoffer en het gebruik van dwangmiddelen aldus irrelevant. De wet beschouwt het gebruik van listige kunstgrepen, geweld, bedreigingen of enige andere vorm van dwang en het misbruik van de bijzonder kwetsbare situatie van een bepaalde persoon wel als een verzwarende omstandigheid die een strengere bestraffing tot gevolg heeft. Hiermee wijkt de wettelijke definitie af van de internationale en Europese normen hieromtrent.242
Het toepassingsgebied van voormalig artikel 380bis Sw. richt zich enkel op mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting. Ook hier komt de Belgische wetgeving dus niet overeen met de VN- en EU-mensenhandeldefinities, die ook de arbeids- of dienstenexploitatie en het wegnemen van organen en weefsels viseren.243
238
Wet van 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en van de kinderpornografie, B.S. 25 april 1995. 239 B. DE RUYVER, K. VAN HEDDEGHEM en N. SIRON, “De strijd tegen mensenhandel: een beleidsprioriteit in België. Stevige, niet aflatende reactie na late ontdekking.”, TvC 2001, 408-415. 240 Wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980. 241 Het artikel werd intussen hernummerd in Artikel 380, § 1, 1° Sw. 242 Zie huidig artikel 380 § 3 Sw; Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 243 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 54
4.9.2. Artikel 77bis Vreemdelingenwet 244 De wet van 13 april 1995 voorziet ook in een strafbaarstelling van mensenhandel in het intussen gewijzigde artikel 77bis van de wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen.
In dit nieuwe artikel wordt mensenhandel omschreven als de situatie waarin een persoon “op welke manier ook ertoe bijdraagt, rechtstreeks of via een tussenpersoon, dat een vreemdeling het Koninkrijk binnenkomt, er via doorreist of er verblijft, wanneer hij daarbij ten opzichte van de vreemdeling direct of indirect gebruik maakt van listige kunstgrepen, geweld, bedreigingen of enige andere vorm van dwang, of misbruik maakt van de bijzonder kwetsbare positie waarin de vreemdeling verkeert ten gevolge van een onwettige of precaire administratieve toestand, of van zijn staat van minderjarigheid of ten gevolge van zwangerschap, ziekte dan wel een lichamelijk of geestelijk gebrek of onvolwaardigheid.”245
Wat opvalt, is dat de Vreemdelingenwet, in tegenstelling tot artikel 380bis Sw. wel conform de internationale en Europese mensenhandelnormen is. Zo is in deze bepaling, dwang of misbruik van de kwetsbare positie van een vreemdeling wel een constitutief element van het misdrijf. Daarnaast wordt er voor de strafbaarstelling van mensenhandel in dit artikel geen belang gehecht aan het vereiste oogmerk, waardoor men er mag van uitgaan dat dit ruimer in te vullen is dan de strafbaarstelling in het Strafwetboek.246
Ondanks het feit dat het toepassingsgebied op verschillende punten ruimer kan ingevuld worden dan de strafbaarstelling in artikel 380bis Sw, is het werkingsveld beperkt, in die zin dat het uitsluitend van toepassing is op vreemdelingen. Hierdoor kunnen EU-burgers geen slachtoffer worden van de uitbuiting.247
244
Wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980. 245 Artikel 77bis Vreemdelingenwet. 246 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 247 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125; Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding, Jaarverslag 2005 Mensenhandel en mensensmokkel. Het Belgisch mensenhandelbeleid gewikt en gewogen, Brussel, november 2005, 24. Te raadplegen op: http://www.diversiteit.be/diversiteit/files/File/publications/rapport_annuel/05_verslaghandel2005.pdf. (Consultatie: 23/04/2015). 55
4.9.3. Besluit Hoewel de Wet van 13 april 1995 een groot aantal verbeteringen met zich meebrengt, voldoet de strafbaarstelling van mensenhandel, zowel in artikel 380bis Sw. als in artikel 77bis Vreemdelingenwet, nog steeds niet aan de minimumeisen gesteld op internationaal en Europees niveau.248 Mede daarom dringt een nieuwe herziening van de wet zich op.
4.10. De Wet van 10 augustus 2005 249 4.10.1. Het nieuwe artikel 433quinquies SW. Als eerste innovatie wordt het fenomeen mensenhandel voortaan expliciet ingeschreven in artikel 433quinquies van het Strafwetboek. Voorheen werd de term ‘mensenhandel’ nooit uitdrukkelijk vermeld, noch in artikel 380bis Sw. noch in het voormalige artikel 77bis van de Vreemdelingenwet.250
4.10.2. Toepassingsgebied Het toepassingsgebied van de strafbaarstelling ten aanzien van mensenhandel wordt door de Wet van 2005 op dubbele wijze uitgebreid. Vooreerst wordt de strafbaarstelling in de Vreemdelingenwet achterwege gelaten. Dat betekent dat voortaan zowel vreemdelingen als Belgen het slachtoffer kunnen worden van mensenhandel: mensenhandel hoeft geen grensoverschrijdend karakter meer te hebben om strafbaar te zijn.251 Daarnaast worden ook de strafbare doeleinden van mensenhandel uitgebreid: niet enkel mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie is strafbaar maar ook mensenhandel met het oog op arbeidsexploitatie en de orgaan- of weefseldiefstal en –transplantatie.252
248
I. AENDENBOOM, “De wetgeving tot bestrijding van de mensenhandel: roeien met de juridische riemen die men heeft”, T. Vreemd, 2003, nr. 1, 5-20. 249 Wet van 10 augustus 2005 tot wijziging van de diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkers, BS 2 september 2005. 250 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 251 G. VERMEULEN, “Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie: analyse en evaluatie van de Wet van 10 augustus 2005 vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in A. MASSET, G. COCO, S. CORNEILLE et al, La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexuel - De vervolging & behandeling van daders van seksuele misdrijven, Brussel, La Charte, 2009, 170-171. 252 G. VERMEULEN, Matroesjka’s: tien jaar later. Repressie en controle als speerpunten van het vernieuwde mensenhandelbeleid?, Panopticon 2005, afl. 2, 6. 56
4.10.3. Dwang Het element ‘dwang’ maakt in het nieuwe artikel 433quinquies Sw wederom geen constitutief element uit van het misdrijf. Voor de strafbaarheid van mensenhandel vereist de Belgische wetgeving uitsluitend (1) een bewegings- en (2) een uitbuitingselement.253 De mensenhandeldefinitie druist met andere woorden nog steeds in tegen de internationale en Europese normen die dwang en onvrijheid zien als een derde wezenlijk kenmerk van mensenhandel. De memorie van toelichting bij de wet geeft als verklaring hiervoor aan, dat internationale en Europese instellingen slechts de minimumbepaling vormen en dat de staten vrij zijn om een sterkere bescherming in hun wetgeving op te nemen.254
Daarenboven stipuleert de Memorie van Toelichting dat het weglaten van dwang of onvrijheid als constitutief element van het misdrijf mensenhandel, gecompenseerd wordt door in de strafbaarstelling een nieuw bestanddeel aan het misdrijf toe te voegen: namelijk de ‘voorgenomen of daadwerkelijke uitbuiting.’255 De wetgever laat echter na een duidelijke omschrijving te geven van wat onder ‘voorgenomen of daadwerkelijke uitbuiting’ moet worden verstaan. Uit de strafbaarstelling in artikel 433quinquies Sw. is evenmin concreet af te leiden wat daar precies mee wordt bedoeld. Men zou kunnen aannemen dat dit de aanwezigheid van een winstoogmerk impliceert waardoor dit voortaan als een bestanddeel van de mensenhandeldefinitie moet worden beschouwd.256 De internationale en Europese doctrine is echter van oordeel dat er sprake moet zijn van mensenhandel ongeacht de aan of afwezigheid van een winstoogmerk.257
253
Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. G. VERMEULEN, “Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie: analyse en evaluatie van de Wet van 10 augustus 2005 vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in A. MASSET, G. COCO, S. CORNEILLE et al, La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexuel - De vervolging & behandeling van daders van seksuele misdrijven, Brussel, La Charte, 2009, 171. 255 Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, 2004-2005, DOC 51 1560/001, 21. 256 G. VERMEULEN, Matroesjka’s: tien jaar later. Repressie en controle als speerpunten van het vernieuwde mensenhandelbeleid?, Panopticon 2005, afl. 2, 6. 257 Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. 254
57
4.10.4. Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie Zoals reeds aangehaald, leidt de Wet van 10 augustus 2005 tot een verruiming van de strafbare doeleinden van mensenhandel. In het licht van deze masterproef, beperk ik mij tot een bespreking van de mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie.
In artikel 433quinquies 1° Sw. verwijst men naar de mensen- en kinderhandel met het oog op seksuele exploitatie en kinderpornografie zoals opgenomen in de artikelen 379, 380, §§ 1 en 4 en 383bis, § 1 Sw. Ondanks de invoering van artikel 433quinquies Sw. blijven de oude artikelen omtrent mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting aldus bestaan. 258 Hierdoor ontstaat er een discussie in rechtsleer en rechtspraak omtrent de samenloop van de kwalificatie tussen -
enerzijds ‘mensenhandel met het oog op het plegen van het misdrijf aanzetten tot ontucht of prostitutie’ (artikel 433quinquies §1.1° Sw.)
-
anderzijds ‘aanzetten tot ontucht of prostitutie’ (art. 380 §1, 1° Sw.)259
De Memorie van Toelichting verduidelijkt dat het de bedoeling is van de wetgever om beide bepalingen naast elkaar te laten bestaan aangezien het in wezen om een verschillende bestraffing gaat. De oude bepaling (artikel 380 §1, 1° ) maakt het mogelijk om de persoon te bestraffen die zich schuldig maakt aan het aanzetten tot prostitutie voor eigen doeleinden. Het nieuwe artikel (artikel 433quinquies §1.1°) maakt de strafbaarstelling mogelijk van diegene die zich schuldig maakt aan mensenhandel, teneinde een ander toe te laten het slachtoffer seksueel uit te buiten.260
4.11. De Wet van 23 juli 2013 261 De lidstaten hadden tot 6 april 2013 de tijd om de nodige wettelijke en bestuursrechtelijke aanpassingen
door
te
voeren
opdat
hun
258
nationale
wetgeving
aan
de
Europese
Rapport IRCP o.l.v. G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België, supra noot 125. A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57 260 Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, 2004-2005, DOC 51 1560/001, 18-19. 261 Wet van 29 april 2013 tot wijziging van artikel 433quinquies van het Strafwetboek met het oog op het verduidelijken en het uitbreiden van de definitie van mensenhandel, B.S. 23 juli 2013. 259
58
mensenhandelrichtlijn van 2011 zou voldoen.262 België komt met de Wet van 29 april 2013 tegemoet aan de vereisten die in de richtlijn worden gesteld.263
In de nieuwe wet wordt het begrip mensenhandel verduidelijkt en uitgebreid door een wijziging aan artikel 433quinquies Sw. Hiermee wil de wetgever een einde stellen aan de onduidelijke en vaak te beperkte omschrijving van het begrip mensenhandel en tevens tegemoet komen aan de Europese vereisten ter zake.
Mensenhandel wordt voortaan als volgt gedefinieerd: “Levert het misdrijf mensenhandel op, de werving, het vervoer, de overbrenging, de huisvesting, de opvang van een persoon, het nemen of de overdracht van de controle over hem met als doel: 1. de uitbuiting van prostitutie of andere vormen van seksuele uitbuiting; 2. de uitbuiting van bedelarij; 3. het verrichten van werk of het verlenen van diensten, in omstandigheden die in strijd zijn met de menselijke waardigheid; 4. het wegnemen van organen in strijd met de wet van 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren van organen, of van menselijk lichaamsmateriaal in strijd met de wet van 19 december 2008 inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek; 5. of deze persoon tegen zijn wil een misdaad of een wanbedrijf te doen plegen.”264
4.11.1. Materieel element van het misdrijf De persoon die controle uitoefent met het oog op de uitbuiting van een slachtoffer moet in beginsel als mededader of als medeplichtige aan het misdrijf mensenhandel kunnen worden vervolgd. De vroegere formulering die het had over de “overdracht of wisseling van de controle” bleek daar niet toe in staat. Vandaar dat “het nemen van controle over een persoon”
262
Artikel 22 Richtlijn 2011/36/EU. Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding, Jaarverslag 2012 Mensenhandel en mensensmokkel. Bouwen aan vertrouwen, Brussel, oktober 2013, 43-45. Te raadplegen op: http://www.diversiteit.be/sites/default/files/documents/publication/cgkr_jv_mensenhandel_2012_nl_web.pdf (Consultatie 25/04/2015) 264 Artikel 433quinquies Sw. 263
59
toegevoegd wordt als één van de bestanddelen in de nieuwe strafbaarstelling van mensenhandel.265
4.11.2. Moreel element van het misdrijf De uitbuitingsfinaliteiten zijn met deze wet uitgebreid of verduidelijkt.266
Wat betreft de finaliteit seksuele uitbuiting had de wetgever verschillende redenen om een uitbreiding door te voeren: 1. De Europese richtlijn betreffende mensenhandel beoogt de bestraffing van elke vorm van seksuele uitbuiting.267 2. Op basis van de voorgaande definitie konden niet alle vormen van seksuele uitbuiting worden bestraft omdat ze niet waren opgenomen in de limitatieve opsomming van het artikel. Door het misdrijf mensenhandel uit te breiden tot alle vormen van seksuele exploitatie wordt een einde gesteld aan die beperkte omschrijving waar enkel prostitutie en kinderpornografie als seksuele uitbuiting werden beschouwd.268 3. Een andere reden om de definitie te wijzigen was de voormalige moeilijke interpretatie van het toepassingsgebied van artikel 433quinquies Sw. (mensenhandel) en van artikel 380 §1, 1° Sw. (aanwerving en uitbuiting van prostitutie). Zo oordeelde bepaalde rechtspraak, gestoeld op de voorbereidende werkzaamheden van de wet van 10 augustus 2005, dat er pas sprake was van mensenhandel in geval van een netwerk.269 Hierdoor zijn een aantal – alleen handelende - verdachten vrijgesproken voor mensenhandel en uitsluitend veroordeeld voor het aanzetten tot prostitutie, terwijl de feitelijke omstandigheden wel degelijk mensenhandel uitmaakten.270
4.11.3. Te ruim toepassingsgebied? Het is positief dat er veel belang gehecht wordt aan een evolutief concept zoals mensenhandel aangezien de creativiteit van criminele netwerken enorm is. Bovendien was er in het verleden vaak een oproep tot uitbreiding van de definitie van seksuele uitbuiting. Toch moet men 265
Onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan, supra noot 193. Onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan, supra noot 193. 267 Onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan, supra noot 193. 268 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 269 Onafhankelijke Rapporteur Mensenhandel, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan, supra noot 193. 270 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 266
60
oppassen dat het begrip mensenhandel niet te ruim wordt ingevuld, waardoor het elke lading dekt. Dit zou er immers voor kunnen zorgen dat de echte gevallen van mensenhandel niet adequaat vervolgd kunnen worden omwille van de vele procedures allerhande. Deze bezorgdheid kwam ook tijdens de debatten in de Kamer ter sprake.271
4.12. Mensenhandel- en prostitutiebeleid anno 2015 4.12.1. Drie strekkingen De voorafgaande uiteenzetting leert ons dat de erkenning van het fenomeen mensenhandel (en gedwongen prostitutie) zijn intrede deed in de jaren negentig. In België heeft dit echter geen aanleiding gegeven tot het formuleren van een doordacht prostitutiebeleid.272 De Belgische prostitutie-aanpak anno 2015 kan onderverdeeld worden in drie strekkingen: (1) de strafrechtelijke verbodsbepalingen, (2) het gedoogbeleid en (3)
de verschillende
gemeentelijke reglementeringen. Na het opheffen van de prostitutiewet van 1948273 voert België een tolerant beleid ten aanzien van prostitutie. Prostitutie an sich is niet verboden, diverse activiteiten die aan prostitutie gerelateerd zijn, daarentegen wel.274
Ondanks het feit dat prostitutie niet strafbaar is gesteld in België, wordt het ook niet gereguleerd op federaal niveau. De meeste steden voeren een lokaal gedoogbeleid waarbij impliciet het bestaan van vrijwillige prostitutie wordt erkend. Een aantal gemeentelijke overheden proberen dit bestaan dan ook te reglementeren.275 De gemeenten hebben immers, ondanks het feit dat in 1948 de reglementering van prostitutie op lokaal niveau werd afgeschaft, nog steeds de bevoegdheid om aanvullende verordeningen op te stellen met betrekking tot de openbare orde en de openbare zedelijkheid. De Wet van 13 mei 1999 kent 271
Verslag in naam van de Commissie voor de Justitie van de Kamer, met name over het wetsontwerp tot wijziging van artikel 433quinquies van het Strafwetboek teneinde de definitie van mensenhandel uit te breiden tot seksuele uitbuiting, Parl. St., Kamer, zitting 2012-2013, Doc. 53 2607/004, p. 9. 272 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 273 Wet van 21 augustus 1948 tot afschaffing van de officiële reglementering van de prostitutie, BS 13 september 1948. 274 Zo wordt de exploitatie van prostitutie of het maken van reclame voor prostitutie strafbaar gesteld (artikelen 379 tot en met 382ter Sw); E. HAPPE, K. SPRUYT en I. SUY, “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in G. Vermeulen (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (183) 215. 275 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 61
de gemeenteraden ook de bevoegdheid toe om administratieve sancties op te leggen bij het overtreden van haar reglementen en verordeningen.276
4.12.2. Paradox De drie strekkingen in het huidige prostitutiebeleid tonen aan dat er tot op heden geen dominerende visie betreffende prostitutie is in België. Hierdoor ontstaat als het ware een dubbele paradox in de aanpak betreffende prostitutie.
De eerste paradox bestaat er in, dat prostitutie op zich niet verboden is maar ook niet gereguleerd wordt op federaal niveau. Door dit gebrek aan een wettelijk federaal beleid, verzwakt ook de doeltreffendheid van individueel genomen maatregelen op lokaal niveau.277 Doordat er geen echte erkenning is van het beroep, kan een stad bepaalde zaken immers niet in beleid omzetten. Zo kan er geen (medische) controle of hulpverlening worden ontwikkeld zolang er geen officiële erkenning is van het beroep. Het gebrek aan erkenning zorgt er bovendien voor dat meer verborgen vormen van prostitutie moeilijk in kaart kunnen worden gebracht, wat de hulpverlening niet ten goede komt.278
De tweede paradox zit hem in het feit dat België enerzijds een gedreven strijd voert tegen mensenhandel, die deels ook gericht is op gedwongen prostitutie en andere vormen van seksuele uitbuiting, maar dat de exploitatie van prostitutie anderzijds op lokaal niveau niet alleen getolereerd maar in sommige gevallen zelfs gereguleerd wordt.279 Hierdoor komt ons strafrechtelijk beleid op federaal niveau onder druk te staan.280 Het is immers de uitvoering op lokaal niveau die doorslaggevend is voor de impact van een nationaal beleid op de samenleving.281
276
L. VANDE VELDE, S. DE VRIEZE en S. DE PROOST, “ IX. Prostitutiebeleid in Antwerpen, Brussel en Charleroi”, In G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, (309) 311. 277 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 278 D. BOELS, A. VERHAGE EN D. BAUTERS, “ Prostitutie en informele economie: 'met haken en ogen': de paradoxale lokale aanpak van sekswerk”, Orde dag 2013, afl. 64, 6-19. 279 Ibid. 280 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 281 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 62
4.12.3. Grijze zone De prostitutie bevindt zich door deze paradoxale aanpak in een schemerzone waarbinnen de prostituees worden overgeleverd aan de regels van het milieu. Dit doet hun marginalisering en maatschappelijke kwetsbaarheid toenemen, maakt allerhande excessen mogelijk en geeft uiting aan mistoestanden verbonden aan prostitutie, waaronder mensenhandel.282
Omwille van die neveneffecten moet de huidige Belgische paradox doorbroken worden. Er is nood aan een integraal beleid dat tevens dienst doet als hulpinstrument in de strijd tegen mensenhandel.283
4.13 Besluit In dit hoofdstuk werd een overzicht gegeven van de verschillende Belgische wetten omtrent prostitutie en mensenhandel. Door deze wetten zijn er steeds minder achterpoortjes naar seksueel misbruik en uitbuiting mogelijk. Ondanks deze gedreven nationale strijd tegen mensenhandel, voert België op lokaal niveau echter nog steeds een gedoogbeleid. Deze paradoxale aanpak zorgt voor een ondermijning van de doelstellingen van het federaal strafrechtelijke beleid.
Een aanpassing van het huidige Belgische prostitutiebeleid is met andere woorden aangewezen. Daarmee wordt de link reeds gelegd naar het volgende deel van deze masterproef, waar onderzocht wordt in welke mate de invoering van de klantbestraffing een wenselijke aanpassing zou zijn.
282 283
A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 63
TITEL III: KLANTBESTRAFFING In dit onderdeel wordt dieper ingegaan op de vraagzijde van de prostitutie. Ik ga na in hoeverre wantoestanden, verbonden aan prostitutie, vermeden kunnen worden door de verantwoordelijkheid (deels) bij de klant te leggen.
De invoering van klantincriminatie werd, zoals reeds aangehaald, al verscheidene malen gesuggereerd in internationale en Europese mensenhandelinstrumenten. Het ging tot voor kort steeds om de suggestie tot invoering van de bestraffing van bewuste klanten.284 Recentelijk is men in een niet-bindende resolutie van de Europese Unie overgeschakeld naar het voorstel tot bestraffing van alle klanten.285
Diezelfde tweedeling vinden we terug in de regimes van de Europese landen die reeds actie hebben ondernomen op het vlak van klantincriminatie. Om een sluitend antwoord te kunnen formuleren op de vraag welke aanpak België het best hanteert bij een mogelijke invoering van klantbestraffing, lijkt het mij interessant een vergelijkend onderzoek door te voeren van de beide modellen aan de hand van concrete voorbeelden.
284
Artikel 19 van het Verdrag van de Raad van Europa inzake de bestrijding van mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, No. 197, Artikel 18.4 van de Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 11-11. 285 Committees Committee on Women's Rights and Gender Equality, “Punish the client, not the prostitute”, Plenary sessions, 26/02/2014. Te raadplegen op: http://www.europarl.europa.eu/news/en/newsroom/content/20140221IPR36644/pdf (Consultatie: 17/04/2015). 64
Hoofdstuk 5: Criminalisering van alle klanten van prostitutie (Model 1) In dit onderdeel volgt een nadere toelichting van het eerste model inzake klantincriminatie, namelijk het “Scandinavisch model”. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen vrouwenhandel en prostitutie. Alle klanten van prostitutie worden bestraft, ongeacht of de prostitutie vrijwillig of gedwongen plaatsvindt. Binnen dit model beschouwt men prostitutie als een geweldpleging jegens de vrouw waardoor het ondenkbaar is dat iemand vrijwillig zijn lichaam verkoopt. Hier gaat men er van uit dat de criminalisering van alle klanten van prostitutie ervoor zal zorgen dat de vraag afneemt waardoor het aanbod en bijgevolg de gehele sekshandel (waaronder ook het gedwongen segment) mettertijd zal verdwijnen.286
Voor de uiteenzetting van dit model, is een analyse van de concrete implementatie in Zweden onvermijdelijk aangezien Zweden het eerste land was dat de aankoop van seksuele diensten strafbaar stelde. We bekijken vooreerst de sociale achtergrond waartegen dit gedachtegoed zich heeft ontwikkeld. Vervolgens gaan we na hoe deze wet in het Zweedse strafwetboek is opgenomen, wat daarbij de doelstellingen waren en ten slotte welke (negatieve) gevolgen deze invoering met zich meebracht.
Dit beleid is naderhand ook ingevoerd in enkele andere landen, waaronder Noorwegen en IJsland. In 2013 zag het er naar uit dat ook Frankrijk in de voetsporen van Zweden zou treden; recentelijke evoluties hebben echter de oude discussie betreffende de klantbestraffing tussen de conservatieve en de liberale kamer weer aangewakkerd.287
286
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation for guitly knowledge of (trafficking for) sexual exploitation” in N. PERŠAK EN G. VERMEULEN (EDS.), Reframing Prostitution From Discourse to Description, from Moralisation to Normalisation, Antwerpen, Maklu, 2014, (271) 273. (hierna verkort: G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation”) 287 A. VAN ERP, “Onenigheid binnen Franse politiek: Hoerenlopers of prostituees beboeten?” Knack 2015. Te raadplegen op: http://www.knack.be/nieuws/wereld/onenigheid-binnen-franse-politiek-hoerenlopers-ofprostituees-beboeten/article-normal-546245.html. (Consultatie 18/04/2015). 65
5.1. Zweden 5.1.1. Achtergrond en totstandkoming van de wet Om een adequaat antwoord te kunnen formuleren op de vraag of de invoering van klantincriminatie mogelijk is in België en zou leiden tot een optimalisering van ons prostitutiebeleid, is het interessant om de sociologische achtergrond in Zweden, ten tijde van de invoering, nader te bekijken. Daarbij valt direct op dat het Zweedse beleid een enorme ommezwaai heeft gemaakt omtrent haar visie betreffende prostitutie.
De afgelopen eeuw(en) benaderde Zweden prostitutie zoals de andere West-Europese landen; als een noodzakelijk kwaad dat moest worden gereguleerd. Deze benadering wijzigde in de jaren zestig, de zogenaamde Golden Sixties. Zweden werd een groot voorstander van de decriminalisering van prostitutie en commerciële seks, wat leidde tot een expansie van de seksindustrie. Deze liberale visie rond prostitutie nam echter wansmakelijke proporties aan bij de oprichting van het Sexual Crimes Report (S.C.R.) in 1971. Deze commissie oordeelde immers dat zowel verkrachting als prostitutie getolereerd moest worden ten gevolge van de seksuele bevrijding in de jaren zestig. Deze visie bracht een massaal protest van de Zweedse vrouwen op gang. Wat volgde was een politieke strijd met als hoofdprioriteit: de uitroeiing van het geweld tegen vrouwen. Prostitutie werd beschouwd als een onderdeel van dat geweld waardoor er een debat op gang kwam betreffende de criminalisering van prostitutie.288
Midden jaren zeventig werd het S.C.R. ontbonden en vervangen door het Sexual Crimes Committee in samenhang met het Prostitution Report.289 Na een grootschalig onderzoek publiceerden deze commissies een onverbloemd rapport waarin prostitutie werd beschouwd als de geweldpleging op en onderdrukking van de vrouw. Hoewel dit rapport nog geen
288
A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, in G. VERMEULEN (Ed.), Betaalseksrecht: naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu, 2007, (527) 535-536. (hierna verkort: A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”) 289 MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands: Legal Regulation and Experiences, report by a working group on the legal regulation of the purchase of sexual services, 2004. Te raadplegen op: https://www.regjeringen.no/globalassets/upload/kilde/jd/rap/2004/0034/ddd/pdfv/232216purchasing_sexual_services_in_sweden_and_the_nederlands.pdf (Consultatie: 4/04/2015) (Onderzoeksrapport). (hierna verkort: MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands) 66
aanpassing van de Zweedse wet teweeg bracht, leidde het alvast tot een nieuw bewustzijn inzake prostitutie bij de Zweedse bevolking.290
Begin jaren negentig werd door de Minister van Gelijkheid, Ulrike Messing, opnieuw een Commissie ingesteld. Ditmaal om de prostitutiebranche te onderzoeken en een voorstel tot regulering van de prostitutiesector te formuleren.291 Uit het onderzoeksrapport kwam naar voren hoe groot de schade van prostitutie was voor alle betrokkenen. Deze Commissie stelde bijgevolg de bestraffing van zowel de prostituee als de klant voorop. Op die manier wou men duidelijk maken dat prostitutie niet aanvaard werd in de Zweedse samenleving. Dit voorstel werd echter niet aangenomen doordat velen van oordeel waren dat de bestraffing van de prostituee geen efficiënte oplossing is voor het probleem.292
In navolging van dit laatste voorstel werd al snel een nieuw comité opgericht om het geweld en de seksuele misdrijven jegens vrouwen tegen te gaan. Diens aanbevelingen werden gebundeld in een rapport dat de titel ‘Kvinnofrid’ (Vrouwen in Vrede) droeg.293 In tegenstelling tot het vorige voorstel pleitte men hier enkel voor de bestraffing van de gebruiker van seksuele diensten tegen betaling.294 Dit voorstel leidde uiteindelijk tot het wetsontwerp ‘Security for Women’ dat werd omgezet in de Wet tot bestraffing van de gebruiker van seksuele diensten tegen betaling295, die op 1 januari 1999 in werking trad.296
Uit dit alles kunnen we besluiten dat Zweden een enorme ommezwaai heeft gemaakt betreffende haar visie omtrent prostitutie. Het Zweedse beleid is geëvolueerd van een ideaal van vrije seks in de jaren 70, naar een bijzonder strenge wetgeving eind jaren 90. De klantincriminatie kan met andere woorden gezien worden als het sluitstuk van een lange nationale evolutie inzake beleid. Vele auteurs maken hierbij wel de kanttekening dat dit vroegere ideaal van vrije seks slechts een mythe is: ook toen werd alleen de gezonde,
290
A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 537; M. BOETHIUS, “The end of prostitution in Sweden?”, Current Sweden 1999, No. 426, 1-4. 291 A. GOULD, “The criminalisation of buying sex: the politics of prostitution in Sweden, Jnl. Soc. Pol., vol. 30, nr. 3, 2001, (437) 439. 292 MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands, supra noot 289. 293 Proposition 1997/98:55 on the Protection of Women (Kvinnofrid). 294 R.H. HENNUM, “Regulering van prostitutie in Noorwegen en Zweden”, Justitiële Verkenningen 1999, No. 8, 58-68. 295 Law on prohibition of the purchase of sexual services, SFS (1998:408). 296 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 536; M. BOETHIUS, “The end of prostitution in Sweden?”, Current Sweden 1999, No. 426, 1-4. 67
natuurlijke seks getolereerd en bovendien enkel onder bepaalde voorwaarden. Zweden heeft daar zelf een officiële term voor: ‘friske seksualiteit’.297 Ook dient opgemerkt te worden dat Zweedse studies aantonen dat hoe meer vrouwen in het parlement zetelen, hoe vaker traditionele waarden en normen, zoals het prostitutiebeleid, in vraag worden gesteld. Het feit dat in 1999 bijna 50 % vrouwen in het Zweedse parlement zetelden, heeft ongetwijfeld bijgedragen tot de radicale keuze voor klantincriminatie. Daarenboven was er ten tijde van de aanneming ook een grote druk vanwege verscheidene vrouwenbewegingen.298
5.1.2. Prostitutie in het Zweedse strafrecht De ingevoerde wet betreffende het verbod op het kopen van seks is niet de enige antiprostitutiewet in Zweden. Reeds in 1982 werden er in hoofdstuk 6 ‘Over Seksuele Vergrijpen’ van het Zweedse strafwetboek twee bepalingen ingevoerd die het exploiteren van prostitutie in Zweden strafbaar stellen.299
Artikel 8 bepaalt dat ieder persoon die andermans gewoonlijke seksuele relaties tegen betaling aanmoedigt of die op ongepaste wijze gewild of ongewild financieel voordeel trekt uit de prostitutie van een ander, veroordeeld kan worden voor actief souteneurschap. De publicatie van advertenties betreffende seksuele diensten valt hieronder, alsook het bewust houden of verhuren van een pand voor prostitutie.300 Deze bepaling gaat echter nog verder en treft tevens de partners van prostituees en zelfs de taxichauffeurs die de prostituees naar hun werk brengen.301
Daarnaast is ook het passieve souteneurschap strafbaar. Dat betekent in de praktijk dat een bewoner zijn huis uitgezet kan worden als hij prostitutie toelaat in zijn woning.302 Voorwaarden zijn dat deze persoon weet dat het pand geheel of voor een substantieel deel gebruikt wordt voor prostitutie en dat hij daarbij nalaat te doen, wat redelijkerwijze kan
297
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 536. 299 R.H. HENNUM, “Regulering van prostitutie in Noorwegen en Zweden”, Justitiële Verkenningen 1999, No. 8, 58-68. 300 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 531. 301 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 302 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53.; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 298
68
verwacht worden om de betrokken activiteit te stoppen. Er wordt evenwel niet vereist dat hij enig winstoogmerk heeft.303
Terwijl het houden van bordelen en het souteneurschap dus reeds lange tijd strafbaar zijn in Zweden, was tot 1999 noch de verkoop, noch de koop van seks van een meerderjarige een misdrijf. Daar kwam verandering in met de nieuwe prostitutiewet, die bepaalt dat elkeen die tegen vergoeding gewoonlijke seksuele diensten verkrijgt, veroordeeld kan worden tot een geldboete of een gevangenisstraf van maximum één jaar. Met deze wet was Zweden het eerste land dat de consument en niet de prostituee beschouwt als crimineel. Dit geldt ongeacht waar de seksuele activiteit plaatsvindt (op straat, in een flat, een massagesalon, een bordeel of zelfs op het internet) en met betrekking tot alle vormen van seksuele diensten. De poging ertoe is ook reeds voldoende om onder de kwalificatie te vallen.304
5.1.3. Motieven en doelstellingen 5.1.3.1. De uitroeiing van prostitutie
De Zweedse overheid laat uitschijnen dat het ingevoerde verbod op het kopen van seks uitsluitend klanten treft maar in werkelijkheid is deze maatregel een onderdeel van een veel breder pakket aan anti-prostitutiemaatregelen. Het effect van de klantincriminatie is dan ook afhankelijk van de overige prostitutiewetgeving, die deze maatregel ondersteunt. Het enige dat op het vlak van prostitutie niet verboden is in Zweden, is het prostituee zijn.305
De Zweedse regering heeft haar beleid vast gelegd in het Nationaal Actie Plan Tegen Prostitutie en Mensenhandel. Dit plan bestaat uit een 36 tal maatregelen, allen gebaseerd op het verlangen om de prostitutie voorgoed uit te roeien.306 De klantcriminalisering is het verlengstuk van deze maatregelen. Het is geschikt om zowel potentiële prostituees en klanten
303
A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 531. 304 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 535. 305 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 306 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 69
ervan te weerhouden om in het milieu te stappen, als bestaande prostituees en klanten aan te moedigen de seksindustrie te verlaten.307
5.1.3.2. Gelijke behandeling van mannen en vrouwen
Het verbod op het kopen van seks kan niet losgezien worden van de niet aflatende Zweedse strijd naar gelijke behandeling van mannen en vrouwen. Het beeld van de vrouw in het kader van prostitutie is onverenigbaar met het Zweedse ideaal van gelijkberechting van de seksen.308
De Zweedse overheid oordeelt dat gelijke kansen niet bereikt kunnen worden, zolang vrouwen gekocht en verkocht worden ten gevolge van prostitutie. Men legt daarbij de strafbaarheid bij de koper omdat men oordeelt dat er geen sprake zou zijn van prostitutie indien er geen mannen zijn die het als hun recht beschouwen om de lichamen van andere mensen te kopen voor hun eigen plezier.309 Tegenstanders, die aanvoeren dat het verbod op het kopen van seks een aantasting uitmaakt van het recht op seksuele en economische zelfbeschikking van de vrouw, worden in deze discussie niet gehoord.310
5.1.3.3. Mentaliteitsverandering
Aanvullend op de vorige doelstelling, wil men met deze wet ook een mentaliteitsverandering doorvoeren bij de Zweedse bevolking. De regering wil met deze wet duidelijk maken dat het vrouwenlichaam niet gekocht, verkocht of geëxploiteerd kan worden als een koopwaar. De invoering van die nieuwe normatieve standaard vormt een belangrijk element in de Zweedse strijd tegen prostitutie.311
307
A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 531. 308 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 309 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 531. 310 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 311 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 540. 70
Deze mentaliteitsverandering kadert binnen de traditie van ‘social engineering’, die eigen is aan de Zweedse samenleving. Het betekent dat men actief gaat ingrijpen in het gedrag of de levenssfeer van individuen om deze het juiste gedrag en de juiste houding bij te brengen en op die manier een op de ratio gestoelde ideale samenleving te creëren. Prostitutie is volgens de Zweedse overheid immers niet alleen schadelijk voor de vrouw in kwestie maar eveneens voor de samenleving als geheel. Deze Zweedse techniek wordt nu ingezet om het ideaal van de niet-betalende, natuurlijke, gendergelijke seks te bereiken.312 Don Kulick, hoogleraar aan de Universiteit van Chicago, beschreef in zijn artikel, “Four Hundred Thousand Swedish Perverts”, hoe de Zweedse overheid via uiteenlopende ‘wetenschappelijke’ studies een mentaliteitsverandering bij de bevolking heeft willen doorvoeren. Zijn studie onderzoekt de visie van de bevolking ten aanzien van prostitutiebezoeken.
Het
bezoeken
van
een
prostituee
werd
oorspronkelijk
in
overheidsrapporten bestempeld als een incidentele gedraging. Later werd dit omschreven als een ernstige persoonlijkheidsstoornis waar men zich voor moet laten behandelen. Op die manier wou Zweden inspelen op de houding van de bevolking en consensus verkrijgen ten aanzien van het openbaar prostitutiebeleid.313
5.1.3.4. Geweld tegen vrouwen
Het verbod op het kopen van seks maakt deel uit van een nieuwe, strengere reglementering die zich verzet tegen het geweld jegens vrouwen.314 Officiële instanties in Zweden erkennen prostitutie – gedwongen of vrijwillig - als een vorm van geweld tegenover vrouwen en beschouwen het als een fysiek en psychisch schadelijke activiteit. Binnen het Zweedse denkkader vindt men het daarom ondenkbaar dat vrouwen vrijwillig hun lichaam zouden willen verkopen. Ze zien het nooit als werk maar als een niet verkiesbaar sociaal probleem dat met deze wet verholpen moet worden.315
312
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. D. KULICK, “Four Hundred Thousand Swedish Perverts”, GLQ: a Journal of Lesbian and Gay Studies 11(2), 205- 235. Te raadplegen op: http://myweb.dal.ca/mgoodyea/Documents/Sweden/400,000%20Swedish%20perverts%20Kulick%20GLQ%201 1(2)%202005%20205-35.pdf (Consultatie: 5/04/2015) (Onderzoeksrapport); H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 314 R.H. HENNUM, “Regulering van prostitutie in Noorwegen en Zweden”, Justitiële Verkenningen 1999, No. 8, 58-68. 315 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 541. 313
71
5.1.3.5. Bestrijding mensenhandel
Wat betreft mensenhandel kende men sinds de val van de Berlijnse muur een enorme stijging in aantal in Zweden. De nieuwe wet is er dan ook mede op gericht om de toevloed van mensenhandelaars, alsook Oost-Europese vrouwen in de prostitutie terug te dringen.316 Men gaat er immers van uit dat mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie, niet meer winstgevend zal zijn, als er geen interesse meer is in de ‘koopwaar’ door het risico op veroordeling.317
5.1.4. Evaluatie van de wet 5.1.4.1. Inleiding
De Zweedse autoriteiten sparen kosten noch moeite om het Zweedse model naar het buitenland te exporteren. De Zweedse aanpak heeft dan ook een expliciet pedagogische doelstelling en maakt daarvoor gebruik van pamfletten, websites, artikels, boeken en films. In de gevoerde campagnes staat steeds het veronderstelde grote succes van de wet centraal waardoor vele landen, die een wijziging in hun prostitutiebeleid willen doorvoeren, naar Zweden kijken ter inspiratie.318
Gezien het geclaimde succes, zou men verwachten dat de resultaten van het Zweedse beleid toegankelijk zijn voor het internationale publiek. Niets is echter minder waar, behalve een korte Engelstalige samenvatting van het officiële evaluatieonderzoek van 2010319, zijn er alleen Zweedstalige publicaties voorhanden.320
Deze officiële evaluatie van de wet wordt daarenboven zwaar bekritiseerd. In dat rapport beweert de Zweedse regering dat zowel prostitutie als mensenhandel in omvang zijn
316
A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 541. 317 MINISTRY OF INDUSTRY, EMPLOYMENT AND COMMUNICATIONS, Prostitution and trafficking in human beings: fact sheet, april 2005. Te raadplegen op: http://nordicbalticassistwomen.net/IMG/pdf/Sweden_Factsheet_on_Prostitution_and_Trafficking-2.pdf (Consultatie: 7/04/2015). 318 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 319 COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report, supra noot 82. 320 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53 72
afgenomen, alsook dat de wet wel degelijk de verwachtte afschrikwekkende werking op klanten heeft en dat de publieke opinie rond prostitutie veranderd is. De wet zou volgens de Zweedse regering bijgevolg geen negatieve implicaties kennen.321
Deze evaluatie valt echter niet bij iedereen in goede aarde. De claims worden immers niet hard gemaakt; ze worden niet gestaafd met feiten of wetenschappelijk verantwoord onderzoek. Ook zijn de onderzoekers bij deze evaluatie niet uitgegaan van een objectief uitgangspunt aangezien men van meet af aan had duidelijk gemaakt dat het kopen van seks illegaal moest blijven, ongeacht het resultaat van de evaluatie. Ook heeft men geen bevredigende definitie van prostitutie gehanteerd en heeft men nagelaten om de methode, de bronnen en de mogelijke controversiële punten te beschrijven. Daarenboven bevat het onderzoek
inconsistenties,
tegenstrijdigheden,
lukrake
verwijzingen
en
irrelevante
vergelijkingen.322
In 2013 is er een rapport verschenen van Susanne Dodilllet en Petra Östergren waarin zij, in tegenstelling tot het officiële evaluatieonderzoek van de nationale overheid, een aanzienlijk minder rooskleurig beeld naar voren brengen betreffende de Zweedse aanpak.323 Ze laten zien dat het beweerde succesverhaal niet overeenstemt met de praktijk. Ze baseren zich daarvoor op eigen veldonderzoek onder de prostituees, gevoerde debatten in de media, rapporten van de politie, resultaten van officiële onderzoeken in Noorwegen en rapporten van Zweedse organen die verantwoordelijk zijn voor de evaluatie van het beleid zoals de Nationale Raad voor Preventie van Misdaad en de Nationale Raad voor Gezondheid en Welzijn.324
Om te bepalen of de invoering van een Zweeds model van klantincriminatie tot een optimalisering van het Belgisch beleid kan leiden, is het noodzakelijk de resultaten van de voorgenomen doelstellingen met een kritische geest te benaderen. Het lijkt mij dan ook aangewezen mij deels op het rapport van Susanne Dodilllet en Petra Östergren te baseren zodoende een realistische evaluatie van de wet te beschrijven. Dit rapport is immers één van
321
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 322 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 323 S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 324 S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 73
de eerste pogingen om buiten Zweden tot een niet-vooringenomen afweging van de resultaten van het beleid te komen.325
5.1.4.2. Omvang van de prostitutie
De voornaamste doelstelling van de ingevoerde wet was de uitroeiing van prostitutie. Om te kunnen bepalen of de prostitutie in aantal is afgenomen sinds de invoering van het verbod, is het noodzakelijk te weten wat de omvang van de prostitutie was vóór de wet in werking trad.326
Het cijfermateriaal dat in het officiële overheidsonderzoek gebruikt wordt om het aantal straatprostituees aan te duiden, is dubieus. Er worden getallen genoemd zonder enige onderbouwing en er zijn heel wat onduidelijkheden omtrent. Zo is niet bekend wanneer deze cijfers zijn vastgesteld: op een willekeurige dag of op basis van een jaarlijkse schatting. Er is ook niet aangegeven of de prostituees fulltime of parttime werkten, voor welke periode zij werkten, met welke motieven en onder welke omstandigheden. Ook het cijfermateriaal dat de omvang ná de wetswijziging in kaart moet brengen, vertoont heel wat hiaten. Het is dan ook maar de vraag of deze cijfers kloppen.327
Er is wel met zekerheid te stellen dat de straatprostitutie na de inwerkingtreding van de wet in omvang is gedaald. Volgens de officiële evaluatie is deze daling een direct resultaat van het verbod op de aankoop van seksuele diensten aangezien de straatprostitutie in Noorwegen en Denemarken in diezelfde periode drastisch gestegen is. Er kunnen echter verschillende redenen zijn voor deze daling in omvang. Bovendien kan uit de reductie van de straatprostitutie nog niet automatisch geconcludeerd worden dat er effectief minder mensen werkzaam zijn in de prostitutiesector.328
(1) Vooreerst kan er op gewezen worden dat het kan gaan om een algemene trend: de straatprostitutie zou sinds de jaren zeventig sowieso op haar retour geweest zijn waardoor de 325
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 327 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 328 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 543. 326
74
daling al ingezet was voor de inwerkingtreding van de wet.329 De onderzoekers hebben ook geen rekening gehouden met het feit dat de straatprostitutie de laatste jaren was uitgeweken van de meer bekende, zichtbare zones naar de stadsranden en de kleine zijstraatjes.330
(2) Bovendien genoot de wet bij zijn inwerkingtreding grote publieke (media)aandacht. Iedereen was bijgevolg op de hoogte van de wet en de veroordeling die men riskeerde bij overtreding.331 Het is dan ook niet verwonderlijk dat zowel kopers als verkopers in het begin de kat uit de boom keken zodoende de toepassing van de wet in praktijk na te gaan. Dit verklaart de onmiddellijke daling na de invoering van de wet. Wanneer de actoren vervolgens tot de conclusie kwamen dat de wet geen aanzienlijk effect ressorteert in de praktijk, begaven ze zich terug in het prostitutiemilieu.332 Vandaar dat er na enige tijd terug een stijging waarneembaar is.333
(3) Een andere reden voor deze daling is de technologische ontwikkeling, meer bepaald de opkomst van de mobiele telefoon en het internet.334 Klanten en prostituees kunnen via deze middelen op een minder zichtbare manier contact leggen met elkaar. Deels daardoor is de prostitutie verschoven van de meer zichtbare plaatsen naar het ondergrondse circuit. Klant en prostituee ontmoeten elkaar niet meer op straat maar in restaurants, cafés, hotels, discotheken, massagesalons en escortebureaus.335
De nieuwe prostitutiewet heeft met andere woorden geleid tot een reorganisatie van de seksindustrie. De straatprostitutie is wel degelijk afgenomen maar er is tegelijkertijd sprake van een toename van de werving via het internet en de prostitutie binnenshuis.336 Hierdoor is het onduidelijk of de daling van de straatprostitutie daadwerkelijk betekent dat er vele
329
: A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68, 240. H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 331 MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands, supra noot 289. 332 NATIONAL BOARD OF HEALTH AND WELFARE, Prostition in Sweden 2003. Knowledge, Beliefs and Attitudes of Key Informarnts, 2004. Te raadplegen op: http://www.socialstyrelsen.se/Lists/Artikelkatalog/Attachments/10488/2004-131-28_200413128.pdf (Consultatie 9/04/2015) (Onderzoeksrapport). 333 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 543. 334 MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands, supra noot 289. 335 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 544; H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 336 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 330
75
prostituees hun activiteiten hebben stopgezet na de invoering van de wet of dat er louter sprake is van een verplaatsing naar het ondergrondse milieu. Dit is moeilijk na te gaan aangezien er van het bestaan of de omvang van dit ondergrondse netwerk weinig tot geen cijfers beschikbaar zijn.337
De claim dat de omvang van de prostitutie door de invoering van de wet is afgenomen, is met andere woorden niet hard te maken.338
5.1.4.3. Preventieve werking tegen mensenhandel
Door het verbod op het gebruik van seksuele diensten tegen betaling wou de Zweedse overheid, naast prostitutie, eveneens de mensenhandel terugdringen. Ook de cijfers betreffende de daling in vrouwenhandel zijn in het officiële evaluatierapport niet volkomen correct. In het rapport wordt immers aangegeven dat vrouwenhandel in Zweden wel degelijk afgenomen is.339 De politie verklaarde echter enkele maanden voor de publicatie van het rapport dat de mensenhandel een groeiend probleem is in Zweden.340
Het is moeilijk om bij een studie omtrent de omvang van mensenhandel te beschikken over sluitende gegevens aangezien dergelijke praktijken zich in de illegaliteit voordoen. Uit de beschikbare cijfers kunnen we concluderen dat het aantal bekende gevallen van mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie relatief constant is gebleven. Dit is positief, gezien de sterke stijging van vrouwenhandel in de omringende landen, waar het kopen van seksuele diensten niet verboden is. Daaruit kunnen we concluderen dat de criminalisering van prostitutie er wel degelijk voor zorgt dat mensenhandelaars meer problemen ondervinden bij de uitoefening van hun activiteiten waardoor Zweden minder aantrekkelijk wordt en de vrouwenhandel zich verplaatst naar andere landen.341
337
A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 544. 338 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 339 COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report, supra noot 82. 340 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53; S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 341 G. EKBERG, “ The Swedish Law That Prohibits the Purchase of Sexual Services, Best practices for prevention of prostition and Trafficking in Human Beings”, Violence Against Women, vol. 10, no. 10, oktober 2004, 11871218. Te raadplegen op: http://www.prostitutionresearch.com/pdf/EkbergVAW.pdf (Consultatie 9/04/2015). 76
De Zweedse beleidsmakers ging er echter van uit dat het verbod op de aankoop van seksuele diensten een sterke daling van de vrouwenhandel zou teweegbrengen wegens het ontbreken van een afzetmarkt maar dat is niet het geval.
5.1.4.4.
Strafzaken en veroordelingen
Hoeveel strafzaken en veroordelingen er sinds de inwerkingtreding van de wet zijn geweest, is vrij onduidelijk. In de Engelse vertaling van de evaluatie is geen cijfermateriaal opgenomen daaromtrent. In elk geval is het aantal veroordelingen vrij laag. De meeste zaken worden afgewezen omwille van het gebrek aan bewijs.342 Wanneer beide partijen het bestaan van een overeenkomst met betrekking tot een betaling voor seksuele diensten ontkennen, is het immers niet evident voor de vervolginstantie om het tegendeel te bewijzen. Dit maakt het moeilijk om de wet in praktijk om te zetten.343
Met de invoering van de wet wou de Zweedse overheid de potentiële klanten van prostitutie afschrikken maar ook deze preventieve doelstelling is aldus niet bereikt. Ondanks de nieuwe wet is er namelijk niet veel veranderd in de bereidheid van mannen om voor seks te betalen. De klanten laten zich niet weerhouden van een bezoekje aan een prostituee omwille van de wet. Daarvoor zijn de straffen te laag en is de pakkans te klein.344
5.1.4.5. Verandering van de publieke opinie
Eén van de positieve resultaten van de wet zou zijn dat men een mentaliteitsverandering ten aanzien van prostitutie bij de Zweedse bevolking heeft teweeg gebracht. De regering wou met deze wet duidelijk maken dat het vrouwenlichaam niet gekocht, verkocht of geëxploiteerd kan worden als een koopwaar en dat prostitutie een obstakel vormt in de strijd naar gendergelijkheid.
342
Ekberg rapporteert dat van de 571 gevallen waar een man verdacht wordt van de aankoop van seksuele diensten in Zweden, er slechts 40 mannen vervolgd zijn en 16 wachtende waren.( G. EKBERG, “ The Swedish Law That Prohibits the Purchase of Sexual Services, Best practices for prevention of prostition and Trafficking in Human Beings”, Violence Against Women, vol. 10, no. 10, oktober 2004, 1187-1218.) 343 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 543. 344 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 77
Het officiële evaluatierapport geeft aan dat de invoering van de klantbestraffing wel degelijk een normatief effect heeft gehad bij de bevolking. Meer mensen staan negatief tegenover prostitutie en drie kwart van de bevolking steunt de wet.345
Daarmee is echter niet bewezen dat de wet ervoor gezorgd heeft dat men massaal de prostitutie afkeurt omdat dit strijdig wordt geacht met het ideaal van gendergelijkheid. De bevolking vond prostitutie voorheen al een probleem.346 De meesten vonden het dan ook nutteloos om door middel van een wet, aan de maatschappij nog eens het signaal te geven dat prostitutie onacceptabel is, als de meerderheid van de bevolking er al zo over dacht.347
5.1.4.6. De positie van de prostituee
Door de invoering van de wet is de positie van de prostituee niet verbeterd, integendeel.
(1) Zo zijn de prostituees in de eerste plaats kwetsbaarder geworden omwille van hun toenemende afhankelijkheidspositie. De vrijwillige prostituees willen immers geld verdienen en hebben daarvoor klanten nodig, door de wet worden deze prostituees volledig afhankelijk van de klanten die wel nog bereid zijn het risico te nemen. Bijgevolg beschikken de prostituees slechts over een zwakke onderhandelingspositie. De klant loopt immers een risico en kan dat als argument gebruiken om bijvoorbeeld onveilige seks te eisen.348 Er zijn sinds de invoering van de wet ook heel wat Zweedse prostituees geëmigreerd naar landen waar prostitutie toegestaan is. Dat is in de Zweedse straatprostitutie dadelijk gecompenseerd met een stijging van het aantal migranten uit andere landen. Deze prostituees zijn meestal het slachtoffer van mensenhandel en vermijden elk contact met politie en gezondheidsdiensten, wat hen bijzonder kwetsbaar maakt.349
(2) Er heeft zich tevens een reorganisatie binnen de prostitutie voorgedaan waarbij de prostituees zich verplaatst hebben naar het ondergrondse circuit (zie supra). Hierdoor is de 345
COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report, supra noot 82. 346 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 347 A. GOULD, “The criminalisation of buying sex: the politics of prostitution in Sweden, Jnl. Soc. Pol., vol. 30, nr. 3, 2001, (437) 445-446. 348 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 349 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 545. 78
randcriminaliteit toegenomen en de sekshandel gewelddadiger geworden. Zo is het voor de prostituee moeilijk om de mogelijke agressie van de klant in te schatten bij de vrees dat hij door de politie zal worden opgepakt.350 Daar komt nog bij dat deze wet mogelijks gevaarlijke mannen aantrekt die kicken op hetgeen verboden is. 351 Bovendien kunnen de prostituees steeds minder zélf contact leggen met de klanten waardoor ze zijn aangewezen op - mogelijks gevaarlijke - derde partijen.352
Door het verbod op bordelen is het niet toegestaan dat de prostituees samen werken in één pand waardoor er ook minder onderlinge controle is en ze bijgevolg zijn blootgesteld aan een groter risico.353 Bovendien hebben de vrouwen de neiging om de klant mee te nemen naar afgelegen plekken of hem te volgen naar zijn huis zodat ze niet in het oog van de politie lopen. Dit zorgt ervoor dat de vrouwen meer risico lopen om onopgemerkt het slachtoffer te worden van geweld aangezien de seksuele praktijken onttrokken zijn aan enige controle. Prostituees die het slachtoffer worden van geweld gaan bovendien minder geneigd zijn de dader aan te geven bij de politie aangezien ze hierdoor klanten dreigen te verliezen.354
(3) Er heeft zich door de toenemende concurrentie ook een sterke daling in prijs voorgedaan. Hierdoor moet de prostituee meer werken voor hetzelfde bedrag. 355
(4) De klanten zijn minder geneigd op te treden als getuige van de uitbuiting door een pooier, omwille van de mogelijke veroordeling die hen boven het hoofd hangt.356
(5) Inmiddels is de strafmaat voor het kopen van seks gestegen van een gevangenisstraf van zes maand naar één jaar. Hierdoor is het een misdrijf geworden waarvoor een meldingsplicht geldt. Dit betekent dat de hulpverleners, die instaan voor de uitoefening van de sociale maatregelen, vanaf nu de autoriteiten op de hoogte moeten stellen als ze weet hebben
350
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 545. 352 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 353 A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68, 240. 354 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 545. 355 MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands, supra noot 289. 356 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 351
79
van prostitutie-praktijken. Hierdoor zullen de prostituees minder beroep doen op het maatschappelijke hulpverleningsaanbod en de gezondheidszorg.357
(6) De prostituees geven aan dat zij zich door de klantincriminatie in toenemende mate gestigmatiseerd voelen. Ze worden beschouwd als slachtoffers en zwakke vrouwen doordat de maatschappij een victimiserende houding aanneemt ten opzicht van hen. De definitie van ‘prostituee’ in Zweden – ‘een persoon die in de prostitutie wordt uitgebuit’- spreekt boekdelen. De definitie vermeldt op geen enkele manier dat de vrouw een handelend en werkend individu kan zijn en gaat er van uit dat alle prostituees per definitie worden gedwongen en uitgebuit. Er zijn echter werkzame prostituees die in het evaluatierapport aangeven dat ze zelf voor de prostitutie hebben gekozen en zichzelf niet als willoos slachtoffer beschouwen.358 Bovendien voelen de prostituees zich machteloos en monddood gemaakt. Hoewel het verkopen van seksuele diensten niet verboden is, worden hun wensen en meningen niet gerespecteerd. Ze kunnen zich steeds minder tot de politie wenden voor hulp en bijstand omdat ze voortdurend worden ondervraagd, onderzocht en opgejaagd.359 Ze worden alleen au serieux genomen indien ze de dingen zeggen die de politie wil horen, met name “ dat ze prostitutie verschrikkelijk vinden”, “dat ze ten gevolge van de wet uit het milieu zijn gestapt en nooit meer terug willen”, “dat ze zo dankbaar zijn voor het huidige prostitutiebeleid”, enz.360
(7) Prostituees ervaren de wet tevens als een vorm van klassenjustitie. Degene die actief zijn in de goedkopere marktsegmenten, zoals de straatprostitutie, lopen immers meer in de kijker en zijn bijgevolg de dupe van de wet. De goed georganiseerde bureaus die beschikken over de middelen om hun klanten op onopvallende manieren te werven, zijn in het voordeel.361
357
H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report, supra noot 82. 359 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 360 A. A. ARONOWITZ, “To punish or not to punish”, supra noot 68, 241. 361 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 358
80
(8) Bovendien geven de prostituees aan dat ze door de wet te kampen krijgen met verhoogde emotionele stress, slaapproblemen, eetstoornissen, concentratieproblemen, alsook problemen gelinkt aan alcohol en drugs.362
5.1.4.7. De positie van de klant
De positie van de klant is door deze wet uiteraard enorm veranderd. Sinds de inwerkingtreding ervan wordt hij beschouwd als een misdadiger indien hij gebruik maakt van de seksuele diensten van een prostituee. Diegenen die het risico wel nog nemen, bevinden zich bij een prostutiebezoek in een zeer kwetsbare positie. Ze worden blootgesteld aan een verhoogd risico op berovingen aangezien ze bij dergelijk misdrijf minder geneigd zullen zijn aangifte te doen bij de politie. De prostituees worden daarom vaak onder druk gezet door criminelen om de klanten te bestelen.363 De klanten lopen bovendien het risico te worden gechanteerd. Zo vragen de prostituees soms meer geld dan afgesproken en als de klant weigert, gaan ze er mee dreigen hem te verklikken bij de politie. Dit willen de klanten te allen tijde vermijden, ze worden immers al gestigmatiseerd als ze alleen nog maar worden verdacht van het kopen van seksuele diensten, bovendien lopen ze daarbij het risico hun baan kwijt te raken.364
5.1.5. Besluit Zweden was in 1999 het eerste land dat de aankoop van seksuele diensten strafbaar stelt. Dit kadert binnen de Zweedse strijd naar gendergelijkheid. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen vrijwillige en gedwongen prostitutie. De overtuiging dat iemand vrij en doelbewust voor het prostitutiemilieu kan kiezen, wordt bijgevolg verworpen. De prostituee wordt beschouwd als een onwetend slachtoffer van geweld dat bescherming verdient. Alles wat de prostituee omgeeft wordt daarom gecriminaliseerd, zo ook de klant. De overheid gaat er van uit dat het aanbod zal verdwijnen indien de vraag uitblijft.
362
S. DODILLET en P. ÖSTERGREN, “The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects”, supra noot 84. 363 H. WAGENAAR EN S. ALTINK, Rapportage, supra noot 53. 364 A. REMERIE, P. VAN CAENEGHEM en F. VAN PARYS, “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, supra noot 288, 545. 81
Uit de evaluatie van de Zweedse overheid lijkt te kunnen worden geconcludeerd dat de invoering van de klantbestraffing een groot succes is. Een kritische blik is echter geboden. In praktijk leidt dit beleid immers niet tot de gehoopte resultaten. (1) De wet heeft de prostitutie in Zweden alleszins niet kunnen uitroeien. Sinds de inwerkingtreding van de wet speelt ze zich voornamelijk af in de clandestiniteit waardoor ze veel moeilijker te controleren valt. (2) Zweden zal voor mensenhandelaars mogelijks minder interessant zijn maar daaruit kunnen we nog niet concluderen dat het Zweedse model vrouwenhandel efficiënt aanpakt. De mensenhandel is gewoon verschoven naar de buurlanden. (3) Klanten van prostitutie laten zich niet afschrikken door de wet aangezien slechts een beperkt aantal klanten effectief wordt veroordeeld. (4) Daarenboven is de positie van de prostituee er niet op verbeterd en is de klant blootgesteld aan een risico op beroving en chantage.
We kunnen dus besluiten dat de vooropgestelde doelstellingen niet bereikt zijn en Zweden geen deugdelijk voorbeeld vormt voor België.
82
5.2. Frans model Ook in Frankrijk woedt al enkele jaren een hevige discussie betreffende de invoering van klantincriminatie. Prostitutie is er legaal, het pooierschap en het openbaar tippelen daarentegen niet.
Voor lange tijd leek het alsof Frankrijk in de voetsporen van Zweden zou treden. De Franse Assemblée had namelijk in december 2013 een nieuwe prostitutiewet goedgekeurd, waarbij klanten van prostitutie gecriminaliseerd worden en de prostituees zelf niet bestraft worden. De Franse regering wou hiermee niet massaal klanten beginnen vervolgen maar eerder het signaal uitzenden dat ze prostitutie afkeuren. In de wet stonden ook maatregelen om prostituees die uit de seksbranche willen stappen, te ondersteunen.365 In juli 2014 heeft de conservatieve Franse senaat deze wet echter verworpen waardoor de oude discussie opnieuw geopend is. Daarenboven besliste die rechtste senaat in april 2015 om de hele socialistische visie van 2013 om te draaien. Zij pleiten nu voor een bestraffing van de beroepsactiviteit van de prostituee en een depenalisering van de klant. Over deze tekst moet wel nog eensgezindheid bereikt worden tussen de twee kamers. Het laatste woord hieromtrent is aan de Assemblée Nationale dat voornamelijk links gekleurd is.366
365
K. CALLUY, ‘Franse Kamer keurt prostitutiewet goed’. Te raadplegen op: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.1794833. (Consultatie 18/04/2015) 366 A. VAN ERP, ‘Onenigheid binnen Franse politiek: Hoerenlopers of prostituees beboeten?’ Knack 2015. Te raadplegen op: http://www.knack.be/nieuws/wereld/onenigheid-binnen-franse-politiek-hoerenlopers-ofprostituees-beboeten/article-normal-546245.html. (Consultatie 18/04/2015) 83
Hoofdstuk 6: Criminalisering van de klanten van slachtoffers van uitbuiting of mensenhandel (Model 2) In dit onderdeel bekijken we het tweede model betreffende de criminalisering van klanten, namelijk de bestraffing van een persoon die gebruik maakt van de seksuele diensten geleverd door een slachtoffer van uitbuiting of mensenhandel. De klant wordt dus niet algemeen strafbaar gesteld zoals in Zweden. Binnen dit kader wordt het beleid in Engeland en de onderhandelingen in Nederland nader toegelicht.
6.1. Verenigd Koninkrijk 6.1.1. Inleiding Het Verenigd Koninkrijk was het eerste land dat de criminalisering van klanten van gedwongen prostitutie invoert. Het gaf hiermee navolging aan het Verdrag van de Raad van Europa van 2005 waarin dergelijke bestraffing voorop gesteld wordt.367 De concrete invulling van deze maatregel werd in het verdrag overgelaten aan de lidstaten waardoor het VK geconfronteerd werd met problemen betreffende de kennisvereiste en het bewijs. Het is interessant na te gaan hoe het VK deze problemen heeft aangepakt aangezien hun beleid sterk gelijkt op dat van België. Ook in het VK is prostitutie op zichzelf niet strafbaar maar de meeste activiteiten die ermee verband houden wel.368
6.1.2. Invoering Het idee om de klant te criminaliseren en aldus in te spelen op de vraagzijde, is in het VK in 2008 geïntroduceerd met het “Tackling Demand for Prostitution Review”. Binnen dit zesmaanden-plan heeft men eerst een bezoek gebracht aan Zweden om daar enkele ideeën op te doen. Het voorstel om het Zweedse voorbeeld volledig te volgen werd echter op ongelofelijk 367
Artikel 19 van het Verdrag van de Raad van Europa over de strijd tegen mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, nr. 197. 368 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie: bestraffing of zelfregulering ter voorkoming van bewust gebruik van gedwongen prostitutie en gedwongen arbeid?” in G. VERMEULEN en L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VII : actuele ontwikkelingen inzake EU-justitiebeleid, cannabisbeleid, misdaad en straf, jongeren en jeugdzorg, internationale vrede, veiligheid en gerechtigheid, gewelddadig extremisme & private veiligheid en zelfregulering, Antwerpen, Maklu, 2014, (416) 419. (hierna verkort: G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”) 84
veel kritiek onthaald in het VK. De regering stelde daarom voor om niet álle klanten te bestraffen maar enkel diegenen die betalen voor de seksuele diensten van slachtoffers van uitbuiting.369
De bestraffing werd ingevoerd door de Policing and Crime Act van 2009, die een nieuw artikel heeft toegevoegd aan de reeds bestaande Sexual Offences Act van 2003.370
6.1.3. Draagwijdte In artikel 53A, dat de bestraffing van de klanten van gedwongen prostitutie invoert, worden een aantal voorwaarden gesteld opdat de gedraging onder de bestraffing zou vallen: (1) Het moet vooreerst gaan om de levering van seksuele diensten tegen betaling. Er wordt echter nergens bepaald wat onder de term ‘seksuele diensten’ moet worden verstaan. Men kan er dus van uitgaan dat de omvang van dit begrip soeverein door de rechter kan worden ingevuld. Het is niet vereist dat de betaling, waarvan sprake is, effectief plaatsvindt. Een belofte tot betaling kan ook reeds de bestraffing tot gevolg hebben.371 (2) Het enkele feit van de betaling voor seksuele diensten is – in tegenstelling tot de strafbaarstelling in het Zweedse beleid - niet voldoende. De bestraffing van de klant vindt enkel plaats indien de seksuele diensten geleverd worden door een prostituee die het voorwerp uitmaakt van een vorm van dwang. Het is in het VK niet vereist dat de prostituee het slachtoffer is van mensenhandel, men gaat uit van een ruimere invulling van dwang.372 Het kan zowel om lichamelijke als psychologische dwang gaan; ook de dreiging met geweld valt onder het begrip ‘dwang’.373
369
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 419. Policing and Crime act 2009, Chapter 26, Part 2, n°14, Article 53a. 371 Explanatory Notes Policing and Crime Act 2009, The National Archives, 2009. Te raadplegen op: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2009/26/notes/contents. (Consultatie: 3/04/2015) (hierna verkort: Explanatory Notes Policing and Crime Act) 372 Explanatory Notes Policing and Crime Act, supra noot 371. 373 JOINT STATEMENT, RIGHTS OF WOMEN, Clause 14: Policing and Crime Bill: a crucial Step Towards Ending Commercial Sexual Exploitations, 2009. Te raadplegen op: http://www.demandchange.org.uk/files/Clause%2014%20Joint%20Statement%2067.pdf, (Consultatie:13/04/2015) 370
85
6.1.4. Bewijs De invoering van een vorm van klantenbestraffing brengt steeds problemen met zich mee op het vlak van bewijs. In het Verenigd Koninkrijk heeft men dit probleem willen verhelpen door van de overtreding een ‘strict liability offence’ te maken. Hierdoor is het irrelevant of de klant al dan niet op de hoogte is van het feit dat de betrokken prostituee het slachtoffer is van enige vorm van dwang, bedrog of bedreiging. Er wordt met andere woorden een objectieve aansprakelijkheid ingevoerd waardoor de bestraffing niet afhankelijk wordt gesteld van enige kennisvereiste in hoofde van de gebruiker. Het enkele feit dat de prostituee zich in dergelijke positie bevindt, is voldoende om de gebruiker strafbaar te stellen.374
Hierdoor moet de aanklager enkel bewijzen dat de verdachte zich schuldig heeft gemaakt aan (de overeenkomst tot) betaling voor seksuele diensten geleverd door een gedwongen prostituee. Alleen het materieel element van het misdrijf moet immers aanwezig zijn, zonder dat er ook een moreel element vereist is.375 De klant kan de aanklacht enkel weerleggen door, via een omgekeerde bewijslast, aan te tonen dat hij zorgvuldig heeft gehandeld. Dit houdt in dat hij – wat quasi onmogelijk is- dient te bewijzen dat hij er alles aan heeft gedaan om te vermijden dat hij een misdrijf zou plegen.376
6.1.5. Kritiek De keuze voor objectieve aansprakelijkheid, om tegemoet te komen aan de bewijsproblemen, kan op ontzettend veel kritiek rekenen en maakte al meermaals het voorwerp uit van discussies in de rechtsleer en de rechtspraak.377
1. Het
grootste
struikelblok
zijn
de
procedurele
problemen.
De
objectieve
aansprakelijkheid staat op gespannen voet met het recht op een eerlijk proces en het vermoeden van onschuld, beiden gegarandeerd door het EVRM. Het morele element is immers van geen belang meer en de klant heeft zo goed als geen mogelijkheid om
374
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368. K. REID, “Strict Liability, Young People and the Sexual Offences Act 2003”, Web Journal of Current Legal Issues 2009, no. 4, 1-5. 376 J. BLOMSMA, Mens rea and defences in European criminal law, Antwerpen, Intersentia, 2012, 222; G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420. 377 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420. 375
86
zijn onschuld aan te tonen. Zowel het Britse House of Lords378 als het EHRM379 oordelen echter dat, zolang aan de vereisten van proportionaliteit en subsidiariteit wordt voldaan, het gebruik van objectieve aansprakelijkheid voor misdrijven met betrekking tot kwetsbare personen, geoorloofd is.380 2. Velen oordelen dat deze objectieve aansprakelijkheid het bestaan van vrijwillige prostitutie compleet negeert.381 3. Er is geen bewijs voorhanden dat aantoont dat strict liability offences een groter afschrikwekkend effect zouden hebben dan misdrijven die wel een schuldbewijs vereisen.382 4. Men stelt zich tevens vragen bij de afdwingbaarheid. Tegenstanders voerden in de voorbereidende fase reeds aan dat er betere oplossingen bestaan voor de bewijsproblemen en dat deze strafbaarstelling nooit tot veroordelingen zou leiden aangezien prostituees niet snel hun medewerking verlenen.383
Ondertussen hebben er sinds de invoering van de wet al arrestaties plaats gevonden, waardoor we kunnen vaststellen dat de maatregel wel degelijk toepassing vindt in de praktijk. Er is tot op heden echter nog geen evaluatie doorgevoerd waarbij men nagaat in hoeverre die vervolgingen effectief overgaan in veroordelingen.384 Het Openbaar Ministerie in Engeland meldde reeds dat de bewijslast voor een veroordeling nog betrekkelijk zwaar is. Ondanks het feit dat men het kenniselement in hoofde van de klant niet dient te bewijzen, moet men naast de transactie wel nog bewijzen dat er sprake is van dwang of misleiding uit winstbejag door een derde jegens de prostituee. Dergelijk bewijs zal uiteraard niet aangevoerd worden door de klant of de derde die de prostituee dwingt aangezien zij daar geen belang bij hebben maar ook de misleide
378
United Kingdom House of Lords, R (On the application of Wright and others) v Secretary of State for Health and another, 21 januari 2009, UKHL 3 http://www.publications.parliament.uk/pa/ld200809/ldjudgmt/jd090121/wright-1.htm. (Consultatie 13/04/2015). 379 EHRM, Salabiaku v. France, 7 oktober 1988, Publ. E.C.H.R., Serie A, Vol. 141. 380 BLOMSMA, Mens rea and defences in European criminal law, Antwerpen, Intersentia, 2012, 226-228; G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420. 381 T. SANDERS, “Policing commercial seks work in Engeland and Wales” in P. JOHNSON EN D. DALTON (Eds.), Policing Sex, Oxon, Routledge, 2012, (135) 140. 382 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420. 383 T. SANDERS, “Policing commercial seks work in Engeland and Wales” in P. JOHNSON EN D. DALTON (Eds.), Policing Sex, Oxon, Routledge, 2012, (135) 140. 384 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420. 87
prostituee zal niet snel aangifte doen. Ondanks de objectieve aansprakelijkheid zijn de bewijsproblemen ook in het VK aldus niet van de baan.385
6.1.6. Besluit In 2009 heeft het VK de bestraffing ingevoerd van de gebruiker van seksuele diensten tegen betaling geleverd door een prostituee die het slachtoffer is van enige vorm van dwang. Het is niet vereist dat de prostituee het voorwerp uitmaakt van mensenhandel, enige vorm van dwang is voldoende. In een poging om tegemoet te komen aan de vele bewijsproblemen, voert het VK de ‘objectieve aansprakelijkheid’ in waardoor het kenniselement in hoofde van de klant irrelevant wordt. Dit wordt zwaar bekritiseerd, voornamelijk omwille van het vermoeden van onschuld. Bovendien lijkt de keuze voor objectieve aansprakelijkheid ook geen garantie op een probleemloze afdwingbaarheid van de maatregel.
385
K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 15. 88
6.2. Nederland 6.2.1. Inleiding In 2000 heeft Nederland het bordeelverbod officieel afgeschaft waardoor de uitbating van prostitutie legaal is. Op hetzelfde moment heeft men ook de regels betreffende mensenhandel en onaanvaardbare uitbuiting van prostituees aangescherpt.386 Het in 2006 gepubliceerd evaluatierapport van het Ministerie van Justitie, toonde aan dat men in de Nederlandse prostitutiebranche nog steeds met heel wat problemen kampt.387 Om aan deze problemen tegemoet te komen, kwam een nieuw wetsvoorstel tot stand in november 2009: de Wet betreffende de Regulering van Prostitutie en bestrijding van misstanden in de seksbranche (WRP).388 Ten gevolge van dit wetsvoorstel wordt er in Nederland weer druk gediscussieerd over de mogelijke invoering van klantbestraffing.
6.2.2. Vergewisplicht van klanten Uit de gevoerde onderzoeken naar de houding van de klant ten opzichte van gedwongen prostitutie bleek dat het merendeel van de klanten in Nederland de voorkeur geeft aan prostituees bij wie men het idee heeft dat ze vrijwillig hun diensten verlenen. Toch geven de meeste klanten toe dat ze de seksuele dienstverlening niet zouden weigeren, ook al hebben ze het vermoeden dat de prostituee het voorwerp uitmaakt van seksuele uitbuiting of mensenhandel.389
Deze bevindingen hebben de beleidsmakers aan het denken gezet. Zo werden er in het oorspronkelijke wetsvoorstel van de WRP-wet drie maatregelen opgenomen om de illegale prostitutie te bestrijden. Vooreerst de invoering van een nationale vergunningsplicht voor de
386
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 421. A. DAALDER, Prostitutie in Nederland na opheffing van het bordeelverbod, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, WODC, 2007. Te raadplegen: https://www.wodc.nl/images/ob249-volledige-tekst_tcm44-59936.pdf. (Consultatie: 14/04/2015) 388 Eerste Kamer, gewijzigd voorstel van wet: Wet regulering prostitutie en bestrijding misstanden seksbranche, 32 211, A, 2010- 2011. Te raadplegen op: https://www.eerstekamer.nl/behandeling/20110329/gewijzigd_voorstel_van_wet_6 (Consultatie: 14/04/2015). 389 Memorie van Toelichting bij Wet regulering prostitutie en bestrijding van misstanden in de seksbranche, Tweede Kamer, vergaderjaar 2009-2010, 32 211, nr. 3. Te raadplegen op: http://njb.nl/Uploads/2013/10/tk0910_32211_3.pdf. (Consultatie: 14/04/2015). (hierna verkort: Memorie van Toelichting WRP) 387
89
exploitanten
van
een
prostitutie-
of
escortbedrijf,
daarnaast
een
individuele
registratieverplichting voor de zelfstandige prostituees. Op basis van deze twee maatregelen wou men voorzien in een duidelijk scheiding tussen legale en illegale prostitutie.390
De derde maatregel was de vergewisplicht, meer bepaald de strafbaarstelling van de klant die gebruik maakt van de seksuele diensten van een prostituee en er zich daarbij niet van vergewist of de prostituee een registratiebewijs in handen heeft. Met deze strafbaarstelling wou men voorkomen dat de klant het illegale aanbod van prostitutie in stand houdt.391
Nederland was er zich van bewust dat er ook in het vergunde deel van de prostitutie slachtoffers van mensenhandel werken maar stelde dat de klant er mocht van uitgaan dat de misstanden vooral in het niet-gereguleerde segment te situeren zijn. Wanneer de klant een beroep doet op een legale vorm van prostitutie, kan hem geen schuld worden aangerekend indien achteraf zou blijken dat er daar toch sprake was van uitbuiting. Het valt immers onder de verantwoordelijkheid van de overheid om na te gaan of de voorwaarden voor registratie en vergunning vervuld zijn.392
6.2.3. Schrapping van de vergewisplicht Zowel de registratieplicht als de vergewisplicht werden zwaar bekritiseerd.
Met betrekking tot de registratieplicht voerde men vooreerst aan dat de registratie van een prostituee nog niet per se betekent dat zij volledig vrijwillig seksuele diensten verleent. Ook geregistreerde prostituees kunnen het slachtoffer zijn van mensenhandel. Er was bij de registratie wel voorzien in een contact-moment met de betrokken prostituee maar dat vormde nog geen afdoende bewijs voor de vrije wil.393 Zo waren er in het wetsvoorstel geen maatregelen voorzien om diegene die de registratie op zich neemt, op te leiden in het herkennen van signalen van mensenhandel of uitbuiting.394
390
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 422. Memorie van Toelichting WRP, supra noot 389, 34. 392 Memorie van Toelichting WRP, supra noot 389, 34. 393 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 423. 394 Eerste Kamer, Handelingen 2012-2013, het wetsvoorstel Regels betreffende de regulering van prostitutie en betreffende het bestrijden van misstanden in de seksbranche, 32211, nr. 5, item 7 van 30 oktober 2012. Te raadplegen op: https://www.eerstekamer.nl/behandeling/20121030/behandeling/document3/f=/vj4jc57n14fu.pdf (Consultatie: 14/04/2015) 391
90
De Eerste Kamer was bovendien van oordeel dat de registratie van prostituees een onnodig ingrijpende maatregel was voor hun privacy.395 Sommige vrijwillige prostituees willen niet met naam en toenaam in een nationaal register worden opgenomen.396 Zij voelen zich hierdoor gestigmatiseerd. Bovendien zouden sommigen op die manier hun werk niet langer anoniem kunnen verrichten waardoor ze geneigd zijn zich in het illegale circuit terug te trekken.397
Wat betreft de vergewisplicht van de klant, oordeelde de Eerste Kamer dat deze maatregel noch
uitvoerbaar,
noch
handhaafbaar
is.398
Dergelijk
overheids-gestuurd
vergunningensysteem kan, volgens hen, alleen maar werken indien het registratiesysteem 100% betrouwbaar is en het aldus absoluut zeker is dat er alleen maar volledig vrijwillige prostituees in het register zijn opgenomen. Dit zijn echter voorwaarden die in de praktijk niet gegarandeerd kunnen worden.399 De registratieplicht zorgde met andere woorden nog niet voor een waterdicht onderscheid tussen een bonafide (geen mensenhandel) en een malafide (mensenhandel) prostitutiemarkt.400
Wat betreft de uitvoerbaarheid van de vergewisplicht voorzag het voorstel in de mogelijkheid voor klanten om te bellen, te sms’en of te mailen naar een nationaal systeem dat voor hen zou controleren of de prostituee daadwerkelijk geregistreerd was. Bovendien bepaalde het voorstel dat de klant er redelijkerwijs van mocht uitgaan dat er in een vergund prostitutiebedrijf enkel geregistreerde prostituees werken, aangezien dat een vergunningsvoorwaarde is. Er werd in het voorstel echter niet nader bepaald hoe de klant zou kunnen bewijzen dat hij aan zijn vergewisplicht had voldaan. Voorstanders van de maatregel voerden daarbij aan dat de verzonden sms’en, e-mails of de uitgaande telefoongesprekken als bewijs konden dienen. Dat zou in de praktijk echter weer privacy-problemen met zich meebrengen. Er was bij deze maatregel ook geen nadere uitwerking voorzien betreffende de afdwingbaarheid of de controle ervan. Uit de bepalingen in het voorstel was af te leiden dat de vergewisplicht enkel
395
A.L. DAALDER, Prostitutie in Nederland anno 2014, Den Haag, WODC, 2015, 6. Te raadplegen op: https://www.wodc.nl/images/cahier-2015-1-volledige-tekst_tcm44-583441.pdf (Consultatie: 14/04/2015). (hierna verkort: A.L. DAALDER, Nederland anno 2014) 396 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 423. 397 A.L. DAALDER, Nederland anno 2014, supra noot 395. 398 A.L. DAALDER, Nederland anno 2014, supra noot 395. 399 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 423 400 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 424. 91
afdwingbaar zou zijn in de situatie waarin een klant op heterdaad bij een niet-geregistreerde prostituee betrapt wordt.401
De Nederlandse Raad van State voerde tevens aan dat de voor alle partijen zwaardere administratieve last ervoor zou zorgen dat de sector verder in de illegaliteit zou worden geduwd.402 Bovendien zou deze maatregel er voor zorgen dat klanten, die niet aan de vergewisplicht hadden voldaan, geen melding meer zouden maken van de door hen vastgestelde wanpraktijken, uit schrik om zelf veroordeeld te worden. Dit werd echter weerlegd in de Memorie van Toelichting bij dit wetsvoorstel door er op te wijzen dat er nog steeds de mogelijkheid bestaat om anoniem melding te maken van misstanden.403
De concrete implementatie van het voorstel zou met andere woorden heel wat problemen met zich meebrengen. Bovendien was ook niet bewezen dat de registratie- en vergewisplicht effectief zouden bijdragen aan de strijd tegen seksuele uitbuiting. 404 Vandaar dat uiteindelijk de Motie-Strik werd aangenomen. Daarin werd de regering verzocht om door middel van een novelle de registratie- en vergewisplicht af te splitsen van het wetsvoorstel, zodat de vergunningsplicht- waarover consensus bestaat- snel kan worden ingevoerd. 405
6.2.4. Huidig vervolgbeleid op de klant Door de schrapping van de vergewisplicht is de discussie betreffende de klantincriminatie weer volledig aangewakkerd in Nederland. Op dit moment wordt er geen concreet vervolgingsbeleid gevoerd op de klant.406
Wat betreft de jeugdprostitutie is de klant strafrechtelijk aansprakelijk wanneer hij gebruik maakt van de diensten van een prostituee jonger dan achttien jaar. Ondanks het feit dat minderjarigheid een objectief criterium vormt en bijgevolg eenvoudig te bewijzen is, zien we dat er in de praktijk betrekkelijk weinig opsporingen en vervolgingen plaatsvinden met betrekking tot deze strafbaarstelling. Bij de totstandkoming van dit artikel bleek al dat de
401
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 423. G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 422. 403 Memorie van Toelichting WRP, supra noot 389, 35. 404 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 423. 405 K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 7. 406 K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 10. 402
92
strafbaarstelling vooral een signaalfunctie had en dat men geen te hoge verwachtingen had betreffende de effectieve opsporing.407
Buiten dit geval van jeugdprostitutie is er in het Nederlandse strafrecht geen bepaling, op grond waarvan de klant als dusdanig strafrechtelijk aansprakelijk is.408 Een gebruiker van seksuele diensten kan zich in sommige gevallen wel schuldig maken aan het mensenhandelartikel dat ‘degene die opzettelijk voordeel trekt uit de uitbuiting van een ander’ strafbaar stelt. Bijvoorbeeld in het geval de klant weet dat hij een lagere prijs betaalt voor de prostituee omdat zij het slachtoffers is van uitbuiting. De overtreding van deze bepaling is echter moeilijk te bewijzen waardoor er nauwelijks concreet beleid op wordt gevoerd.409
6.2.5. Aanbeveling Nationale Rapporteur De Nationale Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen in Nederland heeft een concrete aanbeveling betreffende klantincriminatie opgenomen in de Rapportage inzake Mensenhandel van 2013.410 Hij stelt voor om een bepaling op te nemen in het Wetboek van Strafrecht dat zich richt op bepaalde klanten: ‘De wetgever wordt aanbevolen om strafbaar te stellen degene die gebruik maakt van de seksuele diensten van een prostitué(e) terwijl hij weet of redelijkerwijs moet vermoeden dat hij of zij daartoe is gedwongen of bewogen, en dus een slachtoffer is van mensenhandel.’ 411
Het gaat dus om situaties waarin de klant weet of redelijkerwijs moet vermoeden dat de prostituee het slachtoffer is van mensenhandel. Dit kan blijken uit de concrete omstandigheden, bijvoorbeeld de omslachtige manier om bij de prostituee te komen, de informatie die gedeeld is op de prostitutiewebsite, de situatie waarin de klant de vrouw aantreft, enz. Daarbij mag niet vergeten worden dat ook de vergunde sector niet vrij is van misstanden. Klanten hebben ook daar een verantwoordelijkheid en mogen er niet op voorhand
407
K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 10. K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 21. 409 K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 10. 410 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel. Jurisprudentie mensenhandelzaken 2009-2012. Een analyse, Den Haag, BNRM, 59. Te raadplegen op: http://www.nationaalrapporteur.nl/Images/negende-rapportage-mensenhandel-2013-print-versie_tcm63513424.pdf (Consultatie: 16/04/2015). (onderzoeksrapport). (hierna verkort: Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel) 411 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel, supra noot 410, 318. 408
93
van uitgaan dat er daar geen uitbuiting plaatsvindt. In de legale sector ligt wel een groot deel van de verantwoordelijkheid bij de exploitant. Hoe meer de klant zich begeeft buiten de legale sector, hoe meer zijn persoonlijke verantwoordelijkheid toeneemt.412
De Nationale Rapporteur oordeelt dat de voorgestelde klantbestraffing als apart misdrijf in het Wetboek van Strafrecht moet worden opgenomen. Het staat, zijn inziens, los van de WRP-wet en speelt evenmin een rol bij de implementatie van de EU-richtlijn van 2011. Het staat ook niet in verband met het mensenhandelartikel aangezien de overtreding op zich, geen vorm van mensenhandel uitmaakt.413
De Minister van Veiligheid en Justitie heeft reeds aangegeven de aanbeveling niet te steunen. Hij is namelijk van oordeel dat het Wetboek van Strafrecht met het mensenhandelartikel414 reeds een bepaling kent op grond waarvan de klant, die gebruik maakt van de diensten van een slachtoffer van mensenhandel, strafbaar wordt gesteld. De Nationale Rapporteur voert daar tegen in dat de kern van verwijtbaarheid bij de strafbaarstelling van klanten ergens anders ligt dan bij het mensenhandelartikel. Bij klantbestraffing gaat het niet zozeer over de intentie om voordeel te trekken uit de uitbuiting van een slachtoffer maar meer om het feit dat de klant gebruik maakt van diensten waarvoor een ander niet uit vrijheid kiest. De klant weet of had moeten weten dat de prostituee het slachtoffer is van mensenhandel en tóch neemt hij de beslissing om gebruik te maken van haar seksuele diensten. Hierdoor, oordeelt de Nationale Rapporteur, worden grondrechten zoals de lichamelijke en geestelijke integriteit en de persoonlijke vrijheid geschonden.415
De Minister van Veiligheid en Justitie wijst er bij wijze van kritiek ook op dat de handhaving van deze bepaling in de praktijk niet eenvoudig zal verlopen. De strafbepaling zal moeilijk te bewijzen zijn aangezien aan de uiterlijke kenmerken van een prostituee in de regel niet valt af te lezen dat ze slachtoffer is van mensenhandel. Bovendien kan de bepaling in strijd worden
412
Nationale Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, “Aanbeveling: Strafbaarstellen van klanten van gedwongen prostituees”(Nieuwsbericht), 20 september 2013. Te raadplegen op: http://www.nationaalrapporteur.nl/actueel/nieuws/2013/strafbaar-stelling-klanten-gedwongen-prostituees.aspx (Consulatie 16/04/2015) 413 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel, supra noot 410, 60. 414 Artikel 273f lid 1 sub 6 en sub 8 Sr: op grond van die bepaling is het strafbaar om ‘opzettelijk voordeel te trekken uit de uitbuiting van een ander’ ‘of uit de seksuele handelingen van een ander met of voor een derde tegen betaling’ (zie Supra) 415 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel, supra noot 410, 60. 94
bevonden met de rechtszekerheid die vereist dat het vooraf voldoende duidelijk moet zijn dat iemand de strafwet dreigt te overtreden.416
6.2.6. Besluit Na de legalisering ontstond er ook in Nederland een debat omtrent klantbestraffing. In het oorspronkelijke wetsvoorstel van de nieuwe WRP-wet wou men met behulp van vergunningen en registraties een duidelijke scheiding aanbrengen tussen de legale en de niet legale prostitutie. De klant zou vervolgens een veroordeling riskeren indien hij er zich niet van vergewist dat de prostituee geregistreerd is. De vergewisplicht was echter niet vrij van kritiek en het zag er naar uit dat de concrete implementatie voor heel wat problemen zou zorgen. Ten gevolge daarvan, besliste men om zowel de registratie- als de vergewisplicht uit het wetsvoorstel te schrappen.
In 2013 heeft de Nationale Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen een concrete aanbeveling betreffende klantincriminatie opgenomen in haar MensenhandelRapportage. Het betreft de bestraffing van de klanten die wetens en willens een beroep doen op de seksuele diensten van een slachtoffer van mensenhandel. De minister van Veiligheid en Justitie schaart zich echter niet achter dit voorstel.417
416 417
Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel, supra noot 410, 60. Ibid. 95
Hoofdstuk 7: Klantbestraffing in België 7.1. Inleiding Het Belgische beleid inzake mensenhandel is nog steeds één van de meest verfijnde en efficiënte systemen binnen de EU. De strijd tegen mensenhandel staat dan ook al geruime tijd hoog op onze nationale agenda.418
Gedwongen prostitutie en mensenhandel zijn echter geen fenomenen die men kan afbakenen in tijd en ruimte. Ze vormen een niet uit te roeien kwaad en zijn geëvolueerd, samen met de maatschappelijke veranderingen en de globalisering. Zo stellen we vast dat de mensenhandelaars hun modus operandi de aflopen twintig jaar vele malen hebben aangepast. Bovendien zijn over de jaren heen de herkomstlanden gewijzigd door het vrij verkeer van personen binnen de EU. De slachtoffers komen vandaag de dag steeds vaker uit OostEuropese landen zoals Roemenië en Bulgarije. Deze evoluties tonen aan dat het noodzakelijk is dat België zijn beleid inzake mensenhandel voortdurend aanpast en bijstuurt zodat we blijvend beschikken over krachtdadige instrumenten om misbruik aan te pakken. 419
Bij het uitwerken van een efficiënt prostitutiebeleid voor België dient daarom de vraag gesteld te worden in welke mate de regelgeving inzake prostitutie een bijdrage kan leveren in de strijd tegen mensenhandel.420 België speelt al geruime tijd met het idee om de klanten van bepaalde prostituees te bestraffen. Voor het welslagen van dergelijke bestraffing is het van cruciaal belang om grondig na te gaan welke aanpak België daarvoor het best hanteert. De analyse van de invoering van klantbestraffing in de verscheidene Europese landen toonde immers aan dat de wijze waarop een beleidsverandering wordt geïmplementeerd, minstens even belangrijk is als de verandering op zich. Door de vele problemen die bij de voorgaande analyse aan het licht kwamen, moet het hele vraagstuk herbekeken worden.
Het grootste struikelblok bij een mogelijke operationalisering is de concrete invulling van de notie ‘bewust gebruik.’ 418
L. DETIÈGE, “Prostituees: van slachtoffers naar sekswerkers met sociale rechten”, Orde dag, 2013, afl. 64, 6771. 419 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 420 Ibid. 96
7.2. Juridisch draagvlak Voorafgaand werd reeds uiteengezet dat er op juridisch vlak ruimte is gecreëerd om dergelijke klantincriminatie
in
te
voeren
in
België.
Er
bestaan
immers
al
verscheidene
internationale421/Europese instrumenten422 die de strafbaarstelling van de (al dan niet bewuste) klant suggereren als een maatregel om de vraag naar (o.a. seksuele) exploitatie te reduceren.423 (zie supra)
7.3. Reeds bestaande klantbestraffing in België Voorlopig is er in het Belgische recht slechts één situatie waarin de klant strafbaar is. Artikel 380 §4 5° Sw. bepaalt dat de gebruiker van seksuele diensten tegen betaling strafbaar is, voor zover deze diensten geleverd worden door een minderjarige prostituee. Deze bestraffing geldt ongeacht of de minderjarige heeft ingestemd. Men maakt in dat geval met andere woorden geen onderscheid tussen vrijwillige en onvrijwillige prostitutie.424 ‘Minderjarige’ wordt gedefinieerd als iemand die jonger is dan achttien jaar. De minderjarigheid is voor dit misdrijf geen verzwarende omstandigheid maar een constitutief bestanddeel. Voor de toepassing van de bestraffing is niet vereist dat de klant op de hoogte was van deze minderjarigheid. Om zijn onschuld aan te tonen kan de verdachte enkel de onoverwinnelijke dwaling aanhalen. De bewijslast komt in dergelijk geval aldus bij hem te liggen. 425
421
Artikel 19 van het Verdrag van de Raad van Europa inzake de bestrijding van mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, No. 197. Artikel 18.4 van de Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 11-11. 422 Artikel 18.4 van de Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 11-11. 423 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 424 G. VERMEULEN (Ed.), Strafrechtelijke bescherming van minderjarigen, Antwerpen- Appeldoorn, Maklu, 2001, 149. 425 Ibid. 97
7.4. Houding van de klant 7.4.1. Inleiding In dit onderdeel wordt nagegaan welk van de twee modellen van klantincriminatie, die in hoofdstuk 5 en 6 nader werden toegelicht, het meest efficiënt is in de strijd tegen mensenhandel.
Om een antwoord te kunnen formuleren op dit vraagstuk, is het aangewezen om het gedrag, de houding en de motieven na te gaan van de actor wiens mogelijke strafrechtelijke aansprakelijkheid wordt onderzocht: de klant. Er zijn echter weinig studies die zich toeleggen op de vraagzijde van prostitutie. De meeste onderzoeken focussen op het aanbod: de slachtoffers. In 2009 is er wel een studie verschenen van Di Nicola et al. waar men zich specifiek richt tot de klant.426 Hoewel er geen Belgische klanten werden ondervraagd binnen dit onderzoek, mogen we er, mijn inziens, wel van uitgaan dat de verworven inzichten omtrent de houding van de klant relevant zijn voor België. De prostitutiebeleiden van de vier onderzochte landen (Italië, Nederland, Roemenië, Zweden) zijn immers zeer uiteenlopend waardoor de resultaten geen eenzijdig beeld van de klant schetsen. Ik baseer mij in dit onderdeel aldus op de bevindingen van dit onderzoek.
7.4.2. Criminalisering van alle klanten in België Binnen het Scandinavisch model wordt geen onderscheid gemaakt naargelang het gaat om vrijwillige dan wel gedwongen prostitutie. Om strafbaar te zijn als gebruiker van seksuele diensten tegen betaling is het niet vereist dat de prostituee het slachtoffer is van mensenhandel, iedere klant als dusdanig is strafbaar. (zie supra)
De analyse van het Zweedse model betreffende klantenbestraffing toonde aan dat de invoering van het Scandinavisch model niet aangewezen is voor België. Niet alleen omdat de Zweedse klantbestraffing in zekere zin gefaald heeft maar ook omdat men in het Zweedse model van drie foute premissen vertrekt:
426
A. DI NICOLA, A. CAUDURO, M. LOMBARDI EN P. RUSPINI, Prostitution and Human Trafficking: Focus on clients, Springer, 2009. (hierna verkort: A. DI NICOLA, Focus on clients) 98
1. Door een strafbaarstelling van de klant zal de vraag afnemen: Uit de resultaten van de bevraging van klanten, in het onderzoek van Di Nicola et al., kan worden geconcludeerd dat de klant zich niet laat afschrikken door een algeheel prostitutieverbod. Vooral volwassen klanten die op geregelde basis gebruik maken van de seksuele diensten van een prostituee, zijn niet bereid hun levensstijl aan te passen omwille van de invoering van een totaal verbod.427 ‘Gemotiveerde’ klanten zullen enkel meer voorzorgen nemen opdat ze bij een prostitutiebezoek niet betrapt worden door de politie. Zo gaan ze geen gebruik meer maken van het prostitutie-aanbod op straat maar bijvoorbeeld contact leggen via mobiele telefoons met belkaarten.428
Ook de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) heeft in 2003 een studie gevoerd naar de vraagzijde van prostitutie. Uit hun onderzoek kwam naar voren dat de vraag naar seksuele diensten voor een groot deel maatschappelijk, cultureel en historisch bepaald is en bijgevolg niet zal afnemen door een verbod erop. De IOM kwam tot de bevinding dat het idee om de gehele seksindustrie uit te bannen om zo de mensenhandel uit te roeien, heel onrealistisch is.429
2. Prostitutie is een genderkwestie: In Zweden is de klantbestraffing het sluitstuk van een jarenlange strijd naar gendergelijkheid. Critici merken terecht op dat dit Zweedse uitgangspunt een foute premisse uitmaakt aangezien de criminalisering van homoprostitutie en prostitutie van minderjarige jongens weinig te maken heeft met genderongelijkheid.430
3. Prostitutie is een geweldpleging jegens de vrouw: Binnen dit model gaat men over tot de bestraffing van alle klanten aangezien men prostitutie an sich beschouwt als een geweldpleging jegens de vrouw. Volgens Professor N. Peršak vertrekt men hier van de foute premisse dat prostitutie gelijkstaat aan schade of geweld. Het valt niet te ontkennen dat prostitutie een risicovol beroep is waar de prostituees in toenemende mate blootgesteld worden aan fysiek of
427
A. DI NICOLA, Focus on clients, supra noot 426, 233. A. DI NICOLA, Focus on clients, supra noot 426, 198. 429 INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR MIGRATION, Is Trafficking in Human Beings Demand Driven? A MultiCountry Pilot Study. Migration research series, vol. 15, Zwitserland, International Organization for Migration, 2003, 41. 430 B. KETELS EN G. VERMEULEN, “Schiet niet op de hoerenloper”, Juristenkrant 2011, 14-15. 428
99
psychologisch geweld; maar dat betekent nog niet dat dit geweld intrinsiek is aan prostitutie. Uit het feit dat er zich criminele activiteiten voordoen binnen het prostitutiemilieu, mag niet worden geconcludeerd dat prostitutie per definitie schadelijk is en moet worden gecriminaliseerd.431
7.4.3. Criminalisering van de klanten van mensenhandelslachtoffers in België Het tweede model betreffende de criminalisering van klanten richt zich niet op alle klanten als dusdanig maar enkel op diegenen die gebruik maken van de seksuele diensten van slachtoffers van mensenhandel. (zie supra)
Uit de resultaten van de bevraging van klanten in Italië, Nederland, Roemenië en Zweden leiden de onderzoekers een tweeledig gedrag af: -
Aan de ene kant constateren ze dat de gebruiker van seksuele diensten over het algemeen beschouwd egoïstisch is. Hij staat er in de eerste plaats niet zozeer bij stil dat de prostituee mogelijks een slachtoffer is van mensenhandel. Daarenboven gaat hij zijn verantwoordelijkheid ontlopen indien hij indicaties van mensenhandel vaststelt. Hij zal de indicaties negeren of neutraliseren door uitspraken zoals ‘dat interesseert mij niet’, ‘dat is niet mijn probleem.’432
-
Aan de andere kant stellen de onderzoekers vast dat de gemiddelde klant ook niet volledig apathisch is en dat hij in zekere zin wel meeleeft met slachtoffers van mensenhandel. Ze concluderen dat er niet zo iets bestaat als ‘een specifieke voorkeur voor gedwongen prostituees.’ Er zijn geen bewijzen voorhanden die aantonen dat er klanten zijn, die specifiek op zoek gaan naar uitgebuite prostituees. Integendeel, de meeste klanten prefereren vrijwillige en enthousiaste prostituees.433
431
N. PERŠAK, “ Prostitution, harm and the criminalisation of clients”, in L. PAUWELS & G. VERMEULEN (eds.), Actuele ontwikkelingen inzake Europees strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie (Update in de Criminologie, 6), Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2012, 229-238. 432 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation”, supra noot 286; A. DI NICOLA, Focus on clients, supra noot 426, 233. 433 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation”, supra noot 286; A. DI NICOLA, Focus on clients, supra noot 426, 233. 100
De Belgische overheid dient met andere woorden een beleid op poten te zetten dat inspeelt op dit tweeledig gedrag: -
Vooreerst dient men de neutraliteitstechnieken, die de klanten hanteren om hun verantwoordelijkheid te ontlopen, inefficiënt te maken. De beleidsmakers moeten een aantal instrumenten ontwikkelen opdat de klant een duidelijk onderscheid kan maken tussen de malafide (mensenhandel) en de bonafide (geen mensenhandel) prostitutie. Op die manier kunnen de gebruikers niet meer zeggen, dat ze niet op de hoogte waren van de gedwongen situatie waarin de prostituee zich bevond en worden hun ‘alibi’s’ aldus ontkracht.434
-
Indien we er van mogen uitgaan dat de klant het onderscheid kan maken tussen de gedwongen en de vrijwillige prostitutie, is het belangrijk vervolgens in te spelen op zijn morele standpunten ten opzichte van onvrijwillige, gedwongen seksuele diensten. Het onderzoek door Di Nicola et al. toont aan dat er bij de klant niet afdoende een morele inherente beperking aanwezig is, die hem ervan weerhoudt een beroep te doen op diensten die mogelijks voortkomen uit een mensenhandelproces. Van zodra hij echter de keuze dient te maken tussen het malafide en het bonafide marktsegment, toont het onderzoek aan dat hij de voorkeur geeft aan vrijwillige prostitutie. Het beleid dient met andere woorden in te spelen op deze voorkeur voor vrijwillige prostitutie. De criminalisering van de klant die bewust gebruik maakt van de gedwongen prostitutie kan een extra instrument zijn om de keuze voor de vrijwillige optie aantrekkelijker te maken.435
7.4.4. Besluit Uit bovenstaande bevindingen kunnen we besluiten dat het Scandinavisch model niet aangewezen is voor België. Indien men de klant een algemeen prostitutieverbod zou opleggen, is er een grote kans dat dit beleid faalt.
Het is raadzamer om in België een regime te ontwikkelen waar men tegemoet komt aan de klant zijn voorkeur voor vrijwillige prostitutie. Daarvoor dient men instrumenten te ontwikkelen die de klant toelaten een duidelijk onderscheid te maken tussen vrijwillige en gedwongen prostitutie. Als hij dan gebruik maakt van diensten die het voorwerp zijn van
434 435
A. DI NICOLA, Focus on clients, supra noot 426, 234. Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 101
uitbuiting kan hij enkel bestraft worden indien hij in de wetenschap was dat de betrokkene het slachtoffer is van mensenhandel.
7.5. Operationalisering van bewust gebruik door klanten Voor een succesvolle operationalisering van de bestraffing van personen die bewust gebruik maken van gedwongen seksuele diensten, is de invulling van de notie ‘bewust gebruik’ de grootste uitdaging. In een wetsvoorstel van 2007 had men immers nagelaten dit concreet in te vullen wat later onvermijdelijk tot problemen zou geleid hebben.436 Ook na bovenstaand rechtsvergelijkend onderzoek van de klantbestraffing in de verscheidene Europese landen zien we dat de kennisvereiste in hoofde van de klant een struikelblok vormt, meer bepaald met betrekking tot het bewijs. Het is met andere woorden enorm belangrijk hier stil bij te staan.
Teneinde de kennisvereiste in hoofde van de klant verder te kunnen concretiseren, vat ik nog eens samen wat daarover bepaald werd in internationale en Europese regelgevende documenten, alsook welke invulling de geanalyseerde landen hieraan hebben gegeven. Er kan ook inspiratie worden opgedaan bij de Witwaswetgeving aangezien ook daar ‘kennis’ een voorwaarde uitmaakt van de bestraffing. Ten slotte wordt nagegaan in welke mate de invoering van zelfregulering en kwaliteitslabels hierbij een meerwaarde kan opleveren.
7.5.1. Dubbele doelstelling Met de invulling van de notie ‘bewust gebruik’ moet een antwoord geboden worden op twee vragen, namelijk: (1) Aan de hand van welke criteria kan de gebruiker weten dat het gaat om een slachtoffer van mensenhandel? Het zou onrechtvaardig zijn om klanten, die gebruikmaken van onvrijwillige seksuele dienstverlening, te criminaliseren als hen geen hulpmiddelen worden aangereikt teneinde de vrijwillige van de gedwongen prostituees te kunnen onderscheiden. Het is namelijk zeer moeilijk - zo niet onmogelijk - voor klanten om met zekerheid te besluiten tot vrijwillige prostitutie. De wetgever dient bijgevolg criteria op te stellen aan de hand waarvan men een 436
Wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 380quater in het Strafwetboek met betrekking tot het gebruiken van diensten van seksuele aard geleverd door een slachtoffer van mensenhandel, Parl. St., Belgische Senaat, Zitting 2007-2008, nr. 4-257/1. 102
slachtoffer van mensenhandel kan herkennen. De prostituee zal in de meeste gevallen immers geen melding maken van haar gedwongen positie, uit schrik voor represailles.437
(2) Hoe kan de overheid bewijzen dat de klant weldegelijk op de hoogte was van de situatie waarin de prostituee zich bevond op het moment van diens beslissing? Het bewijzen van de kennisvereiste in hoofde van de klant is waarschijnlijk het meest omstreden element van de klantbestraffing. In het verklarend rapport van het Mensenhandelverdrag van de Raad van Europa438 werd al erkend dat de bewijslast een heikel punt zal vormen voor de vervolgingsinstanties aangezien ‘kennis’ een nonmaterieel onderdeel uitmaakt van het misdrijf.439
7.5.2. Afgewezen wetsvoorstel In 2007 werd in België reeds een wetsvoorstel betreffende klantincriminatie ingediend door Freya Piryns en Isabelle Durant. Het had tot doel een bestraffing in te voeren van personen die bewust gebruikmaken van de seksuele diensten geleverd door een slachtoffer van mensenhandel. Het had geenszins tot doel de seksuele activiteiten tegen betaling tussen instemmende volwassenen strafbaar te stellen.440
Men liet echter na om in het wetsvoorstel een aantal essentiële elementen van de bestraffing concreet uit te werken waardoor het quasi onmogelijk werd om de vooropgestelde bestraffing succesvol in praktijk om te zetten. Zo was men van plan de specifieke invulling betreffende de kennisvereiste over te laten aan de rechtspraak. Bovendien zag men dat, in de landen die dergelijk beleid voeren, vele rechtszaken stranden wegens de bewijsproblematiek. Vandaar dat het voorstel uiteindelijk werd afgewezen door toenmalig Minister van Justitie Jo Vandeurzen.441
437
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 424. Explanatory Report on the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, Warsaw, 16 mei 2005, Council of Europe Treaty Series, No. 197. 439 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 440 Wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 380quater in het Strafwetboek met betrekking tot het gebruiken van diensten van seksuele aard geleverd door een slachtoffer van mensenhandel, Parl. St., Belgische Senaat, Zitting 2007-2008, nr. 4-257/1. 441 J. DE WIT, “Klanten prostituees worden niet strafbaar”, Gazet van Antwerpen, 20 november 2008. Te raadplegen op: www.gva.be/nieuws/binnenland/klanten-prostituees-worden-niet-strafbaar.aspx (Consulatie 16 april 2015). 438
103
7.5.3. Invulling door internationale instrumenten Zowel in het Verdrag van de Raad van Europa van 2005442 als in de Richtlijn van de Europese Unie van 2011443 wordt een specifieke bepaling opgenomen omtrent de criminalisering van de gebruiker van de seksuele diensten verstrekt door een slachtoffer van mensenhandel. (zie supra) In de beide instrumenten wordt het ‘wetens en willens’-element in hoofde van de klant als voorwaarde gesteld voor de bestraffing. Er wordt echter niet nader bepaald hoe men deze kennisvereiste dient in te vullen. In het verklarend rapport bij het verdrag van de Raad van Europa stelt men dat er moet gekeken worden naar de feitelijke, objectieve omstandigheden om te bepalen of iemand op de hoogte was van de gedwongen situatie waarin de prostituee zich bevond.444 Gezien het vage karakter van deze omschrijving wordt de concrete invulling aldus overgelaten aan de lidstaten.
7.5.4. Invulling door de ‘Witwaswetgeving’ Om te komen tot een deugdelijke invulling van de kennisvereiste in het kader van de klantincriminatie, is het interessant te kijken naar de omschrijving van het begrip door de Belgische Witwaswetgeving aangezien deze wet al enkele jaren in werking is.445
Artikel 505, eerste lid 2° Sw. bepaalt dat derden, in sommige gevallen, het voorwerp kunnen uitmaken van een witwasmisdrijf, meer bepaald: “ zij die zaken, voortkomend uit een misdrijf, kopen, ruilen of om niet ontvangen, bezitten, bewaren of beheren, ofschoon zij op het ogenblik van de aanvang van deze handelingen, de oorsprong van die zaken kenden of moesten kennen”446
442
Verdrag van de Raad van Europa over de strijd tegen mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, nr. 197. 443 Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 11-11. 444 Explanatory Report on the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, Warsaw, 16 mei 2005, Council of Europe Treaty Series, No. 197. 445 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 446 Artikel 505, eerste lid 2° Sw. 104
Ook in deze context wordt aldus een vereiste van kennis opgelegd als voorwaarde voor de bestraffing. De Belgische wetsbepaling laat echter ook hier na dit begrip verder te definiëren. Het Witwas-Verdrag van de Raad van Europa van 1990 bepaalt in dat verband: “ Knowledge, intent or purpose required as an element of an offence set forth in that paragraph may be inferred from objective, factual circumstances.”447 Hieruit kunnen we afleiden dat gekeken moet worden naar de objectieve en feitelijke omstandigheden om te bepalen of iemand op de hoogte was van het strafbare karakter.448 Dit is ook de interpretatie die gevolgd wordt in de Belgische rechtspraak betreffende witwasmisdrijven. Op die manier wordt een vermoeden ingevoerd dat de klant enkel kan weerleggen door de legale oorsprong van de vermogensvoordelen aan te tonen.449
Als we deze redenering zouden toepassen op de kennisvereiste in het kader van gedwongen prostitutie, zou de klant aan de hand van de feitelijke omstandigheden moeten uitmaken of de prostituee al dan niet het slachtoffer is van mensenhandel (zo staat het ook in het verklarend rapport van het mensenhandelverdrag van de Raad van Europa450). Dit betekent dat men ook hier zou uitgaan van het weerlegbaar vermoeden dat de persoon op de hoogte was van de situatie. Hierdoor wordt de bewijslast omtrent de kennisvereiste niet gedragen door het Openbaar Ministerie maar door de klant. Sommigen maken daarbij de opmerking dat op die manier, de klant de verantwoordelijkheid draagt om na te gaan of de betrokken prostituee het slachtoffer is van mensenhandel terwijl het de taak is van de politionele overheden om misdrijven op te sporen. Bovendien moet er bij dergelijk weerlegbaar vermoeden over gewaakt worden dat het niet indruist tegen het vermoeden van onschuld en het recht op een eerlijk proces.451 Men kan zich bij dergelijke invulling tevens de vraag stellen wat als ‘een feitelijke omstandigheid’ in aanmerking moet worden genomen. Het zou wenselijk zijn dat de overheid enkele indicatoren naar voren schuift zodat het voor de klant makkelijker wordt om uit te
447
Council of Europe Convention on Laundering, Search, Seizure and Confiscation of the Proceeds from Crime, ETS No. 141, 1990. 448 Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren”, supra noot 145. 449 S. DEKKERS, Klanten van gedwongen prostitutie, strafrechtelijk vervolgen?, Masterproef in de opleiding Rechten Ugent (onuitg.), 2009-2010, 95-96. (hierna verkort: S. DEKKERS, Klanten van gedwongen prostitutie) 450 Explanatory Report on the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, Warsaw, 16 mei 2005, Council of Europe Treaty Series, No. 197. 451 S. DEKKERS, Klanten van gedwongen prostitutie, supra noot 449, 96-97. 105
maken of hij al dan niet met een mensenhandelslachtoffer te maken heeft.452 Ook bij de invulling van de kennisvereiste aan de hand van feitelijke omstandigheden komen we dus tot de conclusie dat de overheid instrumenten moet ontwikkelen die de klant toelaten een duidelijk onderscheid te maken tussen vrijwillige en gedwongen prostitutie.
7.5.5. Invulling door andere landen Voorafgaand werd de klantincriminatie in een aantal landen onder de loep genomen. Uit die analyse kunnen we verschillende visies betreffende de kennisvereiste onderscheiden. Deze worden hieronder nog even kort aangehaald zodat we kunnen nagaan of dergelijke invulling van de kennisvereiste ook werkzaam zou zijn in België. Voor de meer uitgebreide uiteenzetting wordt naar het vorige deel verwezen.
7.5.5.1. Objectieve aansprakelijkheid (het Verenigd Koninkrijk)
In het VK heeft men de bewijsproblematiek betreffende de kennisvereiste willen oplossen door de bestraffing van de klant niet afhankelijk te maken van enige kennis in hoofde van de gebruiker. Men voert een objectieve aansprakelijkheid in waardoor het irrelevant is of de klant al dan niet op de hoogte was van de gedwongen situatie waarin de prostituee zich bevond. Men gaat met andere woorden uit van het vermoeden dat de klant wist dat de prostituee werd gedwongen, tenzij de verdachte hiervan het tegenbewijs kan leveren. Op die manier wordt de kennisvereiste overbodig.453
Dit lijkt niet de meest aangewezen invulling van de kennisvereiste. De invoering van deze objectieve aansprakelijkheid verliep immers niet zonder slag of stoot. Het kon reeds in de voorbereidende fase op heel wat kritiek rekenen, voornamelijk met betrekking tot het vermoeden van onschuld. Er wordt aan de klant immers zo goed als geen mogelijkheid geboden om aan te tonen dat hij niet op de hoogte was van de situatie waarin de prostituee
452
S. DEKKERS, Klanten van gedwongen prostitutie, supra noot 449. G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368; K. REID, “Strict Liability, Young People and the Sexual Offences Act 2003”, Web Journal of Current Legal Issues 2009, no. 4, 1-5; J. BLOMSMA, Mens rea and defences in European criminal law, Antwerpen, Intersentia, 2012, 222. 453
106
zich bevond.454 Bovendien blijkt ook deze objectieve aansprakelijkheid geen garantie te bieden op een probleemloze bewijsvoering en afdwingbaarheid.455
7.5.5.2. (Afgewezen) Vergewisplicht (Nederland)
In het oorspronkelijke wetsvoorstel voor de nieuwe WRP-wet stelde Nederland voor om een duidelijke scheiding aan te brengen tussen de legale en de niet legale prostitutie met behulp van vergunningen en registraties.456 Door dergelijk vergunningensysteem worden de bewijsproblemen omtrent de kennisvereiste opgelost. De verantwoordelijkheid komt immers bij de gemeenten te liggen aangezien zij moeten nagaan of de voorwaarden voor een vergunning vervuld zijn. De klant mag er van uitgaan dat een vergunning gelijk staat aan een legale vorm van prostitutie en dient bijgevolg enkel na te gaan of hij te maken heeft met een legale of een illegale vorm van seksuele dienstverlening. Hij loopt enkel kans op bestraffing indien hij gebruik maakt van illegale prostitutie. Bijgevolg moet er geen kenniselement in hoofde van de klant worden aangetoond.457
De vergewisplicht is in Nederland ondertussen al van de onderhandelingstafel geveegd maar het bood ons wel de gelegenheid een blik te werpen op een systeem waar een scheiding wordt aangebracht tussen legale en illegale prostitutie. Ook bij ons is er nood aan een duidelijke scheiding tussen de bonafide en de malafide prostitutiemarkt aangezien men ook in België oordeelt dat de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van de klant enkel mag spelen indien hij op de hoogte was (of op de hoogte had moeten zijn) van de onvrijwillige aard van de prostitutie en daar vervolgens bewust voor gekozen heeft.458
Dergelijk overheids-gestuurd vergunningensysteem dat volledig gereguleerd wordt door de overheid kan echter niet ingevoerd worden in België aangezien we daarvoor eerst zouden moeten overgaan tot de legalisering en regulering van de prostitutiesector. In een land waar de prostitutie niet gelegaliseerd is, kan de overheid immers geen regels opleggen ter
454
BLOMSMA, Mens rea and defences in European criminal law, Antwerpen, Intersentia, 2012, 226-228; G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420. 455 T. SANDERS, “Policing commercial seks work in Engeland and Wales” in P. JOHNSON EN D. DALTON (Eds.), Policing Sex, Oxon, Routledge, 2012, (135) 140; G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 420; K. LINDENBERG, Prostituant en strafrecht, supra noot 191, 15. 456 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 422. 457 Memorie van Toelichting WRP, supra noot 389, 34. 458 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 368, 424. 107
ondersteuning van diezelfde niet-legale sector. Het feit dat België moeilijk tot legalisering kan overgaan, is te wijten aan de ratificatie van het VN-Mensenhandelverdrag van 1950.459 Het VNverdrag behelst een abolitionistische visie waar prostitutie wordt gekoppeld aan mensenhandel en beschouwd wordt als een maatschappelijke en persoonlijke dreiging. Dit verdrag vereist dat elke vorm van exploitatie van prostitutie strafbaar wordt gesteld, zelfs ingeval van een vrije wilskeuze in hoofde van de prostituee. Gelet op deze goedgekeurde overeenkomst zou België, voor de invoering van een vergunningensysteem, een voorbehoud dienen te maken bij deze overeenkomst, zonder afbreuk te mogen doen aan de strijd tegen gedwongen prostitutie en mensenhandel waarvoor België ijvert.460
7.5.6. Invulling via zelfregulering en kwaliteitslabels Het achterliggende idee van het Nederlandse overheids-gestuurde vergunningensysteem geeft de aanzet tot een nieuwe denkrichting betreffende klantincriminatie in België.461
Gelet op de ratificatie van het VN-mensenhandelverdrag van 1950 zal België op zoek moeten gaan naar een andere manier om een scheiding aan te brengen tussen vrijwillige en gedwongen prostitutie.462 Vandaar dat een onderzoeksproject werd opgezet door professor Vermeulen et al. om, binnen het kader van de klantincriminatie, de meerwaarde van zelfregulering en kwaliteitslabels na te gaan. Zelfregulering kan immers in elk land, ongeacht het gevoerde prostitutiebeleid.463
7.5.6.1. Kwaliteitslabels
Binnen dit zelfreguleringssysteem zouden de etablissementen binnen het bonafide deel van de seksuele dienstensector zich kunnen richten naar een aantal zelfopgelegde ontucht en prostitutie-specifieke kwaliteitsnormen ter preventie van mensenhandel. Doordat ze deze
459
Verdrag van de Verenigde Naties ter bestrijding van de mensenhandel en van de exploitatie van andermans prostitutie van 21 maart 1950, BS 13 augustus 1965. 460 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 461 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 381, 424. 462 A. LUKOWIAK, “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. 463 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 381, 425. 108
normen zelf zouden ontwikkelen en controleren, zou duidelijk worden welke standaarden echt relevant zijn in de strijd tegen mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting.464
Deze kwaliteitsstandaarden zouden betrekking kunnen hebben op veiligheids- en gezondheidsvoorschriften, nette werkomgeving, terugbetaling van regelmatige medische controles, een weigeringsrecht van de prostituee, aanvaardbare betaling en uren maar bovenal de garantie dat de seksuele diensten geïnformeerd-consensueel gebeuren door een meerderjarige prostituee. Indien de etablissementen voldoen aan deze standaarden, verkrijgen ze een kwaliteitslabel dat ze kunnen publiceren om iedereen op de hoogte te stellen van hun niet-uitbuitende karakter.465
7.5.6.2. Tweestappenplan
Na het toekennen van de kwaliteitslabels zou men binnen dit systeem werken met een tweestappenplan. Op die manier kan de klantincriminatie voldoen aan de vereisten van proportionaliteit, legaliteit en het vermoeden van onschuld.466
1. Vooreerst moet er een ernstige vorm van seksuele uitbuiting vastgesteld worden. Het zou immers onrechtvaardig zijn klanten te criminaliseren voor uitbuiting die zich op de grens tussen dwang en vrijwilligheid bevindt.467 2. Enkel indien er sprake is van ernstige seksuele uitbuiting, gaat men over naar de tweede stap: een onderzoek naar het ‘wetens en willens’-element in hoofde van de klant. Om te oordelen of te klant al dan niet een bewuste keuze heeft gemaakt, kunnen de toegekende kwaliteitslabels een handig hulpinstrument uitmaken. Men gaat rekening houden met het feit dat de klant de afwezigheid van het kwaliteitslabel heeft genegeerd. Dit betekent niet dat de klant, die in een etablissement zonder kwaliteitslabel betrapt wordt, automatisch een bestraffing oploopt. Hij is echter wel
464
G. VERMEULEN, “Materieelstrafrechtelijke elementen van mensenhandel in het Belgisch strafrecht: analyse en evaluatie vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in D. DE PRINS, B. DREXHAGE, R. NEHMELMAN, G. VERMEULEN, M. ALINK, J. WIARDA, I. BOONE, B. WYLLEMAN, E. ENGELHARD, De staatsrechtelijke positie van de politieke partijen. Materieelrechtelijke aspecten van mensenhandel. Schade aan derden in het aansprakelijkheidsrecht. Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2010, Boom Juridische Uitgevers, Den Haag, 2010, 117-174. 465 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation”, supra 286, 288. 466 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation”, supra 286, 275. 467 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 381, 425. 109
aan een groter risico op bestraffing blootgesteld aangezien hij door de afwezigheid van het kwaliteitslabel had kunnen weten dat daar mogelijks sprake is van uitbuiting.468
7.5.6.3. Het verhelpen van de problemen van het Nederlandse en het Engelse systeem
Het systeem van zelfregulering komt tegemoet aan een aantal problemen waar het Nederlandse vergunningensysteem mee te kampen had. Doordat de zelfregulering werkt met kwaliteitslabels volgens zelfopgelegde standaarden, moeten de persoonlijke gegevens van de prostituees niet worden geregistreerd in een officiële overheids-gecontroleerde databank. Hierdoor komt men, in tegenstelling tot het registratiesysteem in Nederland, niet in aanvaring met de privacywetgeving. Bovendien moet men bij dit systeem geen telefoongesprekken, mails of sms’en opvragen als bewijs van de vergewisplicht aangezien de aan- of afwezigheid van een kwaliteitslabel op zich al een hulpmiddel uitmaakt voor het onderzoek naar de klantaansprakelijkheid.469
Het Nederlandse vergunningensysteem bleek ook niet in staat om de aandacht van de vergunde naar de niet-vergunde sector te verleggen. Controles waren nog steeds voornamelijk – zo niet uitsluitend – gericht op de vergunde sector. Met dit zelfreguleringssysteem ziet men er op toe dat de aandacht van de politie vooral gevestigd is op diegene die niet voldoen aan de kwaliteitsstandaarden. Op die manier wil men de vergunde sector zodanig aantrekkelijk maken dat niemand zich nog wil begeven in het malafide marktsegment van de prostitutiesector. Klanten gaan de inspanning leveren om een gecertificeerd etablissement te vinden aangezien ze daar minder risico lopen op een strafrechtelijke veroordeling. 470
Het zelfreguleringssysteem lost ook enkele problemen op die vastgesteld worden in het huidige beleid van het Verenigd Koninkrijk. Velen bekritiseren het feit dat de objectieve aansprakelijkheid in het VK ervoor zorgt dat het ‘wetens en willens’-element overbodig wordt. In het systeem van zelfregulering en kwaliteitslabels is dat niet het geval: men houdt nog steeds rekening met een moreel aspect, namelijk de bewuste keuze voor een etablissement zonder kwaliteitslabel. Daarmee samenhangend wordt tevens bekritiseerd dat de klant in het Engelse beleid maar een beperkt aantal mogelijkheden heeft om aan te tonen
468
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 381, 425. G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Client criminalisation”, supra 286, 290. 470 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 381, 425. 469
110
dat hij niet op de hoogte was van de uitbuiting van de prostituee. Dit druist volgens velen in tegen het vermoeden van onschuld. In het zelfregulerings-systeem wordt dit opgelost door het tweestappenplan dat veel minder dwingend is.471
471
G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME, “Mensenhandel en prostitutie”, supra noot 381, 426. 111
Conclusie “Seksuele uitbuiting piekt in België. En mensenhandelaars en pooiers gaan veel subtieler te werk” kopt een Belgische krant op 15 mei 2015.472 Het aantal uitgebuite prostituees in België blijft stijgen, ondanks de grotere jacht op pooiers. Het is met andere woorden hoog tijd dat het Belgische prostitutiebeleid wordt hervormd.
Doorheen deze masterproef stelde ik mij de vraag of die progressieve stijging van uitgebuite prostituees in België ingeperkt kan worden door de strafrechtelijke verantwoordelijkheid bij de vraagzijde-actoren te leggen. Na het vergelijken van het prostitutiebeleid van een aantal Europese landen, kwam ik tot de vaststelling dat de invoering van de klantbestraffing, een deugdelijke oplossing kan vormen voor de problemen in het Belgische prostitutiebeleid, voor zover deze maatregel op de juiste manier wordt ingevoerd. Ik ging op zoek naar de vorm van klantbestraffing die het meest efficiënt is in de strijd tegen mensenhandel. Het onderzoek van Di Nicola et al.473, waar het gedrag, de houding en de motieven van de klant worden bestudeerd, leerde mij dat de klant zich enerzijds niet zozeer moreel belemmerd voelt om een beroep te doen op de seksuele diensten geleverd door slachtoffers van mensenhandel maar dat hij anderzijds wel een voorkeur heeft voor vrijwillige prostituees. De Belgische beleidsmakers dienen op deze vaststellingen in te spelen. Ze mogen, in tegenstelling tot Zweden, de vrijwillige prostitutie niet ontkennen maar dienen instrumenten te ontwikkelen die de klant toelaten een onderscheid te maken tussen de bonafide en de malafide prostitutie.
Het Nederlandse overheids-gestuurde-vergunningensysteem leek daarvoor een geschikte tool ware het niet dat België daarvoor eerst zou moeten overgaan tot de legalisering en regulering van de prostitutiesector gezien zijn ratificatie van het VN-mensenhandelverdrag van 1950.
472
P. HUYBERECHTS, “Stijgend aantal prostituees in België”, De Standaard, 15 mei 2015. Te raadplegen op: http://www.standaard.be/cnt/dmf20150514_01682095 (Consultatie: 15/05/2015) 473 A. DI NICOLA, I. ORFANO, A. CAUDURO EN N. CONCI, Study on National Legislation on Prostitution and Trafficking in Women and Children, Europees Parlement / Transcrime - Joint Research Centre on Transnational Crime, 2005. 112
België zal bij het uittekenen van haar prostitutiebeleid dus een andere manier moeten vinden om een scheiding aan te brengen tussen de vrijwillige en de gedwongen prostitutie. Ik schaar mij daarvoor achter het tweestappenplan, binnen een systeem van zelfregulering en kwaliteitslabels, opgezet door professor Vermeulen et al.474 Dit systeem van zelfregulering biedt niet alleen het voordeel dat men niet moet overgaan tot legalisering maar zorgt er bovendien voor dat de betrokken actoren worden gehoord. De prostituees zijn, mijn inziens, beter geplaatst om passende standaarden te formuleren aangezien zij op de hoogte zijn van het reilen en zeilen in de sector. Dit is zeker het geval bij gedwongen prostitutie aangezien dit een grotendeels onbekende wereld is voor de beleidsmakers en politici. Bovendien komt men met een systeem van zelfregulering en kwaliteitslabels tegemoet aan de vereisten van proportionaliteit, legaliteit en het vermoeden van onschuld.
Het is onrealistisch te denken dat de invoering van deze maatregel elke vorm van uitbuiting, verbonden aan prostitutie, uit de wereld zal helpen maar ik ben wel degelijk van oordeel dat het een krachtdadig instrument kan opleveren in de Belgische strijd tegen mensenhandel.
474
Y. VAN DAMME EN G. VERMEULEN, “De criminalisering van de vraagzijde-actoren” in L. PAUWELS en G. VERMEULEN (red.), Actuele ontwikkelingen inzake Europees strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie (Update in de Criminologie, 6), Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2012, 194-209.
113
BIBLIOGRAFIE Wetgeving Internationaalrechtelijke normen Verdrag van de Raad van Europa over de strijd tegen mensenhandel van 16 mei 2005, Warschau, Council of Europe Treaty Series, nr. 197. Explanatory Report on the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, Warsaw, 16 mei 2005, Council of Europe Treaty Series, No. 197.
Europeesrechtelijke normen Europees Verdrag voor de bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden van 4 november 1950, European Treaty Series, nr. 5. Convention on Laundering, Search, Seizure and Confiscation of the Proceeds from Crime, Strasbourg, 8 november 1990, Council of Europe Treaty Series, No. 141. Ministerial Conference under the Presidency of the European Union, The Hague Ministerial Declaration on European Guidelines for effective measures to prevent and combat trafficking in women for the purpose of sexual exploitation, The Hague, 24-26 april 1997. Recommendation No. R (2000) of the Committee of Ministers t member states on action against trafficking in human beings for the purpose of sexual exploitations. Voorstel Commissie voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers, en tot intrekking van Kaderbesluit 2002/629/JBZ., COM (2010) 95, 29 maart 2010. Richtlijn 2011/36/EU van het Europees parlement en de raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, afl. 101, 1111.
ix
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's – De EU-strategie voor de uitroeiing van mensenhandel 2012-2016, COM(2012) 286. Commission Staff Working Document, Mid-term report on the implementation of the EU strategy towards the eradication of trafficking in human beings, COM(2014), 635 final.
Belgie X, Code pénal, Paris, De l’imprimerie impériale, 1810 Gemeentewet 30 maart 1836, Bull. Off. 1836, nr. 136. Internationale Schikking betreffende de handel in blanke slavinnen van 18 mei 1904, BS 7 juli 1905, 3.413. Internationale Overeenkomst betreffende de beteugeling van vrouwenhandel van 4 mei 1910, BS 20 augustus 1914, 5.193. Wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, BS 10 juni 1914. Internationale Overeenkomst ter bestrijding van de handel in vrouwen en kinderen van 30 september 1921, BS 2 november 1922, 7.458. Wet 25 mei 1936 tot goedkeuring van de Internationale Overeenkomst, gesloten te Genève op 11 oktober 1933, ter bestrijding van de handel in meerderjarige vrouwen en tot aanvulling van artikel 380bis van het Strafwetboek, alsmede van artikel 2 der wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, BS 29-30 juni 1936. Wet van 21 augustus 1948 tot afschaffing van de officiële reglementering van de prostitutie, BS 13 september 1948. Verdrag van de Verenigde Naties ter bestrijding van de mensenhandel en van de exploitatie van andermans prostitutie van 21 maart 1950, BS 13 augustus 1965. Wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980.
x
Voorstel tot oprichting van een Parlementaire onderzoekscommissie belast met het onderzoek naar een structureel beleid gericht tegen de internationale vrouwenhandel, Parl. St. Kamer 1991-92, nr. 673/1, 1-4. Parlementair onderzoek naar een structureel beleid met het oog op de bestraffing en de uitroeiing van de mensenhandel. Verslag namens de onderzoekscommissie uitgebracht door Mevr. Merckx-Van Goey en Mevr. De T’Serclaes, Parl. St. Kamer 1993-94, nr. 673/7. Wet van 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en van de kinderpornografie, BS 25 april 1995. Gemeenschappelijk Optreden van 24 februari 1997 ter bestrijding van mensenhandel en seksuele uitbuiting van kinderen, Pb. L. 4 maart 1997, afl. 63, 2-6. Kaderbesluit Raad nr. 2002/629/JBZ, 19 juli 2002 inzake bestrijding van mensenhandel, Pb. L. 1 augustus 2002, afl. 203, 1-4. Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad van 15 november 2000, BS 13 oktober 2004, 71307. Aanvullend Protocol inzake de preventie, bestrijding en bestraffing van mensenhandel, in het bijzonder vrouwenhandel en kinderhandel, bij het Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad, BS 13 oktober 2004, 71340. Aanvullend Protocol tegen de smokkel van migranten over land, over de zee en in de lucht, bij het Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad, BS 13 oktober 2004, 71330. Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, 2004-2005, DOC 51 1560/001, 21. Wet van 10 augustus 2005 tot wijziging van de diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkers, BS 2 september 2005.
xi
Wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 380quater in het Strafwetboek met betrekking tot het gebruiken van diensten van seksuele aard geleverd door een slachtoffer van mensenhandel, Parl. St., Belgische Senaat, Zitting 2007-2008, nr. 4-257/1. Verslag in naam van de Commissie voor de Justitie van de Kamer, met name over het wetsontwerp tot wijziging van artikel 433quinquies van het Strafwetboek teneinde de definitie van mensenhandel uit te breiden tot seksuele uitbuiting, Parl. St., Kamer, zitting 2012-2013, Doc. 53 2607/004, p. 9. Wet van 29 april 2013 tot wijziging van artikel 433quinquies van het Strafwetboek met het oog op het verduidelijken en het uitbreiden van de definitie van mensenhandel, B.S. 23 juli 2013.
Nederland Memorie van Toelichting bij Wet regulering prostitutie en bestrijding van misstanden in de seksbranche, Tweede Kamer, vergaderjaar 2009-2010, 32 211, nr. 3. Eerste Kamer, gewijzigd voorstel van wet: Wet regulering prostitutie en bestrijding misstanden seksbranche, 32 211, A, 2010- 2011. Eerste Kamer, Handelingen 2012-2013, het wetsvoorstel Regels betreffende de regulering van prostitutie en betreffende het bestrijden van misstanden in de seksbranche, 32211, nr. 5, item 7 van 30 oktober 2012.
Zweden Proposition 1997/98:55 on the Protection of Women. Law on prohibition of the purchase of sexual services, SFS (1998:408)
Rechtspraak Europese rechtspraak EHRM, Salabiaku v. France, 7 oktober 1988, Publ. E.C.H.R., Serie A, Vol. 141. EHRM 26 juli 2005, nr. 73316/01, Siliadin t. Frankrijk. xii
EHRM 26 juli 2005, nr. 73316/01, JV 2005, 425, noot R.A. Lawson. EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, Randsev t. Cyprus en Rusland. EHRM 7 januari 2010, nr. 25965/04, NJCM-Bulletin 2010, noot M. Boot-Matthijssen
Belgische rechtspraak Cass. 2 oktober 1973, Pas., 1974, I, 112 Cass. 30 april 1985, A.C., 1984-1985, 1168 Cass. 30 april 1985, Pas., 1985, I, 1069 Luik 23 april 1987, R.D.P., 1987, 862, noot J.S. Buitenlandse rechtspraak United Kingdom House of Lords, R (On the application of Wright and others) v Secretary of State for Health and another, 21 januari 2009, UKHL 3
Tijdschriften ABRAMSON, K., “Beyond Consent, Toward Safeguarding Human Rights: Implementing the United Nations Trafficking Protocol”, Harvard International Law Journal, 44(2), 473-502. AENDENBOOM, I., “De wetgeving tot bestrijding van de mensenhandel: roeien met de juridische riemen die men heeft”, T. Vreemd, 2003, nr. 1, 5-20. AGUSTÍN, L., “Sex and the limits of enlightenment: the Irrationality of Legal regimes to control prostitution”, SRSP, Vol. 5, nr. 4, 2008, 73–86. BOELS, D., VERHAGE, A. en BAUTERS, D., “ Prostitutie en informele economie: 'met haken en ogen': de paradoxale lokale aanpak van sekswerk”, Orde dag 2013, afl. 64, 6-19. BRENTS, B.G. en HAUSBECK, K., “Violence and legalized brothel prostitution in Nevada Examining safety, risk, and prostitution policy”, Journal of interpersonal violence, 2005, 20, 3, 270-295. CHO, S-Y, DREHER, A. en NEUMAYER, E., “Does Legalized Prostitution Increase Human Trafficking?”, World Development, vol. 41, 2013, 67-82.
xiii
DANNA, D., "Buying Sex Is Not a Sport – a Campaign against Trafficking in Women”, Societies Without Borders 2, 2007, 243-259. DAVIDSON, J., “Sleeping with the enemy? Some Problems with Feminist Abolitionist Calls to Penalise those who Buy Commercial Sex”, Social Policy and Society, 2003, 55–63. DE RUYVER, B., VAN HEDDEGHEM, K. en SIRON, N., “De strijd tegen mensenhandel: een beleidsprioriteit in België. Stevige, niet aflatende reactie na late ontdekking.”, TvC 2001, 408415. DETIÈGE, L., “Prostituees: van slachtoffers naar sekswerkers met sociale rechten”, Orde dag, 2013, afl. 64, 67-71. DOEZEMA, J., “Loose women or lost women? The re-emergence of the myth of white slavery in contemporary discourses of trafficking in women”, Gender Issues, nr. 18, 2000, 23-50. EKBERG, G., “The Swedish Law That Prohibits The Purchase Of Sexual Service”, Violence Against Women, Vol. 10, nr. 10, 2004, 1187-1218. GALLAGHER, A., “Recent legal developments in the field of human trafficking: a critical review of the 2005 European convention and related Instruments”, European Journal of Migration and Law, Vol. 8, 2006, 163-189. GOULD, A., “The criminalisation of buying sex: the politics of prostitution in Sweden, Jnl. Soc. Pol., vol. 30, nr. 3, 2001, 437-456. HAMERLYNCK, R., “De verdragsrechtelijke bescherming van de slachtoffers van de internationale mensenhandel”, R.W., aflevering 33, 1992-1993, 1118-1124. HENNUM, R.H., “Regulering van prostitutie in Noorwegen en Zweden”, Justitiële Verkenningen 1999, No. 8, 58-68. HUGHES, D. M., “The demand for victims of sex trafficking”, Women’s Studies Program, University of Rhode Island, nr. 6, 2005. KETELS, B. EN VERMEULEN, G., “Schiet niet op de hoerenloper”, Juristenkrant 2011, 14-15. LOOPMANS, M. en VAN DEN BROECK, P., “Global pressures, local measures: the re-regulation of sex work in the Antwerp Skipper’s Quarter”, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 2011, 548-561. xiv
LOOPMANS, M., “Prostitutie, glocalisering en lokaal beleid”, Orde dag 2013, afl. 64, 20-24. LOOPMANS, M., VAN OIJEN, S. en VAN DEN HAZEL, R., “Grensoverschrijdende prostitutie: beleid nodig met drie I’s, Inzicht, Integraal en Internationaal”, Secondant 2008, 26-29. LUKOWIAK, A., “Poupées de chiffons”, Orde dag, 2013, afl. 64, 49-57. MATICKA – TYNDALE, E., LEWIS, J. en STREET, M., “Making a place for escort work: A case study”, Journal of sex research, 2005, 42, 1, 46-53. MOORE, R., “Josephine Butler (1828-1906): Feminist, Christian and Libertarian”, Libertarian Heritage No. 10, 1993, 1-8. OBOKATA, T., “The EU council framework decision on combating trafficking in human beings: a critical appraisal”, Common Market Law Review, Vol. 40, 2003, 917-936. OUTSHOORN, J., “The Political Debates on Prostitution and Trafficking of Women”, Social Politics: International Studies in Gender, State and Society, vol. 12, nr.1, 2005, 141-155. REID, K., “Strict Liability, Young People and the Sexual Offences Act 2003”, Web Journal of Current Legal Issues 2009, no. 4, 1-5. RUYTERS, T., “Straatsekswerk van ’t straat? Een beschouwing over het Antwerpse beleid rond straatprostitutie”, Orde dag 2013, afl. 64, 34-42. SHAVER, F.M., “Prostitution: A Critical Analysis of Three Policy Approaches”, Canadian Public Policy / Analyse de Politiques, Vol. 11, Nr. 3, 1985, 493-503. SMITT, S., “Mensenhandel – een moderne vorm van slavernij”, Tijdschrift voor Criminologie 2001, 378-390. VAN DEN VONDER, V. en VAN EYNDE, M., “Het prostitutionele trio: prostituee, souteneur, klant”, RW 1973-74, 625-642. VERHAGE, A., BOELS, D., DE PAUW, E. en DE PAUW, K. “Agency of dwang? De zoektocht naar een passend beleid ten aanzien van sekswerk”, Orde dag, 2013, afl. 64, 2-5. VERMEULEN, G., Matroesjka’s: tien jaar later. Repressie en controle als speerpunten van het vernieuwde mensenhandelbeleid?, Panopticon 2005, afl. 2. WEST, J., “Prostitution: Collectives and the Politics of Regulation”, Gender, Work and Organisation, Vol. 7, nr. 2, 2000, Vol. 7, 106-118. xv
WIARDA, J., “Trends in de wetgeving inzake mensensmokkel en mensenhandel”, Tijdschrift voor Criminologie 2001, 372-373.
Rechtsliteratuur ALTINK,
S., GROEN, M. en VANWESENBEECK, I., Sekswerk: ervaringen van vrouwen in de
prostitutie, Den Haag, Sua Amsterdam, 1991, 182 p. ALTINK, S., Huizen van illusies. Bordelen en prostitutie van middeleeuwen tot heden, Utrecht/Antwerpen, Veen Uitgevers, 1983, 248 p. ARNOU, L., Strafrecht en strafprocesrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 653 p. ARONOWITZ, A.A., “To punish or not to punish: What works in the regulation of the prostitution market?” in PERŠAK, N. en VERMEULEN, G. (Eds.), Reframing Prostitution From Discourse to Description, from Moralisation to Normalisation, Antwerpen, Maklu, 2014, 223-251. BAELDE, J., BONTE, M. en VAN RUMST, S., “ X. Prostitutiebeleid in Gent, Oostende, SintTruiden en Luik” in VERMEULEN, G. (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 359-410. BLOMSMA, J., Mens rea and defences in European criminal law, Antwerpen, Intersentia, 2012, 624 p. BOVENKERK, F., Loverboys of modern pooierschap, Amsterdam, Uitgeverij Augustus, 2009, 269 p. COQUART, E. en HUET, PH., Le livre noir de la prostitution, Parijs, Albin Michel, 2000, 301 p. D’HAVÉ, C., VERWILGHEN, C. en BALCAEN, A. “III. Prostitutie en volksgezondheid” in VERMEULEN, G. (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van nietproblematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 69-118. DAALDER, A.L., Prostitutie in Nederland anno 2014, Den Haag, WODC, 2015. DAALDER, A.L., Prostitutie in Nederland na opheffing van het bordeelverbod, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, WODC, 2007, 111 p.
xvi
DE BACKER, M., DE WITTE, A. en UTTENHOVE, G., “II (Legale) uitbating van prostitutie” in VERMEULEN, G. (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van nietproblematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 27- 68. DE CLERCK, A. en DE WACHTER, G., “VII. Exploitatie van prostitutie van minderjarigen”, in VERMEULEN, G. (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van nietproblematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 229-308. DE
NAUW,
A.,
Inleiding
tot
het
bijzonder
strafrecht,
Antwerpen,
Kluwer
Rechtswetenschappen België, 1998, 284 p. DE RUYVER, B. (e.a.), Mensenhandel doorgelicht. De Filippijnen als case-study, Antwerpen, Maklu, 1999, 405 p. DE RUYVER, B., VERMEULEN, G., VANDERBEKEN, T. (Ed.), Strategies of the EU and the US in Combating transnational organized Crime, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2002, 466 p. DEVROEY, M., Pour une gestion réaliste de la prostitution en Belgique, Brussel, Bruylant, 2005, 180 p. DI NICOLA, A., CAUDURO, A., LOMBARDI, M.
EN
RUSPINI, P., Prostitution and Human
Trafficking: Focus on clients, Springer, 2009, 256 p. EVERAERT, J., De Franse slavenhandel: organisatie, conjunctur en sociaal milieu van de driehoekshandel 1763-179, Brussel, Paleis der Academiën, 1978, 461 p. GOOSSENS, C., PARQUI, J., VERHOEVEN, P., VAN STERKENBURG, P. G. J. (ed.), Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands, Utrecht/Antwerpen, Van Dale Lexicografie, 1984, 4464 p. GORGELS, D., Hoeren, burgers & beslissers. Mogelijkheden van handelingsgericht beleid, Amsterdam, Rozenberg Publishers, 1993, 320 p. GRIGNARD, M., Prostitutie als realiteit, Antwerpen, 1996, 203 p. HAPPE, E., SPRUYT, K. en SUY, I. “VI. Prostitutie, goede zeden en overlast” in Vermeulen, G. (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 183-228.
xvii
INTERNATIONAL ORGANIZATION
FOR
MIGRATION, Is Trafficking in Human Beings Demand
Driven? A Multi-Country Pilot Study. Migration research series, vol. 15, Zwitserland, International Organization for Migration, 2003, 52 p. JANSSEN, M.L., Reizende sekswerkers. Latijns-Amerikaanse vrouwen in de Europese prostitutie, Apeldoorn/Antwerpen, Het Spinhuis, 2007, 240 p. JOLIN, A., “Germany” in DAVIS, N.J. (ed.), Prostitution: An international handbook on trends, problems and policies, Londen, Greenwood Press, 1993, 129-156. KORF, D.J., VAN VLIET, E. en KNOTTER, J., Tippelen na de zone. Straatprostitutie en verborgen prostitutie in Amsterdam, Amsterdam, Rozenberg Publishers, 2005, 147 p. MEHEUS, A., DE RUYVER, B., MORIVAL, M. en VAN IMPE, K. (eds.), Van opjaagbeleid tot gedoogbeleid: de aanpak van prostitutie in Nederland en Vlaanderen doorgelicht, Antwerpen, Maklu, 1999, 157 p. OBOKATA, T., Trafficking of Human Beings from a Human Rights Perspective: Towards a More Holistic Approach, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 247 p. PERŠAK, N. “ Prostitution, harm and the criminalisation of clients” in PAUWELS, L. en VERMEULEN, G. (eds.), Actuele ontwikkelingen inzake Europees strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie (Update in de Criminologie, 6), Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2012, 229-238. PHOENIX, J., Making sense of prostitution, Londen, MacMillan Press, 1999, 200 p. R. MATTHEWS, Prostitution, Politics & Policy, New York, Routledge-Cavendish, 2008, 157 p. REMERIE, A., VAN CAENEGHEM, P. en VAN PARYS, F., “XII. Prostitutiebeleid in Scandinavië”, in VERMEULEN, G. (Ed.), Betaalseksrecht: naar regulering of legalisering van nietproblematische prostitutie?, Antwerpen/Appeldoorn, Maklu, 2007, 527-592. SANDERS, T, “Policing commercial seks work in Engeland and Wales” in JOHNSON, P.
EN
DALTON, D. (Eds.), Policing Sex, Oxon, Routledge, 2012, 135-148. SCARPA, S. Trafficking in human beings. Modern Slavery, Oxford, University Press, 2008, 258 p.
xviii
SEVERS, Y., Loverboys, Arnhem, Uitgeverij Ellessy, 2009, 57 p. SIDDHARTH, K., Sex trafficking inside the business of modern slavery, New York, Columbia University Press, 2008, 298 p. SÖRENSEN, P., De maskers af! Over socialisme, prostitutie en mensenhandel, Antwerpen, Hadewijch, 1994, 171 p. STEMVERS, F.A., Meisjes van plezier: de geschiedenis van de prostitutie in Nederland, Weesp, Fibula-Van Dishoeck, 1985, 172 p. STERK-ELIFSON, C. en CAMBELL, C.A., “The Netherlands” in DAVIS, N.J. (ed.), Prostitution: An international handbook on trends, problems and policies, Londen, Greenwood Press, 1993, 191-206. STEVENS, L., Strafrecht en seksualiteit. De misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting,
ontucht,
prostitutie,
seksreclame,
zedenschennis
en
overspel,
Antwerpen/Groningen, Intersentia, 2002, 601 p. VAN BRIEL, J., SNEIJERS, E., VEREECKE, K. en BOSSCHEM, N., “Mensenhandel” in VERMEULEN, G. (Ed.) m.m.v. DHONT, F., Aspecten van Europees materieel strafrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2002, 231-292. VAN DAMME, Y.
EN
VERMEULEN, G., “De criminalisering van de vraagzijde-actoren” in
PAUWELS, L. en VERMEULEN, G. (red.), Actuele ontwikkelingen inzake Europees strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie (Update in de Criminologie, 6), Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2012, 194-209. VAN HAECHT, A., La prostituée. Statut et image, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 1973, 213 p. VAN LANCKER, A., “Prostitutie en mensenhandel in Europees perspectief” in MEHEUS, A., DE RUYVER, B. en MORIVAL, M. (eds.), Van opjaagbeleid tot gedoogbeleid: de aanpak van prostitutie in Nederland en Vlaanderen doorgelicht, Antwerpen, Maklu, 1999, 149-155. VANDE VELDE, L., DE VRIEZE, S. en DE PROOST, S., “ IX. Prostitutiebeleid in Antwerpen, Brussel en Charleroi” in VERMEULEN, G. (Ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van niet-problematische prostitutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 309-358. xix
VERMEUELEN, G., VAN DEN HERREWEGEN, E. en VAN PUYENBROECK, L, Mensenhandel in beeld. Een eerste kwalitatieve en kwantitatieve analyse van Belgische slachtoffer- data, Antwerpen, Maklu, 2007, 487 p. VERMEULEN, G.
EN
VAN DAMME, Y., “Client criminalisation for guitly knowledge of
(trafficking for) sexual exploitation” in PERŠAK, N.
EN
VERMEULEN, G. (EDS.), Reframing
Prostitution From Discourse to Description, from Moralisation to Normalisation, Antwerpen, Maklu, 2014, 271-296. VERMEULEN, G.
EN
VAN DAMME, Y., “Mensenhandel en prostitutie: bestraffing of
zelfregulering ter voorkoming van bewust gebruik van gedwongen prostitutie en gedwongen arbeid?” in VERMEULEN, G. en PAUWELS, L. (eds.), Update in de criminologie VII : actuele ontwikkelingen inzake EU-justitiebeleid, cannabisbeleid, misdaad en straf, jongeren en jeugdzorg, internationale vrede, veiligheid en gerechtigheid, gewelddadig extremisme & private veiligheid en zelfregulering, Antwerpen, Maklu, 2014, 416-440. VERMEULEN, G., “I. Zelfregulering via kwaliteitsnormen in de seksuele dienstensector”, in VERMEULEN, G. (ed.), Betaalseksrecht: Naar regulering of legalisering van nietproblematische prostiutie?, Antwerpen, Maklu, 2007, 15-26. VERMEULEN, G., “Materieelstrafrechtelijke elementen van mensenhandel in het Belgisch strafrecht: analyse en evaluatie vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in DE PRINS, D., DREXHAGE, B., NEHMELMAN, R., VERMEULEN, G., ALINK, M., WIARDA, J., BOONE, I., WYLLEMAN, B. EN ENGELHARD, E., De staatsrechtelijke positie van de politieke partijen. Materieelrechtelijke aspecten van mensenhandel. Schade aan derden in het aansprakelijkheidsrecht. Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2010, Boom Juridische Uitgevers, Den Haag, 2010, 117-174. VERMEULEN, G., “Mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie: analyse en evaluatie van de Wet van 10 augustus 2005 vanuit strafrechtelijk beleids- en internationaalrechtelijk perspectief” in MASSET, A., COCO, G., CORNEILLE, S. et al, La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexuel - De vervolging & behandeling van daders van seksuele misdrijven, Brussel, La Charte, 2009. VERMEULEN, G., Strafrechtelijke bescherming van minderjarigen, Antwerpen, Maklu, 2001, 699 p. xx
VOLMULLER, H.W.J., Het Oudste beroep. Geschiedenis van de prostitutie in Nederland. Utrecht, A. Oosthoek’s uitgevermaatschappij NV, 1966, 82 p.
Onderzoeksrapporten CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN RACISMEBESTRIJDING, Rapport mensenhandel. Het Belgisch mensenhandelbeleid: gewikt en gewogen, Brussel, Kanselarij Eerste Minister, 2005. http://www.diversiteit.be/diversiteit/files/File/publications/rapport_annuel/05_verslaghandel2 005.pdf CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN VOOR RACISMEBESTRIJDING, Jaarverslag 2012 Mensenhandel en mensensmokkel. Bouwen aan vertrouwen, Brussel, oktober 2013. http://www.diversiteit.be/sites/default/files/documents/publication/cgkr_jv_mensenhandel_20 12_nl_web.pdf COMMITTEE OF INQUIRY TO EVALUATE THE BAN AGAINST THE PURCHASE OF SEXUAL SERVICES, Selected extracts of the Swedish government report SOU 2010:49: The Ban against the Purchase of Sexual Services. An evaluation 1999-2008, Swedish Institute, 2010. http://www.sweden.gov.se/content/1/c6/15/14/88/0e51eb7f.pdf DI NICOLA, A., ORFANO, I., CAUDURO, A. en CONCI, N., Study on National Legislation on Prostitution and Trafficking in Women and Children, Europees Parlement / Transcrime - Joint Research Centre on Transnational Crime, 2005. https://ec.europa.eu/antitrafficking/sites/antitrafficking/files/study_on_national_legislation_and_prostitution_en_6.pdf DODILLET S. en ÖSTERGREN, P., “Appendix 3: The Swedish Sex Purchase Act: Claimed Succes and Documented Effects” in WAGENAAR, H., ALTINK, S. en AMESBERGER, H., Final Report of the International Comparative Study of Prostitution Policy: Austria and the Netherlands, Den Haag, Platform 31, 2013, 109-129. http://kks.verdus.nl/upload/documents/P31_prostitution_policy_report.pdf HOÏNG, M., VANWESENBEECK, I. en VENNIX, P., De sociale positie van prostituees in de gereguleerde bedrijven, een jaar na wetswijziging, Utrecht/Den Haag, Nisso/groep/WODC/Ministerie van Justitie, 2002, 26.
xxi
http://repository.tudelft.nl/assets/uuid:680c3dda-c484-4235-8d4d4a8613ef9129/ewb02prostd-volledige-tekst_tcm44-57344.pdf KULICK, D., “Four Hundred Thousand Swedish Perverts”, GLQ: a Journal of Lesbian and Gay Studies 11(2), 205- 235. http://myweb.dal.ca/mgoodyea/Documents/Sweden/400,000%20Swedish%20perverts%20Ku lick%20GLQ%2011(2)%202005%20205-35.pdf MINISTRY OF JUSTICE AND THE POLICE, Purchasing Sexual Services in Sweden and the Netherlands: Legal Regulation and Experiences, report by a working group on the legal regulation of the purchase of sexual services, 2004. https://www.regjeringen.no/globalassets/upload/kilde/jd/rap/2004/0034/ddd/pdfv/232216purchasing_sexual_services_in_sweden_and_the_nederlands.pdf NATIONAAL RAPPORTEUR MENSENHANDEL EN SEKSUEEL GEWELD TEGEN KINDEREN, Mensenhandel. Jurisprudentie mensenhandelzaken 2009-2012. Een analyse, Den Haag, BNRM, 59. Te raadplegen op: http://www.nationaalrapporteur.nl/Images/negenderapportage-mensenhandel-2013-print-versie_tcm63-513424.pdf NATIONAAL RAPPORTEUR MENSENHANDEL, Mensenhandel. Jurisprudentie mensenhandelzaken 2009-2012. Een analyse, Den Haag, BNRM, 2012. http://www.nationaalrapporteur.nl/Images/nrm.jurisprudentie-mensenhandelzaken-20092012.een-analyse_tcm63-456307.pdf NATIONAL BOARD OF HEALTH AND WELFARE, Prostition in Sweden 2003. Knowledge, Beliefs and Attitudes of Key Informarnts, 2004. http://www.socialstyrelsen.se/Lists/Artikelkatalog/Attachments/10488/2004-13128_200413128.pdf. ONAFHANKELIJKE RAPPORTEUR MENSENHANDEL, Jaarverslag mensenhandel: bruggen slaan, federaal centrum voor de analyse van de migratiestromen, de bescherming van de grondrechten van de vreemdelingen en de strijd tegen de mensenhandel, 2013. http://www.diversiteit.be/sites/default/files/documents/publication/jaarverslag_mensenhandel _2013.pdf
xxii
Rapport IRCP o.l.v. VERMEULEN, G., Mensenhandelbeleid in België: Status questionis, evaluatie
en
toekomstopties,
Brussel,
Koning
Boudewijnstichting,
2006.
http://www.kbs-frb.be/uploadedFiles/KBS-FRB/Files/NL/PUB_1637_Mensenhandel.pdf VAN NUNEN, K., GRYSEELS, C. en VAN HAL, G., Effectenonderzoek naar preventie bij sekswerkers, Antwerpen, Universiteit Antwerpen, 2012. https://wvg.vlaanderen.be/applicaties/kenniscentrum/pdf/Effectonderzoek-naar-Preventie-bijSekswerkers.pdf. VAN SAN, M., Schone schijn bedriegt, Rotterdams instituut voor sociaal wetenschappelijk beleidsonderzoek, 2007. https://brabantwijkbeweegt.files.wordpress.com/2008/12/schone-schijn-bedriegt3.pdf VERMEULEN, G., België als voortrekker in de internationale strijd tegen mensenhandel ensmokkel, Gent, Gandaius, 2006. http://www.law.ugent.be/ircp/sweetlemon/sites/default/files/2006-01-26_mensenhandel.pdf WAGENAAR H. EN ALTINK, S., Rapportage naar aanleiding van de workshop: decriminalisering in het prostitutiebeleid, Universiteit van Leiden, Campus Den Haag, 2011. http://kks.verdus.nl/upload/documents/Verslag%20workshop%20prostitutiebeleid%202011.p df.
Online bronnen AMNESTY INTERNATIONAL, Decriminalization of Sex Work: Policy Background Document, 2014. http://www.scribd.com/doc/202126121/Amnesty-Prostitution-Policy-document. CALLUY, K., ‘Franse Kamer keurt prostitutiewet goed’. http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.1794833. COMMITTEES COMMITTEE ON WOMEN'S RIGHTS AND GENDER EQUALITY, “Punish the client, not the prostitute”, Plenary sessions, 26/02/2014. http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20140221IPR36644/pdf DE WIT, J., “Klanten prostituees worden niet strafbaar”, Gazet van Antwerpen, 20 november 2008. www.gva.be/nieuws/binnenland/klanten-prostituees-worden-niet-strafbaar.aspx
xxiii
DEBRUYNE, H., “ Zolang er armoede is, zal er prostitutie zijn”, 21/04/2014. http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2014/04/21/zolang-er-armoede-is-zal-er-prostitutiezijn. Explanatory Notes Policing and Crime Act 2009, The National Archives, 2009. http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2009/26/notes/contents. HUYBERECHTS, P., “Stijgend aantal prostituees in België”, De Standaard, 15 mei 2015. http://www.standaard.be/cnt/dmf20150514_01682095 JOINT STATEMENT, RIGHTS OF WOMEN, Clause 14: Policing and Crime Bill: a crucial Step Towards Ending Commercial Sexual Exploitations, 2009. http://www.demandchange.org.uk/files/Clause%2014%20Joint%20Statement%2067.pdf LINDENBERG, K., Prostituant en strafrecht- Quickscan van de strafrechtelijke verantwoordelijkheden van de prostiuant bij mensenhandel en minderjarigheid, Rijksuniversiteit Groningen, 2014. http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-enpublicaties/rapporten/2014/03/05/quickscan-prostituant-en-strafrecht/lp-v-j-0000005162.pdf MAGNUSSON, E., “Amnesty Sweden rejects Amnesty International’s proposal to decriminalise the system of prostitution”, 21 mei 2014. http://www.womenlobby.org/news/european-international-news/article/amnesty-swedenrejects-amnesty?lang=en. MINISTRY OF INDUSTRY, EMPLOYMENT AND COMMUNICATIONS, Prostitution and trafficking in human beings: fact sheet, april 2005. http://nordicbalticassistwomen.net/IMG/pdf/Sweden_Factsheet_on_Prostitution_and_Trafficking-2.pdf Nationale Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, “Aanbeveling: Strafbaarstellen van klanten van gedwongen prostituees”(Nieuwsbericht), 20 september 2013.http://www.nationaalrapporteur.nl/actueel/nieuws/2013/strafbaar-stelling-klantengedwongen-prostituees.aspx Site Europese Unie: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-1164_nl.htm
xxiv
Site Europese Unie: http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/fight_against_trafficking_in _human_beings/index_nl.htm Site Europese Unie: http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/fight_against_trafficking_in _human_beings/jl0058_nl.htm VAN ERP, A., “Onenigheid binnen Franse politiek: Hoerenlopers of prostituees beboeten?” Knack 2015. http://www.knack.be/nieuws/wereld/onenigheid-binnen-franse-politiekhoerenlopers-of-prostituees-beboeten/article-normal-546245.html. Vrouwenraad VZW, Prostitutie – infodossier en manifest tegen het Prostitutiesysteem, 2012. http://www.vrouwenraad.be/media/docs/standpunten/mensenrechten/vrouwenhandel_prostitut ie.pdf. Website Raad van Europa: http://www.coe.int/nl/web/about-us/who-we-are Website Raad van Europa: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/trafficking/Docs/Convntn/FSConv_en.asp#P16_1487
Andere DEKKERS, S. Klanten van gedwongen prostitutie, strafrechtelijk vervolgen?, Masterproef in de opleiding Rechten Ugent (onuitg.), 2009-2010, 95-96 LOHMANN, P.A.G. en OSSEWAARD, C.M., Beleidsplan prostitutie Antwerpen, Rotterdam, Seinpost Adviesbureau, juni 1999.
xxv
BIJLAGE 1 Prostitutie an sich verboden?
Ja
Nee
= Prohibitionisme
Gerelateerde activiteiten verboden?
Ja
Nee
= Abolitionisme
Prostitutie Klant strafbaar?
Ja Bv.Zweden
gelegitimeerd?
Ja
Nee Bv. België
= Legalisering Bv. Nederland
xxvi
Nee = Decriminalisering
