Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012-2013
DE BEËINDIGING VAN DE GEREGISTREERDE BUITENHUWELIJKSE SAMENWONING IN RECHTSVERGELIJKEND PERSPECTIEF
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Freija Piens (00803307)
Promotor: Prof. Dr. Gerd Verschelden Commissaris: Mevr. Lynn De Schrijver
2
DANKWOORD Graag wil ik mijn promotor Prof. Dr. Gerd Verschelden bedanken om mij de kans te geven deze rechtsvergelijkende masterproef te schrijven. Ik heb er enorm veel uit geleerd, op alle mogelijke vlakken. Daarnaast wens ik mijn commissaris te bedanken, Mevr. Lynn De Schrijver, bij wie ik steeds terecht kon met mijn vragen.
Tot slot wil ik nog de volgende mensen bedanken voor de steun die ik van hen heb gekregen, niet alleen tijdens het schrijven van mijn masterproef, maar tijdens mijn gehele rechtenstudie: Mijn papa. Hoewel hij mijn studententijd niet van dichtbij heeft meegemaakt, wil ik hem toch bedanken om me van jongs af aan te motiveren om goed te studeren en ambitieus te zijn. Mijn vriend, die me vijf jaar lang door dik en dun gesteund heeft. Mijn stiefpapa, zijn nuchtere kijk heeft vaak tot verhelderende gesprekken geleid. Tevens wil ik hem bedanken voor het nalezen van mijn thesis. En bovenal, mijn mama. De steun die ik van haar heb gekregen is niet in woorden uit te drukken. Ook heeft ze me geleerd te volharden en steeds positief te denken.
3
4
INHOUDSTAFEL DANKWOORD ........................................................................................................................ 3 INHOUDSTAFEL .................................................................................................................... 5 INLEIDING .............................................................................................................................. 9 § 1. Situering ....................................................................................................................... 9 §2. Methodiek en opzet ..................................................................................................... 10 HOOFDSTUK I. ALGEMENE BESCHOUWINGEN ....................................................... 12 § 1. De geregistreerde buitenhuwelijkse samenwoning .................................................... 12 A. Inleiding.................................................................................................................. 12 B. Plaats in het wetboek .............................................................................................. 13 C. De cijfers................................................................................................................. 14 § 2. De beëindiging van de geregistreerde buitenhuwelijkse samenwoning..................... 16 A. Beëindiging van rechtswege ................................................................................... 16 B. Beëindiging in onderlinge overeenstemming ......................................................... 17 C. Beëindiging zonder onderlinge overeenstemming ................................................. 22 § 3. Dringende voorlopige maatregelen ............................................................................ 24 A. Inleiding.................................................................................................................. 24 B. Dringende voorlopige maatregelen tijdens de samenwoning. ................................ 25 a) Dringende maatregelen........................................................................................ 25 b) Voorlopige maatregelen ...................................................................................... 26 c) Mogelijkheid tot het instellen van hoger beroep ................................................. 27 C. Dringende voorlopige maatregelen na de beëindiging van de samenwoning ........ 28 a) Soort maatregelen ................................................................................................ 30 b) De procedure tijdens de samenwoning vs. de procedure na de samenwoning ... 32 c) Bevoegdheidsverdeling: vrederechter vs. Bodemrechter .................................... 33 § 4. Conclusie .................................................................................................................... 34 HOOFDSTUK II. PERSOONSRECHTELIJKE GEVOLGEN ........................................ 36 Afdeling 1. Onderhoudsuitkering na de beëindiging van de samenwoning .................. 36 § 1. Algemeen ................................................................................................................... 36 A. Principe ................................................................................................................... 36 B. Mogelijkheden in geval van beëindiging van de samenleving ............................... 38 § 2. Conventioneel bedongen onderhoudsuitkering .......................................................... 39 A. Algemeen................................................................................................................ 39 B. Bedrag van de onderhoudsuitkering ....................................................................... 41 C. Duur van de onderhoudsuitkering .......................................................................... 43 D. Wijziging van onderlinge afspraken....................................................................... 44
5
E. Einde van de onderhoudsuitkering ......................................................................... 46 § 3. Onderhoudsuitkering toegekend door de rechter ....................................................... 47 A. Algemeen ............................................................................................................... 47 B. De leer van de natuurlijke verbintenis ................................................................... 49 a) Het bestaan van een morele schuld ..................................................................... 49 b) Novatie................................................................................................................ 51 c) Toepassing van het gemeen bewijsrecht ............................................................. 52 C. Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht ........................................................... 53 a) Begeleidende omstandigheden die op zichzelf een fout uitmaken ..................... 53 b) Bedrieglijke verleiding ....................................................................................... 54 D. De stelling HEYVAERT: stilzwijgende overeenkomst sui generis .......................... 56 Afdeling 2. Gevolgen van de beëindiging ten aanzien van de kinderen ........................ 59 § 1. Algemeen ................................................................................................................... 59 A. Wie is ouder? ......................................................................................................... 59 B. Wie oefent het ouderlijk gezag uit? ....................................................................... 60 C. Gevolgen van de beëindiging ................................................................................. 61 §2. Gemeenschappelijke kinderen .................................................................................... 61 A. De ouders werken onderling een regeling uit ........................................................ 61 B. De ouders verzoeken een regeling bij de rechtbank .............................................. 63 §3. Niet-gemeenschappelijke kinderen ............................................................................. 65 Afdeling 3. Conclusie .......................................................................................................... 67 HOOFDSTUK III. VERMOGENSRECHTELIJKE GEVOLGEN ................................. 68 Afdeling 1. Algemeen ......................................................................................................... 69 §1. Rechten en plichten van partijen tijdens de samenleving ........................................... 69 A. De bescherming van de gezinswoning................................................................... 69 B. Bijdrage in de lasten van het samenleven .............................................................. 71 C. Hoofdelijke aansprakelijkheid ............................................................................... 72 D. Korte evaluatie ....................................................................................................... 72 §2. Gemeenrechtelijk vermogensstelsel ........................................................................... 73 A. Algemeen ............................................................................................................... 74 B. Het bestuur ............................................................................................................. 75 C. Vereffening-verdeling ............................................................................................ 77 D. Conventionele regeling .......................................................................................... 79 Afdeling 2. Actief ................................................................................................................ 80 Onderafdeling 1. Het lot van de roerende goederen .......................................................... 80 § 1. Bewijs van eigendom ................................................................................................. 80 A. Titels en herkomst van gelden ............................................................................... 80 B. Bezit ....................................................................................................................... 83 6
C. Bankrekeningen ...................................................................................................... 84 D. Betwistingen ........................................................................................................... 85 E. Ter voorkoming van betwistingen: afspraken ........................................................ 86 § 2. Vermogensverschuiving ............................................................................................. 87 A. De bijdrageplicht .................................................................................................... 89 B. De lening................................................................................................................. 90 C. Het mede-eigendomsrecht ...................................................................................... 91 D. De onverschuldigde betaling .................................................................................. 92 E. Zaakwaarneming..................................................................................................... 93 F. Natrekking en kostenleer ........................................................................................ 94 G. Vermogensverschuiving zonder oorzaak ............................................................... 96 H. Verweermiddelen: schenking en lasten van het samenleven ............................... 100 Onderafdeling 2. Het lot van de onroerende goederen..................................................... 103 § 1. De gezinswoning in eigendom ................................................................................. 103 A. Exclusieve eigendom van één partner .................................................................. 103 B. Onverdeelde eigendom van beide partners ........................................................... 105 C. Dringende voorlopige maatregelen ...................................................................... 106 § 2. De gehuurde gezinswoning ...................................................................................... 107 A. De huurovereenkomst is gesloten door één partner ............................................. 107 B. De huurovereenkomst is gesloten door beide partners ......................................... 109 C. Dringende voorlopige maatregelen ...................................................................... 110 Afdeling 3. Passief ............................................................................................................. 110 §1. Algemene principes ................................................................................................... 110 §2. Huishoudelijke schulden ........................................................................................... 112 Afdeling 4. Conventionele regeling .................................................................................. 114 §1. Geldigheid ................................................................................................................. 115 §2. Vorm, publiciteit en tegenwerpelijkheid ................................................................... 116 §3. Inhoud........................................................................................................................ 118 Afdeling 5. Conclusie ........................................................................................................ 121 BESLUIT ............................................................................................................................... 124 BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................. 128
7
8
INLEIDING § 1. SITUERING 1. “En ze leefden nog lang en gelukkig” geldt helaas niet voor iedereen. Hoewel de liefde mooi kan zijn, loopt een relatie niet steeds zoals gehoopt. Het gebeurt dan ook dat twee mensen jarenlang samen iets opbouwen, maar dat hun relatie geen stand houdt. Bij de beëindiging van die samenleving dienen derhalve tal van gevolgen te worden geregeld. Voor het emotionele bestaan er geen regeltjes. De juridische kant daarentegen wordt (deels) in de wet geregeld. 2. De samenlevingsvorm die centraal staat in deze rechtsvergelijkende masterproef is de geregistreerde buitenhuwelijkse samenwoning. In België betreft dit de wettelijke samenwoning, een “tussenvorm” tussen het huwelijk en de feitelijke samenwoning. In Nederland gaat het om het zogenaamde geregistreerd partnerschap, een instituut naast en gelijkwaardig aan het huwelijk. 3. De onderzoeksvraag waarop deze masterproef een antwoord wil bieden, is de volgende: Welke problemen rijzen in België bij de afwikkeling van de gevolgen van de beëindiging van de wettelijke samenwoning en hoe wordt dit aangepakt in Nederland? Het is derhalve de bedoeling om te kijken waar het stroef loopt in België, welke lacunes de wetgeving vertoont en hoe dit eventueel kan worden opgelost door te kijken naar de systemen die in Nederland gelden. Doorheen deze masterproef wordt gezocht naar een antwoord op deze vraag. Daartoe wordt eerst het instituut van de geregistreerde buitenhuwelijkse samenwoning besproken, gevolgd door de manier waarop ze kan worden beëindigd en de dringende voorlopige maatregelen die daarmee gepaard gaan (hoofdstuk 1). Vervolgens worden de persoonsrechtelijke gevolgen in kaart gebracht, waaronder het recht op een onderhoudsuitkering en de mogelijke regelingen ten aanzien van de kinderen (hoofdstuk 2). Tenslotte komt het lot van de roerende en onroerende goederen aan bod, evenals de passiva en de conventionele regeling die partijen kunnen treffen (hoofdstuk 3). 4. Hoewel deze masterproef omvangrijk is, zijn er toch een aantal beperkingen. Het onderzoeksdomein is immers zodanig ruim, dat niet elk mogelijk aspect kon worden behandeld. Daarom ligt de nadruk op de beëindiging van de samenwoning in het algemeen, het recht op een onderhoudsuitkering en de vermogensrechtelijke gevolgen. De gevolgen ten aanzien van de kinderen werden iets lichter aangeraakt. Ook de situatie tijdens de samenleving werd telkens kort besproken, net voldoende om de problematiek te kunnen kaderen en te kunnen begrijpen waaruit de gevolgen voortspruiten. De beëindiging van de 9
samenwoning door overlijden van één van de partners, werd helaas volledig buiten beschouwing gelaten. Aldus komen het erfrecht, het vermoeden van schenking van artikel 1478, derde alinea BW, evenals tontine-, aanwas- en verblijvingsbedingen niet aan bod.
§2. METHODIEK EN OPZET 5. Mijn opzet is een beeld te schetsen van de problemen die kunnen rijzen naar aanleiding van de beëindiging van de wettelijke samenwoning, kijken waar het stroef loopt in België en hoe dit in Nederland wordt opgelost. De rechtsvergelijkende methode is het middel bij uitstek om dergelijk doel na te streven, welke een extra dimensie geeft aan deze masterproef. Rechtsvergelijking kan er immers voor zorgen dat we nieuwe begrippen, technieken of denkwijzen leren kennen aan de hand waarvan bepaalde problemen of lacunes vlotter kunnen worden opgelost dan door middel van het instrumentarium waarmee we in ons eigen stelsel vertrouwd zijn1. 6. Bovendien wordt de rechtsvergelijking functioneel toegepast. Dit impliceert dat wordt uitgegaan van de problemen die de praktijk stelt om van daaruit na te gaan op welke manier Nederland deze problemen oplost. Daartoe diende ik eerst afstand te nemen van de begrippen van het eigen rechtsstelsel om vervolgens een kwalificatie-oefening uit te voeren. Het is immers mogelijk dat eenzelfde rechtsfiguur verschillend gerubriceerd wordt naar gelang van het onderzochte rechtsstelsel2. 7. Waarom wordt er uitgerekend met Nederland vergeleken? Ten eerste kan een beter begrip van het eigen recht vooral worden bekomen door de studie van verwante stelsels. Nederland gaat vaak uit van dezelfde beginselen maar komt soms tot geheel andere oplossingen. Dit maakt de rechtsvergelijking des te interessant gezien de wederzijdse verdiensten tegen elkaar kunnen worden afgewogen3. Verder hebben België en Nederland een vergelijkbare politieke en sociaaleconomische achtergrond en zijn zij beide afgeleid van het Franse recht en zijn Code Civil. Tot slot speelden ook de taal en het voorhanden zijn van bronnen een bijkomende rol. 8. Doorheen deze masterproef komt duidelijk tot uiting dat beide rechtsstelsels zelden gelijklopend zijn. Vaak zijn ze zelfs elkaars tegenpolen. Zo gebeurt het dat problemen die zich voordoen in België en de daarmee samenhangende discussies zich helemaal niet stellen 1
F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 86. 2 F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 32-33. 3 F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 86.
10
in Nederland. Het omgekeerde doet zich minder voor, gezien – zoals eveneens duidelijk zal worden – het partnerschap veel uitgebreider is gereguleerd dan wat voor de wettelijke samenwoning het geval is.
11
HOOFDSTUK I. ALGEMENE BESCHOUWINGEN § 1. DE GEREGISTREERDE BUITENHUWELIJKSE SAMENWONING A. Inleiding 9. Met de wet van 23 november 1998 tot invoering van de wettelijke samenwoning4 heeft de Belgische wetgever voorzien in een minimale rechtsbescherming voor samenlevingsrelaties van twee personen. De wet omschrijft het instituut als een toestand van samenleven van twee personen die een verklaring hebben afgelegd overeenkomstig artikel 1476 BW5 en tracht een oplossing aan te reiken zowel voor de heteroseksuele, de homoseksuele als voor de familiale tweerelatie6. De regeling (art. 1475-1479 BW) staat dus zowel open voor personen van hetzelfde als van verschillend geslacht, alsook voor familieleden7. De samenwoners mogen evenwel niet door een huwelijk of een andere wettelijke samenwoning gebonden zijn (art. 1475, § 2 BW). Bovendien kunnen enkel personen die bekwaam zijn om contracten te sluiten een verklaring van wettelijke samenwoning afleggen. Minderjarigen en onbekwaamverklaarden kunnen bijgevolg niet wettelijk samenwonen8. 10. Het geregistreerd partnerschap is ingevoerd door de wet van 5 juli 1997 houdende wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met opneming daarin van bepalingen voor het geregistreerd partnerschap9. Deze wet is in werking getreden op 1 januari 199810. Het geregistreerd partnerschap is een familierechtelijke relatie naast en gelijkwaardig aan het huwelijk en kan zowel worden aangegaan door twee personen van gelijk geslacht als van verschillend geslacht11. De regeling staat evenwel niet open voor bloedverwanten in de opgaande en 4
Wet van 23 november 1998 tot invoering van de wettelijke samenwoning, BS 12 januari 1999, in werking getreden op 1 januari 2000 (hierna: wet 23 november 1998, BS 12 januari 1999). 5 Artikel 1475, § 1 BW. 6 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 443. 7 W. PINTENS, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 180. 8 Artikel 1475, § 2 jo. artikel 1123 en 1124 BW; J. GERLO, “Over wettelijke samenlevingsvormen in België, Frankrijk en Nederland”, in Thorbeckecolleges, Antwerpen, Kluwer, 2001, 4. 9 Wet van 5 juli 1997 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met opneming daarin van bepalingen voor het geregistreerd partnerschap, Stb. 324, in werking getreden op 1 januari 1998 (hierna: Rv). Zie ook de aanpassingswet (Wet van 17 december 1997, Stb. 660), de wet openstelling huwelijk (Wet van 21 december 2000, Stb. 2001, 9), de wet van 13 december 2000 (Stb. 2001, 11) tot wijziging van de regeling in Boek 1 m.b.t. het naamrecht, de voorkoming van schijnhuwelijken en het tijdstip van de totstandkoming van de scheiding van tafel en bed alsmede van enige andere wetten, en tot slot de wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding (Wet van 27 november 2008, Stb. 500); M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 71. 10 KB 17 december 1997, Stb. 661. 11 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 56.
12
nederdalende lijn en broer en zus12. Evenzo kan een persoon terzelfdertijd slechts met één andere persoon een geregistreerd partnerschap aangaan en sluiten het huwelijk en het geregistreerd partnerschap elkaar uit13. 11. Minderjarigen kunnen een partnerschap aangaan indien de minister van Justitie om gewichtige redenen ontheffing van leeftijdsvereiste (18 jaar) verleent en indien zij toestemming hebben verkregen van hun ouders of voogd. Wanneer deze hun toestemming weigeren, kan de minderjarige alsnog toestemming vragen aan de rechtbank. Ernstig geestesgestoorden kunnen geen partnerschap aangaan. Een persoon die onder curatele staat wegens verkwisting of drankmisbruik heeft de toestemming van de curator nodig, maar bij weigering kan hij zich nog tot de kantonrechter wenden. Staat men echter onder curatele wegens geestelijke stoornis, dan is het steeds de kantonrechter die toestemming moet geven14. De registratie van partnerschap geschiedt bij een akte van registratie van partnerschap opgemaakt door een ambtenaar van de burgerlijke stand, die vervolgens zal worden opgenomen in de registers15. 12. Verder heeft het geregistreerd partnerschap grotendeels dezelfde rechtsgevolgen als het huwelijk16. Ze worden dan ook beschouwd als naast elkaar staande en gelijkwaardige figuren. De regels over de totstandkoming en de vereisten voor het huwelijk (titel 1.5 NBW), over de vermogensrechtelijke gevolgen van het huwelijk (titels 1.6-1.8 NBW), alsook die over de echtscheiding (titel 1.9 NBW) zijn van overeenkomstige toepassing op het partnerschap (art. 1:80b NBW). B. Plaats in het wetboek 13. Opmerkelijk is dat de wettelijke samenwoning werd opgenomen in Boek III (‘Op welke wijze eigendom verkregen wordt’) en niet in Boek I (‘Personen’). Hiermee wilde de wetgever aangeven dat het instituut de juridische staat van de persoon niet wijzigt, maar enkel
12
H. VANDENSTEEN, “Het geregistreerd partnerschap in Nederland”, De Burg. Stand 1998, 487; Indien de personen die een partnerschap willen aangaan broer en zus zijn door adoptie of erkenning, dan kan de minister van Justitie dispenstatie verlenen; www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/trouwen-samenlevingscontract-engeregistreerd-partnerschap/vraag-en-antwoord/wat-zijn-de-voorwaarden-voor-het-aangaan-van-een-huwelijk-ofgeregistreerd-partnerschap.html. 13 Artikel 1:80a, eerste en tweede lid NBW; M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 73. 14 Artikel 1:80a, zesde lid NBW verklaart de artikelen 31, 32, 35 tot 39 NBW van overeenkomstige toepassing; J. GERLO, “Over wettelijke samenlevingsvormen in België, Frankrijk en Nederland”, in Thorbeckecolleges, Antwerpen, Kluwer, 2001, 5; H. VANDENSTEEN, “Het geregistreerd partnerschap in Nederland”, De Burg. Stand 1998, 487. 15 Artikel 1:80a, derde lid NBW; J. NIEUWENHUIS, C. STOLKER en W. VALK (eds.), Burgerlijk Wetboek: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2007, 112. Zie artikel 1:80a NBW voor meer details in verband met de voorwaarden voor registratie. 16 Behalve wat betreft de familierechtelijke betrekkingen met kinderen (zie infra randnr. 126 e.v.)
13
vermogensrechtelijke implicaties met zich meebrengt17. SENAEVE is het hier echter niet mee eens18. De wettelijke samenwoning staat immers niet open voor personen die reeds verbonden zijn door huwelijk of wettelijke samenwoning, en anderzijds wordt de deelname aan het rechtsverkeer toch enigszins beperkt19. 14. Het geregistreerd partnerschap is daarentegen geregeld op een meer logische plaats in het wetboek, namelijk in Titel 1.5A van Boek 1 NBW, dus tussen het huwelijksrecht (titel 1.5) en het huwelijksvermogensrecht (titels 1.6 – 1.8). C. De cijfers 15. Zoals uit onderstaande grafiek blijkt20, treden steeds meer koppels toe tot het instituut van de wettelijke samenwoning. In 2000 waren dat ongeveer 2 500 koppels, vijf jaar later 15 000 koppels en in 2010 waren dat 36 000 koppels21.
17
E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-2000, (129) 130. 18 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 452-453. 19 Bijvoorbeeld door de toepasselijkheid van artikel 215 BW. 20 Bron: www.ibz.rrn.fgov.be. 21 Bron: FOD ECONOMIE, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (www.statbel.be). Het betreft gegevens in verband met de personen die betrokken zijn bij een wettelijke samenwoning, op basis van gegevens uit het Rijksregister, en niet het aantal verklaringen als dusdanig.
14
16. Cijfers tonen echter ook aan dat, in verhouding tot het aantal koppels die wettelijk gaan samenwonen, er ook steeds meer koppels een einde maken aan hun wettelijke samenwoning, namelijk zo’n 100 koppels in 2000 (4%), 3 000 koppels in 2005 (20%) en 13 000 koppels in 2010 (36%)22. In wat volgt, wordt dieper ingegaan op de wijze en gevolgen van deze beëindiging. 17. Ook in Nederland heeft het geregistreerd partnerschap succes23. In 1998 werden in totaal 4 556 partnerschappen geregistreerd. In 2006 bedroeg het aantal een kleine 4 000. De laatste cijfers die bekend zijn, betreffen het jaar 2012, waarin 9 224 partnerschappen werden geregistreerd, waarvan 8 789 tussen man en vrouw en 435 tussen paren van gelijk geslacht24. Zoals uit onderstaande grafiek blijkt, is het geregistreerd partnerschap zelfs populairder dan het huwelijk.
18. Toen het huwelijk in 200125 werd opengesteld voor paren van gelijk geslacht, rees de vraag of het geregistreerd partnerschap nog zou moeten blijven bestaan, gelet op de grote gelijkenis van dit instituut met het huwelijk. Het partnerschap werd echter niet enkel 22
Voor Nederland kon geen vergelijkende analyse worden gemaakt van het aantal beëindigingen van het geregistreerd partnerschap, gezien de statistieken op statline.cbs.nl geen onderscheid maken tussen de ontbinding van het huwelijk en de beëindiging van het partnerschap. 23 Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (www.statline.cbs.nl.). 24 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 140. 25 De wet van 21 december 2000 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met de openstelling van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht, Stb. 2001, 9 (hierna: wet openstelling huwelijk, Stb. 2001, 9).
15
ingevoerd om gelijkheid te creëren tussen paren van gelijk en verschillend geslacht, het zou tevens heteroparen de mogelijkheid bieden om hun relatie te formaliseren op een andere manier dan door het huwelijk26. Het is op dit laatste punt dat deze rechtsfiguur in een zekere behoefte blijft voorzien. Er zijn immers paren die niet willen huwen vanwege de emotionele, maatschappelijke, godsdienstige of ethische betekenis van het huwelijk, maar wel de daaruit voortvloeiende gevolgen aan hun relatie willen geven27.
§ 2. DE BEËINDIGING VAN DE GEREGISTREERDE BUITENHUWELIJKSE SAMENWONING
19. De wettelijke samenwoning eindigt volgens artikel 1476, § 2 BW in vier gevallen: wanneer één van de partijen in het huwelijk treedt, overlijdt of eenzijdig een einde maakt aan de wettelijke samenwoning, dan wel wanneer beide partijen hun samenwoning in onderlinge overeenstemming beëindigen. 20. Volledigheidshalve moet nog een vijfde beëindigingsgrond worden vermeld. Artikel 121, § 2, tweede lid BW bepaalt immers dat het vonnis houdende verklaring van afwezigheid van één van de samenwonenden, de gevolgen van het overlijden met zich meebrengt vanaf de overschrijving in de registers van de burgerlijke stand. Dergelijk vonnis leidt derhalve ook tot de beëindiging van de wettelijke samenwoning28. 21. De artikelen 1:80c tot 1:80g NBW regelen het einde van het geregistreerd partnerschap. Vooreerst zijn er volgens artikel 1:80c, eerste lid NBW vijf wijzen waarop het geregistreerd partnerschap een einde kan nemen: door de dood, in geval van vermissing door nieuw huwelijk of partnerschap van de achtergebleven partner, door beëindiging met wederzijds goedvinden, door gerechtelijke ontbinding op verzoek van beide partners of één van hen of tot slot door omzetting van het partnerschap in een huwelijk. A. Beëindiging van rechtswege 22. De eerste twee gevallen waarin de wettelijke samenwoning tot een einde komt, betreffen gronden tot beëindiging van rechtswege, zijnde het overlijden van één van de samenwoners en het huwelijk van de samenwonenden met elkaar of van één van hen met een derde (art. 1476, § 2, eerste lid BW).
26
W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 41. S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 56. 28 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 605. 27
16
23. Ook het geregistreerd partnerschap eindigt van rechtswege wanneer één van de partners overlijdt (art. 1:80c, eerste lid, a NBW). Wanneer een partner is vermist en deze vermoedelijk is overleden dan wel overleden is verklaard29, eindigt het partnerschap ook door de voltrekking van een nieuw partnerschap of huwelijk van de achtergebleven partner, indien de vermiste nog in leven is op de dag van deze voltrekking (art. 1:80c, eerste lid, b NBW). B. Beëindiging in onderlinge overeenstemming 24. De derde oorzaak betreft het geval waarin de partijen hun samenwoning in onderlinge overeenstemming beëindigen (art. 1476, § 2, tweede en derde lid BW). Hiervoor overhandigen de samenwoners een schriftelijke verklaring aan de ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeente van de woonplaats van beide partijen. Indien zij geen woonplaats hebben in dezelfde gemeente, dan gebeurt de afgifte aan de ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeente waar één van hen woonplaats heeft. Desgevallend brengt deze ambtenaar zijn collega van de gemeente waar de andere partij woonplaats heeft, binnen de acht dagen op de hoogte via een aangetekende brief. Evenals maakt hij melding van de beëindiging van de wettelijke samenwoning in het bevolkingsregister30. De partijen hoeven het evenwel enkel eens te zijn over de beëindiging op zich, en niet over de verdere afwikkeling van de relatie31. 25. Belangrijk is dat de beëindiging pas uitwerking heeft vanaf de vermelding in het bevolkingsregister (art. 1476, zesde lid BW)32. Het louter stopzetten van de samenwoning of een ontwerpovereenkomst waarin de afwikkeling wordt geregeld brengen geen beëindiging met zich mee33. 26. Wanneer geregistreerde partners het eens zijn over de beëindiging van hun partnerschap, gaat het om een beëindiging met wederzijds goedvinden. Dit is als het ware het equivalent van de beëindiging van de wettelijke samenwoning in onderlinge overeenstemming. Geregistreerde partners kunnen het partnerschap evenwel ook beëindigen door de omzetting ervan in een huwelijk. Gezien dit eveneens steunt op een akkoord tussen beide, komt ook dit hieronder aan bod. Volledigheidshalve wordt daarbij de reparatieregistratie kort besproken. 29
Overeenkomstig de bepalingen van afdeling 1:18.2 of 1:18.3 NBW. P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 605-606; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 257. 31 F. SWENNEN, Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 497. 32 Cass. 19 februari 2010, RW 2010-11, 1001. 33 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 257; B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 200. 30
17
a) Beëindiging met wederzijds goedvinden 27. Bij de beëindiging met wederzijds goedvinden schrijft de ambtenaar van de burgerlijke stand een verklaring in die door beide partners en één of meer advocaten of notarissen ondertekend en gedateerd is (art. 1:80c, eerste lid, c NBW)34. Uit deze verklaring dient te blijken dat en op welk tijdstip de partners omtrent de beëindiging een overeenkomst35 hebben gesloten. De inhoud van die beëindigingsovereenkomst hoeft evenwel niet in de akte te worden opgenomen36. Indien het geregistreerd partnerschap in Nederland is aangegaan, is de ambtenaar van de burgerlijke stand steeds bevoegd tot inschrijving van deze verklaring. Wanneer het partnerschap elders is aangegaan, is hij slechts bevoegd mits voldaan is aan de voorwaarden die gelden voor de bevoegdheid van de rechter in geval van ontbinding van het partnerschap37. 28. De beëindigingsovereenkomst waarvan sprake (in de praktijk ook wel ‘convenant’ genoemd), wordt verder uitgewerkt door artikel 1:80d NBW. Deze moet op straffe van nietigheid de verklaring van beide partners bevatten dat hun partnerschap duurzaam ontwricht is en dat zij het willen beëindigen. Het is derhalve essentieel dat partijen een wilsovereenstemming hebben bereikt, zowel wat betreft de duurzame ontwrichting als wat betreft de beëindiging als gevolg daarvan. Indien dit niet het geval is, kan er geen toepassing worden gemaakt van een beëindiging met wederzijds goedvinden en zal degene die een punt wil zetten achter het partnerschap naar de rechter moeten stappen voor een gerechtelijke ontbinding38. Voorts moet de overeenkomst – evenwel niet op straffe van nietigheid – regelingen voorzien inzake partneralimentatie, het (voorlopig) gebruik van de gemeenschappelijke woning, de
34
Dit ter controle op de totstandkoming van de beëindigingsovereenkomst. Immers, de advocaat of notaris die mede ondertekent, zal in de praktijk ook betrokken zijn bij het opstellen van de afspraken (wellicht als scheidingsbemiddelaar). Zo niet, dienen zij de overeenkomst weldegelijk te toetsen en niet klakkeloos te accepteren. Zie: S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 59. 35 Men dient wel het onderscheid voor ogen te houden tussen ‘de overeenkomst’ waarbij partijen tot de beëindiging hebben besloten (art. 1:80d NBW) en ‘de verklaring’ waaruit die overeenkomst blijkt (art. 1:80c, eerste lid, c NBW); P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 146. 36 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 36. 37 Artikel 4, vierde lid Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (hierna: Rv); artikel 1:80c, tweede lid NBW. 38 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 146.
18
verdeling van de goederen en de verevening of verrekening van pensioenrechten39. Deze opsomming is niet limitatief en het staat de partijen dan ook vrij om al dan niet dergelijke regelingen in hun overeenkomst op te nemen40. Bijvoorbeeld, wanneer de partners hun gemeenschappelijke goederen reeds hebben verdeeld en beiden een zodanig inkomen hebben dat alimentatie niet nodig is, zouden zij zich eventueel kunnen beperken tot het regelen van de pensioenverevening41. 29. Het einde van het partnerschap realiseert zich pas formeel door de inschrijving van de beëindigingsverklaring in de registers van de burgerlijke stand. Hiervoor is vereist dat partijen uiterlijk drie maanden na het sluiten van de overeenkomst hun verklaring overleggen aan de ambtenaar van de burgerlijke stand42. Wordt deze termijn overschreden, dan kan de verklaring niet worden ingeschreven en dient een nieuwe verklaring te worden opgesteld en ter inschrijving worden voorgelegd aan de ambtenaar van de burgerlijke stand43. 30. Verder dient nog te worden opgemerkt dat deze mogelijkheid tot beëindiging met wederzijds goedvinden beperkter is geworden sinds de inwerkingtreding van de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding44. Sedert 1 maart 2009 kunnen partijen hun partnerschap immers niet meer langs deze weg beëindigen wanneer zij het gezamenlijk gezag uitoefenen over een of meer van hun gezamenlijke kinderen dan wel ingevolge artikel 1:253sa of 253t NBW45 het gezag gezamenlijk uitoefenen over een of meer kinderen. In dergelijk geval kunnen de partners (of één van hen) niet anders dan de ontbinding van het geregistreerd partnerschap te vragen aan de rechter, overeenkomstig artikel 1:80c, eerste lid, d NBW46 en dient een ouderschapsplan te worden opgesteld47.
39
W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 44; In een (echt)scheidingsconvenant komen meestal dezelfde aangelegenheden voor. 40 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 146-147. 41 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 60. 42 Artikel 1:80d, derde lid NBW. 43 M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 78. In de prakijk zal men eerder de datum in de overeenkomst wijzigen, zie K. BOELEWOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134, Deventer, Kluwer, 2007, 37. 44 Wet van 27 november 2008 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met het bevorderen van voortgezet ouderschap na scheiding en het afschaffen van de mogelijkheid tot het omzetten van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap (Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding), Stb. 2008, 500, in werking getreden 1 maart 2009 (hierna: wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, Stb. 2008, 500); artikel 1:80c, derde lid NBW. 45 Artikel 253sa, eerste lid NBW wordt nader besproken bij ‘B. Wie oefent het ouderlijk gezag uit’ in afdeling 2 van hoofdstuk II. 46 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 146. 47 Artikel 815 Rv; W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 44.
19
31. Tot slot verklaart artikel 1:80d, tweede lid NBW een aantal bepalingen uit het echtscheidingsrecht48 van toepassing op de beëindiging van het geregistreerd partnerschap met wederzijds goedvinden. Het betreft de pensioenverevening (art. 1:155), alimentatietermijnen (art. 1:157, vierde en zesde lid) en de alimentatieovereenkomst (art. 1:158)49, het beding tot niet-wijziging van de alimentatieovereenkomst (art. 1:159, eerste en derde lid), het verhaal krachtens de wet werk en bijstand (art. 1:159a), het einde van de alimentatieplicht bij nieuw huwelijk, geregistreerd partnerschap of concubinaat (art. 1:160) en de schaderegeling bij benadeling van de gemeenschap (art. 1:164)50. b) Omzetting van het partnerschap in een huwelijk 32. De laatste wijze waarop het geregistreerd partnerschap eindigt, is door de omzetting ervan in een huwelijk (art. 1:80c, eerste lid, e NBW). Huwelijk en partnerschap worden immers beschouwd als twee naast elkaar staande, gelijkwaardige rechtsfiguren51. Zo kunnen partijen vrij eenvoudig de omzetting van hun partnerschap bekomen, door in persoon te verschijnen bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de woonplaats van één van hen52 of, als zij beiden in het buitenland wonen en één van hen de Nederlandse nationaliteit bezit, bij de ambtenaar van de burgerlijke stand te Den Haag53. De ambtenaar van de burgerlijke stand maakt dan een akte van omzetting op, welke wordt ingeschreven in het register van huwelijken. Dit heeft onmiddellijk tot gevolg dat het partnerschap eindigt en het huwelijk aanvangt. Men gaat dus van rechtswege van de ene burgerlijke staat over naar de andere, zonder dat er nog een ‘vogelvrije’ periode tussen zit54. 33. Bovendien zijn bij deze omzetting de ceremoniële aspecten van het aangaan van een huwelijk niet van toepassing (zijnde de uitwisseling van het jawoord, een openbare plechtigheid en de wettelijke verplichting inzake de aanwezigheid van getuigen55), waardoor
48
Namelijk bepalingen uit afdeling 2 van titel 1.9 NBW over de ontbinding van het huwelijk door echtscheiding. De limiteringsbepalingen voor alimentatie (art. 1:157, vierde en zesde lid en art. 1:158 NBW) zijn van toepassing op de beëindiging met wederzijds goedvinden sinds de inwerkingtreding van de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding per 1 maart 2009 (Stb. 2008, 500; Kamerstukken 30 145). 50 M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 77; P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 147. 51 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 61. 52 Wetsvoorstel 32 444 (wet elektronische dienstverlening burgerlijke stand) schrapt de passage ‘van de woonplaats van één der partijen’; M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 79. 53 Artikel 1:80g, eerste lid NBW. 54 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 149. 55 Gezien artikel 1:67 en 1:63 NBW niet van overeenkomstige toepassing zijn verklaard; W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 42. 49
20
de traditionele omschrijving van wat ‘een huwelijk’ is, achterhaald is door deze omzettingsmogelijkheid56. 34. De omzetting in een huwelijk wijzigt weliswaar niet de gevolgen die het geregistreerd partnerschap had57. Wanneer de geregistreerde partners in gemeenschap van goederen waren geregistreerd, zullen zij als echtgenoten derhalve ook een gemeenschap van goederen hebben58. Hetzelfde geldt voor de eventuele familierechtelijke betrekkingen met kinderen die voor de omzetting geboren waren. Wie geen juridisch ouder was van de kinderen van zijn geregistreerde partner, wordt dat dus ook niet door de omzetting59.
35. Verder verklaart artikel 1:80g, tweede lid NBW de artikelen 1:65 en 1:66 NBW van toepassing. Dit betekent dat de geregistreerde partners in beginsel verplicht zijn persoonlijk te verschijnen voor de ambtenaar van de burgerlijke stand, maar dat ook een ‘omzetting met de handschoen’ mogelijk is60, wat impliceert dat een partij zich kan laten vertegenwoordigen bij de omzetting mits toestemming van de minister van Justitie. 36. De wet Openstelling huwelijk61, die deze omzettingsmogelijkheid heeft ingevoerd, voorzag echter ook de conversie in de omgekeerde richting, zijnde de omzetting van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap. Deze optie was voorzien in artikel 1:77a NBW, maar is vervallen sinds 1 maart 200962. Zodoende kan een huwelijk dus niet meer worden omgezet in een geregistreerd partnerschap63. Reden hiervoor is dat dergelijke omzetting vooral werd gebruikt om buiten de rechter om uit elkaar te kunnen gaan (de zogenaamde ‘flitsscheiding’)64, wat uiteraard niet strookte met de bedoeling van de wetgever.
De omzetting van een geregistreerd partnerschap in een huwelijk heeft daarentegen wel duidelijk zin, bijvoorbeeld wanneer een geregistreerd heteropartnerschap tijdens de zwangerschap wordt omgezet. Zodoende wordt het kind staande het huwelijk geboren en heeft het van rechtswege een juridische vader op grond van artikel 1:199 NBW, zodat 56
P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 149. 57 Artikel 1:80g, derde lid NBW. 58 Dit alles voor zover Nederlands recht deze verhouding beheerst; S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJKBRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 62. 59 Artikel 1:80g, derde lid NBW; P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 149. 60 M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 79. 61 Wet openstelling huwelijk, Stb. 2001, 9. 62 Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, Stb. 2008, 500. 63 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 148. 64 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 61.
21
erkenning, gerechtelijk vaststelling van het vaderschap of adoptie niet nodig is. In tegenstelling tot een geregistreerd partnerschap heeft een heterohuwelijk immers wel afstammingsrechtelijke gevolgen. Hoewel dit in de toekomst waarschijnlijk zal veranderen65, zal de wetgever de mogelijkheid tot omzetting van een partnerschap in een huwelijk toch willen handhaven, zelfs als aan deze omzetting geen rechtsgevolgen meer zijn verbonden66. Aangezien sommigen het geregistreerd partnerschap hanteren als een proefperiode voorafgaand aan het huwelijk, blijft de behoefte bestaan om een partnerschap te kunnen omzetten in een huwelijk. Nu er ook geen reden is om deze omzettingsmogelijkheid te schrappen, zal deze worden gehandhaafd67. c) Reparatieregistratie 37. Volledigheidshalve dient te worden gewezen op artikel 1:80f NBW betreffende de reparatieregistratie. Deze bepaling betreft het geval waarbij partijen, wier geregistreerd partnerschap is beëindigd met wederzijds goedvinden of door gerechtelijke ontbinding, opnieuw een geregistreerd partnerschap met elkaar aangaan, dan wel met elkaar in het huwelijk treden. Dan herleven alle gevolgen van het partnerschap van rechtswege alsof er geen beëindiging heeft plaatsgehad. De geldigheid van rechtshandelingen die tussen de inschrijving van de beëindiging en de nieuwe registratie of het huwelijk zijn verricht, worden beoordeeld naar het tijdstip van de handeling, zodat de schuldeisers van de (ex-) geregistreerden niet worden benadeeld. Tot slot is artikel 1:119 NBW68 van overeenkomstige toepassing op de partnerschapsvoorwaarden (titel 1.8 NBW) die worden gemaakt of gewijzigd vóór het aangaan van de nieuwe registratie of het huwelijk69. C. Beëindiging zonder onderlinge overeenstemming 38. Tot slot kunnen elk van beide samenwoners individueel overgaan tot een eenzijdige beëindiging van de wettelijke samenwoning (art. 1476, § 2, tweede en vierde lid BW). Dit impliceert derhalve dat elke partij de samenwoning ad nutum en zonder enige rechtvaardiging kan verbreken. Ook deze beëindiging geschiedt immers door middel van een verklaring voor 65
In de toekomst zal de man die, ten tijde van de geboorte van het kind de geregistreerde partner is van de moeder, van rechtswege juridisch vader zijn van het kind; zie ‘Afdeling 2. De gevolgen van de beëindiging ten aanzien van de kinderen’ in hoofdstuk II; M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 72. 66 M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 80. 67 Wetsvoorstel tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met het bevorderen van voortgezet ouderschap na scheiding en het afschaffen van de mogelijkheid tot het omzetten van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap, Kamerstukken II 2004/05, 30 145, nr. 3, 8. 68 Dit artikel stelt dat het maken of wijzigen van huwelijkse voorwaarden tijdens het huwelijk de goedkeuring van de rechtbank behoeft en bepaalt ook de wijze waarop dergelijke goedkeuring kan worden bekomen. 69 Artikel 1:80f NBW; P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 149.
22
de ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeente waar beide partijen woonplaats hebben, respectievelijk van de gemeente van de woonplaats van degene die de verklaring aflegt. Vervolgens wordt deze beëindiging binnen de acht dagen en bij gerechtsdeurwaardersexploot aan de andere partij betekend, evenals vermeld in het bevolkingsregister70. 39. De kosten van deze betekening zijn voor rekening van degene die de verklaring aflegt (art. 1476, vijfde lid BW). Uit de praktijk blijkt dat dit een ongewenst effect met zich meebrengt. Veel koppels zijn na hun breuk immers niet meer in staat om samen naar het gemeentehuis te gaan om te verklaren dat de wettelijke samenwoning is beëindigd. Het is dan wel mogelijk voor één van beiden om dit te doen, maar de betekening van de eenzijdige beëindiging aan de ex-partner kost algauw ongeveer 150 euro, wat voor sommigen een struikelblok blijkt te zijn. Om dit probleem op te lossen, werd onlangs een wetsvoorstel ingediend ter aanpassing van artikel 1476 BW in die zin dat de ambtenaar van de burgerlijke stand in dergelijk geval de beëindiging niet meer moet betekenen aan de andere partij, maar er kennis van moet geven bij aangetekende brief71. 40. Tot slot wordt ook hier gewezen op het feit dat de beëindiging pas uitwerking heeft vanaf de vermelding in het bevolkingsregister (art. 1476, zesde lid BW)72. 41. Wanneer geregistreerde partners het niet eens zijn over de beëindiging van hun samenwoning of de gevolgen daarvan, of nog wanneer zij gezamenlijk het gezag uitoefenen over één of meer kinderen, dan kunnen zij niet anders dan hun partnerschap door de rechter te laten ontbinden73. Dit kan op verzoek van beide partners of één van hen en geschiedt door inschrijving van de ontbindingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand (art. 1:80c, eerste lid, d NBW). Artikel 1:80e, tweede lid NBW verklaart artikel 1:163, derde lid NBW van toepassing, wat tot gevolg heeft dat het verzoek tot inschrijving moet worden gedaan binnen zes maanden na de dag waarop de rechterlijke uitspraak in kracht van gewijsde is gegaan. Zo niet, verliest de beschikking haar kracht74.
70
P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 605-606; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 257. 71 Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat betreft kennisgeving van een eenzijdige beëindiging van de wettelijke samenwoning, Parl. St. Senaat 2011-2012, nr. 5-1468/1, 1. 72 Cass. 19 februari 2010, RW 2010-11, 1001. 73 Dit is zo sinds 1 maart 2009; wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, Stb. 2008, 500. 74 M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 78.
23
42. Ook hier verklaart de wetgever75 een aantal bepalingen uit het echtscheidingsrecht van overeenkomstige toepassing, namelijk de duurzame ontwrichting als ontbindingsgrond (art.1:151), het verlies en de verevening van pensioenrechten (art. 1:153 en 1:155), partneralimentatie (art. 1:157- 1:160)76, schadevergoedingsplicht bij benadeling van de gemeenschap (art. 1:164) en het verdere gebruik van de gemeenschappelijke woning (art. 1:165)77. Bovendien menen sommigen dat de wetgever artikel 1:154 NBW (echtscheiding op gemeenschappelijk verzoek) is vergeten vermelden, waardoor moet worden aangenomen dat ook dit artikel van toepassing is op de gerechtelijke ontbinding van het partnerschap78. Ook de regels van het echtscheidingsprocesrecht (art. 815-827 Rv) zijn van overeenkomstige toepassing79, inclusief de bepalingen in verband met minderjarige kinderen80.
§ 3. DRINGENDE VOORLOPIGE MAATREGELEN A. Inleiding 43. Van zodra de partners of één van hen de eerste stap heeft gezet om de relatie te beëindigen, is de toestand vaak al onhoudbaar geworden en is het vaak niet meer mogelijk om onder één dak samen te leven. Bovendien kan een procedure tot beëindiging van de samenleving lang, zelfs jaren duren en daarom kan het nodig zijn dat bepaalde zaken waarover partijen het niet eens geraken voorlopig worden geregeld. Bijvoorbeeld wanneer er jonge kinderen zijn, de moeder niet kan werken, de man een ontoereikend inkomen heeft voor twee gescheiden huishoudingen, hij geen geschikte woonruimte kan vinden en dat alles terwijl de spanningen thuis voor niemand meer te verdragen zijn81. 44. Om deze problemen voorlopig te regelen, kunnen wettelijk samenwonenden de vrederechter van de laatste gemeenschappelijke verblijfplaats82 verzoeken om dringende voorlopige maatregelen te bevelen. Dit kan zowel tijdens de wettelijke samenwoning in het
75
Artikel 1:80e, eerste lid NBW. P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 147. 77 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 36. 78 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 61. 79 Artikel 828 Rv. 80 Dit is zo sinds 1 maart 2009. Voor rechtspraak hierover, zie: P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 148, voetnoot 34. 81 J. KEIJSER, Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 25. 82 Artikel 594, 19° Ger.W. en artikel 628, 18° Ger.W. 76
24
kader van een relatiecrisis (art. 1479, eerste lid BW), als na de beëindiging ervan (art. 1479, derde lid BW). 45. Ook geregistreerde partners kunnen voorlopige voorzieningen vragen (art. 821-826 Rv). Artikel 828 Rv verklaart immers de bepalingen over de rechtspleging in scheidingszaken van overeenkomstige toepassing op de ontbinding van een geregistreerd partnerschap83. Zoals verder zal blijken zijn de voorlopige voorzieningen vergelijkbaar met de dringende voorlopige maatregelen die worden bevolen op grond van artikel 1479, eerste lid BW. Beide hebben immers een voorlopig karakter, gezien zij slechts gelden voor de duur van het geding en vervallen van zodra de samenleving werkelijk is beëindigd. 46. Van voorlopige voorzieningen zijn de nevenvoorzieningen te onderscheiden. Nevenvoorzieningen (art. 827 Rv) betreffen regelingen náást het verzoek tot ontbinding, die de gevolgen van de relatiebreuk voor de toekomst en dus voor de periode ná de beëindiging van het partnerschap willen regelen. Daarom worden ze dan ook besproken bij ‘C. Dringende voorlopige maatregelen na de beëindiging van de samenwoning’. Voor het overige zijn nevenvoorzieningen evenwel niet te vergelijken met de dringende voorlopige maatregelen die na de beëindiging van de wettelijke samenwoning worden bevolen op grond van artikel 1479, derde lid BW. Deze laatste gelden immers maar voor een beperkte duur (namelijk één jaar), terwijl nevenvoorzieningen definitieve maatregelen behelzen. B. Dringende voorlopige maatregelen tijdens de samenwoning. 47. In eerste instantie kunnen de wettelijk samenwonenden zich tot de vrederechter wenden wanneer hun verstandhouding ernstig is verstoord, zonder dat er evenwel sprake hoeft te zijn van een beëindiging van de wettelijke samenwoning. De vrederechter gelast dan, op verzoek van één van de partijen, de dringende en voorlopige maatregelen betreffende het betrekken van de gemeenschappelijke verblijfplaats, de persoon en de goederen van de samenwonenden en van de kinderen, alsmede betreffende de wettelijke en contractuele verplichtingen van beide samenwonenden (art. 1479, eerste lid BW). a) Dringende maatregelen 48. Het dringend karakter van de maatregelen impliceert dat er sprake moet zijn van hoogdringendheid, welke niet slaat op de feitelijke situatie die tussen de partijen is ontstaan, maar op de te nemen maatregelen zelf84. Dit heeft tot gevolg dat de maatregelen kunnen worden opgelegd, ook al bestaat de onenigheid tussen de samenwoners reeds gedurende een 83
Sinds 1 maart 2009 ook de bepalingen die verband houden met minderjarige kinderen; wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, Stb. 2008, 500. 84 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 516-518.
25
zekere tijd85. Urgentie is voorhanden wanneer de maatregelen kunnen tegemoetkomen aan de kwalijke gevolgen die de ernstige verstoring heeft voor andere gezinsleden of wanneer ze elk bijkomend nadeel kunnen verhinderen. Wanneer echter hoogdringendheid aanwezig is, maar geen sprake is van een ernstige verstoring van de verstandhouding, kunnen de partijen zich niet tot de vrederechter wenden. De ernstige verstoring is immers een bevoegdheidsvoorwaarde. In dergelijk geval kunnen partijen wel terecht bij de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, die in alle zaken bij voorraad uitspraak doet in geval van bewezen hoogdringendheid86. Wanneer het echter geschillen betreft omtrent gemeenschappelijke minderjarige kinderen, dan kan de jeugdrechtbank steeds worden gevat, ook indien er geen ernstige verstoring van de verstandhouding of hoogdringendheid voorhanden is87. b) Voorlopige maatregelen 49. De dringende voorlopige maatregelen zijn van tijdelijke aard. Conform artikel 1479, tweede lid BW is de vrederechter immers verplicht om de geldingsduur te bepalen. De maatregelen vervallen evenwel van rechtswege van zodra de wettelijke samenwoning wordt beëindigd. Dit heeft aldus tot gevolg dat de ‘benadeelde’ zich gemakkelijk kan onttrekken aan de door de vrederechter opgelegde maatregelen gezien hij eenzijdig en zonder rechtvaardiging een einde kan stellen aan de samenwoning88. 50. Artikel 821 Rv biedt geregistreerde partners eveneens de mogelijkheid om voorlopige voorzieningen te vragen aan de rechter. Dit zijn ‘ordemaatregelen’ die dienst doen als noodoplossing en waarvan de werking ook beperkt blijft tot de duur van het geding89. Het kan gaan over het gebruik van de gezinswoning, afgifte van goederen voor dagelijks gebruik, de toevertrouwing van de kinderen, kinderalimentatie en omgangsregeling, ouderalimentatie en ondertoezichtstelling van de kinderen90. 51. Voorlopige voorzieningen kunnen bij verzoekschrift worden gevraagd, zowel vóór, als na de aanvang van de ontbindingsprocedure en dit tot het tijdstip waarop zodanige voorziening haar kracht verliest ingevolge artikel 826 Rv91. Dit gebeurt zodra de ontbindingsbeschikking wordt ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand of zodra
85
Rb. Leuven 1 maart 1982, RW 1982-83, 162-165; S. BROUWERS, Alimentatie, Mechelen, Kluwer, 2009, 594. Artikel 584, eerste lid Ger.W. 87 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 516-518. 88 F. SWENNEN, “Familierecht in kort bestek”, in Recht in kort bestek 4, Antwerpen, Intersentia, 2008, 289; S. BROUWERS, Alimentatie, Mechelen, Kluwer, 2009, 594. 89 M. VAN MOURIK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrech en erfrecht, Deventer, Kluwer, 137. 90 Artikel 822 en 823 Rv; H. SNIJDERS, C. KLAASSEN en G. MEIJER, Nederlands burgerlijk procesrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 365. 91 J. KEIJSER, Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 33. 86
26
de mogelijkheid daartoe vervalt92. Voorlopige voorzieningen verliezen eveneens hun kracht zodra een verzoek tot ontbinding wordt ingetrokken, dan wel een afwijzingsbeschikking in kracht van gewijsde gaat93. Let wel, indien voorlopige voorzieningen worden gevraagd vóór de aanvang van de ontbindingsprocedure, dan verliest de beschikking houdende de voorzieningen haar kracht, indien het verzoek tot ontbinding niet is gedaan binnen vier weken na de dagtekening van die beschikking (art. 821, vierde lid Rv). Verder kunnen voorlopige voorzieningen ook worden gevraagd gelijktijdig met en in het ontbindingsverzoek of in een tegenverzoek94. 52. De voorzieningen die worden toegestaan vangen aan op de dag van de dagtekening van de beschikking, tenzij de rechter een andere aanvangsdag heeft bepaald (art. 822, tweede lid Rv). Wanneer echter na deze dagtekening de omstandigheden in zodanige mate zijn gewijzigd of indien de rechter in zodanige mate van onjuiste of onvolledige gegevens is uitgegaan dat de voorziening niet in stand kan blijven, dan kan de beschikking worden gewijzigd of ingetrokken op verzoek van beide partners of één van hen95. c) Mogelijkheid tot het instellen van hoger beroep 53. Artikel 1479, vierde lid BW stelt dat de vrederechter beschikt overeenkomstig de bepalingen van de artikelen 1253ter tot 1253octies Ger.W. Elk van de wettelijk samenwonenden kan derhalve steeds de wijziging vorderen van de dringende voorlopige maatregelen (art. 1253quater, e) Ger.W.)96. Bovendien is de beschikking vatbaar voor hoger beroep ongeacht het bedrag van de eis. Dit hoger beroep dient te worden ingesteld binnen een maand na de kennisgeving bij gerechtsbrief (art.1253quater, d) Ger.W.). 54. Artikel 824, eerste lid Rv stelt daarentegen dat tegen de beschikkingen inzake voorlopige voorzieningen en tegen de beschikkingen tot wijziging of intrekking daarvan, geen hogere voorzieningen openstaan, behoudens cassatie in het belang van de wet. Blijkens vaste jurisprudentie kan dit ‘appelverbod’ nochtans worden doorbroken en wel voor zover wordt geklaagd dat de rechter met zijn beslissing buiten het toepassingsgebied van het betreffende artikel is getreden, het artikel ten onrechte dan wel met verzuim van essentiële vormen heeft toegepast of ten onrechte buiten toepassing heeft gelaten97. 92
Zie supra randnr. 41; Rekening houdende met de nuanceringen aangebracht in artikel 826, eerste lid, a-c Rv. Artikel 826, tweede lid Rv. 94 Ook antidotaal request genoemd; J. KEIJSER, Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 33. 95 Artikel 824, tweede lid Rv. 96 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 569, nr. 7. 97 HR 29 maart 1985, LJN AG4989, NJ 1986, 242; HR 30 juni 2000, LJN AA6342, NJ 2000, 674; Hof ‘sHertogenbosch 8 november 2005, LJN AU6778; Hof ‘s-Gravenhage 8 oktober 2008, LJN BG0018; HR 25 januari 2008, LJN BC1262; Amsterdam 17 augustus 2009, LJN BK1918; Amsterdam 26 juli 2011, LJN BS8922; Den Haag 10 april 2013, LJN CA0872; R. BOONEKAMP, A. VAN SCHAICK en E. WESSELING-VAN GENT, Wet en rechtspraak burgerlijke rechtsvordering, Deventer, Kluwer, 2009, 998. 93
27
Zo oordeelde het gerechtshof te Amsterdam in zijn uitspraak van 17 augustus 200998 dat het appelverbod, neergelegd in artikel 824, eerste lid Rv, diende te worden doorbroken. De bestreden beschikking van 15 april 2009 bepaalde bij wege van voorlopige voorziening dat een man met ingang van 1 april 2006 een onderhoudsuitkering diende te betalen aan zijn voormalige partner. In beroep verzocht hij deze uitkering pas te laten ingaan vanaf 12 november 2008, zijnde de datum waarop het verzoekschrift tot voorlopige voorzieningen evenals het echtscheidingsverzoek zelf was ingediend. De man meende dat hij ontvankelijk was in zijn hoger beroep, gezien de rechtbank buiten het toepassingsgebied van artikel 822 (jo art. 821, vierde lid) Rv was getreden. Zij had immers een voorziening getroffen waarvan de gelding zich uitstrekte tot meer dan vier weken vóór de dag van indiening van het echtscheidingsverzoek. Volgens de man kon het appelverbod aldus worden verbroken. Hij werd hierin gevolgd door het gerechtshof. Het hof oordeelde dat, voor zover aan een voorlopige voorziening terugwerkende kracht kan worden toegekend, deze beperkt dient te blijven tot ten hoogste vier weken voorafgaand aan de indiening van het echtscheidingsverzoek. Deze beperking tot vier weken vloeit voort uit artikel 821, vierde lid Rv waaruit de bedoeling van de wetgever blijkt om een nauw, onlosmakelijk verband te willen handhaven tussen de voorlopige voorziening en de echtscheidingsprocedure. Gezien de rechtbank de voorlopige voorziening had laten aanvangen meer dan drie jaar vóór de datum van haar beschikking, was zij met haar uitspraak buiten het toepassingsgebied van artikel 822, tweede lid Rv getreden. Om die reden stond het hof de doorbreking van het appelverbod toe99. C. Dringende voorlopige maatregelen na de beëindiging van de samenwoning 55. Van groter belang in deze bijdrage zijn de dringende en voorlopige maatregelen die de vrederechter kan bevelen ná de beëindiging van de wettelijke samenwoning (art. 1479, derde lid BW). Daarbij is het irrelevant op welke wijze de samenwoning is beëindigd. In geval van beëindiging door overlijden worden de maatregelen gevorderd tegen de erfgenamen van de vooroverledene100. 56. Nevenvoorzieningen betreffen regelingen naast het verzoek tot ontbinding van het partnerschap. Het verhaal stopt immers niet wanneer het partnerschap is ontbonden. De
98
In tegenstelling tot een beëindiging van geregistreerd partnerschap betrof het in casu weliswaar een echtscheidingszaak, maar de visie omtrent de doorbreking van het appelverbod kan worden doorgetrokken. 99 Amsterdam 17 augustus 2009, LJN BK1918; Volledigheidshalve dient te worden opgemerkt dat de vrouw hiertegen beroep in cassatie heeft ingesteld. De Hoge Raad besloot echter tot de niet-ontvankelijkheid van het beroep, gezien het hof in zijn beschikking geenszins een einde aan het geding had gemaakt. Die beschikking was aldus een tussenbeschikking, waartegen slechts beroep in cassatie kan worden ingesteld tegelijk met het beroep tegen de eindbeschikking (art. 401a, tweede lid Rv jo. artikel 426, vierde lid Rv); Hoge Raad 8 oktober 2010, RvdW 2010, 1171. 100 F. SWENNEN, “Familierecht in kort bestek”, in Recht in kort bestek 4, Antwerpen, Intersentia, 2008, 290.
28
beëindiging van een doorgaans jarenlange samenleving brengt talrijke gevolgen met zich mee die moeten worden geregeld101. 57. De vordering tot dringende voorlopige maatregelen moet worden ingesteld binnen drie maanden na de beëindiging (art. 1479, derde lid, eerste zin BW). Deze gaat in op de dag waarop ze wordt ingeschreven in het bevolkingsregister (art. 1476, zesde lid BW). Het Hof van Cassatie heeft daarbij verduidelijkt dat de vordering nog steeds rechtsgeldig bij de vrederechter kan worden neergelegd niettegenstaande er meer dan drie maanden zijn verlopen tussen de ondertekening van de samenlevingsovereenkomst welke de scheiding regelt en het gedinginleidend verzoekschrift102. Indien een gewezen samenwoner deze vordering wenst in te stellen meer dan drie maanden na de beëindiging, kan hij niet meer terecht bij de vrederechter. Dan zal hij zich moeten richten tot de rechtbank die bevoegd is overeenkomstig de gewone bevoegdheidsregels van het Gerechtelijk Wetboek103. De nevenvoorzieningen worden daarentegen gevraagd gedurende de ontbindingsprocedure zelf104. 58. Verder bepaalt de vrederechter de geldingsduur van de dringende voorlopige maatregelen die hij oplegt, welke niet langer mag zijn dan één jaar (art. 1479, derde lid, tweede zin BW). Nevenvoorzieningen hebben daarentegen geen tijdelijk karakter. Het verschil met dringende voorlopige maatregelen, alsook met voorlopige voorzieningen bestaat er derhalve in dat het hier gaat om definitieve voorzieningen die in werking zullen treden van zodra de ontbindingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand105. 59. De dringende voorlopige maatregelen zijn in België het voorwerp van veel discussie. Zo zijn er meningsverschillen over de soort maatregelen die de rechter kan opleggen. Ook de verhouding tussen de maatregelen bevolen tijdens de samenwoning op grond van artikel 1479, eerste lid BW ten aanzien van de maatregelen bevolen na de beëindiging op grond van artikel 1479, derde lid BW wordt bediscussieerd. Tot slot zijn de meningen eveneens verdeeld omtrent de verhouding tussen de bevoegdheid van de vrederechter die dringende voorlopige maatregelen beveelt enerzijds en de bevoegde bodemrechter anderzijds. 60. Daar voorlopige voorzieningen dienen als noodoplossing om bepaalde zaken voorlopig te regelen en nevenvoorzieningen definitieve maatregelen behelzen, vervullen zij elk een aparte functie en zijn zij bijgevolg duidelijk van elkaar te onderscheiden. Hierdoor heersen in Nederland geen gelijkaardige discussies omtrent de verhouding tussen beide. 101
J. KEIJSER, Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 39. Cass. 19 februari 2010, RW 2010-11, 1001. 103 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 6. 104 J. KEIJSER, Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 39. 105 J. KEIJSER, Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 39. 102
29
a) Soort maatregelen 61. Een eerste vraag betreft de aard van de dringende voorlopige maatregelen die de vrederechter kan opleggen. De wet omschrijft zijn bevoegdheid immers als a) het nemen van maatregelen die b) ingevolge de beëindiging gerechtvaardigd zijn. Rechtspraak en rechtsleer hebben hierover duidelijk uiteenlopende visies. Er zijn grosso modo twee strekkingen. Een eerste strekking stelt dat de vrederechter na de beëindiging niet meer dezelfde maatregelen kan opleggen als tijdens de wettelijke samenwoning106. Zo niet, zou het verval waarin artikel 1479, tweede lid BW voorziet geen enkele zin hebben107. Er wordt dus vanuit gegaan dat het primair wettelijk samenwoningsstelsel en bijhorende rechten en plichten uit artikel 1477 BW108 compleet termineren. Volgens deze strekking kan de vrederechter aldus geen onderhoudsuitkering opleggen ten behoeve van de ex-samenwoner, daar de bijdrageplicht niet langer bestaat na de beëindiging109. Tevens zou het niet mogelijk zijn om een ex-samenwoner het exclusief genot van de gewezen gemeenschappelijke verblijfplaats toe te kennen, wanneer enkel de andere gewezen samenwoner daarvan eigenaar is110. Wel mogelijk volgens deze strekking zijn bijvoorbeeld maatregelen betreffende het beheer van onverdeelde goederen waarbij het gebruiksrecht over een onverdeeld goed aan een exsamenwoner wordt toegewezen111. Een tweede strekking stelt daarentegen dat de bevoegdheid van de vrederechter veel ruimer is en dat hij alle maatregelen kan nemen welke hij zou mogen opleggen tijdens de wettelijke samenwoning. De maatregelen die de vrederechter kan bevelen na de beëindiging van de samenwoning zouden aldus van dezelfde soort zijn als degene die hij kan gelasten tijdens de samenwoning112. Zodoende kan de vrederechter bepalen wie de gewezen gezinswoning
106
Zoals daar zijn o.a. S. BROUWERS, W. PINTENS, P. SENAEVE. W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 183. 108 Onder meer: de bescherming van de gezinswoning, bijdrage in de lasten van het samenleven naar evenredigheid van mogelijkheden, hoofdelijkheid van schulden aangegaan door een van de samenwonenden ten behoeve van het samenleven en ten behoeve van de kinderen die door de samenwonenden samen werden opgevoed; K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 6. 109 Vred. Zomergem 27 mei 2005, T.Vred. 2007, 344; S. BROUWERS, “De ongehuwde samenwoner in een tweerelatie”, in F. Moeykens (ed.), De Praktijkjurist VIII, Gent, Academia Press, 2004, 92; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 529. 110 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 264. 111 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 184. 112 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 264. 107
30
voorlopig mag betrekken113, zelfs wanneer deze niet gemeenschappelijk is en één van beide ex-samenwoners dus geen rechten kan doen gelden114. Ook kan hij veroordelen tot het betalen van een onderhoudsuitkering, maatregelen bevelen in verband met de persoon en de goederen van de kinderen die de samenwoners hebben opgevoed, enzovoort. In tegenstelling tot de eerste strekking die uitgaat van een radicaal verval van het primair stelsel, gaat de tweede er dus van uit dat de rechten en plichten van artikel 1477 BW toch nawerking hebben na de beëindiging van de wettelijke samenwoning115. Deze laatste visie verdient de voorkeur. Een eerste argument hiervoor is te vinden in het feit dat net de beëindiging van de wettelijke samenwoning ook een einde maakt aan de bescherming die artikel 1477 BW biedt. Precies doordat die bescherming wegvalt, is het ingrijpen van de vrederechter gerechtvaardigd, ook wanneer het bijvoorbeeld de voormalige gezinswoning of een onderhoudsuitkering betreft116. Een tweede argument daarbij aansluitend is dat het bovendien sociaal onaanvaardbaar zou zijn dat degene, ten aanzien van wie tijdens de wettelijke samenwoning voorlopige maatregelen zijn bevolen, zich daaraan van de ene op de andere dag zou kunnen onttrekken117. Tot slot blijkt uit de tekst zelf van artikel 1479 BW dat het zich niet verzet tegen voorlopige maatregelen van dezelfde aard als dewelke kunnen worden bevolen tijdens de samenwoning, gezien de bescherming van het slachtoffer van fysiek partnergeweld ook na de beëindiging van de samenwoning van toepassing is118. 62. Tot slot wordt in dit kader ook gewezen op een arrest van het Arbitragehof waarin het heeft gesteld dat artikel 1479, derde lid BW de artikelen 10 en 11 van de Grondwet niet schendt in zoverre het bepaalt dat de vrederechter de dringende en voorlopige maatregelen gelast die gerechtvaardigd zijn als gevolg van de beëindiging van een wettelijke samenwoning, doch de vrederechter niet dezelfde bevoegdheid verleent indien geen verklaring van wettelijke samenwoning werd afgelegd119. 63. De soort nevenvoorzieningen die kunnen worden toegestaan, zijn omschreven in artikel 827 Rv. Het kan daarbij gaan om alimentatie, verdeling van de gemeenschap, gebruik van de 113
C. FORDER, “Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden”, TEP 2006, (331) 337, nr. 376. 114 Vred. Zelzate 7 juli 2009, RW 2012-13, 627, noot S. EGGERMONT. 115 A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 51-53. 116 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 265. 117 A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 53. 118 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 265. 119 Arbitragehof 23 januari 2002, nr. 24/2002, BS 26 maart 2002, 12415; S. BROUWERS, Alimentatie, Mechelen, Kluwer, 2009, 594.
31
woning, gezag over de minderjarige kinderen, omgang en informatie, alsmede het voortgezet gebruik van de echtelijke woning. Nochtans is deze opsomming niet limitatief. Ingevolge artikel 827, eerste lid, f Rv kan de rechter ook andere nevenvoorzieningen treffen, mits deze voldoende samenhang vertonen met het ontbindingsverzoek en niet te verwachten is dat de behandeling daarvan tot onnodige vertraging van de procedure zal leiden. Het is dus niet nodig om een afzonderlijk geding te voeren wanneer men bijkomend de afgifte van bepaalde zaken wenst of een verklaring van recht dat een recht op pensioenverevening bestaat. Men kan dit gewoon vragen bij nevenverzoek, naast het verzoek tot ontbinding zelf120. b) De procedure tijdens de samenwoning vs. de procedure na de samenwoning 64. Een tweede vraag betreft de verhouding tussen de procedure tijdens de samenwoning ten aanzien van deze erna. In de praktijk kan het immers gebeuren dat de wettelijke samenwoning wordt beëindigd op het ogenblik waarop een procedure dringende voorlopige maatregelen, ingeleid tijdens de relatie op grond van artikel 1479, eerste lid BW, nog hangende is. Zowel de vrederechter te Westerlo als deze te Waver menen dat in dergelijk geval de procedure op grond van artikel 1479, eerste lid BW niet kan worden voortgezet op grond van het derde lid121. De vorderingen die vóór de beëindiging waren ingesteld en waarin maatregelen werden gevraagd voor de periode na de beëindiging werden bijgevolg onontvankelijk verklaard122. De vordering op grond van artikel 1479, eerste lid BW was namelijk zonder belang (art. 17 Ger.W.), daar de beëindiging van de samenwoning hangende de procedure onmiddellijk en van rechtswege een einde zou stellen aan een maatregel van zodra hij wordt genomen123. Daar tegenover staat het oordeel van de vrederechter te Beveren die stelt dat artikel 1479, derde lid BW niet bepaalt dat de vordering moet worden ingesteld na de beëindiging van de samenwoning, doch binnen 3 maanden na de beëindiging124. Anders oordelen zou ervoor zorgen dat iedere vordering op grond van artikel 1479 BW in de kiem kan worden gesmoord door louter de samenwoning te beëindigen125. In casu had de eiser na de beëindiging van de samenwoning zijn vordering uitgebreid bij conclusie met een verwijzing naar artikel 1479, derde lid BW, waarna de vordering ontvankelijk werd verklaard. In gelijkaardige zin besliste 120
H. SNIJDERS, C. KLAASSEN en G. MEIJER, Nederlands burgerlijk procesrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 366. Vred. Westerlo 14 juli 2010, T.Vred. 2011, 40; Vred. Waver 14 februari 2011, T.Vred. 2012, 73. 122 B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 200. 123 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 261. 124 Vred. Beveren 9 mei 2012, T.Fam. 2013, 13, noot S. EGGERMONT. 125 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 262. 121
32
ook de rechtbank van eerste aanleg te Dendermonde dat partijen in dergelijke situaties de mogelijkheid moeten krijgen om mondeling of schriftelijk te concluderen of zij al dan niet de procedure wensen te vervolgen op grond van artikel 1479, derde lid BW126. Tot slot meent ook GOOSSENS dat de wet enkel een uiterlijke termijn heeft opgelegd, zonder daarbij te bepalen vanaf wanneer de vordering kan worden ingesteld. Daarbij volstaat het dat de wettelijke samenwoning is beëindigd op de dag van de uitspraak van de vrederechter. Zij deelt dus evenzeer de mening dat tijdens de wettelijke samenwoning maatregelen kunnen worden gevraagd voor de periode na de beëindiging van de samenwoning127. Proceseconomisch verdient deze visie de voorkeur, al mag niet uit het oog worden verloren dat men nog steeds de uitspraak kan afwachten alvorens de wettelijke samenwoning op eenzijdige verklaring te ontbinden, om zo de uitwerking van de vordering op grond van artikel 1479 BW te fnuiken128. c) Bevoegdheidsverdeling: vrederechter vs. Bodemrechter 65. Een derde en laatste vraag betreft de verhouding tussen de bevoegdheid van de vrederechter die dringende voorlopige maatregelen beveelt enerzijds en de bevoegde bodemrechter anderzijds. Het hof van beroep te Gent velde een arrest in verband met deze problematiek129. Het betrof een geval waarbij de wettelijke samenwoning reeds beëindigd was en waarbij appelante zowel bij de vrederechter (op grond van artikel 1479, derde lid BW), als bij de jeugdrechter (op grond van artikelen 203 en 374 BW) een vordering had ingesteld met betrekking tot het ouderlijk gezag. Op 19 februari 2002 deed de vrederechter uitspraak waarbij hij een aantal maatregelen beval, geldend voor één jaar. Om die reden verklaarde de jeugdrechtbank de vordering onontvankelijk, gezien partijen met de beschikking van de vrederechter reeds over een titel beschikten tot 19 februari 2003. De jeugdrechter vond het derhalve voorbarig om reeds een regeling te treffen voor de situatie nadien. Echter, het hof te Gent volgde dit standpunt niet. De procedure voor de vrederechter moet immers worden beschouwd als een procedure met voorlopige gelding, waarbij de vrederechter 126
Rb. Dendermonde 30 juni 2011, T.Fam. 2012; zie ook de visie van S. EGGERMONT, “De ‘passerelle’ naar dringende voorlopige maatregelen bij een wettelijke samenwoning die hangende de procedure wordt ontbonden”, T. Fam. 2013, 15-20. 127 E. GOOSSENS, “Samenwoningsrecht” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2011, Antwerpen, Intersentia, 2011, 68-69; B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam. 2012, 201. 128 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 263. 129 Gent 7 oktober 2002, NJW 2003, 63, noot K. BOONE.
33
zich niet in de plaats kan stellen van de bevoegde bodemrechter. De voorlopige maatregelen van de vrederechter bieden weliswaar een antwoord voor urgente situaties, maar zijn beperkt in de tijd en vervallen van zodra de rechter ten gronde definitieve maatregelen neemt. Bijgevolg moeten deze definitieve maatregelen van de bodemrechter onmiddellijk uitwerking hebben en niet pas na het verstrijken van de termijn bepaald door de vrederechter. Door de term ‘voorlopig’ te interpreteren als ‘in afwachting van een definitieve regeling’, vermijdt het hof derhalve dat er, na de uitwerking van de voorlopige maatregelen, een lacune in de regeling zou ontstaan. Tenslotte wees het hof erop dat er ook geen sprake is van enig ‘gezag van gewijsde’, daar de oorzaak en de rechtsgrond van de vordering voor de vrederechter verschillen van die voor de jeugdrechter130.
§ 4. CONCLUSIE 66. Uit dit eerste hoofdstuk blijkt reeds duidelijk dat er heel wat verschillen bestaan tussen de wettelijke samenwoning en het geregistreerd partnerschap. Daar waar de wettelijke samenwoning perfect mogelijk is tussen familieleden, staat het geregistreerd partnerschap niet open voor bloedverwanten of broers en zussen. Even opmerkelijk is dat de wettelijke samenwoning zich eerder bevindt tussen het huwelijk en de feitelijke samenwoning (sommigen noemen het daarom een instituut van “vis noch vlees”131), terwijl het geregistreerd partnerschap eerder op gelijke voet staat met het huwelijk. Dat blijkt ook uit de vele wetsbepalingen in verband met het huwelijk die eveneens van toepassing zijn op het partnerschap en uit het feit dat geregistreerde partners heel eenvoudig in een huwelijk kunnen “glijden” door het partnerschap er gewoon in om te zetten. Een laatste groot contrast betreft de regeling inzake de beëindiging van de samenwoning. De wettelijke samenwoning wordt immers geheel zonder tussenkomst van een rechter beëindigd, terwijl geregistreerde partners verplicht zijn om de gerechtelijke weg te bewandelen wanneer zij ofwel geen akkoord bereiken omtrent de relatiebreuk, ofwel gezamenlijk het gezag uitoefenen over de kinderen. 67. Een gelijkenis doet zich voor op het vlak van de dringende voorlopige maatregelen. Dit is ook logisch, gezien een beëindiging van een samenwoning noodzakelijkerwijs de behoefte doet ontstaan om bepaalde zaken voorlopig te regelen. Gezien er in België veel discussie heerst omtrent de verhouding tussen de maatregelen die zijn bevolen op grond van het eerste en derde lid van artikel 1479 BW, lijkt het aangewezen om een systeem te ontwikkelen met een strikte scheiding tussen voorlopige maatregelen enerzijds en nevenvorderingen anderzijds. Net zoals er in Nederland een duidelijke grens ligt tussen de voorlopige 130
K. BOONE, “Wettelijke en feitelijke samenwoning”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 445; B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 201. 131 http://www.standaard.be/cnt/gp0jv6bb.
34
voorzieningen en nevenvoorzieningen. Alleen kunnen nevenvorderingen slechts worden verzocht in het kader van een gerechtelijke procedure, waarvan thans geen sprake is bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning.
35
HOOFDSTUK II. PERSOONSRECHTELIJKE GEVOLGEN Afdeling 1. Onderhoudsuitkering na de beëindiging van de samenwoning § 1. ALGEMEEN A. Principe 68. Artikel 1477, § 3 BW stelt dat de wettelijk samenwonenden naar evenredigheid van hun mogelijkheden moeten bijdragen in de lasten van het samenleven. Deze bepaling stemt overeen met de bijdrageplicht van artikel 221, eerste lid BW die geldt tussen gehuwden. Een hulpverplichting zoals bedoeld in artikel 213 BW is echter niet van overeenkomstige toepassing op de wettelijk samenwonenden132. Opmerkelijk gevolg hiervan is dat tussen wettelijk samenwonenden derhalve geen onderhoudsverplichting bestaat. 69. Geregistreerde partners daarentegen zijn wel onderhoudsplichtig ten aanzien van elkaar. Titel 1.6 NBW, welke handelt over de rechten en plichten van echtgenoten, is van overeenkomstige toepassing op het geregistreerd partnerschap (art. 1:80b NBW). Daartoe behoort artikel 1:81 NBW, op grond waarvan de partners elkaar getrouwheid, hulp en bijstand zijn verschuldigd en elkaar het nodige dienen te verschaffen. Dit betreft aldus de wettelijke onderhoudsplicht. Verder zijn zij jegens elkaar gehouden tot verzorging en opvoeding van de tot hun gezin behorende minderjarige kinderen (art. 1:82 NBW) en geldt een draag- en fourneerplicht voor de kosten van de huishouding (art. 1:84 NBW)133. Op vlak van een onderhoudsplicht tussen partijen, zijn België en Nederland derhalve elkaars tegenpolen. 70. De bijdrageplicht van artikel 1477, § 3 BW slaat op alle uitgaven en lasten aangaande de organisatie en de instandhouding van een harmonieus samenwonen, inclusief de kosten en lasten die betrekking hebben op het onderhoud en de opvoeding van de kinderen die onder hetzelfde dak leven134. Bijgevolg worden alle schulden die met het samenwonen verbonden zijn (bijvoorbeeld de kosten van huisvesting, verwarming, onderhoud van de woning, voeding, vrijetijdsbesteding en opvoeding van de kinderen die tot het gezin behoren) proportioneel door beide partners gedragen, ook al zou die kost door slechts één van hen zijn gemaakt. Dit impliceert evenwel niet dat de partijen hun inkomsten bij voorrang moeten
132
Zie artikel 1477 § 2 BW; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, J., Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 182. 133 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 23-24. 134 S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 658.
36
besteden aan deze bijdrage135, maar louter dat de bijdrage niet in het gedrang mag komen door andere bestedingen136. 71. De huishoudelijke kosten die het voorwerp zijn van de draag- en fourneerplicht komen primair ten laste van het gemeenschappelijk inkomen van de geregistreerde partners en, voor zover dit ontoereikend is, naar evenredigheid ten laste van elk hun eigen inkomens. Wanneer de inkomens op hun beurt ontoereikend zijn, worden de vermogens aangesproken. Ter voldoening van de uitgaven, dienen de partners voldoende gelden ter beschikking te stellen uit de onder hun bestuur staande goederen. Evenwel kunnen zij van deze wettelijk voorziene regeling afwijken door middel van een schriftelijke overeenkomst (art. 1:84, eerste tot derde lid NBW)137. 72. Elke wettelijk samenwonende partner kan zich weliswaar vrij gemakkelijk aan de bijdrageverplichting onttrekken door de samenwoning gewoon te beëindigen. De rechten, verplichtingen en bevoegdheden van wettelijk samenwonenden zijn immers van toepassing door het enkele feit van de wettelijke samenwoning (art. 1477, § 1 BW), waardoor deze slechts gelden zolang de samenwoning duurt138. Bijgevolg vervallen de verplichtingen van wettelijk samenwonenden van zodra de samenwoning wordt beëindigd, wat onder andere kan op eenzijdig verzoek en zonder enige rechtvaardiging. Over het tijdstip waarop de bijdrageplicht precies vervalt, zijn er twee strekkingen139. Een eerste stelt dat dit gebeurt van zodra de wettelijk samenwonenden feitelijk niet meer samenleven, zonder dat hiertoe vereist is dat zij juridisch een einde hebben gemaakt aan hun wettelijke samenwoning140. Deze visie spruit voort uit de letterlijke interpretatie van de wet, die spreekt over “de lasten van het samenleven” en niet over “de lasten van de wettelijke samenwoning”141. Een andere strekking stelt daarentegen dat de bijdrageplicht – minstens bij equivalent – blijft bestaan totdat de samenwoning wordt ontbonden overeenkomstig artikel 1476, § 2 BW, zelfs al wonen de partijen niet langer samen142. Ongeacht welke strekking
135
Zoals dit voor gehuwden het geval is overeenkomstig artikel 217 BW. W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 182. 137 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 23-24. 138 J. VERSTRAETE, “Beschermingstechnieken (andere dan tontine- en aanwasbedingen) tussen ongehuwd samenwonenden”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 36. 139 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 572. 140 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 509. 141 Vred. Zomergem 27 mei 2005, T. Vred. 2007, 345. 142 F. SWENNEN, “Alimentatie tussen partners” in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 295; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 572. 136
37
wordt gevolgd, blijft het voor beide partijen eenvoudig om zich te bevrijden van de bijdrageplicht. 73. Hetzelfde geldt voor het geval waarbij een bijdrage in de kosten en lasten van de wettelijke samenwoning werd opgelegd in het kader van dringende voorlopige maatregelen. De veroordeelde samenwoner kan deze maatregelen doen vervallen door eenvoudigweg de wettelijke samenwoning te beëindigen. Dringende voorlopige maatregelen vervallen immers op de dag dat de wettelijke samenwoning wordt beëindigd (art. 1479, tweede lid BW). De andere ex-samenwoner kan evenwel binnen een termijn van drie maanden na de beëindiging dringende voorlopige maatregelen vorderen op grond van artikel 1479, derde lid BW, maar deze hebben slechts een maximale geldingsduur van één jaar143. 74. Samenvattend kan aldus worden gesteld dat er geen wettelijke onderhoudsplicht geldt tijdens de wettelijke samenwoning en dat de bijdrageplicht, die wel bestaat gedurende de samenwoning, volledig uitdooft na de beëindiging ervan144. Dit brengt met zich mee dat er evenmin een wettelijke verplichting bestaat om na de beëindiging van de samenwoning een onderhoudsuitkering te betalen aan de gewezen partner145. 75. In Nederland stelt dit probleem zich niet. Enerzijds geldt er een wettelijke onderhoudsplicht gedurende het geregistreerd partnerschap (art. 1:81 NBW) en anderzijds bevat het NBW een regeling inzake de onderhoudsuitkering welke dient te worden betaald in geval van beëindiging van het partnerschap (art 1:157 e.v. NBW). B. Mogelijkheden in geval van beëindiging van de samenleving 76. Vooreerst kunnen de wettelijk samenwonenden bedingen dat toch een hulpverplichting zal gelden tijdens hun wettelijke samenwoning, alsook de wijze waarop die na de beëindiging eventueel nog (tijdelijk) zal worden nageleefd146. Verder kunnen zij, zowel tijdens de samenleving als op het ogenblik van de beëindiging, een bedrag overeenkomen dat zal verschuldigd zijn na de samenwoningsscheiding147. Wanneer partijen hebben nagelaten om zodanige overeenkomst te sluiten, kan dit echter tot onbillijke situaties leiden, bijvoorbeeld wanneer één van beide partners zich heeft opgeofferd door deeltijds of niet meer te gaan
143
S. BROUWERS, Alimentatie, Mechelen, Kluwer, 2009, 598. K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 573. 145 S. BROUWERS, Alimentatie, Mechelen, Kluwer, 2009, 598. 146 H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 29. 147 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 574. 144
38
werken ten behoeve van het huishouden en de opvoeding van de kinderen148. Om aan zulke onbillijkheden tegemoet te kunnen komen, hebben rechtspraak en rechtsleer gezocht naar gemeenrechtelijke gronden op basis waarvan een ex-partner kan trachten een uitkering te bekomen via de rechter. De gronden die zullen worden besproken in ‘§ 3. Onderhoudsuitkering toegekend door de rechter’ betreffen de leer van de natuurlijke verbintenis, het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en de stilzwijgende overeenkomst sui generis149. 77. Ex-geregistreerde partners kunnen eveneens onderling afspreken of er na de beëindiging van hun relatie partneralimentatie zal zijn verschuldigd (art. 1:158 NBW). Hierbij dient een onderscheid te worden gemaakt tussen het geval waarin het partnerschap wordt beëindigd met wederzijds goedvinden, dan wel wordt ontbonden door de rechter. In het eerste geval zal de beëindiging, inclusief de afspraken omtrent de onderhoudsuitkering, volledig in onderling overleg geschieden. Wanneer het partnerschap wordt ontbonden, hebben partijen eveneens de mogelijkheid om voor of na de scheidingsbeschikking afspraken te maken omtrent alimentatie. Zij kunnen de vaststelling van een recht op alimentatie evenwel ook overlaten aan de rechter (art. 1:157 - 1:160 en art. 1:80c - 1:80e NBW)150.
§ 2. CONVENTIONEEL BEDONGEN ONDERHOUDSUITKERING A. Algemeen 78. Een eerste mogelijkheid is dat de wettelijk samenwonenden de gevolgen van hun scheiding contractueel vastleggen in een samenlevingsovereenkomst. Deze kan zowel vóór als tijdens de wettelijke samenwoning worden afgesloten. Conform artikel 1478, vierde lid BW kunnen zij immers (het einde van) hun samenwoning naar goeddunken regelen en daarbij eventueel afwijken van de gemeenrechtelijke bepalingen151. Zodoende kunnen ze een vergoeding bedingen die verschuldigd zal zijn na het verbreken van de relatie. Artikel 1478, vierde lid BW vereist dat deze overeenkomst bij notariële akte wordt verleden. Ook wanneer de samenwoners reeds lang vóór de wettelijke samenwoning een onderhandse overeenkomst afsloten, dienen zij deze notarieel te bevestigen. De authentieke vorm, alsook de bijkomende legaliteitscontrole door de notaris, zorgen voor een grotere rechtszekerheid. De niet-naleving van deze geldigheidsvereiste wordt gesanctioneerd met de absolute nietigheid. Evenzo mag de 148
S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 281-282. 149 Zie infra randnr. 96 e.v. 150 T. DORN, “Alimentatierechtelijke positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 276. 151 S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 3.
39
overeenkomst geen clausules bevatten die strijdig zijn met onder meer artikel 1477 BW of met de openbare orde en de goede zeden. Deze samenlevingsovereenkomst wordt verder besproken in ‘Afdeling 4. Conventionele regeling’ van hoofdstuk III. Indien partijen noch vóór, noch tijdens de wettelijke samenwoning gecontracteerd hebben over de gevolgen van een eventuele relatiebreuk, dan kunnen zij ook bij de beëindiging van de samenwoning een afscheidsvergoeding overeenkomen152. 79. Geregistreerde partners kunnen eveneens onderling afspraken maken omtrent een onderhoudsuitkering. In tegenstelling tot wat geldt voor wettelijk samenwonenden kunnen geregistreerde partners dit evenwel niet reeds van bij het begin van hun partnerschap voor het geval het in de toekomst tot een scheiding zou komen153. De overeenkomst waarin wordt afgesproken of, hoeveel en hoelang alimentatie moet worden betaald, kan slechts rechtsgeldig worden gemaakt vanaf het moment dat partijen besluiten te scheiden. Wanneer het partnerschap wordt ontbonden door de rechter, staat het de partners vrij om vóór of na de scheidingsbeschikking bij overeenkomst te bepalen of, en zo ja tot welk bedrag, na scheiding alimentatie zal verschuldigd zijn (art. 1:158 NBW). Sinds 1 maart 2009154 staat deze mogelijkheid eveneens open voor het geval het partnerschap wordt beëindigd met wederzijds goedvinden. Dan kunnen partijen in hun beëindigingsconvenant een regeling opnemen omtrent een eventuele uitkering tot levensonderhoud voor de behoeftige partner (art. 1:80d, eerste lid, a NBW). 80. Er heerst discussie over de vraag wat rechtens geldt indien partijen – in geval van beëindiging met wederzijds goedvinden – geen alimentatieregeling hebben opgenomen in hun beëindigingsconvenant. Artikel 1:80d, eerste lid NBW stelt immers dat het ontbreken van een dergelijke regeling niet leidt tot de nietigheid van de beëindigingsovereenkomst155. Bovendien verklaart artikel 1:80d, tweede lid NBW het artikel 1:157, eerste lid NBW (toekenning van een onderhoudsuitkering door de rechter) niet van overeenkomstige toepassing op de beëindiging met wederzijds goedvinden, terwijl artikel 1:80e NBW dit wel doet voor de ontbinding van het partnerschap.
152
J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE, (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 128-134; E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 138. 153 HR 7 maart 1980, NJ 1980, 363 en HR 12 januari 1996, NJ 1996, 352; T. DORN, “Alimentatierechtelijke positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 278-280. 154 Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, Stb. 2008, 500. 155 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 41.
40
Sommige auteurs menen dat, wanneer geen regeling omtrent alimentatie is getroffen, partijen een nihilbeding zijn overeengekomen156. De advocaat of de notaris die de verklaring tot beëindiging met wederzijds goedvinden mede ondertekent, oefent immers een controle uit op de beëindigingsovereenkomst. In de praktijk zal deze vaak ook betrokken zijn bij het opstellen van de afspraken. Zo niet, dan mag hij de overeenkomst niet eenvoudigweg accepteren maar dient hij deze te toetsen157. Hierbij is het dan ook de taak van de advocaat of de notaris erop toe te zien dat duidelijk is of partijen wel degelijk een nihilbeding zijn overeengekomen dan wel hebben nagelaten iets te regelen158. Anderen menen, mijns inziens terecht, dat uit het ontbreken van iedere afspraak omtrent alimentatie geen nihilbeding kan worden afgeleid. In zo’n geval staat het degene die meent tot alimentatie gerechtigd te zijn, vrij om zich op een later moment tot de rechter te wenden159. WORTMANN spreekt hierbij van een “eerste vaststelling” op grond van artikel 1:157 NBW, welke uiterlijk twaalf jaren na de beëindiging van het partnerschap moet plaatsvinden160. Het is echter onduidelijk waarom de wetgever artikel 1:157, eerste lid NBW niet van overeenkomstige toepassing heeft verklaard op de beëindiging met wederzijds goedvinden. B. Bedrag van de onderhoudsuitkering 81. De samenlevingsovereenkomst van wettelijk samenwonenden kan voorzien in de modaliteiten van de alimentatie, waaronder de hoogte van het bedrag161. Geregistreerde partners zijn eveneens vrij te bepalen hoeveel alimentatie precies verschuldigd zal zijn. Dit bedrag mag afwijken van de wettelijke maatstaven zoals die door de rechter zouden worden gehanteerd (art. 1:157, eerste lid NBW). 82. In België zijn de meningen verdeeld over de vraag om welk soort van uitkering het hierbij gaat. Sommige auteurs menen dat de onderhoudsuitkering de vorm aanneemt van een eenmalige som of een periodieke uitkering162. Anderen menen dat slechts een beperkt overbruggingsgeld kan worden toegekend, namelijk een financiële hulp welke de behoeftige 156
C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2002, 488. S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 59. 158 C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2002, 488. 159 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 41; C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2002, 488. 160 S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 167. 161 E. ALOFS, R. BARBAIX, S. BROUWERS, T. KRUGER en N. PLETS, “Samenlevingsvormen en recht: huwelijk, wettelijk en feitelijk samenwonen”, in CBR (ed.), Vijfde Antwerps Juristencongres, Antwerpen, Maklu, 2012, 43; S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 3-4. 162 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 7; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. Senaeve (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 128-134. 157
41
ex-samenwoner in staat moet stellen om naar de toekomst toe te kunnen voorzien in zijn persoonlijk onderhoud163. 83. Waarover wel eensgezindheid bestaat, is dat de overeenkomst geen straf- of schadebeding mag omvatten met de bedoeling het (eenzijdig) beëindigen van de samenwoning te sanctioneren. De omvang evenals de tijdsduur van de bedongen onderhoudsuitkering mogen derhalve niet buitenproportioneel zijn. De partners hebben immers het recht om de relatie te verbreken en die vrijheid mag niet contractueel worden beperkt of uitgesloten164. Een zodanig straf- of schadebeding zou raken aan de staat en bekwaamheid van de persoon, in strijd met de individuele vrijheid en bijgevolg met de openbare orde165. Zo verklaarde de rechter te Brugge166 een beding nietig luidens hetwelk een schadevergoeding was verschuldigd van € 12.500 indien de relatie zou worden verbroken omwille van een in de overeenkomst vermelde reden (zoals het aangaan van een andere intieme relatie, plegen van een misdrijf, zware belediging of vernederingen, mishandeling, alcohol- of drugsverslaving). Wanneer de relatie werd verbroken zonder geldige reden of voor een niet opgegeven reden, was een bedrag van € 7.500 euro verschuldigd167. Merk op dat in de rechtsleer soms (onterecht) een onderscheid wordt gemaakt tussen een (geldig) schadebeding en een (ongeldig) strafbeding. Dit onderscheid schept verwarring. Het straf- of schadebeding is namelijk het beding voor het geval van niet-uitvoering van de overeenkomst, waarbij een persoon zich verbindt tot de betaling van een forfaitaire vergoeding van de schade, die kan worden geleden ten gevolge van die niet-uitvoering. In principe kan de verbreking van de wettelijke samenwoning nooit het voorwerp uitmaken van een strafbeding, gezien de samenwoning op zich geen afdwingbare verbintenis tussen partijen inhoudt. Een strafbeding kan bijgevolg enkel betrekking hebben op de niet (tijdige) nakoming van een contractuele verplichting, zoals een bedongen bijdrageplicht. De geldigheid van dergelijk beding wordt beoordeeld door een vergelijking te maken met de schade die voorzienbaar was op het ogenblik van het sluiten van de overeenkomst (criterium van de potentiële schade)168. 163
S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 659; Bijvoorbeeld: Gent 25 maart 1991, TGR 1991, 110. 164 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 283. 165 S. BROUWERS, “Wettelijke en feitelijke samenwoning”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 659. 166 Rb. Brugge 9 april 2001, RW 2002-03, 1552. 167 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 284. 168 E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 138.
42
84. Wat daarentegen wel mogelijk is, is een clausule die de eenzijdige foutieve verbreking van de samenlevingsovereenkomst sanctioneert169. C. Duur van de onderhoudsuitkering 85. De samenlevingsovereenkomst van wettelijk samenwonenden kan voorzien in de modaliteiten van de alimentatie, waaronder de termijn gedurende dewelke de uitkering zal worden betaald170. Zoals reeds vermeld is men in België onverdeeld over het feit dat een periodieke onderhoudsuitkering beperkt moet zijn in de tijd171. De uitkering mag niet worden bedongen voor een buitenproportionele duur, gezien de overeenkomst geen straf- of schadebeding mag omvatten. 86. Wanneer het geregistreerd partnerschap wordt ontbonden door de rechter, kan één van de partijen de rechter verzoeken om de uitkering toe te kennen onder vaststelling van een termijn (art. 1:157, derde lid NBW). De uitkering kan echter ook worden toegekend zonder dat een termijn wordt bepaald. Hoe dan ook eindigt de verplichting tot levensonderhoud van rechtswege na het verstrijken van twaalf jaar na de datum van inschrijving van de scheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand (art. 1:157, derde en vierde lid NBW). Echter, indien het partnerschap niet langer heeft geduurd dan vijf jaar en er bovendien geen kinderen zijn geboren uit dit partnerschap, is de termijn korter. Dan eindigt deze van rechtswege na het verstrijken van een termijn die gelijk is aan de duur van het partnerschap, te rekenen vanaf de datum van inschrijving van de beschikking in de registers van de burgerlijke stand (art. 1:157, zesde lid NBW). In geval van rechterlijke ontbinding kunnen partijen ook zelf de duur van de alimentatie bepalen. Doen zij dit niet, dan is artikel 1:157 vierde tot en met zesde lid NBW eveneens van toepassing (art. 1:158, tweede zin NBW). In dat geval worden partijen immers geacht zich te hebben willen houden aan de wettelijke termijnen. Wanneer wel een alimentatietermijn werd overeengekomen, dan zijn partijen gebonden aan die termijn, ook al is die langer dan twaalf jaar172. 87. Volledigheidshalve wordt gewezen op artikel 1:157, vijfde lid NBW, welke een mogelijkheid verschaft aan de uitkeringsgerechtigde om een termijnverlenging te vragen aan
169
E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 138. 170 E. ALOFS, R. BARBAIX, S. BROUWERS, T. KRUGER en N. PLETS, “Samenlevingsvormen en recht: huwelijk, wettelijk en feitelijk samenwonen”, in CBR (ed.), Vijfde Antwerps Juristencongres, Antwerpen, Maklu, 2012, 43; S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 3-4. 171 E. ALOFS, R. BARBAIX, S. BROUWERS, T. KRUGER en N. PLETS, “Samenlevingsvormen en recht: huwelijk, wettelijk en feitelijk samenwonen”, in CBR (ed.), Vijfde Antwerps Juristencongres, Antwerpen, Maklu, 2012, 43; S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 3-4. 172 T. DORN, “Alimentatierechtelijk positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 278-280.
43
de rechter. Het verzoek daartoe dient te worden ingesteld vóór het verstrijken van drie maanden sinds de alimentatietermijn is verstreken. 88. Sinds 1 maart 2009173 zijn de limiteringsbepalingen voor alimentatie (artikel 1:157, vierde en zesde lid NBW), van overeenkomstige toepassing op de beëindiging met wederzijds goedvinden (art. 1:80d, tweede lid NBW). Hierdoor behoren de discussies over de duur van de alimentatie, wanneer hierover niets was bepaald in de beëindigingsovereenkomst, tot het verleden174. D. Wijziging van onderlinge afspraken 89. Wanneer wettelijk samenwonenden hun alimentatieafspraken in samenlevingsovereenkomst willen wijzigen, dan kan dit in onderling overleg. wijzigingsovereenkomst zal eveneens notarieel worden vastgelegd en in bevolkingsregisters worden vermeld175. De wet voorziet evenwel niet in de kantmelding
de De de van
de vorige overeenkomst noch in de amendering van de minuut daarvan. Het is aldus de plicht van de partijen om een wijziging te melden. De notaris zal hen dan ook wijzen op de gevolgen van het verzuim van deze melding176. De inhoud van de wijzigingen zal evenwel niet tegenstelbaar zijn aan derden. De vermelding in het bevolkingsregister maakt immers enkel het bestaan en de datum van de overeenkomst tegenwerpelijk177. 90. Het staat geregistreerde partners eveneens vrij om in onderling overleg de gemaakte alimentatieafspraken te wijzigen. Tevens kunnen zij artikel 1:401, eerste lid NBW inroepen wanneer zij een rechterlijke wijziging van de alimentatie willen bekomen. Dit artikel stelt dat een alimentatie, toegekend door de rechter of bij overeenkomst, later door de rechter kan worden gewijzigd of worden ingetrokken. Dit voor zover gewijzigde omstandigheden ertoe leiden dat de alimentatie niet langer voldoet aan de wettelijke maatstaven178. Men kan zich echter niet beroepen op deze bepaling om een wijziging te bekomen van de termijn die de rechter heeft vastgesteld op grond van artikel 1:157 NBW179. Wijziging van de 173
Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, Stb. 2008, 500. Wat betreft de discussies die vroeger werden gevoerd, zie o.a.: K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 41. 175 S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 122, nr. 219. 176 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 133, nr. 50. 177 S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 3; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 186187. 178 Artikel 1:401, eerst lid, eerste zin NBW. 179 Artikel 1:401, eerste lid, tweede zin NBW. 174
44
termijn is dan slechts mogelijk op grond van artikel 1:401, tweede lid NBW dat een zwaardere maatstaf hanteert. Er moet namelijk sprake zijn van een zodanig ingrijpende wijziging van omstandigheden dat ongewijzigde handhaving van de termijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet van de verzoeker kan worden gevergd180. Evenmin kan men artikel 1:401, eerste lid NBW inroepen voor de termijn die is opgenomen in de overeenkomst zoals bedoeld in artikel 1:158 NBW, maar hier kunnen partijen wel schriftelijk anders overeenkomen181. Een rechterlijke uitspraak inzake alimentatie kan verder ook nog worden gewijzigd of worden ingetrokken wanneer zij van in het begin niet aan de wettelijke maatstaven voldeed doordat de rechter was uitgegaan van onjuiste of onvolledige gegevens (art. 1:401, vierde lid NBW). Hetzelfde geldt voor een overeenkomst inzake alimentatie, indien zij is aangegaan met grove miskenning van de wettelijke maatstaven (art. 1:401, vijfde lid NBW). 91. Bovendien kunnen partijen de toepassing van artikel 1:401, eerste lid NBW uitsluiten door een beding van niet-wijziging op te nemen in hun overeenkomst. Dit heeft tot gevolg dat hun alimentatieafspraak niet door de rechter zal kunnen worden gewijzigd op grond van gewijzigde omstandigheden. Zodanig beding dient schriftelijk te worden vastgelegd182, uiterlijk binnen drie maanden voor het begin van de scheidingsprocedure (art. 1:159, eerste en tweede lid NBW, art. 1:80d, tweede lid NBW). Niettemin blijft een wijziging van de overeenkomst mogelijk, indien de omstandigheden zo ingrijpend zijn gewijzigd dat de exgeregistreerde partner naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet langer aan het beding van niet-wijziging mag worden gehouden (art. 1:159, derde lid NBW). Hiervoor dient evenwel sprake te zijn van een flagrante onbillijkheid, een situatie waarin een volslagen wanverhouding is ontstaan tussen wat partijen bij het sluiten van het convenant voor ogen stond en wat zich in werkelijkheid heeft voorgedaan en wel zo dat het in hoge mate onbillijk zou zijn als de ene partij de andere thans aan dat beding zou houden183. Het doorbreken van het beding van niet-wijzing zal bijgevolg enkel in uitzonderlijke omstandigheden plaatsvinden. Gedacht kan worden aan een grote inkomens- of vermogensvermeerdering, bijvoorbeeld wanneer de alimentatiegerechtigde of alimentatieplichtige een groot geldbedrag in een loterij wint of een erfenis krijgt. Of nog wanneer bijvoorbeeld wordt afgesproken dat slechts een korte tijd alimentatie zal worden betaald met het vooruitzicht dat de
180
F. SCHONEWILLE (ed.), Notaris en scheiding, Apeldoorn, Maklu, 2009, 261. Artikel 1:401, eerste lid, tweede zin en artikel 1:401, derde lid NBW. 182 HR 29 maart 1997, NJ 1997, 101, noot JdB. 183 T. DORN, “Alimentatierechtelijk positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 281. 181
45
alimentatiegerechtigde opnieuw zal gaan werken, maar deze plotseling invalide wordt. In zulke gevallen is er sprake van een zeer ingrijpende wijziging van omstandigheden184. Verder sluit dit beding van niet-wijziging enkel artikel 1:401, eerste lid NBW uit, waardoor het geen vrijwaring biedt tegen wijziging of intrekking van een overeenkomst die met grove miskenning van de wettelijke maatstaven is aangegaan (art. 1:401, vijfde lid NBW)185. E. Einde van de onderhoudsuitkering 92. De onderhoudsuitkering die een voormalige wettelijk samenwonende partner dient te betalen, zal eindigen op het moment waarop de alimentatietermijn verstrijkt, zoals dit in de samenlevingsovereenkomst werd afgesproken. 93. Het NBW daarentegen bevat een specifieke bepaling op grond waarvan de (conventionele) onderhoudsuitkering definitief eindigt, ongeacht of het partnerschap werd ontbonden door de rechter (art. 1:160 NBW), dan wel werd beëindigd met wederzijds goedvinden (art. 1:80d, tweede lid NBW j° art. 1:160 NBW). Het recht op alimentatie eindigt namelijk van rechtswege wanneer de alimentatiegerechtigde hertrouwt, een geregistreerd partnerschap aangaat of samenleeft met een ander als waren zij gehuwd of als hadden zij hun geregistreerd partnerschap laten registreren. De ratio van deze bepaling is voorkomen dat men bewust geen huwelijk of geregistreerd partnerschap met een ander zou aangaan, precies omwille van de alimentatie. Partijen kunnen evenwel bij convenant afwijken van deze regel186. 94. Een eerste punt is dat men niet kan samenleven met een ander als ware men gehuwd of als ware men een partnerschap aangegaan, zolang het ontbonden huwelijk of het ontbonden partnerschap niet is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand187. Evenmin is dit mogelijk wanneer de ander nog gehuwd is188. 95. Verder is het zo dat de alimentatieplicht niet herleeft wanneer ook de nieuwe relatie geen stand houdt. Wanneer de uitkeringsgerechtigde ex-partner hertrouwt met een ander of daarmee een partnerschap aangaat, ontstaat tussen hen immers een nieuwe onderhoudsplicht. 184
Rb. Leeuwarden 9 december 1982, NJ 1983, 274; P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 172173. 185 Hof’s-Hertogenbosch 23 oktober 1998, NJ 1999, 490; P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 172. 186 HR 31 oktober 1975, NJ 1976, 497 en HR 22 juli 1981, NJ 1982, 12; T. DORN, “Alimentatierechtelijk positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 277; F. SCHONEWILLE (ed.), Notaris en scheiding, Apeldoorn, Maklu, 2009, 158. 187 HR 15 juli 1985, NJ 1986, 397 en HR 12 april 1996, NJ 1997, 56. 188 HR 13 juli 2001, NJ 2001, 586; T. DORN, “Alimentatierechtelijk positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 277-278. VAN DER
46
Hoewel deze niet ontstaat bij een samenleven als ware men gehuwd of als had men zijn partnerschap laten registreren, toch eindigt de alimentatieplicht van de ex-partner definitief189. Gelet op dit verstrekkende gevolg stelt de Hoge Raad zeer zware eisen aan het bewijs van samenleving met een ander zonder huwelijk of geregistreerd partnerschap. De alimentatieplichtige die op basis van deze grond zijn plicht wil zien eindigen, zal moeten aantonen dat een volledige tot lotsverbondenheid leidende levensgemeenschap bestaat tussen zijn ex-partner en diens nieuwe partner190. Dit impliceert dat zij een gemeenschappelijke huishouding voeren en dat zij een duurzame en affectieve relatie hebben, die meebrengt dat zij beide bijdragen in de kosten van die huishouding dan wel op een andere wijze voorzien in de verzorging van elkaar191. Slaagt de alimentatieplichtige in dit bewijs, dan eindigt diens plicht aldus definitief. Slaagt hij niet, dan kan een beperkt samenleven eventueel leiden tot een vermindering van alimentatie, maar met volledige herleving van het alimentatierecht wanneer de nieuwe relatie tot een einde komt192.
§ 3. ONDERHOUDSUITKERING TOEGEKEND DOOR DE RECHTER A. Algemeen 96. Wanneer de wettelijk samenwonenden geen overeenkomst hebben gesloten, rijst de vraag naar de mogelijke rechterlijke toekenningen van een onderhoudsuitkering. Het ontbreken van een wettelijke regeling inzake de betaling van een onderhoudsuitkering aan de gewezen partner brengt in vele gevallen immers onbillijke gevolgen teweeg. Vandaar dat er – vanuit de rechtspraak – een aantal correcties zijn ingevoerd die de ex-partner toelaten dergelijke uitkering trachten te bekomen op basis van het gemeen recht. Deze “oplossingen” kennen echter een wisselend succes bij de rechterlijke instanties193. 97. In Nederland is de situatie geheel anders. Zoals reeds vermeld zijn de twee landen elkaars tegenpolen wanneer het gaat over het bestaan van een onderhoudsplicht tijdens de relatie en daaruit voortvloeiend de regeling omtrent het recht op een onderhoudsuitkering ná de beëindiging van de relatie. In ‘§ 2. Conventioneel bedongen onderhoudsuitkering’ werd uiteengezet dat geregistreerde partners een regeling kunnen treffen inzake alimentatie, ofwel in hun beëindigingsconvenant in geval van beëindiging met wederzijds goedvinden (art. 189
S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 173. 190 C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 545. 191 HR 22 februari 1985, NJ 1986, 82; HR 14 januari 1994, NJ 1994, 333; HR 13 juli 2001, NJ 2001, 586 en HR 3 juni 2005, NJ 2005, 381. 192 T. DORN, “Alimentatierechtelijk positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 278. 193 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 573.
47
1:80d, eerste lid, a NBW), ofwel bij overeenkomst vóór of na de scheidingsbeschikking in geval van ontbinding door de rechter (art. 1:158 NBW). Wanneer partijen hebben nagelaten zodanige regeling te treffen, voorziet het NBW in een rechterlijke toekenning van alimentatie na de beëindiging van het partnerschap (art. 1:157, eerste lid NBW). Bij ontstentenis van een conventionele regeling hoeft men zich in Nederland aldus niet te beroepen op gemeenrechtelijke figuren om een onderhoudsuitkering te bekomen. De onduidelijkheid die heerst omtrent het feit dat artikel 1:80d, tweede lid NBW niet uitdrukkelijk verwijst naar artikel 1:157, eerste lid NBW, werd reeds aangestipt194. Ik deel hierbij de mening van de auteurs die stellen dat dit niet impliceert dat, in geval van behoeftigheid en draagkracht, geen recht op alimentatie bestaat. Degene die meent tot alimentatie gerechtigd te zijn, is derhalve vrij om zich op een later moment tot de rechter te wenden195. 98. Artikel 1:157, eerste lid NBW stelt dat de partner die onvoldoende inkomsten tot zijn levensonderhoud ter beschikking heeft, noch zich deze in redelijkheid kan verwerven, de rechter kan verzoeken een alimentatie toe te kennen jegens de draagkrachtige partner (art. 1:157, eerste lid NBW)196. Een recht op alimentatie bestaat derhalve slechts bij behoeftigheid, wat impliceert dat de ex-partner zich in de onmogelijkheid moet bevinden om voldoende eigen inkomen te (kunnen) verwerven om in de woonkosten en kosten van levensonderhoud te voorzien. Bovendien wordt het niveau van deze kosten bepaald door de situatie zoals zij bestond tijdens de relatie: niet minder maar, behoudens extra dan wel minder lasten ten gevolge van het gescheiden wonen, ook niet méér dan tijdens de relatie197. 99. Wat betreft de modaliteiten van deze onderhoudsuitkering, zijn de artikelen 157 tot 160 NBW integraal van toepassing op de ontbinding van het geregistreerd partnerschap (art. 1:80e NBW). Het bedrag van de uitkering wordt aldus door de rechter bepaald (art. 1:157, eerste lid NBW) en wat betreft de duur van de uitkering gelden de limiteringsbepalingen (art. 1:157, derde tot zesde lid NBW). De alimentatieplicht eindigt zoals dit in artikel 1:160 NBW is geregeld. Tot slot geldt de zwaardere maatstaf van artikel 1:401, tweede lid NBW wanneer de 194
Zie supra randnr. 80. K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134, Deventer, Kluwer, 2007, 41; C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2002, 488; S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 167. 196 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 40-41. 197 Hof ’s-Gravenhage 16 juni 2008, LJN BD9181; T. DORN, “Alimentatierechtelijk positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 276-277. 195
48
partijen de termijn willen wijzigen van de door de rechter toegekende uitkering. Voor een nadere bespreking van deze bepalingen wordt verwezen naar hetgeen werd uiteengezet bij ‘§ 2. Conventioneel bedongen onderhoudsuitkering’198. 100. Wettelijk samenwonende partners dienen bij ontstentenis van alimentatieafspraken – zoals vermeld – beroep te doen op gemeenrechtelijke uitwegen die vanuit de rechtspraak zijn ontwikkeld. In wat volgt, zullen de leer van de natuurlijke verbintenis, het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en de stilzwijgende overeenkomst sui generis nader worden toegelicht199. B. De leer van de natuurlijke verbintenis 101. Een eerste mogelijkheid die rechtsleer en rechtspraak aldus bieden, is die van de leer van de natuurlijke verbintenis. Dit is een morele plicht die kan worden omgezet in een juridische en bijgevolg afdwingbare verbintenis. Aan dergelijke omzetting zijn weliswaar een aantal voorwaarden verbonden. a) Het bestaan van een morele schuld 102. Ten eerste moet er sprake zijn van een morele schuld, een gewetensplicht in hoofde van de schuldenaar om een bepaalde handeling te stellen. Vereiste hiervoor is de uitdrukkelijke of stilzwijgende erkenning van de schuldenaar dat hij burgerrechtelijk gehouden is tot de nakoming van een bepaalde verbintenis. Essentieel hierbij is dat de gewetensplicht deel uitmaakt van het maatschappelijk beeld, dat ze wordt gedragen door het sociale milieu waarin de schuldenaar zich bevindt200. Dat tijdens de wettelijke samenwoning een verplichting bestaat om bij te dragen in de lasten van het samenleven, staat niet ter discussie201. Of dergelijke maatschappelijk gedragen morele verplichting ook bestaat om ná het einde van de relatie nog in het onderhoud van de ex-partner te voorzien, is minder evident202. In de rechtsleer en rechtspraak luiden zowel argumenten voor als tegen de theorie van de natuurlijke verbintenis. 103. De tegenstanders stellen dat de wetgever bewust heeft nagelaten een onderhoudsplicht in te voeren die na de beëindiging van de relatie uitwerking krijgt. Daaruit leiden zij af dat er 198
Zie supra randnr. 78 en volgende. Gezien geregistreerde partners zich niet hoeven te beroepen op deze figuren, wordt de visie daaromtrent in Nederland niet besproken. Daarvoor wordt verwezen naar W. SCHRAMA, De niet-huwelijkse samenleving in het Nederlandse en Duitse recht, in Ars Notariatus dl. 122, Deventer, Kluwer, 2004, 427-497. 200 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 574. 201 Deze verplichting wordt immers door de wet opgelegd (art.1477 § 3 BW). 202 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 287-288. 199
49
tussen ex-partners geen verbintenis tot het verschaffen van enige vorm van onderhoud bestaat. Bovendien zetten zij hun visie kracht bij door te verwijzen naar de samenlevingsovereenkomst die partijen kunnen sluiten omtrent alimentatie203. Onder andere EGGERMONT204 roept deze visie (mijns inziens terecht) een halt toe. Voor de toepassing van de rechtsfiguur van de natuurlijke verbintenis is het immers irrelevant of er al dan niet een onderhoudsplicht geldt na de beëindiging van de relatie. Het bestaan van zodanige verplichting zou het beroep op de natuurlijke verbintenis zelfs overbodig maken. De tegenstanders stellen het stilzitten van de wetgever zonder meer gelijk aan het niet bestaan van een morele plicht. Dit gaat te ver. Hoogstens kan men daaruit afleiden dat de wetgever dácht dat zo’n morele verplichting niet bestaat, wat op zich niet voldoende is om de toepassing van een natuurlijke verbintenis zonder meer uit te sluiten. Wél relevant is de vraag of er volgens de maatschappelijke consensus een morele onderhoudsverplichting voorhanden is. Het gewetensbesef moet immers niet alleen bestaan bij de schuldenaar die vrijwillig uitvoert, het moet ook gaan om een algemeen maatschappelijk aanvaard besef205. Zo wees de vrederechter te Zomergem206 de vordering tot onderhoudsuitkering op grond van een natuurlijke verbintenis af, bij gebrek aan maatschappelijk aanvaarde plicht nadat de wettelijk samenwonenden gescheiden leven. Hoe de maatschappelijke consensus er precies uitziet, dient te worden verduidelijkt door middel van sociologisch onderzoek207. 104. De voorstanders208 aanvaarden, voornamelijk uit billijkheidsoverwegingen, dat er tussen de samenwonenden een natuurlijke verbintenis tot onderhoud bestaat, die ook na de
203
K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 6-7; P. SENAEVE (ed.), Onderhoudsgelden, Leuven, Acco, 2001, 171-172; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 288. 204 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 288-289. 205 F. APS, “De natuurlijke verbintenis als rechtsgrond voor de toekenning van een persoonlijk onderhoudsgeld na de beëindiging van de concubinaatsrelatie?” (noot onder Vred. Gent 4 november 1996), RW 1997-98, (268) 269, nr. 3. 206 Vred. Zomergem 27 mei 2005, T.Vred. 2007, 344; zo ook: Vred. Roeselare 29 juni 1999, T.Vred. 2000, 245, noot S. MOSSELMANS. 207 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 289. 208 Rb. Brussel 6 mei 2008, Act.dr.fam. 2009, 93; Antwerpen 1 februari 2006, RW 2007-08, 1816, noot L. WERMOES; Vred. Charleroi 26 oktober 2001, JLMB 2002, 655; Vred. Sint-Jans-Molenbeek 26 september 2000, AJT 2001-02, 284; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 287.
50
beëindiging van een stabiele en duurzame relatie kan worden omgezet in een (in de tijd beperkte) afdwingbare burgerrechtelijke verbintenis209. b) Novatie 105. Tweede voorwaarde is dat er sprake moet zijn van novatie210. Een louter natuurlijke verbintenis is als dusdanig immers niet juridisch afdwingbaar. De novatie impliceert een vrijwillig engagement vanwege de schuldenaar om de natuurlijke verbintenis om te zetten in een burgerrechtelijke211. De oorzaak van de novatie ligt aldus uitsluitend in de wil van de schuldenaar zelf, die veruitwendigd wordt, ofwel door de vrijwillige uitvoering van zijn verbintenis, ofwel door de vrijwillige belofte deze uit te voeren, wetende dat hij daar juridisch niet toe verplicht is. Vage beloftes in de stijl van “ik zal je nooit laten vallen” zijn uiteraard onvoldoende voor de omzetting in een afdwingbare verbintenis. Het moet gaan om een formele en ondubbelzinnige belofte waarbij de hoegrootheid en de duur van de financiële tussenkomst duidelijk worden omlijnd212. Zo werd bijvoorbeeld de belofte van een man om zich niet te onttrekken aan zijn verplichtingen ten aanzien van zijn partner en het gemeenschappelijk kind, zelfs indien hij hen zou verlaten, als novatie aanvaard. De man had zijn belofte sterk geconcretiseerd door te stellen dat de huuropbrengst van zijn onroerend goed zou dienen als uitkering213. Ook de man die na het einde van de relatie in een brief had beloofd om een som geld te betalen en een aantal inkopen te financieren zodat de vrouw zich opnieuw zou kunnen installeren, werd veroordeeld tot het betalen van een tijdelijke onderhoudsuitkering214. 106. Sommige rechters vullen de vereiste van novatie echter (al te) ruim in. Zo kende de vrederechter te Gent215 een vonnis houdende de betaling van een tijdelijk onderhoudsgeld aan de vrouw toe omdat het vooral de man was die tijdens het samenleven had ingestaan voor de gezinsuitgaven en derhalve ook ten dele voor het onderhoud van de vrouw. De rechter leidde 209
E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 137. 210 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 289. 211 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 574. 212 P. SENAEVE, Onderhoudsgelden, Leuven, Acco, 2001, 172-173. 213 Rb. Leuven 27 september 1996, Journ.proc. 1996/313, 26, noot P. LEGROS en J.-P. NIJS; bevestigd door Brussel 13 november 1997, Journ.proc. 1999/382, 25, noot J.-L. RENCHON. 214 Rb. Brussel 6 mei 208, Act.dr.fam. 2009, 93; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 289-290. 215 Vred. Gent 4 november 1996, RW 1997-98, 266. Dit geval betrof weliswaar een concubinaat in plaats van een wettelijke samenwoning, maar de visie die de vrederechter hanteert in verband met de novatie, kan worden doorgetrokken voor de wettelijke samenwoning.
51
uit de verbintenis die de man vrijwillig had uitgevoerd tijdens de relatie, zonder meer een afdwingbare onderhoudsverbintenis af voor de periode na de beëindiging van de relatie. Mijns inziens gaat dit te ver. Uit de vrijwillige uitvoering tijdens de relatie kan niet zomaar de wil worden afgeleid om dit ook te blijven doen na de relatiebreuk. De (belofte tot) vrijwillige uitvoering moet aldus effectief betrekking hebben op de periode ná de beëindiging van de wettelijke samenwoning216. Ook EGGERMONT stelt dat het in feite gaat om twee van elkaar te onderscheiden natuurlijke verbintenissen – de één tijdens en de ander ná de relatie – en dat voor beide alle voorwaarden en voornamelijk de novatie moeten worden nagegaan217. c) Toepassing van het gemeen bewijsrecht 107. Tot slot is het gemene bewijsrecht (art. 1341 e.v. BW) van toepassing zowel op het bestaan van de natuurlijke verbintenis, als op de omzetting ervan218. Zoals SENAEVE formuleert: “Het bestaan van een natuurlijke onderhoudsverbintenis is één zaak, maar een afdwinging van dergelijke verbintenis bevelen is een heel andere zaak”219. Dit zorgt derhalve voor een zware bewijslast. Opmerkelijk hierbij is een vonnis van de vrederechter te Charleroi220, dat stelt dat de uitvoering van dergelijke verbintenis slechts geldt voor het verleden, wat de terugvordering van het reeds betaalde onmogelijk maakt. Voor de toekomst is daarentegen een bewijs door geschrift noodzakelijk, tenzij er een begin van bewijs door geschrift voorhanden is. In casu meende de vrederechter dit bewijs aan te treffen in twee door de schuldenaar ondertekende bankoverschrijvingen. Verder speelt ook de inhoudelijke draagwijdte van de natuurlijke verbintenis een rol. Zeker bij kortdurende relaties bestaat de kans dat de prestatie niet proportioneel is ten aanzien van hetgeen als moreel verplicht wordt aangenomen in de maatschappij221. De duur van de verplichtingen voor de toekomst zou alleszins afhankelijk zijn van de stabiliteit van de relatie en de mogelijkheid van de economisch zwakkere partner om in zijn eigen levensonderhoud te voorzien222.
216
Ook SENAEVE meent in die zin: P. SENAEVE, Onderhoudsgelden, Leuven, Acco, 2001, 173. S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 293; In die zin ook Vred. Gent 6 mei 1999, TGR 2000, 227. 218 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 574. 219 P. SENAEVE (ed.), Onderhoudsgelden, Leuven, Acco, 2001, 172. 220 Vred. Charleroi 26 oktober 2001, JLMB 2002, 655 en TBBR 2002, 475; S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 5. 221 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 291. 222 F. SWENNEN, Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 510-511. 217
52
C. Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht 108. Een tweede grond waarop partijen zich soms trachten te beroepen om een vergoeding te bekomen, is de leer van de buitencontractuele aansprakelijkheid. De beëindiging van de wettelijke samenwoning kan op zich echter nooit een fout uitmaken in de zin van artikel 1382 BW. De mogelijkheid om de samenwoning éénzijdig en ad nutum te verbreken, is net een essentieel kenmerk van deze samenlevingsvorm223. Bovendien bestaat er tussen wettelijk samenwonenden geen samenwoningsplicht224. 109. Twee uitzonderingen die in de doctrine worden aangehaald, betreffen de hypothese waarin de beëindiging van de samenwoning gepaard gaat met begeleidende omstandigheden die op zichzelf een fout uitmaken enerzijds, en de hypothese waarin er sprake is van bedrieglijke verleiding anderzijds. a) Begeleidende omstandigheden die op zichzelf een fout uitmaken 110. Wanneer de omstandigheden waarin de samenwoningsscheiding geschiedt een foutief karakter vertonen doordat zij neerkomen op een schending van de zorgvuldigheidsplicht, dan leveren zij uiteraard op zichzelf een aanspraak op een schadevergoeding225. De feitenrechter zal soeverein oordelen of er al dan niet sprake is van een fout in de zin van artikel 1382 en 1383 BW en of er schade is veroorzaakt226. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn indien de beëindiging gepaard gaat met slagen en verwondingen, mishandelingen, zware beledigingen enzovoort. De schade vloeit dan echter niet voort uit de beëindiging van de samenwoning an sich, want ook los daarvan kunnen deze omstandigheden een buitencontractuele aanspraak rechtvaardigen227. Bijgevolg biedt deze stelling geen antwoord op voorliggend vraagstuk, namelijk of de schade die rechtstreeks volgt uit de verbreking van de relatie ook voor vergoeding in aanmerking komt228.
223
K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 573. Artikel 1477 BW verklaart artikel 213 BW immers niet van overeenkomstige toepassing. 225 E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 137-138. 226 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 7; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 132. 227 J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 132-133. 228 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 294. 224
53
b) Bedrieglijke verleiding 111. Een schadevergoeding kan ook worden gevorderd indien er sprake is van ‘bedrieglijke verleiding’. Omstandigheden die onder deze noemer kunnen worden gekwalificeerd, zijn onder meer de valse huwelijksbelofte en het misbruik van gezag229. -
Valse huwelijksbelofte
112. Men maakt zich schuldig aan een valse huwelijksbelofte wanneer men iemand belooft om samen in het huwelijk te treden, maar daarbij enkel de intentie heeft een relatie tot stand te brengen met die persoon, zonder de bedoeling om effectief een huwelijk te laten volgen230. Zo liet een man zich verder onderhouden door zijn buitenhuwelijkse partner ten aanzien van wie hij een huwelijksbelofte had gedaan, terwijl hij reeds met een andere vrouw samenleefde231. Lichtzinnig gedane beloften komen uiteraard niet in aanmerking. Degene ten aanzien van wie de belofte werd gedaan, moest redelijkerwijze kunnen verwachten dat er daadwerkelijk een huwelijk zou volgen232. Tot slot moet het onderscheid voor ogen worden gehouden tussen de schadevergoeding die eventueel kan worden toegekend naar aanleiding van een valse huwelijksbelofte enerzijds, en de vergoeding naar aanleiding van de foutieve verbreking van een huwelijksbelofte anderzijds. Een huwelijksbelofte doet uiteraard geen enkele burgerlijke of contractuele verplichting ontstaan, vermits elke persoon volkomen vrij moet blijven om de toestemming tot het huwelijk te geven of te weigeren tot op het ogenblik dat het huwelijk wordt voltrokken. De verbreking van een huwelijksbelofte op zich kan derhalve geen fout uitmaken. Alleen de omstandigheden die de verbreking van de verloving omringen, kunnen een fout uitmaken in de zin van artikel 1382 BW233. De foutieve verbreking van een huwelijksbelofte betreft aldus een andere kwestie dan die van de valse huwelijksbelofte. -
Misbruik van gezag
113. Een tweede verschijningsvorm van bedrieglijke verleiding is misbruik van gezag. Dit omvat elk bedrieglijk misbruik van een sociaal, moreel, economisch of andersoortig overwicht waarbij de ene een controle- of beschermingsfunctie heeft tegenover de ander. Te denken valt aan de voogd en zijn pupil, de geneesheer en zijn patiënt enzovoort. Zo werd als
229
E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 138. 230 J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 129. 231 Cass., 16 oktober 1956, JCP, II, 9648, noot P. ESMEIN; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 131. 232 J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 130. 233 Rb. Brussel 15 maart 2000, RGAR 2002/10, 645.
54
misbruik van gezag beschouwd, het geval waarin een veertigjarige architect een relatie begon met zijn achttienjarig buurmeisje die arbeidster was en haar bovendien zwanger maakte234. 114. Opmerkelijk bij gevallen waarin een bedrieglijke verleiding zich voordoet, is dat de fout zich reeds afspeelt bij het aangaan van de relatie, maar dat een partij dit pas zal inroepen op het moment dat de samenwoning wordt beëindigd. Het is immers pas op dát ogenblik dat de schade, die het gevolg is van de bedrieglijke verleiding, aan het licht komt235. De fout situeert zich aldus op het ogenblik van het aangaan van de wettelijke samenwoning236 en is bijgevolg opnieuw niet gelegen in de verbreking van de relatie an sich. Het standpunt omtrent een eventueel recht op schadevergoeding in geval van bedrieglijke verleiding biedt dus evenmin een antwoord op de vraag of de schade, die rechtstreeks volgt uit de beëindiging van de samenwoning, ook voor vergoeding in aanmerking komt. 115. Wanneer effectief over voorliggende topic wordt gediscussieerd, komen rechtspraak en rechtsleer trouwens nergens tot een eensluidend antwoord237. In een arrest van 1991 stelde het hof van beroep te Gent dat degene die zijn ex-partner zonder bestaansmiddelen achterlaat en geen voorzieningen treft opdat deze de nieuwe economische toestand binnen een redelijke termijn zou kunnen overbruggen, een fout begaat in de zin van artikel 1382 BW238. Ook de vrederechter te Brussel oordeelde dat de in de steek gelaten partner recht heeft op een tijdelijke onderhoudsuitkering als en voor zover hij niet over de middelen beschikt om de lasten die uit de samenleving zijn ontstaan, te kunnen dragen239. Volgens JEANMART zou de fout er in bestaan dat de economisch sterkere partner zijn verbintenis niet nakomt om in de behoeftes van de economisch zwakkere partner te voorzien. Die verbintenis zou immers zijn ontstaan doordat tijdens de relatie wel werd voorzien in de behoeften van de ander240. Deze visie gaat er echter automatisch van uit dat de onderhoudsplicht doorwerkt na de beëindiging van de relatie. Gezien de wetgever dit niet heeft voorzien, kan dit dus enkel op grond van een 234
J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 131. 235 J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 131. 236 E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 138. 237 Zie een overzicht van voor- en tegenstanders: S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 297, voetnoten 130 en 131. 238 Gent 25 maart 1991, TGR 1991, 110; E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-00, 138; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 133-134. 239 Vred. Brussel 11 augustus 2009, JT 2010, afl. 6377, 14. 240 N. JEANMART, Les effets civils de la via commune en dehors du mariage, Brussel, Larcier, 1986, 241-242, nr. 39; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 295.
55
genoveerde natuurlijke verbintenis (zie supra randnr. 101) of een stilzwijgende overeenkomst (zie infra randnr. 117). Maar zelfs indien de onderhoudsplicht na de beëindiging het voorwerp zou uitmaken van een juridisch afdwingbare verbintenis, dan nog kan deze stelling worden bekritiseerd. De fout ligt dan immers vervat in de niet-nakoming van die verbintenis, en (nogmaals) niet in het beëindigen van de relatie an sich241. 116. Verder stellen VAN GYSEL en BRAT dat het onderscheid voor ogen moet worden gehouden tussen de fout enerzijds en de schade anderzijds. Het einde van de wettelijke samenwoning leidt in principe ook tot het einde van de onderhoudsplicht die gold tijdens de relatie. Het einde van de relatie zorgt derhalve voor het einde van de verbintenis. Bovendien kan de niet-nakoming van een onbestaande verbintenis uiteraard geen fout opleveren. De behoeftigheid van de ex-partner is dus eigenlijk schade die voortvloeit uit de beëindiging van de samenwoning, wat volgens voornoemde auteurs niet aantoont dat de beëindiging op zich foutief was242. Mijns inziens gaat deze stelling opnieuw voorbij aan de werkelijke vraag die voorligt, namelijk of de directe schade voortvloeiend uit de beëindiging aanleiding kan geven tot schadevergoeding. VAN GYSEL en BRAT menen immers dat moet worden aangetoond dat de beëindiging op zich foutief is, maar dit is sowieso nooit het geval, gelet op het afwezig zijn van een samenwoningsplicht en de ad nutum-verbrekingsmogelijkheid die de wetgever heeft voorzien (zie supra randnr. 38). De conclusie is derhalve dat het antwoord louter afhangt van de vraag of de onderhoudsplicht wordt beschouwd als een afdwingbare verbintenis die doorwerkt na de beëindiging of niet. Zo ja, dan kan er sprake zijn van een contractuele fout die aanspraak geeft op schadevergoeding. Indien het daarentegen gaat om een louter morele verplichting, dan is deze niet rechtens afdwingbaar, zelfs niet onrechtstreeks via de buitencontractuele aansprakelijkheid243. D. De stelling HEYVAERT: stilzwijgende overeenkomst sui generis 117. Tot slot reikt HEYVAERT een derde mogelijkheid aan om een onderhoudsuitkering te bekomen. Volgens deze auteur impliceert de wettelijke samenwoning een stilzwijgende 241
S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 295-296. 242 A.-C. VAN GYSEL en S. BRAT, “La rupture du couple: les recours judiciaires et les effets alimentaires” in J.L. RENCHON en F. TAINMONT (eds.), Le couple non marié à la lumière de la cohabitation légale, Louvain-laNeuve, Bruylant, 2000, 298, nr. 76; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 295. 243 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 296-297; zie voor een (andere) interessante invalshoek: S. MOSSELMANS, “Bestaat een persoonlijk recht op onderhoudsuitkering aan de zijde van gewezen samenwonenden?”, (noot onder Vred. Roeselare 29 juni 1999), T.Vred. 2000, 245.
56
overeenkomst sui generis, aangegaan voor onbepaalde duur en uitgevoerd door opeenvolgende prestaties. Dergelijke contracten kunnen op ieder ogenblik worden beëindigd, mits inachtneming van een redelijke opzegtermijn244. Degene die de relatie verbreekt zonder deze termijn te respecteren, zou kunnen worden veroordeeld tot het betalen van een onderhoudsuitkering, waarvan de omvang en de duur worden bepaald door de wijze waarop de samenwoning werd georganiseerd, de duur van de samenwoning en alle andere omstandigheden (bijvoorbeeld de opvang van de kinderen die de samenwoners gezamenlijk hebben opgevoed)245. 118. ROODHOOFT bekritiseert deze stelling omdat het voorwerp van dit sui generis-contract wel eens ongeoorloofd zou kunnen zijn. Een contract kan immers niet strekken tot het onderhouden van persoonlijke relaties, want dat zou de persoonlijke vrijheid van de partners beperken246. Nog een punt van kritiek is dat het bestaan van een contractuele relatie tussen samenwonenden enkel kan worden aanvaard wanneer zij effectief een overeenkomst hebben gesloten. Daarvoor is vereist dat de partijen werkelijk de intentie hadden om zich te verbinden, wat geenszins wordt vermoed247. 119. Anderen stellen daarentegen dat de stelling HEYVAERT niet al te snel mag worden verworpen. Zo zou althans kunnen worden verdedigd dat in sommige gevallen wel een overeenkomst sui generis van toepassing is, namelijk wanneer het gaat om personen die reeds geruime tijd samenleven en dat samenleven op een bepaalde manier hebben georganiseerd (bijvoorbeeld door de weloverwogen afspraak te maken dat één van beide zal thuisblijven om voor het huishouden en de kinderen te zorgen). Zo kan worden aangenomen dat specifieke punten waarover partijen een (stilzwijgende) wilsovereenstemming hebben bereikt, kunnen resulteren in juridisch afdwingbare afspraken. Afhankelijk van de wijze waarop de samenleving was georganiseerd tijdens de relatie, zouden de partners dan toch minstens in een overgangsfase moeten voorzien248. 244
A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001,
58.
245
A. HEYVAERT, Het personen – en gezinsrecht ont(k)leed: Theorieën over personen- en gezinsrecht rond een syllabus van de Belgische techniek, Gent, Mys en Breesch, 2001, 274; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 284-285; P. SENAEVE (ed.), Onderhoudsgelden, Leuven, Acco, 2001, 176. 246 J. ROODHOOFT, “Alimentaire aspecten van de beëindiging van de buitenhuwelijkse relatie”, (noot onder Rb. Leuven (2e K.) 3 juni 1991), RW 1992-93, 131; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 137-138. 247 J. ROODHOOFT, “Alimentaire aspecten van de beëindiging van de buitenhuwelijkse relatie”, (noot onder Rb. Leuven (2e K.) 3 juni 1991), RW 1992-93, 131; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 137-138. 248 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 285-286.
57
120. Hoewel de stelling HEYVAERT geen aanhangers kent, brengt deze theorie mijns inziens toch enige voordelen met zich mee. Doordat een redelijke opzegtermijn in acht moet worden genomen, wordt een overgangsperiode gecreëerd gedurende dewelke de financieel gedupeerde geldelijke steun kan genieten van zijn ex-partner249. Deze overgangsperiode zorgt ervoor dat de bruuske gevolgen van de beëindiging van de samenwoning worden opgevangen250. In die zin oordeelde ook de vrederechter te Antwerpen dat de beëindiging van de relatie met de nodige omzichtigheid moet geschieden derwijze dat men de ex-partner niet van het ene ogenblik op het andere volledig aan zijn lot mag overlaten. Daarom werd een steungeld toegestaan onder de vorm van een onderhoudsgeld gedurende een periode van 12 maanden. Op die manier laste de vrederechter aldus ook een overgangsperiode in251. Verder heeft de theorie van de overeenkomst sui generis tot gevolg dat, na de verbreking van de relatie, de mogelijkheid blijft bestaan om anders dan bij voorlopige maatregel een onderhoudsuitkering te bekomen voor een langere termijn dan één jaar. De termijn van één jaar gedurende dewelke de betaling van een onderhoudsgeld kan worden opgelegd bij dringende voorlopige maatregel kan in bepaalde omstandigheden immers onredelijk kort zijn. Te denken valt aan een wettelijke samenwoning waarbij de ene een carrière heeft kunnen opbouwen (mede) dankzij de hulp van de ander, die heeft ingestaan voor het huishouden en de opvoeding van de kinderen en bijgevolg zijn eigen beroepsaspiraties heeft opgegeven. Wanneer na 25 jaar de samenwoning wordt beëindigd, beschikt degene die geen eigen bron van inkomsten heeft op zijn/haar leeftijd niet meer over de mogelijkheid een eigen beroepsactiviteit aan te vatten252. In een dergelijk geval zou het opportuun zijn een onderhoudsuitkering te kunnen verkrijgen voor een langere termijn dan één jaar, bijvoorbeeld op grond van de stilzwijgende overeenkomst sui generis.
249
K. JACOBS, “Het recht op een onderhoudsuitkering na beëindiging van het ongehuwd samenwonen” (noot onder Vred. Gent 4 november 1996), AJT 1996-97, 326. 250 J. ROODHOOFT, “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 137. 251 Vred. Antwerpen 29 juni 2004, RABG 2004, 1282, noot S. BROUWERS. 252 A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 58-59.
58
Afdeling 2. Gevolgen van de beëindiging ten aanzien van de kinderen § 1. ALGEMEEN 121. Wanneer wettelijk samenwonenden hun relatie verbreken, moeten een aantal zaken worden geregeld in verband met de kinderen, zoals het verblijf van de kinderen in geval van gezamenlijke gezagsuitoefening, het recht op persoonlijk contact in geval van exclusieve gezagsuitoefening en de kinderalimentatie. Ook geregistreerde partners dienen afspraken te maken omtrent de wijze waarop ze de taken en kosten van verzorging en opvoeding zullen verdelen253 evenals het recht en de verplichting tot omgang zullen vormgeven254. 122. Hieronder wordt eerst een korte toelichting gegeven omtrent de vraag wie juridisch ouder is van het kind en wie het ouderlijk gezag uitoefent. Gezien dit op zich niet tot het onderzoeksdomein behoort, worden hierbij enkel de principes uiteengezet, met het oog op een goed begrip van hetgeen daarna volgt. A. Wie is ouder? 123. Er zij aan herinnerd dat het kind in België als moeder de persoon heeft die in de geboorteakte is vermeld (art. 312 BW). Gezien het vaderschap niet vaststaat krachtens artikel 315 of 317 BW – het gaat hier immers om een wettelijke samenwoning en niet om een huwelijk – kan de vader het kind erkennen en op die manier juridisch ouder worden (art. 319 BW). In Nederland geldt een gelijkaardige regeling. De moeder is altijd de vrouw uit wie het kind wordt geboren (art. 1:198 NBW). Ten aanzien van de mannelijke partner van de moeder geldt de vaderschapspresumptie – zoals die geldt bij een huwelijk – eveneens niet bij een geregistreerd partnerschap. Deze dient derhalve het kind te erkennen voor of na de geboorte (art. 1:199c NBW)255. Dit zal echter wijzigen in de toekomst. De regering is immers van plan om aan het geregistreerd heteropartnerschap afstammingsrechtelijke gevolgen te verbinden. De man die, ten tijde van de geboorte van het kind, de geregistreerde partner is van de moeder zal van rechtswege juridisch vader zijn van het kind256.
253
Zoals bedoeld in artikel 1:247 NBW dat stelt dat het ouderlijk gezag de plicht en het recht omvat van de ouder om zijn minderjarig kind te verzorgen en op te voeden. 254 Zoals bedoeld in artikel 1:377a, eerste lid NBW dat stelt dat het kind recht heeft op omgang met zijn ouders en met degene die in een nauwe persoonlijke betrekking tot hem staat. De niet met het gezag belaste ouder heeft recht op en de verplichting tot omgang met zijn kind. 255 W. SCHRAMA, “Is het Nederlandse afstammingsrecht in strijd met het gelijkheidsbeginsel? Over kinderen en badwater”, RM Themis 2007/3, 86-94. 256
Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering mede in verband met de evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap, Kamerstukken II 2012/13, 33 526, nr. 3, 2; W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 42.
59
B. Wie oefent het ouderlijk gezag uit? 124. In België is het ouderlijk gezag een gevolg van afstamming of adoptie. Derhalve kan enkel een juridische ouder titularis zijn van dit ouderlijk gezag. Een persoon die geen ouder is kan enkel de materiële bewaring (huisvesting) bekomen257. 125. In Nederland daarentegen zijn er verscheidene gronden op basis waarvan geregistreerde partners gezamenlijk gezag kunnen bekomen258. Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen de situatie waarin beide geregistreerde partners juridisch ouder zijn van hun – aldus gezamenlijk – kind en de situatie waarin één van beide ouder is en zijn partner niet. Wanneer beide partners juridisch ouder zijn van het kind, oefenen zij van rechtswege gezamenlijk het ouderlijk gezag uit, mits hun kind werd geboren staande hun geregistreerd partnerschap (art. 1:253aa NBW). Wanneer het geregistreerd partnerschap pas werd aangegaan ná de geboorte van het kind, dan werd het kind niet geboren ‘staande’ het partnerschap en is er bijgevolg geen gezamenlijk gezag van rechtswege. Artikel 1:252 NBW biedt de ouders de mogelijkheid het gezamenlijk gezag dan toch te verkrijgen, door middel van een aantekening in het gezagsregister259. In het tweede geval zullen de ouder en zijn partner, die niet de juridische ouder is, ook van rechtswege het gezamenlijk gezag uitoefenen, opnieuw mits het kind werd geboren staande hun geregistreerd partnerschap én op voorwaarde dat het kind niet tevens in familierechtelijke betrekking staat tot een andere ouder (art. 1:253sa NBW260). Wanneer aan één van deze voorwaarden niet is voldaan, zal enkel de partner die ouder is het gezag uitoefenen. Op basis van artikel 1:253t NBW kunnen de ouder en de niet-ouder die in een nauwe persoonlijke betrekking tot het kind staat, een gezamenlijk verzoek indienen bij de rechtbank, teneinde toch het gezamenlijk gezag te verkrijgen261. Deze regeling ten aanzien van een niet-ouder is derhalve geheel verschillend van wat in België geldt.
257
G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 304-305. De wetswijzigingen inzake het gezag over minderjarige kinderen volgen elkaar in hoog tempo op, en de regeling van het gezamenlijk gezag van een ouder met een niet-ouder wordt steeds ingewikkelder en onoverzichtelijker. Nuytinck heeft hiervoor een schema ontwikkeld, waarin de belangrijkste gezagssituaties zijn neergelegd. Zie: A. NUYTINCK, “De complexiteit en de gezagsregeling”, FJR 2002, 191. 259 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 152. 260 Ingevoerd bij de wet van 4 oktober 2001 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het gezamenlijk gezag van rechtswege tijdens een geregistreerd partnerschap, Stb. 2001, 468, in werking getreden op 1 januari 2002; J. NIEUWENHUIS, Tekst en commentaar: erfrecht, relatievermogensrecht, Deventer, Kluwer; 2010, 519. 261 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 152; J. NIEUWENHUIS, Tekst en commentaar: erfrecht, relatievermogensrecht, Deventer, Kluwer; 2010, 519. 258
60
C. Gevolgen van de beëindiging 126. Wat betreft de rechten en plichten die ouders hebben ten aanzien van hun kinderen, maakt het Burgerlijk Wetboek geen onderscheid meer naargelang zij gehuwd zijn, dan wel wettelijk samenwonen262. De ouders oefenen het ouderlijk gezag betreffende hun gemeenschappelijke kinderen in principe gezamenlijk uit en blijven dat ook doen wanneer zij niet (meer) samenleven (art. 373-374 BW)263. 127. Bij de beëindiging van het geregistreerd partnerschap is het principe eveneens dat, wanneer men geen actie onderneemt, het gezamenlijk gezag gewoon voortduurt na de beëindiging van het partnerschap264. Er is enigszins verwarring mogelijk, gezien artikel 1:253aa NBW (gezamenlijk gezag van twee ouders) en artikel 1:253sa NBW (gezamenlijk gezag van ouder en niet-ouder) stellen dat de bepalingen inzake gezamenlijk gezag van toepassing zijn, met uitzondering van onder andere artikel 1:251, tweede lid NBW. Dit laatste artikel bepaalt dat na ontbinding van het huwelijk anders dan door de dood of na scheiding van tafel en bed, de ouders het gezamenlijk gezag verder blijven uitoefenen. Uit het feit dat de wetgever dit laatste heeft uitgeschakeld in geval van geregistreerd partnerschap, mag men echter niet afleiden dat het gezamenlijk gezag niet zou doorlopen. De wetgever kon formeel gezien immers niet verwijzen naar artikel 1:251, tweede lid NBW, gezien de scheiding van tafel en bed niet mogelijk is in geval van geregistreerd partnerschap265. Het uitgangspunt is derhalve dat het gezamenlijk gezag voortduurt na de beëindiging van het partnerschap.
§2. GEMEENSCHAPPELIJKE KINDEREN A. De ouders werken onderling een regeling uit 128. Bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning staat het de ouders vrij om mondeling of schriftelijk een onderlinge overeenkomst te sluiten die de verdere uitoefening van hun ouderlijke rechten en plichten bepaalt266. Gezien er bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning geen rechter aan te pas komt, is deze overeenkomst aan geen enkel 262
Sinds de wet van 31 maart 1987 tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende afstamming, BS 27 mei 1987; Zie ook artikel 334 BW; J.-L. RENCHON, “Le règlement des responsabilités parentales après la rupture d’une couple non marié”, in Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 373-401. 263 Jeugdrb. Brussel 8 juni 1998, RW 1998-99, 822-823; G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 308-309. 264 C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 716. 265 Artikel 1:80b NBW stelt dat de titels 6 (rechten en verplichtingen van echtgenoten), 7 (de wettelijke gemeenschap van goederen) en 8 (huwelijkse voorwaarden) NBW van overeenkomstige toepassing zijn op het geregistreerd partnerschap, met uitzondering van hetgeen bepaald is omtrent de scheiding van tafel en bed; M. VAN MOURIK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrech en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 234. 266 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 3.
61
rechterlijk toezicht onderworpen267. De dag van vandaag wordt dan ook gesproken van een tendens tot contractualisering van familiale relaties268. De overeenkomst kan er evenwel niet toe strekken afstand te doen van het titularisschap van het ouderlijk gezag, noch de toekenning ervan inhouden via een eigen beschikking. Dit titularisschap is immers onbeschikbaar en kan bijgevolg enkel worden ontnomen of worden toegekend krachtens de wet. Wel kunnen de ouders de modaliteiten bepalen van de concrete uitoefening van hun rechten en plichten269, zolang het minderjarig kind maar krijgt waar het recht op heeft270 en mits naleving van de artikelen 203 tot 203ter en 371 tot 387bis BW271. Aldus kunnen de ouders onderling overeenkomen waar het kind zal verblijven, hoe het ouderlijk gezag zal worden uitgeoefend, wanneer er persoonlijk contact met het kind zal zijn en wat de respectieve bijdragen zijn in de kosten van onderhoud en opvoeding. Dergelijke overeenkomsten zijn volkomen geldig en behoeven geen rechterlijke bekrachtiging om bindend te zijn272. Anderzijds is men voor de uitvoering van de overeenkomst dan weer wel aangewezen op de ‘goodwill’ van de andere ouder, gezien er geen uitvoerbare titel werd bekomen. Partijen doen er bijgevolg goed aan hun regeling notarieel te bekrachtigen273, zodat de regeling uit zichzelf uitvoerbare kracht heeft274. Voorts moet de overeenkomst worden opgesteld in het belang van het kind. Wanneer dit om bepaalde evolutieve redenen niet meer het geval is, dan is de overeenkomst vatbaar voor rechterlijke herziening275. 129. Voor het geval waarin de geregistreerde partners gezamenlijk het gezag uitoefenen, dient vooreerst artikel 1:80c, derde lid NBW in herinnering te worden gebracht. Sinds 1 maart
267
Dit is derhalve zeer verschillend ten aanzien van de echtscheiding door onderlinge toestemming, waar partijen verplicht zijn voorafgaandelijk een overeenkomst te hebben gesloten omtrent de verblijfsregeling en de gezagsuitoefening (art. 1288 lid 1, 2° Ger.W.); K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 571. 268 H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 30. 269 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 571; H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 30-31. 270 Cass. 8 oktober 1982, RW 1983 – 84, 1193, noot A. POPPELEMON; Cass. 16 januari 1997, RW 1997-98, 117, noot J. GERLO. 271 J.-L. RENCHON, “Le règlement des responsabilités parentales après la rupture d’une couple non marié”, in Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 385. 272 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 571; H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 31. 273 Dit voor zover het een onbetwistbare en duidelijke akte betreft, die in duidelijke en precieze bewoordingen de ouderlijke rechten en plichten omschrijft en die bovendien vermeldt op welke wijze de reële tenuitvoerlegging zal geschieden in geval van wanprestatie; De gedwongen tenuitvoerlegging zal vooral een rol spelen voor de afspraken omtrent de verblijfsregeling en de bijdrage in de kosten van onderhoud en opvoeding. 274 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 3-4. 275 Artikel 387bis BW; H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 31.
62
2009276 stelt deze bepaling dat, wanneer de partners het gezamenlijk gezag uitoefenen over één of meer – van hun al van niet gezamenlijke – kinderen, zij hun geregistreerd partnerschap niet meer kunnen beëindigen met wederzijds goedvinden. In dat geval dient het geregistreerd partnerschap door de rechter te worden ontbonden en dient een ouderschapsplan te worden opgesteld277. In dit ouderschapsplan worden in ieder geval afspraken gemaakt omtrent de wijze waarop de partijen de zorg- en opvoedingstaken zullen verdelen278 en het recht en de verplichting tot omgang zullen vormgeven279. Ook de kosten van de verzorging en opvoeding van de kinderen, evenals de wijze waarop de partijen informatie zullen verschaffen en raadplegen, worden in het ouderschapsplan geregeld (art. 815 Rv) De wet hanteert als norm immers een voortgezet ouderschap bij scheiding. Beide ouders blijven aldus op gelijkwaardige wijze verantwoordelijk voor de verzorging, opvoeding en ontwikkeling van hun kinderen280. Ook artikel 1:247, vierde lid NBW stelt duidelijk dat een kind over wie de ouders gezamenlijk het gezag uitoefenen, na de beëindiging van het partnerschap het recht behoudt op een gelijkwaardige verzorging en opvoeding door zijn beide ouders. Ter uitvoering hiervan kunnen de ouders in het ouderschapsplan rekening houden met praktische belemmeringen die ontstaan in verband met de verbreking van de relatie (art. 1:247, vijfde lid NBW). 130. Ex-geregistreerde partners die het gezag over de kinderen niet gezamenlijk uitoefenen, kunnen in principe blijven gebruik maken van de beëindiging met wederzijds goedvinden. Hierbij komt de rechter derhalve niet tussen en is geen ouderschapsplan vereist281. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de ouder – die het eenhoofdig gezag over zijn eigen kinderen uitoefent – en de niet-ouder hun partnerschap willen beëindigen en de ouder het eenhoofdig gezag blijft uitoefenen282. B. De ouders verzoeken een regeling bij de rechtbank 131. Wanneer de wettelijk samenwonende partners geen overeenstemming hebben bereikt met betrekking tot de kinderen, kunnen zij samen of alleen om een regeling verzoeken bij de 276
Wet voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding (Wet van 27 november 2008, Stb. 2008, 500). W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 44; artikel 828 Rv bepaalt immers dat op een ontbinding van een geregistreerd partnerschap (art. 1:80c, lid 1, d jo. art. 1:80e NBW) de bepalingen over de rechtspleging in scheidingszaken (waaronder ook art. 815 Rv valt) van overeenkomstige toepassing zijn; A. NUYTINCK, “Het nieuwe, door de tweede kamer aangenomen echtscheidingsrecht: De wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding”, WPNR (6722) 2007, 743. 278 Zoals bedoeld in artikel 1:247 BW dat stelt dat het ouderlijk gezag de plicht en het recht omvat van de ouder om zijn minderjarig kind te verzorgen en op te voeden. 279 Zoals bedoeld in artikel 1:377a, eerste lid NBW dat stelt dat het kind recht heeft op omgang met zijn ouders en met degene die in een nauwe persoonlijke betrekking tot hem staat. De niet met het gezag belaste ouder heeft recht op en de verplichting tot omgang met zijn kind. 280 M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2008, 324. 281 C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 567. 282 A. NUYTINCK, “Het nieuwe, door de tweede kamer aangenomen echtscheidingsrecht: De wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding”, WPNR (6722) 2007, 741. 277
63
rechtbank. Wanneer ze het niet eens geraken met betrekking tot de uitoefening van het ouderlijk gezag of het verblijf van de kinderen, kunnen zij zich tot de jeugdrechter wenden (art. 387bis BW). Deze kan dan bijvoorbeeld het ouderlijk gezag exclusief toewijzen aan één ouder, bepalen welke beslissingen inzake de opvoeding door beide ouders gezamenlijk moeten worden genomen, vastleggen wanneer degene die het gezag niet uitoefent283 persoonlijk contact kan onderhouden met het kind, de hoofdverblijfplaats van het kind bepalen enzovoort284. Wanneer het conflict echter enkel betrekking heeft op de kinderalimentatie, is de vrederechter bevoegd (art. 591, 7° Ger.W.). Indien de alimentatie daarentegen het voorwerp is van een bijkomend conflict, kan ook de jeugdrechter kennisnemen van deze samenhangende zaak (art. 30 Ger.W.)285. In geval van hoogdringendheid kunnen de partijen zich alsnog wenden tot de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, die uitspraak doet bij voorraad (art. 584, eerste lid Ger.W.)286. 132. Zoals reeds vermeld kunnen geregistreerde partners niet anders dan een regeling te verzoeken bij de rechtbank wanneer zij het gezag gezamenlijk uitoefenen. Hiervoor wordt verwezen naar hetgeen werd uiteengezet bij ‘A. De ouders werken onderling een regeling uit’. Verder is het mogelijk dat beide partners of één van hen het gezamenlijk gezag niet gecontinueerd willen zien na de beëindiging van het partnerschap. Dan dient men zich tot de rechter te wenden met het verzoek het gezamenlijk gezag te beëindigen en het gezag aan één van hen alleen toe te kennen287. De beëindiging van het gezamenlijk gezag is geregeld in artikel 1:251a, eerste lid NBW in geval van een rechterlijke ontbinding en anders in artikel 1:253n NBW288. De partijen kunnen derhalve niet onderling afspreken aan wie het ouderlijk gezag zal toekomen. Dit zou juridisch gezien immers geen enkel gevolg met zich meebrengen289. 133. Wettelijk samenwonenden hebben ook de mogelijkheid om, tot drie maanden na de beëindiging van de relatie, dringende en voorlopige maatregelen te vorderen van de vrederechter (art. 1479 BW), onder meer inzake de persoon en de goederen van de kinderen290. Of dit enkel slaat op de gemeenschappelijke kinderen, dan wel op alle kinderen
283
Deze ouder behoudt bovendien steeds een recht van toezicht op de opvoeding van het kind. K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 4. 285 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 571. 286 H. CASMAN, “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Gevolgen ten aanzien van de kinderen”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 247. 287 S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 168-169. 288 C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 716. 289 S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 168-169. 290 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 571. 284
64
die in het gezin opgroeiden, is het voorwerp van discussie291. Na een amendement werden de woorden “die door [de wettelijke samenwoners] opgevoed worden” geschrapt uit het oorspronkelijke wetsontwerp, met de bedoeling het begrip ‘kinderen’ in artikel 1479 BW in overeenstemming te brengen met datzelfde begrip in artikel 223 BW. De senatoren leiden uit artikel 223 BW af dat de vrederechter geen maatregelen kan bevelen ten aanzien van een kind dat slechts afstamt van één van de echtgenoten, welke redenering wordt doorgetrokken voor de wettelijke samenwoning. Sommige auteurs leiden hier rechtstreeks uit af dat de vrederechter enkel maatregelen kan bevelen met betrekking tot gemeenschappelijke kinderen292, anderen stellen daarentegen dat de bevoegdheid van de vrederechter in het kader van artikel 223 BW en bijgevolg ook artikel 1479 BW niet beperkt is tot gemeenschappelijke kinderen293. 134. Sinds de wet voorgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding294 is het voor geregistreerde partners eveneens mogelijk geworden om bij de ontbinding van een partnerschap voorlopige voorzieningen of nevenvoorzieningen te vragen met betrekking tot de kinderen295 (bijvoorbeeld inzake gezag, omgang, informatie en alimentatie ter zake van de kinderen). Bovendien stelt artikel 815, vierde lid Rv dat het verzoekschrift, waarvan het ouderschapsplan deel uitmaakt, moet vermelden over welke van de gevraagde voorzieningen al dan niet overeenstemming werd bereikt.
§3. NIET-GEMEENSCHAPPELIJKE KINDEREN 135. Tot slot rest nog de vraag wat de mogelijkheden zijn voor de ex-partner die geen juridische ouder is van de kinderen en bijgevolg geen titularis is van het ouderlijk gezag296. Zoals reeds vermeld kan degene die wel ouder is het ouderlijk gezag niet contractueel toewijzen aan de voormalige wettelijk samenwonende partner, gezien men niet zelf kan 291
Voor een overzicht zie S. EGGERMONT, “Het recht op een persoonlijk contact van de lesbische meemoeder gevangen tussen artikel 223 BW en artikel 375bis BW?” (noot onder Vred. Westerlo 16 juni 2008 en Rb. Turnhout 6 april 2009), T.Fam. 2009, 121, nr. 9, voetnoot 15. 292 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 525. 293 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 267-268. 294 Vóór de inwerkingtreding van deze wet stelde artikel 828 Rv. immers dat op de ontbinding van een geregistreerd partnerschap de bepalingen over de rechtspleging in scheidingszaken van overeenkomstige toepassing waren, met uitzondering van (o.a.) de bepalingen i.v.m. minderjarige kinderen. Zo was het bij de beëindiging van een partnerschap niet mogelijk om voorzieningen te vragen m.b.t. de kinderen (zie: K. BOELEWOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134, Deventer, Kluwer, 2007, 39-40. De wet van 2008 heeft deze uitzondering opgeheven. 295 Artikel 821-827 Rv; A. VAN MIERLO, C. VAN NISPEN en M. POLAK, Burgerlijke rechtsvordering: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2008, 1206; C. ASSER en J. DE BOER, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 568. 296 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 571-572.
65
beschikken over het titularisschap. Wel kan bij overeenkomst een recht op persoonlijk contact worden toegekend aan de ex-partner297. Voor het geval de partijen het niet eens geraken, verleent artikel 375bis BW de voormalige partner de mogelijkheid een recht op persoonlijk contact te vorderen via de jeugdrechtbank, mits hij kan aantonen een bijzondere affectieve band te hebben opgebouwd met het kind298. De jeugdrechter zal, rekening houdend met de belangen van het kind, uitspraak doen omtrent de wijze waarop het recht op persoonlijk contact zal worden uitgeoefend299. 136. Ook de ex-geregistreerde partner die zelf geen ouder is van het kind, maar wel in een nauwe persoonlijke betrekking staat tot het kind, kan de rechtbank om een regeling verzoeken inzake de uitoefening van het omgangsrecht (art. 1:377a NBW). 137. Tot slot kan de stiefouder zich ertoe verbinden alimentatie te betalen voor het kind van zijn voormalige wettelijk samenwonende partner. Dit zal worden aanzien als de uitvoering van een natuurlijke verbintenis of een morele gewetensplicht, gezien er geen wettelijke onderhoudsplicht bestaat in hoofde van de niet-ouder ten aanzien van zijn stiefkind(eren)300. 138. Voor een ex-geregisteerde partner is hierbij de vraag of hij mede het gezag heeft (gehad) over het kind. Is dit het geval en blijft hij dit hebben na de beëindiging van het partnerschap, dan blijft hij ook onderhoudsplichtig jegens het kind. Wanneer hij het gezag daarentegen verliest, dan blijft hij kinderalimentatie verschuldigd gedurende een termijn zo lang als het gezamenlijk gezag heeft geduurd. Op verzoek van de ouder of de niet-ouder kan de rechter evenwel een langere termijn bepalen in geval van bijzondere omstandigheden, maar deze kan nooit langer zijn dan tot het eenentwintigste jaar van het kind (art. 1:253w NBW). Wanneer hij geen gezag heeft gehad over het kind, is hij na het einde van het partnerschap niet langer alimentatie verschuldigd (art. 1:395 en 1:395a, tweede lid NBW)301.
297
J.-L. RENCHON, “Le règlement des responsabilités parentales après la rupture d’une couple non marié”, in Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 399. 298 Jeugdrb. Mechelen 29 april 1998, AJT 1998-99, 389-393, noot K. JACOBS. 299 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 5. 300 J.-L. RENCHON, “Le règlement des responsabilités parentales après la rupture d’une couple non marié”, in Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 399. 301 S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 169.
66
Afdeling 3. Conclusie 139. De eerste afdeling van dit hoofdstuk behandelde de vraag of een gewezen partner recht heeft op een onderhoudsuitkering na de beëindiging van de samenwoning. In België geldt er geen wettelijke onderhoudsplicht tijdens de wettelijke samenwoning en de bijdrageplicht, die wel bestaat gedurende de relatie, dooft volledig uit na de beëindiging ervan. Hierdoor bestaat er na de beëindiging van de samenwoning geen recht op een onderhoudsuitkering. Wanneer partijen geen conventionele onderhoudsuitkering hebben bedongen, moet een behoeftige expartner zich derhalve op gemeenrechtelijke gronden beroepen om op die manier een onderhoudsuitkering trachten te krijgen via de rechter. Zoals gezien zal de ex-partner daar echter vaak niet in slagen, gezien tal van voorwaarden dienen te zijn vervuld om de gemeenrechtelijke gronden met succes te kunnen inroepen. Dit probleem doet zich niet voor in Nederland. Ginds geldt een wettelijke onderhoudsplicht gedurende het geregistreerd partnerschap en anderzijds voorziet het NBW in een rechterlijke toekenning van alimentatie voor het geval de partners daaromtrent niets zijn overeengekomen. Ex-geregistreerde partners hoeven zich aldus niet te beroepen op gemeenrechtelijke gronden allerhande. 140. Ten aanzien van de regeling inzake de kinderen, ligt het verschil in de tussenkomst van de rechter. Daar waar er geen rechterlijk toezicht is op de regeling die Belgische ouders onderling uitwerken, is de tussenkomst van de rechter verplicht wanneer Nederlandse partners gezamenlijk het gezag uitoefenen. Dan kan het partnerschap immers niet met wederzijds goedvinden worden beëindigd. Dit brengt met zich mee dat geregistreerde partners onmiddellijk over een uitvoerbare titel beschikken, in tegenstelling tot wettelijk samenwonende partners die zijn aangewezen op de ‘goodwill’ van hun ex-partner. Een ander verschil betreft de onderhoudsplicht van de stiefouder ten aanzien van het kind van zijn ex-partner. In België geldt geen wettelijke onderhoudsplicht voor de niet-ouder, terwijl dit wel het geval is voor de ex-geregistreerde partner wanneer hij mede het gezag heeft uitgeoefend over het kind.
67
HOOFDSTUK III. VERMOGENSRECHTELIJKE GEVOLGEN 141. De beëindiging van de wettelijke samenwoning brengt in vele gevallen ook patrimoniale gevolgen met zich mee. Het duurzaam samenleven van de samenwoners heeft immers vaak een (gedeeltelijke) vermenging van hun vermogens teweeggebracht. Denk bijvoorbeeld maar aan de situatie waarin de gezinswoning is aangekocht op beider naam, maar slechts één van hen de koopprijs heeft betaald of de financiële bijdragen ongelijk waren. Heeft degene die (meer) betaald heeft dan het recht om een vergoeding van de ander te vorderen? Het is ook mogelijk dat de woning exclusieve eigendom is van één van hen, maar dat het onroerend goed tijdens de samenwoning werd verbouwd of gerenoveerd. Kan de nieteigenaar dan terugbetaling vorderen van hetgeen hij heeft aangewend? Of nog, dat een roerend goed werd aangekocht op naam van de ene partner, maar werd betaald met gelden afkomstig van de andere partner. Kan men in dergelijk geval de eigendom bewijzen door aan te tonen dat men het goed heeft betaald? 142. De wettelijke regeling van de vermogensrechtelijke positie van ongehuwd samenwonenden vertoont zeer grote hiaten. Om de respectieve vermogens na de beëindiging van de samenwoning te ontwarren, moet vaak worden teruggevallen op (rechtsfiguren uit) het gemeen recht302. De vermogensrechtelijke positie van geregistreerde partners is daarentegen uitgebreid geregeld in de wet, waardoor zij van hun kant geen beroep moeten doen op gemeenrechtelijke figuren allerhande. 143. In wat volgt worden eerst de algemene principes uiteengezet ter zake van de rechten en plichten van de partners tijdens de samenleving en van het gemeenrechtelijk vermogensstelsel waarin de wet voorziet (afdeling 1). Nadien komen de roerende goederen aan bod. Daarbij wordt besproken op welke manier partijen hun eigendom kunnen bewijzen en via welke manieren een oplossing wordt gezocht om vermogensverschuivingen te ontwarren (onderafdeling 1 van afdeling 2). Vervolgens wordt het lot van de gezinswoning besproken, zowel wat betreft het geval waarin zij eigendom is van (één van) de partners, dan wel gehuurd is (onderafdeling 2 van afdeling 2). Tot slot wordt kort ingegaan op de regeling inzake (huishoudelijke) schulden (afdeling 3) en op de conventionele regeling die partijen kunnen treffen (afdeling 4).
302
68
K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 575.
Afdeling 1. Algemeen 144. Op vermogensrechtelijk vlak wordt de wettelijke samenwoning beheerst door de artikelen 1477 en 1478 BW. Op het geregistreerd partnerschap zijn de titels 1.6, 1.7 en 1.8 NBW van toepassing, met uitzondering van hetgeen is bepaald omtrent de scheiding van tafel en bed (art. 1:80b NBW). Voor geregistreerde partners geldt derhalve, behoudens voornoemde uitzondering, het gehele huwelijksvermogensrecht303.
§1. RECHTEN EN PLICHTEN VAN PARTIJEN TIJDENS DE SAMENLEVING 145. Artikel 1477 BW omschrijft een aantal rechten, plichten en bevoegdheden van de wettelijk samenwonenden. De eerste paragraaf verklaart dit primair samenwoningsstelsel toepasselijk “door het enkele feit van de wettelijke samenwoning” en is van dwingend recht, zodat er niet van kan worden afgeweken304. 146. De rechten en plichten van geregistreerde partners zijn neergeschreven in titel 1.6 NBW. Deze regeling is van toepassing ongeacht het gekozen vermogensregime305 en is grotendeels van dwingend recht. Partijen kunnen enkel afwijken bij overeenkomst in de (twee) gevallen die de wet bepaalt, met name in artikel 1:84, derde lid NBW en 1:87, vierde lid NBW306. A. De bescherming van de gezinswoning 147. Vooreerst zijn de artikelen 215, 220, § 1 en 224, § 1, 1° BW, die betrekking hebben op het primair huwelijksstelsel, naar analogie van toepassing op de wettelijke samenwoning (art. 1477, § 2 BW). Hierdoor genieten ook de wettelijk samenwonenden de bescherming van de gezinswoning. Deze bescherming impliceert dat degene die eigenaar is van de gezinswoning niet zonder instemming van zijn partner onder bezwarende titel of om niet onder de levenden kan beschikken over deze woning (art. 215, § 1, eerste lid BW). In geval van weigering van instemming zonder gewichtige redenen of onmogelijkheid tot instemming kan de rechtbank van eerste aanleg machtiging verlenen (art. 215, § 1, derde lid BW en art. 220, § 1 BW).
303
M. VAN MOURIK en A. NUYTINCK, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 74. 304 B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 197. 305 W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 109, nr. 13. 306 Zie infra randnr. 55; A. NUYTINCK, “Rechten en plichten van echtgenoten (titel 1.6 BW). Meer regelend recht?”, in A. VERBEKE, J. SCHERPE, C. DECLERCK, T. HELMS, P. SENAEVE en W. PINTENS (eds.), Confronting the frontiers of family law and succession law: liber amicorum Walter Pintens. Vol. 2., Antwerpen, Intersentia, 2012, 1033.
69
Artikel 224, § 1, 1° BW staat tenslotte toe de nietigverklaring te vorderen van de handeling die in strijd met artikel 215 BW is gesteld307. 148. Het geregistreerd partnerschap kent eveneens een zogenaamde gezinsbeschermende bepaling308. Artikel 1:88, eerste lid, a NBW vereist de toestemming van de andere partner voor het stellen van een aantal belangrijke rechtshandelingen. Één daarvan is de rechtshandeling strekkende tot vervreemding, bezwaring of ingebruikgeving van de gemeenschappelijke woning of de woning waarin die ander woont. Dit geldt ook indien hij het gebruik van deze woning, alsook de inboedel of andere zaken die daartoe behoren, wil beëindigen. Wanneer de partner wiens toestemming vereist is, deze niet kan verlenen door afwezigheid of een andere oorzaak, of weigert deze te verlenen, dan kan de beslissing van de rechtbank worden ingeroepen (art. 1:88, zesde lid NBW). Wanneer een partner een rechtshandeling stelt zonder de vereiste toestemming te bekomen, dan kan de andere partner de vernietiging van die handeling vorderen (art. 1:89, eerste lid NBW). 149. Ook wanneer de gezinswoning wordt gehuurd door één van beide samenwonenden, loopt de beschermingsregeling in België en Nederland parallel. In beide landen wordt het recht op huur door een wettelijke fictie onverdeeld tussen de partners, waardoor de partner die het huurcontract niet tekende van rechtswege medehuurder wordt309. Luidens artikel 1477, § 2 j° artikel 215, § 2, eerste lid BW behoort het recht op huur van het onroerend goed dat één van de wettelijk samenwonenden gehuurd heeft, zelfs vóór het aangaan van de samenwoning, en dat het gezin geheel of gedeeltelijk tot voornaamste woning dient, aan beide partners gezamenlijk toe. Dit niettegenstaande enige hiermee strijdige overeenkomst. Zodoende heeft de partner die het huurcontract niet heeft gesloten eveneens een huurrecht op de gezinswoning310. De opzeggingen, kennisgevingen en exploten betreffende die huur moeten gezonden of betekend worden aan elk van de partners afzonderlijk311 of uitgaan van elk van hen afzonderlijk (art. 215, § 2, tweede lid BW).
307
Voor een bespreking van de te enge wetsverwijzingen, zie: Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 125; S. PLINGERS, “Onderscheid feitelijk samenwonen en wettelijk samenwonen”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 114. 308 K. KRAAN en Q. MARCK, Het huwelijksvermogensrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2012, 310. 309 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 584, nr. 56; W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 131, nr. 49. 310 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 14. 311 De nietigheid van deze documenten kan evenwel door de wettelijk samenwonenden slechts worden ingeroepen indien de verhuurder kennis heeft van de overeenkomst van wettelijke samenwoning. Het bewijs hiervan moet worden geleverd door degene die de nietigheid inroept.
70
150. In Nederland bepaalt artikel 7:266, eerste lid NBW eveneens dat de geregistreerde partner van een huurder van rechtswege medehuurder is, zolang de woning tot zijn hoofdverblijf dient. Daarbij is het irrelevant of de huurovereenkomst is gesloten vóór dan wel na het aangaan van het partnerschap. Verder is er geen toestemming van de verhuurder, noch van de partner-huurder vereist en gelden er geen andere voorwaarden312. Het NBW verduidelijkt uitdrukkelijk dat, van zodra de medehuur is ontstaan, beide partners hoofdelijk aansprakelijk zijn jegens de verhuurder (art. 7:266, tweede lid NBW). Opmerkelijk is wel dat het BW en het NBW dit (mede)huurrecht van een partner op een verschillende plaats regelen. In het Belgisch recht werd dit opgenomen in de titel van de wettelijke samenwoning, terwijl het Nederlandse recht dit vermeld in de vierde titel (huur) van Boek 7 (bijzondere overeenkomsten). B. Bijdrage in de lasten van het samenleven 151. Daarnaast dragen de wettelijk samenwonenden bij in de lasten van het samenleven naar evenredigheid van hun mogelijkheden (art. 1477, § 3 BW). Dit slaat op alle uitgaven en lasten aangaande de organisatie en de instandhouding van een harmonieus samenwonen, inclusief de kosten en lasten die betrekking hebben op het onderhoud en de opvoeding van de kinderen die onder hetzelfde dak leven313. Tussen wettelijk samenwonenden geldt derhalve een bijdrageplicht, maar van een onderhoudsverplichting is geenszins sprake314. 152. Geregistreerde partners daarentegen zijn elkaar getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd en dienen elkaar het nodige te verschaffen (art. 1:81 NBW). Tussen hen bestaat aldus een verplichting tot onderhoud315. In dat opzicht leunt het geregistreerd partnerschap nauwer aan bij het Belgische huwelijk dan bij de wettelijke samenwoning. Verder zijn de partners jegens elkaar gehouden tot verzorging en opvoeding van de tot hun gezin behorende minderjarige kinderen (art. 1:82 NBW) en geldt er een draag- en fourneerplicht voor de kosten van de huishouding (art. 1:84 NBW). Deze kosten komen primair ten laste van het gemeenschappelijk inkomen en, voor zover dit ontoereikend is, naar evenredigheid ten laste van elk hun eigen inkomens. Wanneer de inkomens op hun beurt ontoereikend zijn, worden de vermogens aangesproken. In tegenstelling tot wettelijk samenwonenden – artikel 1477 BW
312
W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 132, nr. 49. 313 S. BROUWERS, “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 658. 314 Zie supra randnr. 68 e.v. 315 Zie supra randnr. 68 e.v.
71
is immers van dwingend recht – kunnen geregistreerde partners een afwijkende regeling treffen door middel van een schriftelijke overeenkomst (art. 1:84, derde lid NBW)316. C. Hoofdelijke aansprakelijkheid 153. Tot slot zijn wettelijk samenwonenden hoofdelijk aansprakelijk voor de schulden die zijn aangegaan ten behoeve van het samenleven en van de kinderen die door hen worden opgevoed (art. 1477, § 4 BW)317. 154. Geregistreerde partners zijn eveneens hoofdelijk aansprakelijk voor de zogenaamde gewone-gangschulden (art. 1:85 NBW). 155. Nieuw sinds 1 januari 2012 voor geregistreerde partners is dat zij elkaar op grond van artikel 1:83 NBW desgevraagd inlichtingen verschaffen over het door hen gevoerde bestuur, alsmede over de stand van hun goederen en schulden. Dit artikel is de opvolger van artikel 1:98 NBW (oud), dat de informatieverplichting beperkte tot het bestuur van gemeenschapsgoederen en tot de stand van gemeenschapsgoederen en -schulden. De wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen318 heeft deze informatieverplichting terecht verhuisd van titel 1.7 naar titel 1.6 NBW, omdat zij behoort te gelden ongeacht het vermogensregime van partijen319. Deze wet heeft verschillende aanpassingen doorgevoerd wat betreft de titels 1.6 tot 1.8 NBW, welke verder in dit hoofdstuk aan bod zullen komen. D. Korte evaluatie 156. Hoewel van dwingend recht, is artikel 1477 BW en de bescherming die het biedt slechts relatief, daar deze in de regel enkel tijdens de duur van de wettelijke samenwoning geldt320. Elke samenwoner kan de dwingende bepalingen buiten werking stellen door de wettelijke samenwoning eenzijdig en zonder tussenkomst van de rechter te beëindigen321. Behoudens de 316
K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 23-24. 317 B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 197. 318 Wet van 18 april 2011 tot wijziging van de titels 6, 7 en 8 van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867) (hierna verkort: wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen); Besluit van 20 juni 2011, Stb. 2011, 335, welke het tijdstip van inwerkingtreding van voornoemde wet bepaalt. 319 A. NUYTINCK, “Rechten en plichten van echtgenoten (titel 1.6 BW). Meer regelend recht?”, in A. VERBEKE, J. SCHERPE, C. DECLERCK, T. HELMS, P. SENAEVE en W. PINTENS (eds.), Confronting the frontiers of family law and succession law: liber amicorum Walter Pintens. Vol. 2., Antwerpen, Intersentia, 2012, 1035. 320 S. PLINGERS, “Onderscheid feitelijk samenwonen en wettelijk samenwonen”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 114. 321 Voor wat betreft de verplichting tot bijdrage in de lasten van het samenleven heerst weliswaar discussie over het moment waarop deze vervalt (feitelijke beëindiging vs. formele beëindiging van de samenleving); Vred. Zomergem 27 mei 2005, T.Vred. 2007, 345; zie supra randnr. 72.
72
toekenning van dringende voorlopige maatregelen, verliezen de partners aldus de bescherming op het ogenblik waar ze juist vereist is322. Een voorbeeld betreft de bescherming van de gezinswoning. De beëindiging van de wettelijke samenwoning heeft tot gevolg dat de ex-partner geen rechten heeft op de woning die aan de ander in eigendom toebehoort. Preferentiële toewijzing is immers uitgesloten. Wanneer de gezinswoning door één van beide werd gehuurd, kan de ander evenmin in de woning blijven. Artikel 215 BW verschaft de partner-niet-huurder weliswaar een wettelijke medehuur, maar – zoals reeds werd vermeld – vervalt deze bescherming bij beëindiging van de samenwoning gezien het primair stelsel dan niet meer van toepassing is. Het enige wat overblijft voor de partner niet-eigenaar/niet-huurder is een fragiel recht ter bede, waardoor hij slechts mits inachtname van een redelijke opzeggingstermijn uit het huis kan worden gezet. Wanneer het goed onverdeelde eigendom is van de ex-partners of wanneer zij onverdeelde huurrechten kunnen laten gelden, dan kunnen zij weliswaar de verdere bewoning vragen bij wege van dringende voorlopige maatregel, zij het voor maximum één jaar323. Bij de bespreking van het lot van de onroerende goederen, zal deze problematiek verder worden aangekaart. 157. In Nederland is de situatie enigszins anders. Aldaar kunnen de partners hun geregistreerd partnerschap enkel beëindigen met wederzijds goedvinden en dus zonder de tussenkomst van een rechter, wanneer zij het eens zijn over de beëindiging en er bovendien geen minderjarige kinderen zijn. In het andere geval kunnen zij niet anders dan de ontbinding te vragen aan de rechter. Bovendien is de rechtspositie van geregistreerde partners op vermogensrechtelijk vlak niet alleen tijdens maar ook na de relatie aanzienlijk uitgebreider geregeld in de wet. Dit blijkt ook uit het feit dat de bepalingen die het geregistreerd partnerschap regelen grosso modo een tienvoud zijn van het aantal artikels die de wettelijke samenwoning beheersen. In dat opzicht biedt het geregistreerd partnerschap aldus meer “bescherming” dan wat bij de wettelijke samenwoning het geval is.
§2. GEMEENRECHTELIJK VERMOGENSSTELSEL 158. Naast het primair samenwoningsrecht van artikel 1477 BW, voorziet artikel 1478 BW in een beperkt secundair stelsel met betrekking tot de goederen van de wettelijk samenwonenden. Dit stelsel is dat van de scheiding van goederen. Aangezien dit vermogensstelsel het voorwerp is van suppletief recht, kunnen partijen daarvan afwijken (art. 1478, vierde lid BW). 322
W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 181. 323 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 181-182.
73
159. Wat betreft het geregistreerd partnerschap voert titel 1.7 NBW een wettelijke gemeenschap van goederen in. De bepalingen van deze titel zijn eveneens van suppletief recht, zodat ook geregistreerde partners een afwijkende regeling kunnen treffen (art. 1:93 en 1:121, eerste lid NBW). A. Algemeen 160. Artikel 1478 BW voert een stelsel van scheiding van goederen in, analoog aan het stelsel van scheiding van goederen waarvoor gehuwden kunnen opteren. Elk van de wettelijk samenwonenden behoudt derhalve de goederen waarvan hij de eigendom kan bewijzen, de inkomsten uit deze goederen en de opbrengsten uit arbeid (art. 1478, eerste lid BW). De goederen waarvan geen van beiden de eigendom kan bewijzen en de inkomsten daarvan worden geacht in onverdeeldheid te zijn (art. 1478, tweede lid BW). De wettelijke samenwoning creëert op patrimoniaal vlak bijgevolg geen nieuwe toestand. Elke samenwoner die toetreedt tot het instituut behoudt wat hij heeft en zal verder ook exclusief eigenaar zijn van al wat hij gedurende de wettelijke samenleving zal verwerven, hetzij om baat of om niet324. 161. Voor geregistreerde partners geldt een geheel ander vermogensregime, met name een gemeenschap van goederen. Het oorspronkelijk ontwerp van de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen325 voorzag onder meer in de verstrekkende wijziging van de algehele gemeenschap van goederen die tot dan toe gold, in een beperkte gemeenschap van goederen. Hierdoor zouden het voorhuwelijkse vermogen en hetgeen tijdens het partnerschap werd verkregen uit een nalatenschap of schenking, niet meer tot de gemeenschap behoren326. In 2008 is men hier echter op teruggekomen327 door de aanneming in de tweede kamer van het amendement-Anker328. De algehele gemeenschap is derhalve het uitgangspunt gebleven. 162. Vanaf de voltrekking van het partnerschap en indien de partners vóór de registratie geen partnerschapsvoorwaarden bij de notaris hebben opgemaakt329, geldt van rechtswege een algehele gemeenschap van goederen (art. 1:94, eerste lid NBW). Deze gemeenschap omvat, 324
W. DE MULDER, “Het samenwoningsvermogensrecht voor en na de wet van 23 november 1998”, in W. DE MULDER, H. KOPPEN en F. MEES, Tot de dood ons scheidt, Antwerpen, Maklu, 2000, 10. 325 Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867). 326 K. BOELE-WOELKI, I. CURRY-SUMMER, M. JANSEN en W. SCHRAMA, “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 24. 327 A. NUYTINCK, “Hoe nu verder met het onthoofde wetsvoorstel 28 867 (wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen?)”, WPNR 2008, 813. 328 Kamerstukken II 2007/08, 28 867, nr. 14. 329 P. VLAARDINGERBROEK, K. BLANKMAN, A. HEIDA, A. VAN DER LINDEN en E. PUNSELIE, Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 144.
74
wat haar baten betreft, alle tegenwoordige en toekomstige goederen van de partners zolang de gemeenschap niet is ontbonden. Dit met uitzondering van de goederen ten aanzien waarvan bij uiterste wilsbeschikking van de erflater of bij de gift is bepaald dat zij buiten de gemeenschap vallen (de zogenaamde ‘uitsluitingsclausule’330). Ook de pensioenrechten waarop de wet verevening pensioenrechten bij scheiding van toepassing is evenals de rechten inzake vruchtgebruik zoals bedoeld in afdeling 2 van Boek 4 (erfrecht), vallen buiten de gemeenschap (art. 1:94, tweede lid NBW). Goederen en schulden die aan één van de partijen op enigerlei bijzondere wijze zijn verknocht, vallen slechts in de gemeenschap voor zover die verknochtheid zich hiertegen niet verzet (art. 1:94, derde lid NBW). 163. Wanneer is er nu sprake van verknochtheid en wanneer verzet deze zich tegen het in de gemeenschap vallen? Vooreerst kan de verknochtheid gelegen zijn in een hoogst persoonlijke band tussen de partner en het goed enerzijds, of in de onvervreemdbaarheid van het goed anderzijds. De tweede vraag moet worden beantwoord aan de hand van door de rechtspraak ontwikkelde regels. Een sterke verknochtheid geldt bijvoorbeeld voor het recht op schadevergoeding na een ongeval, een invaliditeitspensioen en het recht op alimentatie. Deze zaken zullen niet in de gemeenschap vallen en bij scheiding zal de gewezen partner geenszins gerechtigd zijn tot de economische waarde van het goed. Daartegenover staan de goederen waarbij de bijzondere band zich niet verzet en de toedeling bijgevolg zal plaatsvinden aan de rechthebbende, onder verrekening van de waarde. Zo bijvoorbeeld wat betreft een verzameling, een sportuitrusting en huurrechten331. 164. Uit deze uitzonderingen blijkt dat de term “algehele” gemeenschap toch enigszins moet worden genuanceerd, gezien niet daadwerkelijk álle goederen in de gemeenschap vallen. 165. Wanneer tussen de partners een geschil bestaat aan wie van hen een goed toebehoort en geen van beiden zijn recht op dit goed kan bewijzen, dan wordt dat goed als gemeenschapsgoed aangemerkt (art. 1:94, zesde lid, eerste zin NBW). B. Het bestuur 166. De goederen waarvan geen van beide wettelijk samenwonenden de eigendom kan bewijzen en de inkomsten daarvan worden geacht in onverdeeldheid te zijn (art. 1478, tweede lid BW). De onverdeeldheid waarvan sprake houdt in dat goederen aan beide partijen in mede-eigendom toebehoren. Dit gebeurt wanneer de samenwoners gezamenlijk goederen
330
Voor meer informatie en een voorbeeld betreffende deze uitsluitingsclausule, zie W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 62. 331 W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 63.
75
aankopen of verkrijgen, of omdat de goederen geacht worden hen gezamenlijk toe te behoren (bij ontstentenis van bewijs van exclusief eigendomsrecht)332. Het betreft een onverdeeldheid naar gemeen recht waarvan het bestuur wordt geregeld door artikel 577-2 BW333. Deze bepaling stelt dat de onverdeelde aandelen worden vermoed gelijk te zijn. De mede-eigenaar deelt in de rechten en is gehouden tot bijdrage in de lasten van de eigendom naar verhouding van zijn aandeel. Hij kan over zijn aandeel beschikken en het met zakelijke rechten bezwaren en heeft recht op het gebruik en het genot van de gemeenschappelijke zaak overeenkomstig haar bestemming en voor zover dit met het recht van zijn deelgenoot verenigbaar is. Daden tot behoud van het goed en daden van voorlopig beheer kan hij wettig verrichten (art. 577-2, § 2 tot § 5 BW). Gaat het daarentegen om andere daden van beheer of daden van beschikking, dan dienen deze gezamenlijk te worden uitgeoefend. Enkel voor wat betreft beheersdaden én in geval van noodzaak, is voorzien in een beperkt verhaal op de rechter waarbij enkel het onmiddellijk vermogensrechtelijk belang van de mede-eigenaars kan worden ingeroepen (art. 577-2, § 6 BW)334. Deze regeling inzake de onverdeelde mede-eigendom is evenwel niet van dwingend recht, zodat conventionele afwijkingen zijn toegelaten (art. 577-2, § 1 BW). 167. Ook het NBW stelt dat de aandelen van beide geregistreerde partners in de gemeenschap gelijk zijn, tenzij uit hun rechtsverhouding anders voortvloeit (art. 3:166 NBW). Iedere partner is bevoegd tot het gebruik van de gemeenschappelijke goederen, op voorwaarde dat dit gebruik verenigbaar is met het recht van zijn partner (art. 3: 169 NBW). Wat betreft het bestuur zijn elk van beide partners zelfstandig bevoegd over de goederen van de gemeenschap, met uitzondering van goederen op naam en van goederen die dienstbaar zijn aan het beroep of bedrijf van de partner (art. 1:97 NBW). Het bestuur over registergoederen en andere goederen op naam, komt toe aan de partner op wiens naam het goed staat. Staat het goed op beider naam, dan zijn beide partners samen bestuursbevoegd335. Handelingen strekkende tot onderhoud of behoud van een goed van de gemeenschap en in het algemeen handelingen die geen uitstel kunnen lijden, kunnen door ieder van hen zelfstandig worden verricht. Verder oefenen de partners het beheer gezamenlijk uit, tenzij een regeling anders bepaalt. Voor het overige dienen de partners gezamenlijk op te treden (art. 3:170 NBW). Dit 332
H. CASMAN, “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 162. 333 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 8. 334 H. CASMAN, “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 166-167. 335 C. ASSER en J. DE BOER, Mr. C. Assers handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht: Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 325.
76
is opnieuw een wijziging die is doorgevoerd door de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen336. Voorheen had de partner, van wiens zijde een goed in de gemeenschap was gevallen, het bestuur337. C. Vereffening-verdeling 168. In wat hierna volgt, wordt enkel de hypothese behandeld waarin de onverdeeldheid van wettelijk samenwonenden of de gemeenschap van geregistreerde partners dient te worden verdeeld ten gevolge van de beëindiging van de relatie. Er zijn daaromtrent immers ook andere hypotheses mogelijk. Zo kunnen wettelijk samenwonenden de uitonverdeeldheidtreding vorderen op grond van artikel 815 BW. De gemeenschap van geregistreerde partners wordt ook ontbonden in geval van opheffing van de gemeenschap door een beschikking (art. 1:99, eerste lid, d NBW) of bij latere huwelijkse voorwaarden (art. 1:99, eerste lid, g NBW). Tot slot kan een geregistreerde partner ook afstand doen van de gemeenschap overeenkomstig artikel 1:103 e.v. NBW. Deze laatste hypothesen worden aldus buiten beschouwing gelaten. 169. Wanneer de voormalige partners een einde willen maken aan de onverdeeldheid die naar aanleiding van hun wettelijke samenwoning is ontstaan, kunnen zij dit vooreerst trachten minnelijk te regelen. Hoewel deze regeling aan geen enkel vormvoorschrift is onderworpen, is een schriftelijke overeenkomst evenwel aan te raden. Bij voorkeur wordt deze tevens in een notariële akte opgenomen. Dit met het oog op de tegenwerpelijkheid aan derden en de uitvoerbare kracht van de overeenkomst. Betreft deze overeenkomst onroerende goederen of rechten, dan moet ze bijkomend worden overgeschreven op het hypotheekkantoor338. Bij deze minnelijke regeling bestaat de kans dat de belangen van de zwakke partner in gevaar worden gebracht339. In dat geval kan deze de overeenkomst aanvechten op grond van een wilsgebrek, bijvoorbeeld de benadeling340. 170. Wanneer de partijen geen overeenstemming bereiken, volgt een gerechtelijke verdeling. Op grond van artikel 815 BW kan de meest gerede partij op elk ogenblik de uitonverdeeldheidtreding vorderen, tenzij de partners voorafgaandelijk een overeenkomst
336
Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867). 337 W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 66. 338 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 15. 339 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 301, nr. 460. 340 Gent 13 maart 2008, NJW 2009, 223, noot G. VERSCHELDEN.
77
hadden gesloten om in onverdeeldheid te blijven voor een periode van maximum vijf jaar341. Wanneer de rechter er niet in slaagt het precieze aandeel van de deelgenoten te bepalen, dan wordt de onverdeeldheid vermoed in helften aan beide partners toe te behoren (art. 577-2, § 2 BW)342. 171. De beëindiging van het geregistreerd partnerschap heeft van rechtswege de ontbinding van de gemeenschap tot gevolg. Het ogenblik waarop dit precies gebeurt, werd vervroegd door de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen343. Tot vóór de wet vond de ontbinding plaats op het ogenblik van de inschrijving van de scheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand344. Sedert 1 januari 2012 gebeurt dit, in geval van beëindiging met wederzijds goedvinden, op het tijdstip waarop de overeenkomst tot beëindiging wordt gesloten (art. 1:99, eerste lid, e NBW). Wanneer het partnerschap wordt ontbonden door de rechter, geschiedt dit op het ogenblik van indiening van het verzoek tot ontbinding van het partnerschap (art. 1:99, eerste lid, b NBW). De gemeenschap van goederen wordt bijgevolg op een eerder tijdstip ontbonden dan dat het partnerschap eindigt. De gedachte achter deze wijziging is dat de veronderstelde solidariteit doorgaans niet meer aanwezig is vanaf het moment van indiening van zodanig verzoekschrift345. Door de vervroeging van het tijdstip van ontbinding wordt de partner beschermd tegen benadelende handelingen die door de ander tijdens de scheidingsprocedure worden verricht346. 172. De ontbinding van de gemeenschap betekent nog niet het einde van de tussen de expartners bestaande gezamenlijke gerechtigdheid (mede-eigendom). De gemeenschap moet immers nog, naar de samenstelling daarvan bij het einde van de gemeenschap, bij helfte tussen partijen worden verdeeld (zie infra randnr. 176). Zolang deze ontbonden gemeenschap niet is verdeeld, gelden de bepalingen van afdeling 2, titel 7 van Boek 3 NBW (bijzondere gemeenschappen), alsmede die van de eerste afdeling van die titel voor zover daarvan niet wordt afgeweken in genoemde afdeling 2347. In geval van ontbinding door de rechter, kan samen met het verzoek tot ontbinding van het partnerschap een vordering worden ingesteld tot verdeling van de gemeenschap (art. 1:99, vierde lid NBW). De mogelijke vorderingen die
341
K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 15. 342 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 301, nr. 460. 343 Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867). 344 C. ASSER en J. DE BOER, Mr. C. Assers handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht: Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 315. 345 Kamerstukken II 2002-03, 28 867, nr. 3, 27. 346 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 153. 347 M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2010, 153.
78
leiden tot verdeling zijn: de vordering tot een bevel tot verdeling348, de vordering tot het gelasten van een bepaalde wijze van verdeling349 en de vordering tot een rechterlijke vaststelling van de verdeling350. Wanneer het partnerschap wordt beëindigd met wederzijds goedvinden, kunnen de partijen de verdeling van hun gemeenschap regelen in de beëindigingsovereenkomst351 (art. 1:80d, eerste lid, c NBW). 173. Voorts is artikel 1:100 NBW van cruciaal belang. Deze bepaling stelt dat de geregistreerde partners een gelijk aandeel in de ontbonden gemeenschap hebben, tenzij anders is bepaald bij huwelijkse voorwaarden of in een schriftelijk beëindigingsconvenant. Uit de rechtspraak blijkt dat van deze verdelingsmaatstaf weleens wordt afgeweken op grond van de redelijkheid en billijkheid. Wel gaat het daarbij om zeer uitzonderlijke feiten en omstandigheden352. Zo werd een afwijking aanvaard in het geval waarin de ene partner de andere had vermoord353. Onvoldoende zwaarwichtig was het geval waarin een aanzienlijk verschil bestond tussen de vermogenspositie van beide partijen en de vrouw snel wilde trouwen met het oog op een verblijfsvergunning, terwijl zij hadden afgesproken om na de huwelijkssluiting alsnog huwelijkse voorwaarden op te stellen354. D. Conventionele regeling 174. Het secundair samenwoningsrecht (art. 1478 BW) is slechts van suppletief recht. Het staat de wettelijk samenwonenden dan ook vrij hun samenwoning naar goeddunken te regelen in een samenlevingsovereenkomst (art. 1478, vierde lid BW). Op die manier kunnen partijen de minimale bescherming die hen door de wet wordt geboden, uitbreiden355. 175. Ook geregistreerde partners kunnen afwijken van de wettelijke gemeenschap van goederen. Artikel 1:93 NBW stelt dat dit uitdrukkelijk of door de aard van de bedingen bij huwelijksvoorwaarden kan worden geregeld, behalve voor zover bepalingen zich uitdrukkelijk of naar hun aard tegen afwijking verzetten. 176. Een verdere bespreking van deze conventionele regeling komt aan bod in afdeling 4 van dit hoofdstuk.
348
Artikel 3:178 NBW en artikel 677 Rv. Artikel 3:185 NBW en artikel 678, tweede lid Rv. 350 Artikel 3:185 NBW en artikel 678, tweede lid Rv; M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2010, 153. 351 Evenwel niet op straffe van nietigheid; Artikel 1:80d, eerste lid NBW. 352 HR 30 maart 2012, NJ 2012, 407, met noot S. WORTMANN; Arnhem 7 april 2009, LJN BI3340; Amsterdam 18 september 2012, LJN BZ0630; Amsterdam 14 mei 2013, LJN CA1866. 353 HR 7 december 1990, NJ 1991, 593. 354 HR 27 juni 2003, NJ 2003, 524. 355 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 576. 349
79
Afdeling 2. Actief Onderafdeling 1. Het lot van de roerende goederen § 1. BEWIJS VAN EIGENDOM 177. Bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning kan elke partij de eigen goederen terugnemen, op voorwaarde dat hij de exclusieve eigendom van deze goederen aantoont. Wie zijn eigendom opeist, moet zijn recht bewijzen. Bij ontstentenis daarvan wordt het goed immers geacht in onverdeeldheid te zijn. 178. Gezien tussen geregistreerde partners een (algehele) gemeenschap van goederen geldt, vallen – zo goed als356 – alle goederen in de gemeenschap. Beide partijen hebben daarin een gelijk aandeel, tenzij anders is bedongen bij huwelijkse voorwaarden of een schriftelijk beëindigingsconvenant (art. 1:100 NBW). De mogelijke vorderingen die leiden tot de verdeling werden zopas besproken (zie supra randnr. 175). Deze zal derhalve bij helfte geschieden. Verder bepaalt artikel 1:101 NBW dat elk van beide partijen na de ontbinding zijn persoonlijke goederen (kledij en kleinodiën), alsmede zijn beroeps- en bedrijfsmiddelen en de papieren en gedenkstukken die tot zijn familie behoren, tegen de geschatte prijs kan overnemen. 179. Hetgeen hierna volgt, is bijgevolg enkel van toepassing op wettelijk samenwonende partners. Voor het geval waarin geregistreerde partners hebben gekozen voor een vermogensstelsel dat afwijkt van de gemeenschap van goederen, gelden de artikelen 1:130 en1:131 NBW inzake eigendomsbewijs. A. Titels en herkomst van gelden 180. Bij gebrek aan specifieke bewijsregeling – de regels die voor gehuwden gelden zijn immers niet van overeenkomstige toepassing – zal men voor het eigendomsbewijs met betrekking tot roerende goederen terugvallen op het gemeen recht (art. 1316 en volgende BW)357. Dit vereist onder meer de voorlegging van een schriftelijk bewijs zodra de waarde van een goed 375 euro overstijgt (art. 1341 BW). Deze bepalingen gelden zowel tussen de samenwonenden onderling als ten aanzien van derden358. Om eventuele geschillen te 356
Dit dient te worden genuanceerd door de uitzonderingen vermeld in artikel 1:94, tweede lid NBW (goederen vermeld in een uitsluitingsclausule, pensioenrechten en bepaalde rechten van vruchtgebruik). 357 S. PLINGERS, “Nut van de (wettelijke) samenwoning in het kader van estate planning”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 117. 358 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 8.
80
vermijden, kunnen partijen ook conventioneel afspraken maken omtrent hun eigendom en de bewijsregels. 181. Om het eigendomsrecht te bewijzen, beroepen partijen zich vaak op titels die op hun naam staan zoals facturen359, borderellen, bestelbonnen, garantiebewijzen enzovoort. Ook getuigen en vermoedens kunnen als bewijsmiddel worden aangewend, zoals foto’s die de familieherkomst of het strikt persoonlijke karakter van een bepaald goed bewijzen360. De feitenrechter zal soeverein oordelen361. Over de vraag of de herkomst van gelden ertoe doet, zijn de meningen verdeeld. a) Titels 182. Degene op wiens naam de titel staat, wordt geacht de contractspartij te zijn en bijgevolg de eigenaar van het goed. De andere partner kan evenwel bewijzen dat de eerste (mede) voor hem optrad. Het is namelijk zo dat men “in eigen naam” contracteert wanneer men als medecontractspartij optreedt, maar dit is niet noodzakelijk de fysieke persoon die hierbij optreedt. De alleen optredende partner handelt immers niet noodzakelijk voor zichzelf, maar kan dit ook doen als gemandateerde van zijn partner. In dat geval is deze laatste de contractspartij die de eigendom heeft verkregen. De alleen optredende partner kan ook optreden deels voor zichzelf en deels voor zijn partner. Dan zijn zij beide contractspartij en hebben zij het goed verkregen in onverdeelde eigendom. Voert de ene aan dat de ander niet in eigen naam optrad maar (mede) voor hem, dan draagt hij hiervan de bewijslast362. b) Herkomst van gelden 183. De reeds vermelde bewijsdocumenten (facturen, borderellen, bestelbonnen, garantiebewijzen enzovoort) kunnen worden aangewend om het eigendomsrecht op een roerend goed te bewijzen. Dit betreft aldus de zakenrechtelijke verhouding. Het kan echter ook gebeuren dat het goed op naam van de ene partner is gekocht, maar werd betaald met 359
Er bestaat echter geen eensgezindheid omtrent de vraag of een factuur een voldoende bewijs van eigendomsrecht uitmaakt in hoofde van degene wiens naam op de factuur wordt vermeld. De bewijskracht werd aanvaard door het hof van beroep te Gent 10 september 1996, TBBR 1997, 311, noot J. Kokelenberg, maar niet door het hof van beroep te Brussel 5 mei 1999, EJ 2000, 58, waarbij het ging om een factuur op naam van “de heer” gevolgd door de naam van de vrouw; H. CASMAN, “Enkele aspecten van vermogensrechtelijke overeenkomsten tussen samenwonenden sedert de Wet van 23 november 1998”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN, Overeenkomstenrecht, 26ste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, 1999-2000, Antwerpen, Kluwer, 2000, 224. 360 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 9. 361 Antwerpen 5 februari 1992, Rev.trim.dr.fam 1992, 163-167. 362 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 6-8.
81
gelden afkomstig van de andere partner. Kan men in dergelijk geval de eigendom bewijzen door aan te tonen dat men het goed heeft betaald? 184. De meerderheidsstrekking in rechtsleer en rechtspraak363 stelt dat de financiering geen zakenrechtelijke werking heeft en irrelevant is voor het eigendomsrecht. Degene op wiens naam het goed staat, wordt aldus als eigenaar beschouwd, ongeacht de oorsprong van de gelden waarmee de prijs werd betaald. De herkomst van de middelen beïnvloedt enkel de vermogensrechtelijke verhouding tussen de partners, in die zin dat de geldschieter terugbetaling van de aangewende gelden zal kunnen vragen aan zijn partner364. Het betreft dan een obligatoire verplichting, zonder zakenrechtelijk effect en bijgevolg zonder invloed op het eigendomsrecht365. 185. Sommigen366 nemen evenwel steeds meer afstand van deze strikte scheiding tussen het zakenrecht en het verbintenissenrecht. Zij stellen dat de geldschieter wel degelijk het eigendomsrecht zou moeten kunnen verwerven, gezien hij kan aantonen dat de ander voor hem als gemandateerde is opgetreden367. Ook de rechtspraak lijkt steeds meer belang te hechten aan de herkomst van de gelden. Het bewijs van exclusief eigendomsrecht op grond van een titel wordt namelijk meer en meer teruggedrongen ten voordele van het bewijs op grond van de oorsprong van de gelden368. Op die manier kan het bewijs van de financiering van een roerend goed ook zakenrechtelijke gevolgen met zich meebrengen. Zo oordeelde de vrederechter te Oudenaarde dat een salon waarvan de aankoopfactuur op naam van de man stond, maar die betaald werd door de vrouw, geacht moest worden in onverdeeldheid te zijn tussen beide partijen369. Volgens CASMAN kan hieruit niet echt een nieuwe ‘wending’ in de rechtspraak worden afgeleid. Wel wordt (terecht) meer aandacht besteed aan het achterhalen van de reden waarom de ene koopt en de andere betaalt. Het kan immers gaan om een
363
Rb. Tongeren 13 februari 1997, EJ 1998, 142; Antwerpen 5 december 2006, NJW 2007, 414, noot G. VERSCHELDEN; S. VANOPPEN en V. GUFFENS, “Overzicht van rechtspraak (1990-1999). De vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat”, EJ 2000, 42-45. 364 C. CASTELEIN en A. MAELFAIT, Ongehuwd samenwonen. Cahiers voor de welzijnswerker, Mechelen, Kluwer, 2003, 52-53. 365 H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 359. 366 Waaronder DIRIX, die stelt dat de heersende opvatting aan herziening toe is; E. DIRIX, “Vermogensrechtelijke aspecten van het concubinaat”, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat: de buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 213-214. 367 C. CASTELEIN en A. MAELFAIT, Ongehuwd samenwonen. Cahiers voor de welzijnswerker, Mechelen, Kluwer, 2003, 52-53. 368 H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 359. 369 Vred. Oudenaarde 7 juni 2007, onuitg; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 577.
82
begiftiging of om een uitvoering van een mandaat waarbij de koper optreedt in eigen naam maar voor rekening van zijn partner370. B. Bezit 186. Met betrekking tot roerende goederen geldt het bezit als titel (art. 2279, eerste lid BW). Wettelijk samenwonenden die hun eigendom op deze grond trachten te bewijzen, hebben echter weinig kans op slagen. Het vermoeden van eigendomsrecht in hoofde van de bezitter geldt immers enkel wanneer zijn bezit deugdelijk en bijgevolg ondubbelzinnig is. In geval van wettelijke samenwoning is aan deze voorwaarde zelden voldaan, vermits het bezit van goederen, die gezamenlijk worden gebruikt, dubbelzinnig is371. Aldus het geval waarbij de roerende goederen die tot de inboedel behoren gezamenlijk dan wel beurtelings worden gebruikt372. Artikel 2279 BW zal dus slechts kunnen worden aangewend voor strikt persoonlijke goederen zoals juwelen, kledij enzovoort373. 187. Wanneer de eigendomsbetwisting daarentegen rijst nadat de wettelijke samenwoning is beëindigd, kan het bezit van een goed wel gelden als titel van eigendom. Gezien de goederen dan niet meer gezamenlijk worden gebruikt, is het bezit niet meer dubbelzinnig. De ene partij kan bijvoorbeeld bewijzen dat hij de goederen in bruikleen of in bewaring heeft achtergelaten374. De andere partij kan aanvoeren dat de goederen het voorwerp waren van een schenking, op voorwaarde dat de schenkingstitel aannemelijk voorkomt375. De rechter zal aan de hand van de aangebrachte stukken beslissen wie de eigenaar is. 188. Tot slot kan uit het feit dat de bezitter zijn exclusieve eigendom niet kan bewijzen op grond van artikel 2279, eerste lid BW, op zich geen eigendomsrecht worden afgeleid van degene die de zaak terugvordert376.
370
H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 359. 371 Rb. Brugge 5 december 1988, RW 1989-90, 201; Antwerpen 5 december 2006, NJW 2007, 414, noot G. VERSCHELDEN; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 577. 372 H. CASMAN, “Enkele aspecten van vermogensrechtelijke overeenkomsten tussen samenwonenden sedert de Wet van 23 november 1998”, Overeenkomstenrecht, 26ste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, 1999-2000, Antwerpen, Kluwer, 2000, 226. 373 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 8. 374 C. CASTELEIN en A. MAELFAIT, Ongehuwd samenwonen. Cahiers voor de welzijnswerker, Mechelen, Kluwer, 2003, 53. 375 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 8. 376 Antwerpen 5 december 2006, NJW 2007, 414, noot G. VERSCHELDEN; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 577.
83
C. Bankrekeningen 189. Bij bankrekeningen rijst de vraag in hoeverre het titularisschap van de bankrekening de eigendom van het geld aanwijst377. Wanneer de bankrekening op naam van beide partijen is geopend, geldt het vermoeden van onverdeeldheid en zijn zij bijgevolg samen eigenaar van de daarop staande gelden. Of het feitelijk beheer van de rekening slechts werd waargenomen door één van de partners, is daarbij irrelevant378, aldus CASMAN. Zo oordeelde de vrederechter te Westerlo dat moest worden besloten tot het bestaan van een onverdeeldheid, gezien de waarborgrekening op naam van beide partijen stond. Hieraan kon een einde worden gesteld door toewijzing van de huurwaarborg bij helften aan iedere samenwoner379. 190. FORDER ziet echter een probleem. Een samenwonende heeft namelijk niet het recht om op de hoogte te worden gehouden van een bankrekening die door de andere op eigen naam wordt geopend. In tegenstelling tot wat geldt voor gehuwden (art. 218, derde lid BW), bestaat hier immers geen wettelijke basis voor. In hoofde van de bank bestaat derhalve geen informatieplicht ten aanzien van de wettelijke samenwonende partner380. 191. Volgens CASMAN speelt het vermoeden van onverdeeldheid niet wanneer slechts één van de partners titularis is van de rekening. De tegoeden op die rekening komen hem toe en maken exclusief deel uit van zijn vermogen, ongeacht wie de gelden op de rekening heeft gestort381. Hij moet daarvan geen bewijs leveren. Het heeft daarbij geen belang of de andere partij op deze rekening een volmacht had. Een volmacht verleent immers geen eigendomsaanspraak maar omvat enkel de bevoegdheid om verrichtingen uit te voeren382. Alleen de titularis oefent de rechten uit die aan de bankrekening verbonden zijn. Wanneer de andere partij aanspraken kan laten gelden tegen de titularis van de rekening betreft dit enkel schuldvorderingen, geen eigendomsrechten383. In een arrest van 6 januari 2005 bevestigde het hof van beroep te Gent dat de financiering van de rekening van geen belang was, maar enkel het feit dat de man steeds alleen titularis was geweest van de rekening. Door het overlijden 377
K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 577. H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 349. 379 Vred. Westerlo 11 december 2006, T.Vred. 2007, 354; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 577-78. 380 C. FORDER, “Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden”, TEP 2006, (331) 348. 381 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 9. 382 H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 8. 383 H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 349. 378
84
van de man was een einde gekomen aan de volmacht van de vrouw die zij had op de rekening van de man. De sommen die de vrouw na het overlijden van de man van de rekening haalde en voor eigen gebruik besteedde, diende ze terug te betalen384. ALLAERTS nuanceert deze stelling in die zin dat, hoewel het titularisschap van één der partijen een vermoeden van exclusieve eigendom creëert, de andere partij niettemin aanspraken kan laten gelden op voorwaarde dat hij die aantoont385. D. Betwistingen 192. Zoals reeds vermeld kan elke partij bij de beëindiging van de relatie de eigen goederen terugnemen, op voorwaarde dat hij de exclusieve eigendom van deze goederen aantoont. De regel geldt dat de terugname in natura verplicht is. De eigenaar kan dus geen vervangende vergoeding vorderen wanneer hij zijn goederen in natura kan terughalen bij zijn ex-partner386. 193. In geval van discussies omtrent de goederen, dient vooreerst te worden opgemerkt dat ook in dit kader dringende voorlopige maatregelen kunnen worden bekomen. De voorzitter kan bijvoorbeeld partijen opleggen een inventaris op te maken van hun goederen, hen voorlopig verbieden bepaalde goederen te vervreemden of hen voorlopig een deel van de goederen toewijzen387. 194. Niet zelden rijzen betwistingen met betrekking tot onverdeelde goederen. Op voorwaarde dat er sprake is van een “ernstig belang”, kan men zich tot de vrederechter wenden om de verzegeling te vorderen van de plaatsen waar die goederen zich bevinden (art. 1148 Ger.W.). Hoewel het bestaan van een onverdeeldheid op zich niet het vereiste ernstig belang bewijst, zal deze voorwaarde in geval van beëindiging van de wettelijke samenwoning meestal vervuld zijn388. De verzegeling is daarentegen niet mogelijk voor eigen goederen, zelfs niet indien deze zich nog bevinden bij de wederpartij389. In dit laatste geval kan de beweerde eigenaar machtiging vragen aan de beslagrechter tot het leggen van een beslag tot
384
Gent 6 januari 2005, NJW 2006, 75, noot G. VERSCHELDEN; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 577. 385 V. ALLAERTS, “Samenwoningsvermogensrecht”, in PINTENS, W. en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 74. 386 Luik 3 september 2008, RTDF 2010, 328; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 300, nr. 458. 387 F. SWENNEN en T. TOREMANS, “Kort geding en familierecht”, in T. DEKEERSMAEKER, Kort geding, Gent, Larcier, 2009, 111-112. 388 Rb. Antwerpen 11 september 1980, RW 1980-81, 2631; anders: Vred. Roeselare 21 oktober 2005, T.Vred. 2007, 89; W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 10. 389 Vred. Roeselare 21 oktober 2005, T.Vred. 2007, 89.
85
terugvordering (art. 1463 Ger.W.)390. Men kan ook de aanstelling van een sekwester bekomen (art. 1961 BW)391. Het hof van beroep te Antwerpen stelde dat dergelijke bewarende maatregelen weliswaar met de nodige zin voor verantwoordelijkheid moeten worden aangewend392. Wanneer er geen gevaar voor vervreemding of beschadiging van de betrokken goederen of enige andere urgentie wordt aangetoond, zal een beslag tot terugvordering en derhalve ook de aanstelling van een sekwester onverantwoord zijn. Gezien dergelijke maatregelen steeds met kosten gepaard gaan, moeten ze met de nodige terughoudendheid worden opgelegd393. E. Ter voorkoming van betwistingen: afspraken 195. Om bovengenoemde geschillen en bewijsproblemen te voorkomen, kunnen partijen afspraken maken over de eigendomsrechten die zij kunnen laten gelden op de roerende goederen die hen toebehoren. Zo kunnen zij bij het begin of tijdens hun samenleving een inventaris van hun roerende goederen opmaken en bewijsregels conventioneel vastleggen. Zij zouden bijvoorbeeld vermoedens kunnen invoeren voor specifieke goederen (inboedel, inhoud van een bankkluis394, aandelen aan toonder enzovoort). Ook kunnen zij bedingen dat tussen hen, net zoals tussen gehuwden, de bewijsvoering vrij is. Of nog, dat het eigendomsbewijs zal worden bepaald volgens de herkomst van de gelden die tijdens de samenwoning werden aangewend395. Dergelijke overeenkomsten zijn bindend voor beide partijen en hun erfgenamen. Hierdoor wordt echter louter een weerlegbaar vermoeden van eigendom gecreëerd396.
390
W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 10; K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 9. 391 F. SWENNEN en T. TOREMANS, “Kort geding en familierecht”, in T. DEKEERSMAEKER, Kort geding, Gent, Larcier, 2009, 111-112. 392 Antwerpen 3 september 2008, P&B 2009, 221. 393 V. ALLAERTS, “Samenwoningsvermogensrecht”, in PINTENS, W. en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 46-47; B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 198. 394 Goederen in een kluis uitsluitend geopend op naam van één partner worden volgens de vrederechter te Roeselare vermoed diens eigendom te zijn zodat geen onverdeeldheid wordt gecreëerd; Vred. Roeselare 21 oktober 2005, T.Vred. 2007, 89; B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 198. 395 H. CASMAN, “Enkele aspecten van vermogensrechtelijke overeenkomsten tussen samenwonenden sedert de Wet van 23 november 1998”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN, Overeenkomstenrecht, 26ste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, 1999-2000, Antwerpen, Kluwer, 2000, 225. 396 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 8.
86
196. Ook het akkoord dat werd bereikt na de beëindiging van de wettelijke samenwoning is bindend. Het hof van beroep te Brussel aanvaardde dat een e-mail waaruit duidelijk het akkoord van de afzender bleek omtrent de lijst van meubels die zijn ex-partner wenste terug te krijgen, een buitengerechtelijke bekentenis uitmaakte. De afzender stelde immers enkel de terugbetaling van enkele schulden als voorwaarde voor de teruggave van de meubels, maar betwiste het eigendomsrecht daaromtrent niet397. 197. De bewijsvoering wordt nog vergemakkelijkt wanneer de partijen een notariële of een onderhandse boedelbeschrijving (die men nadien laat registreren) opstellen398. Hoewel de instrumenterende notaris de oprechtheid van de afgelegde verklaringen niet kan verifiëren, zal zodanige buitengerechtelijke bekentenis waardevol zijn ten aanzien van de andere partij. Hij zal immers vrijgesteld zijn van bewijsvoering, gezien zijn eigendomsrecht door de ander werd erkend. Derden kunnen evenwel tegenbewijs leveren en de rechter behoudt te allen tijde zijn soevereine appreciatiebevoegdheid399.
§ 2. VERMOGENSVERSCHUIVING 198. Ook wanneer wettelijk samenwonenden geen exclusieve eigendomsrechten kunnen laten gelden op een goed, rijzen problemen. Alvorens de wettelijke samenwoning wordt beëindigd, hebben partijen immers meestal enige tijd samengeleefd. Tijdens die periode hebben zich vaak situaties voorgedaan die hebben geleid tot vermogensverschuivingen. Denk bijvoorbeeld maar aan het geval waarin de ene partner sommen heeft geïnvesteerd in een goed waarvan de andere eigenaar is en waarop hij aldus geen eigendomsrechten kan laten gelden. De vraag rijst dan of er bij de beëindiging van de relatie een grond voorhanden is waarop vergoeding kan worden gevorderd. In eerste instantie kunnen gewezen partners onderling overeenkomen om vergoedingsrekeningen op te stellen. Doen zij dit niet, dan kunnen zij hiervoor slechts terugvallen op figuren uit het algemeen verbintenissenrecht. De vergoedingsregels die gelden tussen gehuwden zijn immers niet van toepassing zijn400. 199. Gezien tussen geregistreerde partners een algehele gemeenschap van goederen geldt, zijn de problemen omtrent vermogensverschuivingen in het algemeen te overzien. Enerzijds vinden er relatief weinig plaats, omdat het meeste vermogen gemeenschappelijk is. Anderzijds is het belang ervan minder groot, gezien de partners bij de beëindiging van het 397
Brussel 29 maart 2007, Rev.trim.dr.fam. 2007, 809. C. CASTELEIN en A. MAELFAIT, Ongehuwd samenwonen. Cahiers voor de welzijnswerker, Mechelen, Kluwer, 2003, 52. 399 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 8-9. 400 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 576. 398
87
partnerschap elk voor de helft delen in de in totaal gerealiseerde vermogensopbouw (art. 1:100 NBW). Bovendien regelt de wet een – zij het beperkte – categorie van vermogensverschuivingen401. Deze regels zijn opgenomen in artikel 1:95 en 1:96 NBW, waarin de zogenaamde reprises en récompenses zijn opgenomen402. Artikel 1:95 NBW stelt dat een goed dat één van beide partners verkrijgt buiten de gemeenschap valt wanneer de tegenprestatie voor deze verkrijging voor meer dan de helft ten laste komt van zijn eigen vermogen. De verkrijger is daarbij vergoeding verschuldigd aan de gemeenschap voor het deel van de tegenprestatie welke door de gemeenschap wordt gedragen. Behoort het goed daarentegen tot de gemeenschap, terwijl één partner met zijn eigen vermogen heeft bijgedragen aan de tegenprestatie voor deze verkrijging, dan komt hem een vergoedingsvordering toe. De vergoedingen waarvan sprake worden bepaald overeenkomstig artikel 1:87, tweede en derde lid NBW. Vóór de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen403 werd hierbij de nominaliteitsleer toegepast404. Sinds 1 januari 2012 is de zogenaamde beleggingsleer in de plaats gekomen. De hoogte van de vergoeding wordt sindsdien bepaald naargelang de waarde van het goed op het tijdstip waarop de vergoeding wordt voldaan (art. 1:87, tweede lid, eerste zin NBW). Hierdoor zal degene die met eigen vermogen heeft geïnvesteerd in een gemeenschapsgoed meedelen in de waardestijging van dit goed, maar anderzijds ook verplicht zijn mee te delen in een eventuele waardedaling daarvan405. 200. Geregistreerde partners kunnen daarentegen ook, in afwijking van de algehele gemeenschap van goederen, opteren voor een beperkte gemeenschap van goederen of een uitsluiting van iedere gemeenschap, al dan niet met een verrekenbeding (zie infra randnr. 292 e.v.). In dat geval zijn de problemen groter, zeker wanneer er sprake is van koude uitsluiting. Wat te doen met een financiële investering van de ene partner die resulteert in vermogensopbouw bij de ander? Deze situatie is tot op zekere hoogte vergelijkbaar met die tussen wettelijk samenwonenden in België, met dien verstande dat dit voor hen de gemeenrechtelijke situatie is waarbij zij geen andersluidende regeling hebben getroffen. Geregistreerde
401
partners
daarentegen
moeten
actief
stappen
ondernemen
om
een
W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 116. 402 W. SCHRAMA, Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 65. 403 Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867). 404 HR 12 juni 1987, NJ 1988, 150 (Kriek/Smit). 405 A. NUYTINCK, “Rechten en plichten van echtgenoten (titel 1.6 BW). Meer regelend recht?”, in VERBEKE, A., SCHERPE, J., DECLERCK, C., HELMS, T., SENAEVE, P. en PINTENS, W. (eds.), Confronting the frontiers of family law and succession law: liber amicorum Walter Pintens. Vol. 2., Antwerpen, Intersentia, 2012, 1037; zie voor een duidelijk voorbeeld hieromtrent: A. NUYTINCK, “Scheiding tussen recht en belang in het personen- en familierecht”, in N. FABER, C. JANSEN en N. VERMUNT (eds.), Fiduciaire verhoudingen. Libellus amicorum prof.mr. S. Kortmann, Deventer, Kluwer, 2007, 173-175.
88
vermogensscheiding te bewerkstelligen406. Voor het geval partijen geopteerd hebben voor een koude uitsluiting, dient kort de visie van de Hoge Raad te worden vermeld. De Hoge Raad ziet namelijk weinig mogelijkheden om hierbij af te wijken van hetgeen uitdrukkelijk bij partnerschapsvoorwaarden is overeengekomen. De redelijkheid en de billijkheid kunnen echter ook hier een rol spelen. Zij kunnen beletten dat onverkort wordt vastgehouden aan de partnerschapsvoorwaarden407. 201. Gezien de koude uitsluiting, evenals andere conventionele stelsels waarvoor geregistreerde partners kunnen opteren, een afwijking zijn van het gemeenrechtelijk principe van de gemeenschap van goederen, wordt hierop niet verder ingegaan408. Dit hoofdstuk behandelt immers de principiële gelding, zijnde de scheiding van goederen voor wettelijk samenwonenden en de gemeenschap van goederen voor geregistreerde partners. Het tegendeel zou ons te ver leiden. Hetgeen hierna wordt besproken, geldt derhalve enkel voor de wettelijke samenwoning. 202. De (gemeenrechtelijke) figuren die zullen worden besproken zijn de bijdrageplicht, de lening, het mede-eigendomsrecht, de onverschuldigde betaling, de zaakwaarneming, de natrekking en kostenleer en de vermogensvermeerdering zonder oorzaak. Nadien wordt kort toegelicht welke verweermiddelen hierbij worden ingeroepen, zijnde de schenking en de lasten van het samenleven. A. De bijdrageplicht 203. De wettelijk samenwonenden dragen bij in de lasten van het samenleven naar evenredigheid van hun mogelijkheden (art. 1477, § 3 BW). Onder verwijzing naar deze wettelijke bijdrageplicht, kunnen partijen trachten een vergoeding te vorderen. Dit werd reeds besproken in afdeling 2 van hoofdstuk II.
406
W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 116. 407 HR 18 juni 2004, NJ 2004, 399; Arnhem 8 februari 2011, LJN BS8696; Utrecht 21 november 2012, LJN BY4234; W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 117. 408 Voor een bespreking van de problematiek inzake vermogensverschuivingen indien de geregistreerde partners niet gekozen hebben voor een gemeenschap van goederen, zie onder meer: S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 128 e.v. en M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2010, 172-175; W. SCHRAMA, De niet-huwelijkse samenleving in het Nederlandse en Duitse recht, Ars Notariatus dl. 122, Deventer, Kluwer, 2004, 444-445; W. SCHRAMA, Vermogensrecht voor ongehuwde samenwoners, Deventer, Kluwer, 2000, 118-120.
89
B. De lening 204. De ex-partner die heeft geïnvesteerd in een goed van de ander, voert bij de beëindiging van de relatie vaak aan dat dit in wezen een lening betrof, waarvan hij derhalve de terugbetaling vordert. Om in zijn opzet te slagen, dient hij het bestaan van de leningsovereenkomst te bewijzen (art. 1315 BW)409. 205. Ten eerste moet het materiële aspect worden aangetoond, zijnde de overhandiging van een geldsom. Dit betreft een rechtsfeit en kan bijgevolg met alle middelen van recht worden bewezen. Daarnaast moet ook de wil om te lenen worden bewezen, wat slaat op het intentioneel element410. Hieruit moet blijken dat de overdracht gebeurde ter uitvoering van de leningsovereenkomst en bijvoorbeeld niet ter betaling van een schuld of als schenking. Het bewijs daarvan moet worden geleverd volgens de gemeenrechtelijke bewijsregels inzake rechtshandelingen411. Voor een lening die de waarde van 375 euro te boven gaat, is bijgevolg een geschrift vereist (art. 1341 BW). Betreft dit een onderhands geschrift, dan moet dit geheel met de hand geschreven zijn of ten minste naast de handtekening een ‘goed voor’ of ‘goedgekeurd voor’ vermelden, gevolgd door de som voluit in letters uitgedrukt (art. 1326 BW). 206. De regel van de primauteit van het geschreven bewijs kent weliswaar twee uitzonderingen. Een eerste betreft het geval waarin een begin van bewijs door geschrift aanwezig is, dat uitgaat van degene tegen wie de vordering wordt ingesteld en waardoor het beweerde feit waarschijnlijk wordt gemaakt (art. 1347 BW). Zo oordeelde de rechter te Leuven dat hoewel een overeenkomst niet voldoet aan artikel 1326 BW omdat de som niet voluit in letters werd uitgedrukt, deze niettemin een begin van bewijs door geschrift kan uitmaken. Dit kan op zijn beurt dan worden aangevuld door vermoedens en op die manier een voldoende bewijs opleveren412. Ten tweede is geen geschrift vereist wanneer een partij zich in de morele onmogelijkheid bevond om zich een schriftelijk bewijs te verschaffen (art. 1348 BW). Deze morele onmogelijkheid moet evenwel steeds restrictief en in het licht van de concrete omstandigheden worden geïnterpreteerd. Het enkele feit van een duurzame relatie tussen partijen is derhalve onvoldoende om tot besluiten tot zodanige onmogelijkheid413.
409
Brussel 17 juni 1996, AJT 1997-98, 456; C. VERGAUWEN, “De financiële implicaties bij de beëindiging van de concubinaatsverhouding” (noot onder Rb. Leuven 21 februari 2006), RABG 2007, 748. 410 B. VAN BAEVEGHEM, “Lening en de morele onmogelijkheid in het BW” (noot onder Rb. Leuven 22 oktober 2003), RABG 2004, 745. 411 Bergen 6 oktober 1994, JT 1995, 300; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 303. 412 Rb. Leuven 21 februari 2006, RABG 2007, 744, noot C. VERGAUWEN. 413 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 580.
90
207. EGGERMONT merkt op dat meestal bezwaarlijk kan worden gesproken van een leningsovereenkomst. Stel dat de ene partner het goed heeft gefinancierd, maar dat dit een onverdeeldheid betreft gezien hij zijn exclusieve eigendom daarover niet kan bewijzen. Dan kan men toch niet ernstig beweren dat hiervoor een effectieve wilsovereenstemming heeft bestaan tot het geven van een lening? De onverdeeldheid is in dergelijk geval veeleer ‘toevallig’ ontstaan, waarbij partijen wellicht niet hebben stilgestaan bij de vermogensrechtelijke impact414. 87. Het is daarentegen ook mogelijk dat beide samenwonenden samen een lening zijn aangegaan, maar waarbij één van hen de lening alleen terugbetaalt. In dergelijk geval rijst de vraag naar een mogelijke regresvordering. Artikel 1887 BW voorziet een hoofdelijkheid van medeontleners maar biedt geen soelaas gezien dit niet de lening op intrest betreft, doch slechts de lening van een zaak. De terugvordering zal bijgevolg slechts mogelijk zijn wanneer de solvens bewijst dat hij als lasthebber de derde betaalde in naam van zijn partner415. C. Het mede-eigendomsrecht 208. Zoals reeds vermeld, legt artikel 577-2, § 3 BW aan de mede-eigenaar de verplichting op om bij te dragen in de lasten van de eigendom, naar verhouding van zijn aandeel (zie supra randnr. 169). De partij wiens bijdrage groter was dan hetgeen hij verhoudingsgewijs had moeten betalen, kan op deze grond derhalve een vergoeding vorderen416. 209. Het is ook mogelijk dat één van de samenwonenden exclusief eigen middelen heeft aangewend ter financiering van de nuttige uitgaven tot behoud of verbetering van het onverdeelde goed. In dergelijk geval kan vergoeding bekomen worden op grond van artikel 577-2, § 7 BW417. Volgens FORDER kan de investeerder zich eveneens beroepen op artikel 554 BW418. Overeenkomstig dit artikel moet de eigenaar van de grond die gebouwen, beplantingen en werken tot stand heeft gebracht met materialen die hem niet toebehoren, de waarde van deze materialen vergoeden. VAN HOOYMISSEN nuanceert het belang van deze
414
S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 304. 415 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 12. 416 S. MICHAUX, “Les mécanismes de correction des déséquilibres patrimoniaux lors de la rupture du couple”, in J. HAUSER en J.-L. RENCHON (eds.), Différenciation ou convergence des statuts juridiques du couple marié et du couple non marié. Droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, (203) 221. 417 Rb. Gent 12 januari 2010, T.Not. 2011, 713; A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 63. 418 C. FORDER, “Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden”, TEP 2006, (331) 351, nr. 396.
91
bepaling ten zeerste. Gelet op het vermoeden van artikel 553 BW419, zal de eigenaar van de materialen immers moeten aantonen dat hij tot op het ogenblik van de incorporatie eigenaar is gebleven van die materialen. Dit veronderstelt dat de grondeigenaar niet reeds eigenaar is geworden van het materiaal krachtens een andere bepaling zoals artikel 2279 BW. Artikel 554 BW zal derhalve pas nuttig zijn wanneer het gestolen of verloren materiaal betreft, of indien de eigenaar van het materiaal bewijst dat de bouwer het materiaal te kwader trouw bezit420. De samenwoner die heeft geïnvesteerd in het onverdeelde goed, doet er bijgevolg goed aan zijn vordering te baseren op artikel 577-2, § 7 BW. 210. Tot slot hebben mede-eigenaars het recht op gebruik en genot van de eigendom, naar verhouding van hun aandeel (art. 577-2, § 3 en § 5 BW). Bij de bespreking van de onroerende goederen wordt dieper ingegaan op de gevolgen die deze bepaling met zich meebrengt wanneer één van de partners tijdelijk de onverdeelde gezinswoning verlaat terwijl de andere daar verder verblijft (zie infra randnr. 245). D. De onverschuldigde betaling 211. Overeenkomstig artikel 1235 BW veronderstelt iedere betaling een schuld. Hetgeen betaald is zonder verschuldigd te zijn, kan worden teruggevorderd (art. 1235, eerste lid BW). Opdat men zijn vordering kan baseren op grond van de onverschuldigde betaling, dienen twee voorwaarden te zijn vervuld421. Ten eerste moet er sprake zijn van een betaling in geld. Hoewel de levering van diensten in principe ook als betaling kan worden beschouwd die evenzo verschuldigd kan zijn, is de theorie van de onverschuldigde betaling daar niet op van toepassing422. Ten tweede dient deze betaling een onverschuldigd karakter te hebben423. Dit impliceert dat deze betaling geen oorzaak heeft. Volgens BOULY kunnen de affectieve relatie en het feit dat men het duurzaam bewonen van de woning voor ogen had, geldige oorzaken uitmaken, hetgeen de toepassing van de onverschuldigde betaling derhalve zou uitsluiten424.
419
Alle gebouwen, beplantingen en werken op of onder de grond van een erf, worden vermoed door de eigenaar, op zijn kosten, te zijn tot stand gebracht en hem toe te behoren, tenzij het tegenovergestelde bewezen is. 420 M. VAN HOOYMISSEN, “Zakenrechtelijke aspecten in verband met het sluiten van de aannemingsovereenkomst”, in D. MEULEMANS, K. BOONE en P. DE SMEDT, Een pand bouwen en verbouwen, Leuven, Acco, 2005, 232, nr. 545. 421 S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op grond van een partner” (noot onder Gent 20 november 2008), TBBR 2011, (44) 52, nr. 22. 422 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 309, nr. 472. 423 Cass. 26 juni 1998, Arr. Cass. 1998, 765. 424 S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op grond van een partner” (noot onder Gent 20 november 2008), TBBR 2011, (44) 52, nr. 22.
92
E. Zaakwaarneming 212. Wanneer een partner werken heeft uitgevoerd in de woning waarvan de andere partner exclusief eigenaar is, beroept men zich vaak op de zaakwaarneming (art. 1372-1375 BW) om deze vermogensverschuiving te corrigeren. Hierbij is er echter weinig kans op slagen, gezien de strikte voorwaarden waaraan deze rechtsfiguur moet voldoen zelden zijn vervuld tussen samenwoners425. 213. Zaakwaarneming doet zich voor wanneer iemand vrijwillig, doch niet uit vrijgevigheid een noodzakelijke handeling stelt ter behartiging van de belangen van zijn partner, waarbij men redelijkerwijze mag verwachten dat deze laatste de kwestieuze handeling ook zou hebben verricht426. De tussenkomst van de zaakwaarnemer moet derhalve nodig zijn en niet louter nuttig. De partner die de werken uitvoerde, moet hebben gehandeld zonder schenkingsoogmerk, zo niet kunnen de gedane kosten niet worden teruggevorderd427. Terzelfdertijd moet hij hebben gehandeld uit onbaatzuchtigheid. Of de zaakwaarnemer tevens zijn eigen belang mag dienen, wordt betwist. Principieel is het geen vereiste dat men exclusief de belangen van een derde behartigt. Niettemin kan het feit dat een partner het duurzaam gebruik had van de zaak die hij waarnam, worden beschouwd als een eigen voordeel. De zaakwaarneming impliceert dan (deels) de nastreving van een eigen voordeel, hetgeen de toepassing van de zaakwaarneming volgens sommige rechters uitsluit428. Verder kan de zaakwaarneming zowel met als buiten medeweten van de partner geschieden, maar mag in geen geval stuiten op verzet vanwege deze laatste. Tot slot moet dit alles gebeuren buiten elke specifieke wettelijke of contractuele verplichting om, wat het verschil maakt met de lastgeving429.
425
J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, “Overzicht van rechtspraak (2000-2007). De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2008, 14, nr. 25. 426 K. BOONE, “Wettelijke en feitelijke samenwoning”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 458, nr. 435. 427 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 13. 428 Brussel 8 mei 2012, AR 2009/AR/3298, onuitg; anders: Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844, waarbij het hof van beroep stelde dat het geen vereiste was dat de betaling van de verbeteringswerken belangeloos was. Het volstond dat de zaakwaarnemer niet uitsluitend in zijn eigen belang was opgetreden; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 306. 429 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 13.
93
F. Natrekking en kostenleer a) Natrekking 214. De partner die op eigen kosten bouwwerken heeft uitgevoerd op bouwgrond die de exclusieve eigendom is van de voormalige partner, beroept zich na de beëindiging van de wettelijke samenwoning vaak op de natrekkingsleer. Artikel 553 BW last een dubbel vermoeden in. Ten eerste worden de gebouwen, beplantingen en werken op of onder de grond van een erf, vermoed door de eigenaar, op zijn kosten te zijn tot stand gebracht. Ten tweede worden deze zaken vermoed toe te behoren aan de eigenaar van de grond. Beide vermoedens zijn weliswaar weerlegbaar. 215. Vooreerst kan de samenwoner trachten om – in de plaats van een vergoeding – een zakelijk recht te bekomen door het eigendomsvermoeden op grond van natrekking te weerleggen. Daartoe dient te worden aangetoond dat hij bijvoorbeeld een recht van opstal heeft of dat de ander afstand heeft gedaan van zijn recht van natrekking430. 216. Lukt dit niet, dan kan de partner-bouwer trachten te bewijzen dat de bouwwerken niet (uitsluitend) werden gerealiseerd met gelden of materialen van de grondeigenaar zelf. Dit bewijs kan met alle middelen van recht worden geleverd. Slaagt hij in dit bewijs, dan heeft de grondeigenaar twee opties: hij kan de wegruiming vorderen op kosten van de partnerbouwer431 of hij kan de (bouw)werken behouden mits hij de waarde van de materialen en het arbeidsloon vergoedt (art. 555 BW) 432. 217. Voor de toepassing van de leer van de natrekking dienen twee voorwaarden te zijn vervuld. Ten eerste moeten de werken voldoende individualiseerbaar zijn om te kunnen worden weggenomen. Dit impliceert dat twee aparte materialen, hoewel verenigd, hun eigen 430
Volgens het Hof van Cassatie staat een afstand van recht van natrekking gelijk met de vestiging van een recht van opstal; Cass. 19 mei 1988, RW 1988-89, 572-573; M. VAN HOOYMISSEN, “Zakenrechtelijke aspecten in verband met het sluiten van de aannemingsovereenkomst”, in D. MEULEMANS, K. BOONE en P. DE SMEDT, Een pand bouwen en verbouwen, Leuven, Acco, 2005, 250, nr. 645. 431 Voor deze optie kan de eigenaar slechts kiezen wanneer de bouwer te kwader trouw heeft gehandeld. Dit zal bij een samenwoningsrelatie vermoedelijk steeds het geval zijn, gezien van de partners kan worden verwacht dat ze weten wie de eigenaar is van de grond waarop wordt gebouwd; H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 367-368; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 307, voetnoot 159. 432 Gent 9 januari 1998, TBBR 1998, 251; J. VERSTRAETE, “Stand van zaken van het beding van aanwas en andere contracten tussen samenwonenden” in L. Weyts, A. Verbeke en E. Goovaerts (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 52, nr. 34; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 302.
94
identiteit blijven behouden. Er zal bijgevolg geen vergoeding kunnen worden bekomen op grond van de natrekking wanneer het louter gaat om een bewerking, verbetering of herstel van een goed433. De partner moet in zulk geval zijn heil zoeken in de kostenleer (zie infra randnr. 222)434. Ten tweede vereist artikel 555 BW een conflict tussen twee eigenaars, zijnde de eigenaar van de woning enerzijds en de eigenaar van de materialen en bouwwerken anderzijds435. De partner-bouwer moet immers bewijzen dat hij de exclusieve eigenaar is van de bouwwerken en materialen die in het onroerend goed zijn geïncorporeerd. Gezien er tussen wettelijk samenwonenden dikwijls sprake zal zijn van een vermenging, legt dit een zware bewijslast op de partner-bouwer die een vergoeding wenst te verkrijgen van de eigenaar van de woning436. 218. Voorts rijzen er alsnog enkele problemen wanneer men de leer van de natrekking wil toepassen in het kader van de wettelijke samenwoning. Vooreerst dient artikel 555 BW in feite om de situatie te regelen waarin een eigenaar van een onroerend goed, die niet in het bezit is van zijn goed, vaststelt dat de eigenlijke bezitter werken heeft uitgevoerd op of aan dit goed. Bijgevolg is artikel 555 BW in principe niet bedoeld om het conflict tussen wettelijk samenwonenden te regelen, gezien in dit kader de eigenaar van de woning in het bezit blijft van zijn goed437. Tot slot kan er ook op worden gewezen dat de bouwwerken doorgaans zijn uitgevoerd met medeweten van de eigenaar van de woning. In dergelijk geval moet een vergoeding gevorderd worden op grond van een (impliciete) overeenkomst, en niet op grond van de natrekking438. b) Kostenleer 219. Hoewel de natrekkingsleer geen soelaas kan bieden wanneer de uitgevoerde werken niet meer van het geheel kunnen worden afgescheiden, kan de kostenleer dit wel439. Aldus bijvoorbeeld in het geval van verbetering, bewerking of herstel van een goed. Op basis van de 433
Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844; S. MICHAUX, “Les mécanismes de correction des déséquilibres patrimoniaux lors de la rupture du couple”, in J. HAUSER en J.-L. RENCHON (eds.), Différenciation ou convergence des statuts juridiques du couple marié et du couple non marié. Droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, 203-244. 434 S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op grond van een partner” (noot onder Gent 20 november 2008), TBBR 2011, (44) 51-52, nr. 21. 435 J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, “Overzicht van rechtspraak (2000-2007). De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2008, 12, nr. 21. 436 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 580. 437
Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 307-308, nr. 470. 439 H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 27. 438
95
kostenleer moeten noodzakelijke uitgaven integraal worden vergoed, nuttige uitgaven slechts ten belope van hun meerwaarde en verfraaiingsuitgaven helemaal niet. Ook deze rechtsfiguur wordt door sommige rechtspraak kritisch benaderd. Zo weigerde de rechtbank van eerste aanleg te Gent de toepassing ervan, gezien ook deze leer bedoeld zou zijn om de situatie te regelen waarin de ware eigenaar een onroerend goed terugvordert van degene die zich er, al dan niet te goeder trouw, eigenaar van waande440. Gezien de wettelijk samenwonende partnereigenaar in het bezit blijft van het goed en de werken in onderling overleg worden uitgevoerd, kan de kostenleer volgens deze visie evenzo niet worden toegepast441. Daar waar een partner ruim € 7000 betaald had voor de vernieuwing van de ramen, geïncorporeerd in het onroerend goed dat exclusieve eigendom was van de andere partner, werd wel besloten tot toepassing van de kostenleer442. G. Vermogensverschuiving zonder oorzaak 220. Uit het voorgaande blijkt duidelijk dat het doorgaans niet eenvoudig is om na de beëindiging van de wettelijke samenwoning de ontstane vermogensverschuivingen te compenseren. Om die reden zoeken samenwoners vaak hun toevlucht tot de vermogensverschuiving zonder oorzaak als ultimum remedium. Wanneer partijen het risico lopen dat hun vordering bijvoorbeeld op grond van de natrekking of kostenleer zou worden afgewezen, steunen zij hun eis vaak subsidiair op de vermogensvermeerdering zonder oorzaak. Het beroep op deze rechtsfiguur wordt echter in eerder zeldzame gevallen aanvaard443. 221. Voor de toepassing van de vermogensverschuiving zonder oorzaak dienen vijf voorwaarden te zijn voldaan. Er moet sprake zijn van een verrijking van het ene vermogen, een verarming van het andere vermogen en een causaal verband tussen beide. Verder mag er geen oorzaak voorhanden zijn en heeft deze rechtsfiguur een subsidiair karakter. Dit alles dient door de verarmde te worden bewezen444. 222. Ten eerste dient de verrijking zelf te worden aangetoond. Dit betreft elk in geld waardeerbaar voordeel. Daarbij kan het gaan om de verwerving van goederen, maar ook om het genot van diensten, de besparing van uitgaven, de afwending van schade of de afname van
440
S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op grond van een partner” (noot onder Gent 20 november 2008), TBBR 2011, (44) 50, nr. 18. 441 Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, (464) 468. 442 Brussel (1e k.) 2 maart 2010, AR 07/AR/1044, www.cass.be. 443 Bijvoorbeeld Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464; Bergen 10 januari 2005, JLMB 2006, 996, noot M.D. 444 Cass. 25 maart 1994, RW 1996-97, 45, noot VAN OEVELEN; Antwerpen 9 februari 2005, NJW 2006, 508, noot G. VERSCHELDEN; E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, (1084) 1085, nr. 5.
96
verplichtingen445. Deze verrijking wordt niet beoordeeld op het moment van het instellen van de vordering, maar op het ogenblik van de vermogensverschuiving zelf. Enkel wanneer de verweerder het verlies van de verrijking als verweermiddel inroept, zal het beoordelingstijdstip worden verschoven naar het moment waarop de vordering werd ingesteld446. 223. Anderzijds veronderstelt ook de verarming niet noodzakelijk dat goederen uit het vermogen verdwijnen. Het nadeel hoeft eveneens niet perse van patrimoniale aard te zijn, maar enkel in geld waardeerbaar. Er kan bijvoorbeeld sprake zijn van verarming in geval van tijdsverlies of wanneer iemand onbezoldigd inspanningen leverde447. 224. Ten derde moeten de verarming en verrijking in causaal verband staan. Verrijking van de ene is slechts mogelijk mits verarming van de ander. Hierbij geldt de equivalentieleer448. 225. Vooral de vierde voorwaarde betreffende de afwezigheid van een rechtmatige oorzaak doet, in het geval van wettelijke samenwoning, vele vorderingen stranden. Een oorzaak kan een wettelijke, contractuele of een door de rechter opgelegde verplichting zijn, maar ook een economische of zelfs een morele drijfveer volstaat om de toepassing van de vermogensverschuiving zonder oorzaak te verhinderen449. Veelal wordt derhalve een reden gevonden in een contract, een wet, een natuurlijke verbintenis of de vrije wil van de verarmde of de verrijkte450. De vrije wil van de verarmde partner blijkt in de praktijk een belangrijke subjectieve oorzaak te zijn. Zo wordt de vordering op grond van de vermogensverschuiving zonder oorzaak vaak afgewezen omdat een partner-eiser werken uitvoerde of goederen financierde uit eigen belang451. Een man die investeringen doet in de woning van zijn partner met het oog op het
445
Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341; B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l’enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 618, nr. 5. 446 E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, (1084) 1085, nr. 6. 447 J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, “Overzicht van rechtspraak (2000-2007). De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2008, (4) 15-16, nr. 31; B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l’enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 618619, nr. 6. 448 E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, (1084) 1085, nr. 7 en 8. 449 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 312, nr. 477. 450 E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, (1084) 1084, nr. 1. 451 Bijvoorbeeld Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844; Bergen 24 mei 2005, JT 2005, 521.; Tegen de meerderheidsstrekking in: Gent 27 oktober 2009, TGR 2010, 86; Gent 23 maart 1999, TBBR 2000, 311.
97
samen doorbrengen van hun oude dag en dus het duurzame verblijf in de woning, haalt daar immers zelf voordeel uit452. Daarmee samenhangend zijn de speculatieve handelingen die zijn ingegeven vanuit de hoop een duurzame relatie op te bouwen en in stand te houden. Zo mislukte een vrouw in haar vordering, die meende dat haar partner de leningen voor zijn onroerend goed slechts had kunnen terugbetalen omdat zij alle huishoudelijke kosten had gedragen. Volgens het hof van beroep te Antwerpen deed de vrouw haar investering uit vrije wil, namelijk met het oogmerk om de relatie te laten voortduren, waardoor er geenszins sprake was van afwezigheid van een oorzaak453. Gelet op het feit dat, in het kader van de wettelijke samenwoning, er voorafgaand geen vermogensrechtelijke aspecten zijn geregeld, is het ook logisch dat speculatieve handelingen een zeker risico met zich meebrengen454. Tot slot wordt soms ook een oorzaak gezien in de affectieve relatie op zich455. Sommige vermogensverschuivingen zouden derhalve niet moeten worden gecompenseerd, gezien een zekere solidariteit tussen samenwonenden normaal zou zijn456. HERBOTS spreekt in die zin over “de eigen rechtmatige daad: de beslissing genomen in het eigen belang en met inachtneming van een mogelijk risico op verarming”457. 226. EGGERMONT wijst er evenwel op dat de rechtspraak zich moet hoeden voor een al te ruime interpretatie van de subjectieve oorzaak of van deze eigen rechtmatige daad. Het is evident dat samenwonende partners doorgaans vrijwillig handelen, vanuit affectieve gevoelens en met de hoop op een duurzame relatie. In dat opzicht zou een toepassing van de vermogensverschuiving zonder oorzaak steeds uitgesloten zijn, gezien er op die manier altijd een oorzaak is458. 227. Verder kan de vrije wil ook zijn ingegeven door vrijgevigheid of genegenheid, wat dient te worden onderscheiden van de loutere hulpvaardigheid459. Dit laatste is namelijk geen 452
K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 578. Antwerpen 9 februari 2005, NJW 2006, 508, noot G. VERSCHELDEN. 454 H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 362. 455 Brussel 27 februari 2001, RW 2000-01, 846. 456 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 312, nr. 478. 457 J. HERBOTS, “Het concubinaat in het verbintenissenrecht” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 113, nr. 172. 458 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 313, nr. 478. 459 E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, (1084) 1086-1087. 453
98
oorzaak die de toepassing van de vermogensverschuiving zonder oorzaak kan dwarsbomen. Dit werd onlangs nog bevestigd door het hof van beroep te Brussel460. In het kader van een echtscheiding door onderlinge toestemming had de vrouw het aandeel van haar ex-echtgenoot in de echtelijke woning overgenomen, welke som werd betaald door haar nieuwe samenwonende partner. Deze laatste had daarvoor zijn eigen woning verkocht. Na de beëindiging van de relatie vorderde hij deze som terug, onder meer op grond van de vermogensverschuiving zonder oorzaak. De vrouw voerde aan dat er een morele en economische oorzaak voorhanden was, gezien de man deze kosten had betaald opdat hij zelf zou kunnen blijven wonen in de ruime villa van de vrouw. Het hof oordeelde daarentegen dat, gelet op het feit dat partijen een relatie hadden, de man had gehandeld uit hulpvaardigheid ten aanzien van zijn partner. Zonder de hulp van de man, zou de vrouw immers niet in staat zijn geweest om de woning over te nemen. Het hof schoof de hulpvaardigheid aldus als oorzaak naar voren, waaruit geenszins de wil kan worden afgeleid om een vermogensverschuiving tot stand te brengen. 228. Uit het voorgaande blijkt dat de rechter een uiterst grote appreciatiemarge heeft bij de beoordeling of er al dan niet een oorzaak voorhanden is. Bovendien leidt de uiteenlopende rechtspraak over gelijkaardige gevallen tot grote rechtsonzekerheid. Om die reden benaderen sommige auteurs de vermogensverschuiving zonder oorzaak vanuit een nieuwe invalshoek461. Daarbij kan ik me enigszins vinden in de stelling van GENNART en TAYMANS, die in twee stappen redeneren. Vooreerst moet de vermogensverschuiving worden beoordeeld in het ruimere kader van de organisatie van het samenleven. Past een vermogensverschuiving binnen het evenwicht dat wordt gecreëerd door het geheel van afspraken, keuzes en wederzijdse investeringen in tijd en geld, rekening houdende met de aard en duur van de relatie? Indien het antwoord ontkennend is en er niet wordt gecompenseerd, dan is er inderdaad geen oorzaak voorhanden. Vervolgens moet de vraag worden gesteld naar de legitimiteit van de wanverhouding. Er is namelijk geen reden tot vergoeding wanneer het onevenwicht objectief en redelijk is verantwoord. Is het onevenwicht daarentegen strijdig met de billijkheid, dan moet er wel een vergoeding worden toegekend462. Het valt echter af te wachten of de invulling van ‘de objectieve en redelijke verantwoording’ meer rechtszekerheid zal bieden dan het onderzoek naar de oorzaak, zoals dat thans gebeurt463.
460
Brussel (3e k. nl.) 24 april 2012, AR 2010/AR/2193. S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 314-315. 462 B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l’enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre exépoux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 644-645, nr. 31. 463 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van 461
99
229. De laatste voorwaarde houdt in dat de vermogensverschuiving zonder oorzaak een subsidiair karakter heeft, waardoor het slechts in specifieke gevallen kan worden toegepast. Er mag bijgevolg geen andere grond bestaan op basis waarvan een vergoeding kan worden bekomen. Ook wanneer een vordering op een andere grond faalt omdat ze is verjaard of omdat ze niet kan worden bewezen464, kan deze rechtsfiguur niet meer worden ingeroepen465. Hoewel er discussie heerst over de noodzakelijkheid van deze laatste voorwaarde, is de meerderheid toch van mening dat ze moet behouden blijven466. H. Verweermiddelen: schenking en lasten van het samenleven a) Schenking 230. Hierboven werden de gronden besproken op basis waarvan de investeerder terugbetaling kan vorderen van de door hem aangewende sommen. Als verweer hierop voert de andere partij vaak aan dat deze investering in wezen een schenking betrof en hij bijgevolg niet gehouden is om de investeerder te vergoeden. Vroeger kon de investeerder op zijn beurt dan stellen dat er sprake was van verval van de schenking wegens verdwijning van de oorzaak waardoor hij wel degelijk recht had op een vergoeding. Sinds 2008 is het echter niet meer mogelijk deze piste te volgen (zie infra randnr. 236). 231. Tot 1970 was een schenking tussen wettelijk samenwonenden altijd nietig wegens ongeoorloofde oorzaak. Destijds werd dergelijke schenking immers geacht steeds tot doel te hebben de partner te overhalen tot of te belonen voor een seksuele relatie buiten het huwelijk. Mettertijd heeft men ingezien dat de oorzaak van dergelijke schenking ook kan zijn gelegen in het vergoeden van de goede zorgen van de partner, wat op zich een legitieme oorzaak is467. Sindsdien is er bijgevolg enkel sprake van een ongeoorloofde oorzaak wanneer de determinerende beweegreden ligt in de totstandkoming, instandhouding of vergoeding van seksuele betrekkingen. In alle andere gevallen is een schenking volkomen rechtsgeldig468.
onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 314-315, nr. 479. 464 Luik 8 maart 2004, JT 2004, 599. 465 B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l’enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre exépoux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 623, nr. 10. 466 E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, (1084) 1086, nr. 10. 467 Luik 8 oktober 2001, Rev.trim.dr.fam. 2003, 212; Luik 29 april 2003, Rev.not.b. 2004, 250-251; N. TORFS, Gezin en arbeid: enkele huwelijksvermogensrechtelijke twistpunten, Gent, Larcier, 2008, 50. 468 Cass. 13 november 1953, Arr.Cass. 1954, 167; Cass. 19 januari 1968, Arr.Cass. 1968, 686; Cass. 23 juni 1977, Arr.Cass. 1977, 1098; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 20052007”, NJW 2008, 581.
100
232. Verder dient degene die zich wil beroepen op een schenkingsovereenkomst, het bestaan daarvan te bewijzen. Het enkele feit van de samenwoningsrelatie creëert geen vermoeden van een animus donandi en is bijgevolg onvoldoende. Het is niet eenvoudig om uit te maken wanneer nu al dan niet sprake is van een schenking. Net zoals bij de lening het geval was, ontstaat de onverdeeldheid veeleer toevallig. De vraag rijst hoe de vrijgevige intentie kan worden bewezen van degene die het goed heeft gefinancierd in de veronderstelling een exclusief eigendomsrecht te verwerven, maar dit geenszins het geval is gezien hij zijn persoonlijke eigendom niet kan bewijzen469. 233. Eens het bestaan van een schenking wordt aanvaard, heeft de schenker weinig mogelijkheden om hierop terug te komen na de beëindiging van de samenwoning. Enerzijds kan een wettelijk samenwonende partner de door hem gedane schenking niet herroepen. De herroepbaarheid van schenkingen die geldt tussen echtgenoten is immers niet van overeenkomstige toepassing470. Anderzijds kan de schenker niet meer de piste volgen van het verval van de schenking wegens verdwijning van de oorzaak. Tot voor kort kon hij dit echter wel. Er werd namelijk verdedigd dat de schenking kon vervallen bij de beëindiging van de relatie wanneer de duurzaamheid van de relatie en de wens deze in stand te houden de determinerende beweegredenen uitmaakten van de schenking. Bovendien moest daarbij worden bewezen dat de relatiebreuk geschiedde buiten de wil van de schenker om471. Sommige rechtspraak en rechtsleer stonden toentertijd reeds kritisch tegenover de analogische toepassing van deze leer op de buitenhuwelijkse samenwoning472. Onder andere CASMAN was het niet eens met de redenering ‘ik heb gegeven uit genegenheid, nu de relatie buiten mijn wil om is verbroken, is er geen genegenheid meer, dus is de schenking die hierdoor was ingegeven, vervallen’. Zij argumenteerde, mijns inziens terecht, dat wie kiest voor wettelijk samenwonen moeilijk kan beweren dat hij voor een stabiele relatie gekozen heeft, nu deze eenzijdig en ad nutum door elk van beide samenwoners kan worden verbroken. Volgens CASMAN kan de determinerende oorzaak wel degelijk gelegen zijn in de genegenheid, maar het volstaat dat deze genegenheid aanwezig was op het ogenblik van de schenking. Van de begiftigde partner kan immers niet 469
S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 316-317. 470 Artikel 953 BW; vgl. art. 1096 BW; Gent, 11 oktober 2004, Rev.Not. 2005, 124. 471 Deze leer is gebaseerd op twee arresten van het Hof van Cassatie: Cass. 16 november 1989, RW 1989-90, 1259; Cass. 21 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 56. 472 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 581; S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 316-317.
101
worden verwacht dat hij moet zorgen voor de instandhouding van de gevoelens van de schenker.473. Deze visie werd gevolgd door het Hof van Cassatie in haar arrest van 12 december 2008 waarin ze het volgende oordeelde: Het bestaan van een oorzaak in de zin van de artikelen 1108 en 1131 van het Burgerlijk Wetboek moet in beginsel worden beoordeeld op het ogenblik van de totstandkoming van de rechtshandeling waarvan zij een geldigheidsvereiste is. De latere verdwijning ervan heeft in de regel geen gevolgen voor de geldigheid van de rechtshandeling. Dit geldt ook voor schenkingen onder de levenden. Schenkingen kunnen daarenboven slechts worden herroepen dan in de omstandigheden geviseerd bij artikel 953 van het Burgerlijk Wetboek. De oorzaak van een schenking onder de levenden ligt niet uitsluitend in het begiftigingsoogmerk van de schenker maar in de doorslaggevende beweegreden die hem ertoe gebracht heeft de gift of de schenking te doen. Het loutere feit dat latere voorvallen niet sporen met de hoofdzakelijke beweegreden die de schenker had aangezet de schenking te doen, tast op zich de geldigheid van de schenking niet aan, onverminderd de mogelijkheid een geldige schenking te herroepen wegens niet-vervullen van een voorwaarde of wegens ondankbaarheid474. 234. De enige mogelijkheid voor een wettelijke samenwonende om bij de beëindiging van de relatie terug te komen op de schenking die hij heeft gedaan tijdens de samenleving, is derhalve beperkt tot de gevallen bepaald in artikel 953 BW. Volledigheidshalve kan de schenkingsovereenkomst eventueel ook worden aangevochten op grond van wilsgebreken, in het bijzonder wegens bedrog475. b) Lasten van het samenleven 235. Een andere grond van verweer die kan worden aangevoerd, is dat de vermogensverschuiving kadert binnen de verhoudingsgewijze bijdrageplicht waartoe wettelijk samenwonenden zijn gehouden (art. 1477, § 3 BW). Is dit daadwerkelijk het geval, dan kan de vordering tot vergoeding niet worden gegrond verklaard. Daarbij is van belang of de kosten al dan niet binnen de grenzen van de bijdrageplicht vallen. De volledige betaling van alle kosten terwijl nochtans beide samenwoners een beroepsinkomen genieten, zal een buitenproportionele bijdrage uitmaken. Ook de betaling die qua voorwerp niet onder de bijdrageplicht valt, zal kunnen worden teruggevorderd476. Dezelfde redenering gaat op voor 473
H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 360-361. 474 Cass. 12 december 2008, RW 2008-09, 1666-1683. 475 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 317. 476 S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie”, in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 318, nr. 485.
102
bijdragen in natura. Gaat het louter om onderhoud, herstel of vernieuwing van een goed dat is versleten door het gebruik ervan tijdens de samenwoning, dan valt dit onder de bijdrageplicht. Dit geeft derhalve geen aanleiding tot vergoeding. Grondige renovatiewerken daarentegen overschrijden wellicht hetgeen onder ‘gezinslasten’ kan worden begrepen en kunnen bijgevolg wel worden vergoed477.
Onderafdeling 2. Het lot van de onroerende goederen 236. De bespreking van de onroerende goederen wordt hier beperkt tot de gezinswoning. Voor de overige onroerende goederen wordt verwezen naar het gemeen recht.
§ 1. DE GEZINSWONING IN EIGENDOM A. Exclusieve eigendom van één partner 237. Zoals reeds vermeld kan elke wettelijk samenwonende partner – bij de beëindiging van de relatie – zijn eigen goederen terugnemen indien hij de exclusieve eigendom daarvan bewijst. 238. Voor onroerende goederen stelt dit, in tegenstelling tot voor roerende goederen, in principe geen probleem. De eigendomstitel (aankoopakte, schenkingsakte,..) is immers gekend, gezien daarvoor een notariële akte moet zijn verleden (art. 1 en 2 Hyp.W.)478. Bij ontstentenis daarvan zijn alle middelen van gemeen recht toegelaten. De feitenrechter zal soeverein oordelen479. Degene die door de eigendomstitel als eigenaar wordt aangeduid, wordt quasi systematisch als eigenaar beschouwd, ongeacht de herkomst van het geld dat voor de aankoop heeft gediend480. De rechtspraak neemt immers een conservatiever standpunt in dan wat bij de roerende goederen het geval is: er wordt geen waarde gehecht aan de oorsprong van de financieringsmiddelen. Het enige wat telt, is de (aankoop)akte481. Verder is het enigszins mogelijk dat het ging om een verkrijging met naamlening. Degene die beweert dat het goed geheel of gedeeltelijk in zijn naam werd verworven, dient daartoe een 477
H. CASMAN, “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 368-369. 478 H. CASMAN, “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 164, nr. 49. 479 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 7, nr. 5. 480 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 581. 481 C. CASTELEIN en A. MAELFAIT, Ongehuwd samenwonen. Cahiers voor de welzijnswerker, Mechelen, Kluwer, 2003, 53.
103
revindicatievordering in te stellen. Deze eis moet worden gekantmeld op de overschrijving van de titel van verkrijging (art. 3 Hyp.W.). De werkelijkheid moet worden aangetoond aan de hand van een tegenbrief (art. 1341 BW) of via een begin van schriftelijk bewijs, aangevuld met getuigen en vermoedens (art. 1347 BW)482. Het bewijs van dergelijke simulatie zal – zeker bij ontstentenis van een tegenbrief – uiterst moeilijk zijn483. Valsheid in geschrifte moet daarentegen niet worden aangetoond, gezien de authenticiteit van een notariële akte zich niet uitstrekt tot de oprechtheid van de verklaringen afgelegd door de partijen 484. 239. Wat zijn nu de gevolgen voor de partner niet-eigenaar wanneer de partner-eigenaar slaagt in het bewijs van zijn exclusieve eigendom? Zoals reeds vermeld, vervalt de bescherming van de gezinswoning bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning (zie supra randnr. 159). Behoudens hetgeen dringende voorlopige maatregelen teweegbrengen (zie infra randnr. 247), kan de partner-eigenaar zijn eigendomsrecht onmiddellijk opeisen en bijgevolg de partner niet-eigenaar de toegang tot de woning ontzeggen485. De ex-partner kan derhalve geen rechten laten gelden op de woning die aan de andere toebehoort. Preferentiële toewijzing is uitgesloten486. Wel wordt aanvaard dat een duurzame, gemeenschappelijke huishouding een recht van bezetting ter bede creëert voor de partner niet-eigenaar. Hoewel dit fragiele recht steeds kan worden ingetrokken, dient hierbij een redelijke opzeggingstermijn te worden gerespecteerd, afhankelijk van de duur van de relatie en de concrete omstandigheden487. 240. Bij geregistreerde partners zal de woning in het merendeel van de gevallen in de wettelijke gemeenschap vallen. Daarom geldt voornamelijk hetgeen onder ‘B. Onverdeelde eigendom van beide partners’ wordt besproken. Dit is ook zo wanneer de woning voorafgaand aan het partnerschap reeds toebehoorde één van beide partners, gezien artikel 1:94, tweede lid NBW stelt dat ook de goederen die bij aanvang van de relatie aanwezig zijn tot de gemeenschap behoren. De beëindiging van het geregistreerd partnerschap leidt, zoals reeds gezien, tot de ontbinding van de gemeenschap, welke op zijn beurt dan vatbaar is voor verdeling. Dit kan echter lang aanslepen, gezien de ex-partners nogal eens minder 482
W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 7, nr. 5. 483 H. CASMAN, “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 16-17. 484 W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 7, nr. 5. 485 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 13. 486 C. DECLERCK, “Huwen of samenwonen? Enkele familiaal vermogensrechtelijke aspecten”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit 2009-2010, Brussel, Larcier, 2010, 87-88, nr. 43. 487 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 581.
104
vriendschappelijk tegenover elkaar staan, hetgeen het verdelingstempo vaak niet ten goede komt488. Met het oog daarop kunnen partijen op grond van artikel 1:165 NBW de rechter verzoeken om een voorlopige voorziening te treffen voor de duur van het geding (zie infra randnr. 248). 241. Het kan echter ook zo zijn dat een woning werd verkregen krachtens een schenking of een erfrecht. Wanneer deze woning deel uitmaakt van een uitsluitingsclausule, zal ze buiten de gemeenschap vallen (art. 1:94, tweede lid, a NBW). Wanneer de woning aldus aan één partij in eigendom toebehoort, valt daaromtrent na de beëindiging van het partnerschap niets te verdelen. De niet-eigenaar die heeft geïnvesteerd in het pand, zal weliswaar aanspraak kunnen maken op een vergoeding (art. 1:87 NBW)489. Tevens kan hij de rechter om een voorlopige voorziening vragen op grond van artikel 1:165 NBW (zie infra randnr. 248). B. Onverdeelde eigendom van beide partners 242. Wanneer de gezinswoning in onverdeeldheid toebehoort aan beide wettelijk samenwonende partners, kunnen zich verschillende situaties voordoen. Ofwel hebben zij, bij het begin van hun samenleving dan wel tijdens de duur ervan, een akkoord bereikt omtrent de bestemming van het goed in geval van beëindiging van de relatie490. Zo niet, dan kunnen zij na de beëindiging van de samenwoning beslissen om in onverdeeldheid te blijven. Deze overeenkomst is in principe slechts bindend voor een periode van vijf jaar (art. 815 BW). Ook kunnen zij afspreken dat één van hen de woning overneemt491 of dat ze het aan een derde verkopen. Bij gebrek aan akkoord kunnen ze op grond van artikel 815 BW de uitonverdeeldheidtreding vorderen492. Wanneer één van hen na het uiteengaan de onverdeelde gezinswoning tijdelijk alleen heeft bewoond, zal deze ten belope van zijn aandeel in de gezinswoning een bezettingsvergoeding verschuldigd zijn aan de voormalig partner (art. 577-
488
M. VAN MOURIK, Mijn eigen haard.nl: wat elke huiseigenaar moet weten, Deventer, Kluwer, 2007, 135-136. M. VAN MOURIK, Mijn eigen haard.nl: wat elke huiseigenaar moet weten, Deventer, Kluwer, 2007, 135-138. 490 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 11. 491 Wat betreft de inkoop van een aandeel in een onverdeeld goed dat toebehoort aan beide partijen, zijn wettelijk samenwonenden – in tegenstelling tot gehuwden (art. 1595, 4° BW) – niet verplicht om daarvoor machtiging te vragen aan de vrederechter of een openbare verkoop te bevelen. Het Grondwettelijk Hof heeft geoordeeld dat dit verschil in behandeling niet redelijk verantwoord is. De discriminatie is echter niet te wijten aan artikel 1595 BW maar aan het feit dat de wetgever niet in een soortgelijke bepaling voorzag voor wettelijk samenwonenden. Het is derhalve de taak van de wetgever om hierover maatregelen te bevelen; GwH 23 juni 2010, nr. 72/2010, BS 11 oktober 2010, RW 2010-11, 85 en RW 2010-11, 1511, noot N. TORFS; B. VINCK, “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012, 202, nr. 24. 492 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 582, nr. 47. 489
105
2 BW). Deze vergoeding bedraagt de helft van de huurwaarde en is verschuldigd vanaf het tijdstip van de feitelijke scheiding493. 243. Zoals reeds aangestipt zal de gezinswoning meestal in de gemeenschap van de geregistreerde partners vallen. Er dient een onderscheid te worden gemaakt naargelang het partnerschap wordt beëindigd met wederzijds goedvinden, dan wel door rechterlijke ontbinding. In het eerste geval kunnen de partners in hun beëindigingsconvenant de verdeling van dit gemeenschappelijk goed regelen, evenals bepalen wie van hen gedurende een bepaalde termijn het gebruik zal hebben van de woning en de inboedel die één van hen of hen beiden toebehoren dan wel ten gebruike toekomen (art. 1:80d, eerste lid, b en c NBW). De partijen kunnen derhalve zelf beslissen hoe lang dit gebruik zal mogen voortduren. Hoewel artikel 1:80d NBW daaromtrent niets bepaalt, kunnen zij ook afspreken dat een vergoeding zal verschuldigd zijn voor het verdere gebruik van de woning494. Wanneer het partnerschap wordt ontbonden door de rechter en partijen het niet eens geraken over de verdeling van de woning, dan zal de rechter de wijze van verdeling gelasten of zelf een verdeling vaststellen (art. 3:185 NBW). Voor de vraag wie van beide partijen de woning mag gebruiken tot aan het ogenblik van deze verdeling, geldt artikel 1:165 NBW (art. 1:80e, eerste lid NBW). Voor de toepassing van deze bepaling kan de rechter voorlopige voorzieningen en treffen. Dit zal daarom hieronder aan bod komen. C. Dringende voorlopige maatregelen 244. Partijen kunnen de vrederechter vragen om dringende voorlopige maatregelen te treffen omtrent het betrekken van de gemeenschappelijke verblijfplaats (art. 1479 BW). Sommige auteurs wijzen erop dat de vrederechter geen inbreuk mag maken op het eigendomsrecht of een ander zakelijk recht met betrekking tot de gezinswoning, gezien daarvoor een uitdrukkelijke wettekst ontbreekt495. Anderen menen dat de vrederechter dezelfde vermogensrechtelijke maatregelen kan bevelen als bij een huwelijk. Bijgevolg kan het gebruik van zowel onverdeelde goederen als van eigen goederen (tijdelijk) worden toegewezen aan de andere partner. De vrederechter hoeft zich immers niet te bekommeren omtrent de oorsprong
493
Cass. 6 mei 2010, Pas. 2010, 1416; Rb. Luik 6 oktober 2003, TBBR 2005, 329, noot S. TAILLIEU; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, “Overzicht van rechtspraak (2000-2007). De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2008, 19, nr. 38. 494 S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 168. 495 E. DE KEZEL, “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, AJT 1999-2000, 42; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 524-525, nr. 1514.
106
van de goederen, gezien hij enkel het gebruiksrecht toekent en geenszins het eigendomsrecht zelf wijzigt496. 245. Artikel 1:80e, eerste lid NBW verklaart artikel 1:165 NBW van overeenkomstige toepassing op het geregistreerd partnerschap. Op grond hiervan kan een geregistreerde partner, die ten tijde van de inschrijving van de scheidingsbeschikking een woning bewoont die aan de andere partner uitsluitend of mede toebehoort of ten gebruike komt, de rechter verzoeken bij deze beschikking of bij latere uitspraak een voorlopige voorziening (art. 822, eerste lid, a Rv) of een nevenvoorziening (art. 827, eerste lid, d Rv) te treffen497. De rechter kan hierbij de verzoekende partner jegens de andere bevoegd verklaren om de woning en bijhorende inboedel verder te gebruiken. Deze bevoegdheid kan slechts worden uitgeoefend gedurende zes maanden na de inschrijving van de scheidingsbeschikking en tegen een redelijke vergoeding (art. 1:165, eerst lid NBW). Bovendien kan een rechtshandeling die de gewezen partner zonder zijn toestemming verricht gedurende die zes maanden, hem niet worden tegengeworpen ten nadele van zijn bevoegdheid (art. 1:165, tweede lid NBW).
§ 2. DE GEHUURDE GEZINSWONING A. De huurovereenkomst is gesloten door één partner 246. Zoals aangestipt vervalt de bescherming van de gezinswoning – met inbegrip van de wettelijke medehuur van de partner niet-huurder – automatisch bij het einde van de wettelijke samenwoning. De juridische fictie die een onverdeeld huurrecht tussen de partners creëerde, verdwijnt498. Degene die geen contractspartij was bij de huurovereenkomst, verliest bijgevolg zijn huurrechten en kan niet in het gehuurde goed blijven. De oorspronkelijke huurovereenkomst herleeft in al zijn modaliteiten, waardoor de partner niet-contractant enkel een recht ter bede rest. Hierdoor kan hij slechts met tussenkomst van de rechter en mits het respecteren van een redelijke opzeggingstermijn uit de woonst worden gezet499. Anderzijds zal deze partner niet meer gehouden zijn tot betaling van de achterstallige huurgelden die verschuldigd zijn ná de beëindiging van de samenwoning500.
496
K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 13. 497 Artikel 828 Rv verklaart de bepalingen over de rechtspleging in scheidingszaken van overeenkomstige toepassing op het geregistreerd partnerschap. 498 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 584, nr. 57. 499
C. DECLERCK, “Huwen of samenwonen? Enkele familiaal vermogensrechtelijke aspecten”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit 2009-2010, Brussel, Larcier, 2010, 74, nr. 24. 500 K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 14-15.
107
247. Het is ook mogelijk dat de partijen reeds in hun samenlevingsovereenkomst een regeling troffen voor het geval de samenwoning tot een einde zou komen. Zo kunnen zij de volgende clausule opnemen: Bij beëindiging van de samenwoning door een verklaring van beëindiging zal de woning binnen de maand terug te vrijer beschikking komen van A die opnieuw alleen titularis wordt van het huurrecht en zal B het goed binnen de maand verlaten en zijn persoonlijke goederen en de goederen die hem bij verdeling reeds werden toebedeeld, uit het goed verhuizen501. Hoe meer afspraken partijen voorafgaand hebben gemaakt, des te minder problemen zullen rijzen bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning. De partner niet-huurder zal ook onmiddellijk weten waar hij aan toe is. 248. De geregistreerde partner van een huurder is op grond van artikel 7:266, eerste lid NBW eveneens van rechtswege medehuurder, zolang de woning tot zijn hoofdverblijf dient. Daarbij is het irrelevant of de huurovereenkomst is gesloten vóór dan wel na het aangaan van het partnerschap. Een groot verschil ten aanzien van de wettelijke samenwoning is dat het huurrecht van de medehuurder niet in elk geval verdwijnt. Er dient een onderscheid te worden gemaakt tussen de beëindiging met wederzijds goedvinden en de ontbinding door de rechter. 249. Wanneer het partnerschap wordt beëindigd met wederzijds goedvinden en bijgevolg zonder tussenkomst van de rechter, zal de nodige oplettendheid vereist zijn. Het verlies van de status van “geregistreerde partner van de huurder” doet het medehuurderschap immers eindigen. Komen de partners overeen dat de medehuurder huurder wordt, dan zal de huurovereenkomst ten aanzien van de huurder dienen te eindigen voorafgaand aan de inschrijving van de verklaring tot beëindiging met wederzijds goedvinden. Artikel 7:266, derde lid NBW stelt immers dat de medehuurder huurder wordt wanneer de huurovereenkomst ten aanzien van de huurder eindigt. Daarnaast kunnen de partners – zij het niet op straffe van nietigheid – tevens in hun beëindigingsconvenant afspreken wie van hen huurder zal zijn van de woonruimte die hen tot hoofdverblijf heeft gediend (art. 1:80d, eerste lid, b NBW)502. In dit opzicht kan het huurrecht van de medehuurder derhalve enkel overleven wanneer partijen daaromtrent overeenstemming bereiken. 250. Wordt het partnerschap daarentegen ontbonden door de rechter, dan kan het huurrecht van de medehuurder overleven, zelfs indien de oorspronkelijke huurder daarmee niet akkoord is. Op grond van artikel 7:266, vijfde lid NBW kan de rechter op verzoek van een geregistreerde partner immers bepalen aan wie van beiden het huurrecht toekomt. Hij zal daarbij de belangen van beide partijen afwegen. Tevens bepaalt hij de ingang van deze huur. 501
N. TORFS en E. VAN SOEST, “De redactie van een samenlevingsovereenkomst (wettelijke samenwoning)”, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 69, nr. 17. 502 S. WORTMANN, “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 168.
108
Op dezelfde dag eindigt de huur met de andere partner. De huurrechtelijke positie van de medehuurder is derhalve bijzonder sterk, mits deze hoofdverblijf in de woning heeft. Wanneer de gewezen partner ingevolge de beëindiging van het partnerschap niet het gebruik heeft van de gemeenschappelijke woning, brengt dit voor de toepassing van artikel 7:266 NBW echter geen verandering in het hoofdverblijf (art. 7:266, vierde lid NBW). In groot contrast tot wat geldt voor de wettelijk samenwonende medehuurder, verschaft deze regeling beide geregistreerde partners gelijke rechten503. B. De huurovereenkomst is gesloten door beide partners 251. Wanneer beide partijen de huurovereenkomst hebben ondertekend, zijn beide volwaardig (mede)huurder met een evenwaardig recht op bezetting en genot van de gezinswoning. In geval van beëindiging van de wettelijke samenwoning, komen deze respectieve rechten uiteraard met elkaar in conflict. Zij willen immers niet langer samen het genot van het goed uitoefenen. Om deze conflictsituatie te ontmijnen, zal één van beide noodzakelijkerwijze de gezinswoning moeten verlaten, ondanks het contractueel huurrecht waarover zij beide beschikken504. 252. Partijen doen er goed aan om dit probleem reeds aan te pakken in hun samenlevingsovereenkomst die zij bij het begin of tijdens hun relatie opstellen. Daarin kunnen zij onder meer bedingen dat degene die het samenwonen beëindigt, de woning moeten verlaten en de gewezen partner de voorkeur moet laten om het huurrecht over te nemen. Indien deze dit voorkeurrecht niet wenst uit te oefenen, kan de clausule bepalen dat het wordt aangeboden aan degene die de samenwoning heeft beëindigd. Indien deze laatste de huurrechten evenmin wenst over te nemen, kunnen partijen ervoor opteren om samen een opzeg te doen en de verdere kosten gezamenlijk te dragen volgens de verdeelsleutel voor de kosten van het samenleven. Als slotformule kan de compromis vermelden dat de huurovernemer de andere moet vrijwaren tegen elke vordering van de eigenaar wegens nietnakoming van de huurplichten tijdens de periode na de scheiding505. Daarbij is het aangewezen dat de partijen de verhuurder op de hoogte stellen van hun overeenkomst, zodat de partij die het goed verlaat, wordt bevrijd van zijn huurverplichtingen506.
503
W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 132, nr. 49. 504 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 583. 505 N. TORFS en E. VAN SOEST, “De redactie van een samenlevingsovereenkomst (wettelijke samenwoning)”, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 69, nr. 17. 506 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 583.
109
253. Wanneer partijen er niet in slagen om noch in de samenlevingsovereenkomst, nog bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning, een akkoord te bereiken, dan kunnen zij zich tot de vrederechter wenden met het oog op het verkrijgen van dringende voorlopige maatregelen (art. 1479 BW). 254. Wanneer de geregistreerde partners de woning gezamenlijk hebben gehuurd, is uiteraard ook elk van hen volwaardig huurder. Wordt het partnerschap beëindigd met wederzijds goedvinden, dan kunnen zij in hun beëindigingsconvenant afspreken wie van hen huurder zal zijn van de woonruimte die hen tot hoofdverblijf heeft gediend (art. 1:80d, eerste lid, b NBW). Komen zij niet tot een akkoord, dan kan de rechter op grond van artikel 7:266, vijfde lid NBW bepalen aan wie van beiden het huurrecht toekomt (zie supra randnr. 253). C. Dringende voorlopige maatregelen 255. Één van de partners kan aan de vrederechter de verdere bewoning vragen van het goed waarop hij onverdeelde huurrechten heeft. Deze maatregel geldt echter maximum één jaar (art. 1479, derde lid BW). Degene die het goed daardoor moet verlaten, behoudt evenwel zijn rechten en plichten als huurder507. 256. Het overgangsregime van artikel 1:165 NBW geldt niet alleen voor de woning in eigendom, maar ook ten aanzien van een huurwoning. De geregistreerde partner die niet als enige tot de woning is gerechtigd, kan de rechter derhalve verzoeken om tegen een redelijke vergoeding de bewoning en het gebruik van de inboedel gedurende zes maanden te mogen voortzetten. De rechter zal nagaan welk van beide partners daarbij het grootste belang heeft. Ook de vraag bij wie van hen eventuele kinderen wonen, kan een rol spelen508.
Afdeling 3. Passief §1. ALGEMENE PRINCIPES 257. Wat betreft de rechten van schuldeisers geldt het gemeen recht ten aanzien van wettelijk samenwonenden. Iedere wettelijk samenwonende die zich persoonlijk verbindt, is gehouden deze verbintenissen na te komen, onder verband van al zijn goederen509 (art. 7 Hyp.W.)510. 507
K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 14. 508 W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 132, nr. 50. 509 En dit uitsluitend op de goederen van hun schuldenaar; art. 1165 BW, het beginsel van de relativiteit van de overeenkomst.
110
258. Wanneer de schuld is aangegaan door één van de samenwonenden, heeft de schuldeiser enkel verhaal op de goederen die eigendom zijn van zijn medecontractant, weliswaar met inbegrip van het onverdeeld aandeel die deze schuldenaar heeft in de goederen waartoe hij samen met zijn partner is gerechtigd511. Hiervoor zal de schuldeiser de verdeling van die onverdeeldheid moeten vorderen (art. 1561 Ger.W.), zelfs wanneer die onverdeeldheid louter op grond van het wettelijk vermoeden ex artikel 1478 BW bestaat512. 259. Wanneer de schuldeiser met beide partijen heeft gecontracteerd, verkrijgt hij verhaal op de goederen van elk van beide partners, alsmede op de goederen die de partners in onverdeeldheid bezitten. Tenzij anders overeengekomen, betreft dit een deelbare schuld (art. 1217 BW), ten gevolge waarvan elke partner moet instaan voor zijn eigen aandeel in de schuld. Hoofdelijkheid wordt immers niet vermoed maar moet uitdrukkelijk overeengekomen zijn, tenzij in de gevallen waarin deze hoofdelijkheid van rechtswege bestaat513. Voor wat betreft de huishoudelijke schulden van wettelijk samenwonenden, heeft de wetgever hierin daadwerkelijk voorzien (art. 1477, § 4 BW, zie infra)514. 260. Bij het geregistreerd partnerschap vallen alle schulden van elk van de partners in de algehele gemeenschap, met uitzondering van schulden betreffende goederen die buiten de gemeenschap vallen en schulden die voortspruiten uit een door één der partijen gedane gift, gemaakt beding en aangegane omzetting als bedoeld in artikel 126, eerste lid en tweede lid, a en c Boek 4 NBW (art. 1:94, vijfde lid NBW). Een schuld die aan één van de partijen op enigerlei bijzondere wijze is verknocht, valt slechts in de gemeenschap voor zover die verknochtheid zich hiertegen niet verzet (art. 1:94, derde lid NBW). Deze uitzonderingen tonen opnieuw aan dat het algehele karakter van de gemeenschap dient te worden genuanceerd. 261. De hoofdregel is derhalve dat alle schulden, zowel vóór als tijdens het partnerschap aangegaan en ongeacht wie van de partners de schuld is aangegaan , gemeenschappelijk zijn.
510
C. FORDER, “Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden”, TEP 2006, (331) 349, nr. 394. 511 C. FORDER, “Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden”, TEP 2006, (331) 349, nr. 394. 512 W. DE MULDER, “Het samenwoningsvermogensrecht voor en na de wet van 23 november 1998”, in W. DE MULDER, H. KOPPEN en F. MEES, Tot de dood ons scheidt, Antwerpen, Maklu, 2000, 15. 513 Art. 1202 BW; K. SABBE en G. COPS, “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 9. 514 H. CASMAN, “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 167, nr. 59; K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 585, nr. 61.
111
Dit betreft echter enkel de draagplicht voor deze schulden, namelijk ieder bij helfte. Zij heeft geen betrekking op de verhaalbaarheid, welke wordt geregeld in artikel 1:96 NBW515. 262. Voor een schuld van één van de partners, al dan niet tot de gemeenschap behorend, kunnen zowel de goederen van de gemeenschap als zijn eigen goederen worden uitgewonnen. Desalniettemin kunnen de goederen van de gemeenschap niet worden uitgewonnen voor een niet in de gemeenschap gevallen schuld, indien de andere partner eigen goederen van de eerstgenoemde aanwijst die voldoende verhaal bieden (art. 1:96, eerste en tweede lid NBW). 263. Gaat het daarentegen om een schuld van de gemeenschap die werd voldaan met eigen goederen van een partner, dan heeft deze recht op vergoeding uit de goederen van de gemeenschap. Indien dit een schuld betreft met betrekking tot een tot de gemeenschap behorend goed, dan wordt de hoogte van deze vergoeding bepaald overeenkomstig artikel 87, tweede en derde lid NBW (art. 1:96, derde lid NBW). Hetzelfde geldt voor een eigen schuld van een partner die werd voldaan met goederen uit de gemeenschap. Deze partner zal gehouden zijn tot vergoeding aan de gemeenschap. Heeft deze schuld betrekking op een goed welke tot zijn eigen vermogen behoort, dan wordt deze vergoeding eveneens bepaald overeenkomstig artikel 87, tweede en derde lid NBW (art. 1:96, vierde lid NBW). 264. Wanneer een partner tegen een schuldeiser opwerpt dat het goed waarop deze verhaal zoekt, niet behoort tot de gemeenschap, draagt daarvan de bewijslast (art. 1:96 NBW).
§2. HUISHOUDELIJKE SCHULDEN 265. Inzake huishoudelijke schulden516, is de hoofdelijke aansprakelijkheid van echtgenoten (art. 222 BW) van overeenkomstige toepassing op de wettelijk samenwonenden. Artikel 1477, § 4 BW stelt immers dat iedere schuld door een wettelijk samenwonende aangegaan ten behoeve van het samenleven en van de kinderen die door hen worden opgevoed, de andere samenwonende hoofdelijk verbindt. Deze laatste is echter niet aansprakelijk voor schulden die, gelet op de bestaansmiddelen van de partijen, buitensporig zijn517.
515
M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2008, 146. Ook de huurgelden met betrekking tot de gezinswoning vallen hieronder. Het is aldus een voordeel voor de verhuurder dat hij zich kan beroepen op de hoofdelijke aansprakelijkheid die geldt tussen wettelijk samenwonenden. 517 C. DECLERCK, “Huwen of samenwonen? Enkele familiaal vermogensrechtelijke aspecten”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit 2009-2010, Brussel, Larcier, 2010, 69, nr. 14. 516
112
266. Deze regel is niet alleen van toepassing op gemeenschappelijke kinderen, maar geldt voor elk kind dat door beide samenwoners wordt opgevoed, dus ook voor het (pleeg)kind van één van hen518. Verder impliceert het begrip “samenleven” dat een feitelijke scheiding tussen samenwonenden de hoofdelijke verplichting doorgaans doet ophouden. Er zijn immers geen kosten ten behoeve van het samenleven meer, wanneer de samenleving (feitelijk) is geëindigd519. Wel is de hoofdelijke aansprakelijkheid van de niet-contracterende samenwonende één van de weinige maatregelen die de verbreking van de wettelijke samenwoning overleeft, met name wat betreft schulden die zijn aangegaan vóór de verbreking520. Om hieraan te ontsnappen zal de partner het buitensporige karakter van de schuld moeten aantonen521. 267. Aan de geldende wettelijke regeling is verder weinig toe te voegen. De partijen zullen wellicht niet geneigd zijn om het toepassingsgebied te verruimen. Aangezien de regeling van dwingend recht is, kan zij ook niet worden beperkt522. 268. Voor geregistreerde partners zien de artikelen 1:85 en 1:86 NBW toe op de externe verhouding voor huishoudelijke schulden en bepalen dat beide partners geheel aansprakelijk zijn voor deze kosten, tenzij de rechtbank één van hen van deze verplichting heeft ontheven, omdat daartoe gegronde redenen zijn aangevoerd523. Voor de tegenwerpbaarheid aan derden dient deze beschikking te worden ingeschreven in het huwelijksgoederenregister en, indien deze beschikking dit bepaalt, in één of meer door de rechter aangewezen dagbladen (art. 1:86, derde en vierde lid NBW). 269. Wat betreft de aansprakelijkheid voor gemeenschapsschulden ná de ontbinding heeft de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen524 een belangrijke wijziging doorgevoerd. Vóór de wet kon een gemeenschapsschuld na ontbinding van de gemeenschap enerzijds worden verhaald op het privé-vermogen van degene die de schuld was aangegaan en
518
W. PINTENS, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 182-183, nr. 520. N. TORFS en E. VAN SOEST, “De redactie van een samenlevingsovereenkomst (wettelijke samenwoning)”, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 72, nr. 21. 520 Dit ter bescherming van de schuldeiser. 521 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 128, nr. 20. 522 N. TORFS en E. VAN SOEST, “De redactie van een samenlevingsovereenkomst (wettelijke samenwoning)”, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 72, nr. 22. 523 W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 109, nr. 13. 524 Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867). 519
113
anderzijds hoogstens voor de helft op het privévermogen van de andere partner525. Sinds 1 januari 2012526 blijft elk der geregistreerde partners hoofdelijk aansprakelijk voor de gemeenschapsschulden waarvoor hij voordien aansprakelijk was. Voor andere gemeenschapsschulden is hij hoofdelijk met de andere partner verbonden, met dien verstande dat daarvoor slechts kan worden uitgewonnen hetgeen hij uit hoofde van verdeling van de gemeenschap heeft verkregen, onverminderd de artikelen 1:190, eerste lid en 1:191, eerste lid van Boek 3 NBW (art. 1:102 NBW). Voor gemeenschapsschulden waarvoor een partner vóór ontbinding niet aansprakelijk was, is hij voortaan aldus hoofdelijk met de andere gebonden voor de volle 100% en niet slechts voor 50% zoals de oude wet stipuleerde 527.
Afdeling 4. Conventionele regeling 270. Uit dit hoofdstuk bleek duidelijk dat er tal van vermogensrechtelijke problemen kunnen rijzen in geval van beëindiging van de wettelijke samenwoning. Partijen doen er bijgevolg goed aan preventief regelingen te treffen in een samenlevingsovereenkomst om op die manier het aantal geschillen tot een minimum te herleiden. Partijen kunnen deze overeenkomst opstellen voorafgaand aan de wettelijke samenwoning. In dat geval zal van deze overeenkomst melding worden gemaakt in de verklaring van wettelijke samenwoning die aan de ambtenaar van de burgerlijke stand wordt overhandigd (art. 1476, § 1, tweede lid, 6° BW). Het contract kan evenzeer naderhand worden opgesteld. Alsdan zal de instrumenterende notaris de ambtenaar van de burgerlijke stand hieromtrent informeren528. 271. Geregistreerde partners hebben eveneens een grote vrijheid om een conventionele regeling uit te werken. Daar waar wettelijk samenwonenden dit vooral doen om de minimale wettelijke regeling uit te breiden, doen geregistreerde partners dit voornamelijk ter afwijking van de (uitgebreide) regeling die hen door de wet wordt geboden. Zij kunnen dit bewerkstelligen door middel van de zogenaamde partnerschapsvoorwaarden. Dit is de overeenkomst tussen geregistreerde partners, waarbij zij de vermogensrechtelijke gevolgen van hun samenleving regelen in afwijking van de bepalingen inzake de wettelijke algehele gemeenschap. Deze overeenkomst dient te worden onderscheiden van het 525
M. VAN MOURIK en L. VERSTAPPEN, Handboek Nederlands vermogensrecht bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2006, 226-227. 526 Besluit van 20 juni 2011 tot wijziging van het Besluit Huwelijksgoederenregister 1969 , Stb. 2011, 335 527 Artikel 1:102, tweede volzin NBW (nieuw) codificeert als het ware de zogenaamde Dozy-clausle. Dit is een hoofdelijkheidsbeding – een derdenbeding in de zin van de artikelen 6:253 e.v. NBW – waarmee echtgenoten en geregistreerde partners zich hoofdelijk aansprakelijk stellen voor de gemeenschapsschulden die bestaan ten tijde van de wijziging van hun vermogensregime; HR 21 februari 1997, LJN ZC2292, NJ 1998, 205 (Witloftrekker en Dozy-clausule); A. NUYTINCK, “Aansprakelijkheid voor gemeenschapsschulden na ontbinding en verjaring”, WPNR (6851), 2010, 582-584. 528 C. DE WULF, Notarieel familierecht en familiaal vermogensrecht. Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2011, nr. 1496.
114
beëindigingsconvenant waarin partijen de gevolgen van de beëindiging van het partnerschap regelen529. De Hoge Raad beschouwt het convenant niet als een overeenkomst van partnerschapsvoorwaarden, zelfs niet wanneer ze wordt gesloten vóór de beëindiging530. 272. Partnerschapsvoorwaarden kunnen, net zoals de samenlevingsovereenkomst van wettelijk samenwonenden, zowel voorafgaand als tijdens het partnerschap worden gemaakt of gewijzigd (art. 1:114 NBW). In het eerste geval beginnen ze te werken vanaf het tijdstip waarop het partnerschap is voltrokken. Geen ander tijdstip kan daarvoor worden aangewezen (art. 1:117, tweede lid NBW). Voorwaarden gemaakt of gewijzigd tijdens het partnerschap beginnen te werken op de dag volgend op die waarop de akte is verleden, tenzij in de akte een later tijdstip is aangewezen (art. 1:120 NBW).
§1. GELDIGHEID 273. De mogelijkheid voor partijen om hun wettelijke samenwoning en, vooral van belang in dit kader, de beëindiging ervan naar goeddunken te regelen in een samenlevingsovereenkomst vindt zijn grondslag in artikel 1478, vierde lid BW. 274. Vooreerst mag het contract niet strijdig zijn met de openbare orde en de goede zeden. Een overeenkomst die er louter toe strekt seksuele prestaties of betrekkingen te belonen of in stand te houden, is strijdig met de openbare orde531. Eveneens strijdig met de openbare orde is het (straf)beding die de vrijheid van de samenwonenden om de relatie te beëindigen beperkt. Tijdens de parlementaire besprekingen werd onderstreept dat zodanige bepaling een aantasting inhoudt van de beoordelingsvrijheid inzake het al dan niet voortbestaan van de overeenkomst532. Verder mag de overeenkomst evenmin strijdig zijn met de regels uit het primair stelsel (art. 1477 BW), noch met de regels betreffende ouderlijk gezag en de voogdij of met de regels die de wettelijke orde van erfopvolging bepalen. Tot slot dient het samenlevingscontract, zoals elke overeenkomst, te voldoen aan de voorwaarden gesteld door artikel 1108 BW, met name de vereiste van toestemming, bekwaamheid, bepaald voorwerp en geoorloofde oorzaak533.
529
S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 125, nr. 85. 530 HR 26 januari 1979, NJ 1980, 19; S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 125, nr. 85. 531 J. HERBOTS, “Het concubinaat in het verbintenissenrecht” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 84. 532 Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 170/8, 87-88. 533 S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 122.
115
275. Artikel 1:93 NBW stelt dat geregistreerde partners kunnen afwijken van de wettelijke gemeenschap van goederen door middel van partnerschapsvoorwaarden. Deze zijn verder geregeld in titel 1.8 NBW. 276. De voorwaarden mogen niet strijdig zijn met dwingende wetsbepalingen, noch met de goede zeden of de openbare orde. Zij kunnen niet bepalen dat een partij tot een groter aandeel in de schulden zal zijn gehouden, dan zijn aandeel in de goederen der gemeenschap beloopt. Evenzo kunnen zij niet afwijken van de rechten die uit het ouderlijk gezag voortspruiten. Dit omvat onder meer het recht om kinderen te verzorgen en op te voeden (art. 1:247 NBW) en het recht om het bewind te voeren over het vermogen van het kind (art. 1:253i NBW)534. Tot slot kan evenmin worden afgeweken van de rechten die de wet aan een langstlevende partner toekent (art. 1:121 NBW). Wanneer de partnerschapsvoorwaarden zich niet voegen naar deze bijzondere verbodsbepalingen, dan zijn zij absoluut nietig.
§2. VORM, PUBLICITEIT EN TEGENWERPELIJKHEID 277. De laatste zin van artikel 1478 BW bepaalt dat de overeenkomst moet worden verleden in een notariële akte535. Wanneer deze vereiste niet wordt nageleefd, zal het contract absoluut nietig zijn. De tussenkomst van de notaris zorgt voor een grotere rechtszekerheid. Hij zal de partijen immers bijstaan en raadgeven en ziet tevens toe op de legaliteit. Bovendien levert de authentieke akte een uitvoerbare titel op, op voorwaarde dat de verbintenissen voldoende nauwkeurig zijn omschreven. Daarbij is het echter enkel de dagtekening en niet de inhoud van de overeenkomst die tegenwerpbaar is tegenover derden536. 278. Het samenlevingscontract wordt vermeld in het bevolkingsregister (art. 1478, vierde lid BW). Deze beperkte vorm van publiciteit verschaft weinig informatie aan derden. De notarisbewaarder mag de inhoud van de overeenkomst niet kenbaar maken aan een derde, tenzij deze laatste kan aantonen dat de informatie voor hem onontbeerlijk is (art. 23 Ventösewet)537. Derden kunnen derhalve slechts een uittreksel uit het bevolkingsregister verkrijgen wanneer daarvoor machtiging werd bekomen538.
534
M. VAN MOURIK, Huwelijksvermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 101, nr. 75. Amendement nr. 49, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 170/14. 536 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 133, nr. 49. 537 S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 123, nr. 221. 538 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 133, nr. 49. 535
116
279. Wanneer de partijen hun contract willen wijzigen, dan kan dit in onderling overleg. De wijzigingsovereenkomst zal eveneens notarieel worden vastgelegd en in de bevolkingsregisters worden vermeld539. De wet voorziet evenwel niet in de kantmelding van de vorige overeenkomst noch in de amendering van de minuut daarvan. Het is aldus de plicht van de partijen om een wijziging te melden. De notaris zal hen dan ook wijzen op de gevolgen van het verzuim van deze melding540. 280. De samenlevingsovereenkomst is tegenwerpelijk tussen de wettelijk samenwonende partners. Tegenover derden zal ze in principe geenszins uitwerking hebben. De minimale publiciteit – de inhoud van het contract wordt immers niet in het register opgenomen – en de beperkte toegang tot het bevolkingsregister leiden tot de niet-tegenwerpelijkheid ten aanzien van derden541. Enkel het bestaan van de overeenkomst kan worden vastgesteld542. Bovendien kunnen derden geen nadeel ondervinden van de inhoud van de samenlevingsovereenkomst, bijvoorbeeld wanneer zij er zou toe leiden dat het onderpand van de schuldeisers wordt beperkt. Anderzijds kan een derde zich wel op de overeenkomst beroepen wanneer er in zijn voordeel werd bedongen543. Tot slot mag een derde die kennis heeft van de inhoud van het contract zich niet schuldig maken aan contractbreuk544. 281. Partnerschapsvoorwaarden moeten eveneens op straffe van nietigheid bij notariële akte worden aangegaan. (art. 1:115 NBW). Tot 1 januari 2012 gold de eis van goedkeuring van de voorwaarden door de rechtbank. Deze vereiste werd geschrapt in de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen545. 282. Een groot verschil met het samenlevingscontract van wettelijk samenwonenden situeert zich op het vlak van de publiciteit en de daarmee samenhangende tegenwerpelijkheid. Partnerschapsvoorwaarden kunnen aan derden worden tegengeworpen indien de bepalingen zijn ingeschreven in het openbaar huwelijksgoederenregister, gehouden ter griffie van de rechtbank van het rechtsgebied waarin het partnerschap werd voltrokken. De wijze van 539
S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 122; nr. 219. 540 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 133, nr. 50. 541 S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 123, nr. 222. 542 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 134, nr. 55. 543 S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 123, nr. 223. 544 N. TORFS en E. VAN SOEST, “De redactie van een samenlevingsovereenkomst (wettelijke samenwoning)”, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 61, nr. 4. 545 Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867); S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 125.
117
inrichting en raadpleging van het register wordt nader bij algemene maatregel van bestuur geregeld (art. 1:116 NBW). De griffier is daarbij verplicht gratis inzage te verlenen in dit register en op verzoek een uittrekstel uit het register te geven. Hiervoor wordt het wettelijk geldende tarief aangerekend546. Met ingang van 1 januari 2012 is het huwelijksgoederenregister ook online raadpleegbaar, wat tevens een gevolg is van de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen547. Hierbij dient men weliswaar, met het oog op de bescherming van persoonsgegevens, de achternamen van beide partners evenals de datum van voltrekking van het partnerschap in te voeren. In tegenstelling tot de samenlevingsovereenkomst zijn partnerschapsvoorwaarden aldus opgenomen in een – zelfs online raadpleegbaar – openbaar register, hetgeen een belangrijke bron aan informatie vormt voor schuldeisers en andere derden. 283. Voorts kan een partner zijn aanbreng van bij huwelijkse voorwaarden buiten de gemeenschap gehouden rechten aan toonder en zaken die geen registergoederen zijn, slechts tegen derden bewijzen door hun vermelding in de akte van huwelijkse voorwaarden of in een door de partijen en de notaris ondertekende, aan de minuut van die akte vastgehechte beschrijving. Indien de vermelding van een goed geen afdoende omschrijving daarvan biedt, kan aanvullend bewijs door alle middelen worden geleverd (art. 1:130 NBW). 284. De voorwaarden die tijdens het partnerschap werden gemaakt of gewijzigd, zijn derden slechts tegenwerpbaar veertien dagen na inschrijving in het huwelijksgoederenregister (art. 1:120, tweede lid NBW).
§3. INHOUD 285. Het principe van scheiding van goederen (art. 1478, eerste lid BW) en het vermoeden van onverdeeldheid (art. 1478, tweede lid BW) zijn van suppletief recht, zodat de partners daarvan kunnen afwijken in hun samenlevingsovereenkomst. Er kunnen derhalve conventioneel onverdeeldheden tot stand worden gebracht. Zo kunnen partijen bij het opstellen van de overeenkomst een reeks goederen die hen tot dan in exclusieve eigendom toebehoorden, in onverdeeldheid brengen548. Evenals kunnen zij een clausule opnemen waarin zij hun inkomsten geheel of gedeeltelijk gemeenschappelijk maken549. 546
http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/trouwen-samenlevingscontract-en-geregistreerdpartnerschap/vraag-en-antwoord/wat-is-het-huwelijksgoederenregister.html. 547 Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867); via http://hgr.rechtspraak.nl. 548 A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 60. 549 J. HERBOTS, “Het concubinaat in het verbintenissenrecht” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 106.
118
286. Men kan zich de vraag stellen of wettelijk samenwonenden ook een gemeenschapsstelsel tussen hen tot stand kunnen brengen, analoog aan het gemeenschappelijk vermogensstelsel dat geldt tussen gehuwden. Dergelijke vermogensregeling houdt in dat de beroepsinkomsten van de partners van rechtswege tot de gemeenschap behoren, met alle gevolgen van dien zoals deze door het BW voor gehuwden worden bepaald550. Het antwoord is echter ontkennend551. Het gemeenschapsstelsel wijkt zodanig fundamenteel en structureel af van een onverdeeldheid naar gemeen recht, dat er enkel op grond van een uitdrukkelijke wetsbepaling voor kan worden geopteerd. Dergelijke wetsbepaling bestaat voor gehuwden, niet voor wettelijk samenwoners. Een echt gemeenschapsstelsel kan dus niet552. Wettelijk samenwonenden kunnen derhalve enkel een gemeenrechtelijke onverdeeldheid organiseren of nog, een “intern gemeenschappelijk vermogen” toevoegen. Dit zal evenwel slechts gevolgen teweegbrengen inter partes553. Bovendien genieten wettelijk samenwonenden niet van artikel 1451 BW. Deze bepaling ondervangt, ten aanzien van gehuwden, de leemten van de door hen bedongen gemeenschapsstelsels door de residuaire toepassing van het wettelijk stelsel. Dat dit niet geldt voor wettelijk samenwonenden, brengt bijvoorbeeld met zich mee dat het vergoedingsmechanisme geen toepassing vindt554. Partijen kunnen dit weliswaar verhelpen door in hun overeenkomst de vergoedingsregels van de artikelen 1432-1438 BW uitdrukkelijk toepasselijk te verklaren op de verschuivingen tussen hun exclusieve vermogens en hun onverdeeldheid555. 287. Verder kunnen partijen algemene afspraken maken omtrent hun onverdeelde medeeigendom. Zij kunnen hun onderlinge gerechtigheden erin vastleggen, de wijze bepalen waarop ze die onverdeeldheid zullen besturen en bepalen welke rechten elk van hen zal hebben bij een verdeling (art. 577-2 BW)556. Tevens kunnen zij, met het oog op het vermijden van bewijsproblemen bij de beëindiging van de relatie, (weerlegbare) eigendomsvermoedens en andere bewijsregels instellen. Voorts is het aangewezen dat ook een akkoord wordt bereikt omtrent de bestemming van de gezinswoning voor het geval de samenwoning wordt 550
S. PLINGERS, “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 124, nr. 225. 551 Volgens DE PAGE is dit wel mogelijk, hoewel hij zich ernstige vragen stelt bij de tegenwerpelijkheid van een dergelijke overeenkomst aan derden; 551 K. VERSTRAETE, “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 576, voetnoot 73. 552 H. CASMAN, “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 176. 553 A. VERBEKE, “Het huwelijkscontract van scheiding van goederen. Pleidooi voor een warme uitsluiting”, in Koninklijke Federatie van Belgische Notarissen (ed.), De evolutie in de huwelijkscontracten: recyclagedagen 1995 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1995, 135. 554 Y.-H. LELEU, “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999, 134, nr. 52 555 A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 60. 556 A. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 59.
119
beëindigd. Dit goed zal immers vaak het voorwerp zijn van onverdeelde eigendoms- of huurrechten. Tot slot kunnen partijen, voor wat betreft de vermogensverschuivingen die zich kunnen voordoen, eveneens allerlei bedingen opnemen in hun overeenkomst. Zo kunnen zij bewijsregels vastleggen of, zoals reeds vermeld, eventueel conventionele vergoedingsrekeningen inlassen enzovoort. 288. Daar de regels van de wettelijke samenwoning slechts gelden tijdens de duur ervan (art. 1477, § 1 BW), bieden deze geen bescherming meer na de beëindiging van de relatie, met name op het moment dat ze het meest nodig is. Komt daar nog bovenop dat de wettelijke samenwoning eenzijdig en ad nutum kan worden beëindigd (art. 1476, § 2, tweede lid BW). Dit alles zorgt ervoor dat het sterk aangewezen is om een zo volledig en duidelijk mogelijke samenlevingsovereenkomst op te stellen, om op die manier het aantal betwistingen tot een minimum te herleiden. De beëindiging van een relatie is vaak op zich al een emotioneel pijnlijke situatie. Een degelijke samenlevingsovereenkomst kan ertoe bijdragen om erger te voorkomen. Een conventionele regeling kan weliswaar nog steeds aanleiding geven tot betwistingen. Deze zullen dan gerechtelijk moeten worden beslecht. 289. Geregistreerde partners kunnen hun vermogensregime eveneens naar goeddunken vormgeven. Zij kunnen niet alleen afwijken van de wettelijke algehele gemeenschap van goederen, maar zij kunnen tevens opteren voor wettelijke keuzestelsels. 290. Zo kan worden geopteerd voor een periodiek verrekenbeding of een finaal verrekenbeding (art. 1:132 e.v. NBW). Een verrekenbeding is een beding in de huwelijkse voorwaarden krachtens welke partijen obligatoir anders afrekenen dan uit de goederenrechtelijke verhoudingen (gescheiden vermogens) zou voortvloeien. Een periodiek verrekenbeding behelst doorgaans een jaarlijkse verrekening van onverteerde inkomsten. Bij een finaal verrekenbeding vindt verrekening eerst plaats bij de beëindiging van het partnerschap. Vaak wordt dit stelsel zo geformuleerd dat goederenrechtelijk elke gemeenschap wordt uitgesloten, terwijl wordt afgesproken om bij het einde van het partnerschap te verrekenen alsof men al die tijd in gemeenschap van goederen was geweest. Dit wordt ook wel genoemd een verrekening op basis van een pseudo-gemeenschap van goederen557. Ook de combinatie van en periodiek met een finaal verrekenbeding is mogelijk558. Tenzij de wet anders bepaalt, kunnen partijen in hun partnerschapsvoorwaarden ook afwijken van een gekozen verrekenbeding559.
557
HR 1 februari 2008, NJ 2008, 556. M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2008, 194. 559 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 127, nr. 89. 558
120
291. Tot 31 december 2011 kon ook worden gekozen voor de keuzestelsels van ‘de gemeenschap van vruchten en inkomsten’ en ‘de gemeenschap van winst en verlies’. Deze stelsels zijn echter komen te vervallen door de wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen560. Dit laat weliswaar onverlet dat partners ook nu nog een dergelijke beperkte gemeenschap overeen kunnen komen, wat dan een ‘op maat gesneden’ overeenkomst van huwelijkse voorwaarden zal zijn561. 292. Naast de reeds vernoemde keuzestelsels zijn tal van – niet in de wet uitgewerkte – mogelijkheden denkbaar, zoals: gemeenschap van inboedel, gemeenschap van roerende zaken, gemeenschap van goederen met uitzondering van bepaalde goederen, uitsluiting van gemeenschap van alle goederen behoudens enig met name genoemde goederen enzovoort562. Partijen kunnen ook de zogenoemde koude uitsluiting overeenkomen, die inhoudt dat de vermogens van beide partners strikt gescheiden blijven en dat er noch tijdens, noch na afloop van de relatie, verrekening van vermogensverschuivingen zal plaatsvinden563. 293. Zoals uit het bovenstaande blijkt, zijn de mogelijkheden legio564. Daar waar een conventionele regeling voor de wettelijk samenwonenden eerder een noodzaak is gelet op de minimale regeling die door het BW is uitgewerkt, is dit voor geregistreerde partners eerder een kans om het voor hen meest passende vermogensstelsel te kiezen. Eens een stelsel gekozen, kunnen zij dit nog meer op maat van hun eigen situatie snijden.
Afdeling 5. Conclusie 294. De vermogensrechtelijke situatie tussen wettelijk samenwonenden en geregistreerde partners is op weinig punten vergelijkbaar, gezien de toepasselijke vermogensstelsels enorm verschillen. Dat is dan ook de voornaamste conclusie die kan worden genomen met betrekking tot het vermogensrecht. In België geldt tussen de partners immers een scheiding van goederen, terwijl in Nederland een algehele gemeenschap van goederen geldt. De discussies die zich tussen wettelijk samenwonenden voordoen omtrent het eigendomsbewijs van hun eigen goederen en de mogelijke gronden op basis waarvan vermogensverschuivingen kunnen worden gecompenseerd, doen zich tussen geregistreerde partners nauwelijks voor. 560
Wet van 18 april 2011 tot aanpassing van de wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 (Kamerstukken 28 867). 561 S. WORTMANN en J. VAN DUIJVENDIJK-BRAND, Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 127, nr. 89. 562 M. KOENS en A. VONKEN, Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2008, 171. 563 W. SCHRAMA, “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 111, nr. 15. 564 Voor een nadere bespreking van de partnerschapsvoorwaarden, zie: F. SCHONEWILLE, Partijautonomie in het relatievermogensrecht, Apeldoorn, Maklu, 2012, 81-158.
121
Wanneer tussen geregistreerde partners een geschil bestaat aan wie van hen een goed toebehoort en geen van beiden zijn recht op dit goed kan bewijzen, dan wordt dat goed immers als gemeenschapsgoed aangemerkt. Bovendien vallen zo goed als alle goederen in de gemeenschap, waarin beide partijen in principe een gelijk aandeel hebben. Dit heeft tevens tot gevolg dat de problemen omtrent vermogensverschuivingen in het algemeen zijn te overzien. Enerzijds vinden er relatief weinig plaats, omdat het meeste vermogen gemeenschappelijk is. Anderzijds is het belang ervan minder groot, gezien de partners bij de beëindiging van het partnerschap elk voor de helft delen in de in totaal gerealiseerde vermogensopbouw. 295. Opmerkelijk verschilpunt welke in deze conclusie moet worden herhaald, betreft de sterke positie van de geregistreerde partner die medehuurder is. De rechter kan hem immers het huurrecht toekennen, mits hij zijn hoofdverblijf in de gehuurde woning heeft. De voormalige wettelijke samenwonende partner rest daarentegen enkel een fragiel recht ter bede.
122
123
BESLUIT 296. Deze rechtsvergelijkende masterproef heeft een antwoord willen bieden op de vraag welke problemen rijzen bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning en hoe deze eventueel kunnen worden opgelost door te kijken naar de manier waarop Nederland deze kwesties benadert. 297. Een eerste punt betreft de beëindiging van de samenwoning in het algemeen. Het feit dat dit in België op gelijk welk ogenblik eenzijdig en ad nutum kan, maakt van de wettelijke samenwoning een zeer fragiel instituut welke weinig bescherming en zekerheid biedt voor partijen. Bovendien gelden de regels van de wettelijke samenwoning slechts tijdens de duur ervan, waardoor ze geen meer bescherming meer bieden op het meest cruciale moment, zijnde de periode na de beëindiging van de relatie. Om die redenen gaat mijn voorkeur uit naar het systeem dat Nederland daarbij hanteert. Daar kan men de samenwonig enkel eenzijdig beëindiging door het partnerschap te laten ontbinden door de rechter en is er voldoende bescherming na de beëindiging voorzien daar deze uitvoering in de wet is uitgewerkt. 298. Een tweede aspect waarbij beide landen elkaars tegenpolen zijn, betreft dat van het recht op een onderhoudsuitkering na de beëindiging van de samenwoning. In België geldt er geen wettelijke onderhoudsplicht tijdens de wettelijke samenwoning en de bijdrageplicht, die wel bestaat gedurende de relatie, dooft volledig uit na de beëindiging ervan. Hierdoor bestaat er na de beëindiging van de samenwoning geen recht op een onderhoudsuitkering. Wanneer partijen geen conventionele onderhoudsuitkering hebben bedongen, moet een behoeftige expartner zich derhalve op gemeenrechtelijke gronden beroepen om op die manier een onderhoudsuitkering trachten te krijgen via de rechter. Zoals gezien zal de ex-partner daar echter vaak niet in slagen, gezien tal van voorwaarden dienen te zijn vervuld om de gemeenrechtelijke gronden met succes te kunnen inroepen. Bijgevolg betreft dit een groot probleem in België, welk zich opnieuw niet stelt in Nederland. Ginds geldt een wettelijke onderhoudsplicht gedurende het geregistreerd partnerschap en anderzijds voorziet het NBW in een rechterlijke toekenning van alimentatie voor het geval de partners daaromtrent niets zijn overeengekomen. Ex-geregistreerde partners hoeven zich aldus niet te beroepen op gemeenrechtelijke gronden allerhande. Het lijkt mijns inziens aangewezen om eenzelfde systeem in te voegen voor de wettelijke samenwoning. Alles vertrekt dan vanuit de vraag of een onderhoudsplicht dient te gelden gedurende de wettelijke samenwoning, maar daarbij zie ik geen reden waarom dit niet zou kunnen. 299. Ten derde werd bekeken welke de gevolgen zijn ten aanzien van de kinderen. Opmerkelijk daarbij is dat het ouderlijk gezag in België enkel kan worden uitgeoefend door de juridische ouders gezien het een gevolg is van de afstamming, terwijl dit in Nederland 124
eerder afhankelijk is van de vraag of het kind al dan niet geboren is tijdens het geregistreerd partnerschap, waardoor het gezag zelfs kan worden toegekend aan een niet-juridische ouder. Dit ter zake van de principiële regels. Met betrekking tot de beëindiging viel terug de tussenkomst van de rechter op. Daar waar er geen rechterlijk toezicht is op de regeling die Belgische ouders onderling uitwerken, is de tussenkomst van de rechter verplicht wanneer Nederlandse partners gezamenlijk het gezag uitoefenen. Dan kan het partnerschap immers niet met wederzijds goedvinden worden beëindigd. Ook hier heeft Nederland het mijns inziens bij het rechte eind. Zeker gelet op het feit dat een conventionele regeling in België geen uitvoerbare titel oplevert waardoor men is aangewezen op de ‘goodwill’ van de expartner. De verplichte tussenkomst van de rechter wanneer er kinderen mee gemoeid zijn, eind 2008 ingevoerd door de wet voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding, was mijns inziens een zeer nuttige wijziging. 300. Tot slot werd de gehele vermogensrechtelijke problematiek behandeld. Daarbij kon de situatie tussen wettelijk samenwonenden en geregistreerde partners op weinig punten werkelijk worden vergeleken, gezien de gemeenrechtelijke vermogensstelsels in beide landen enorm verschillen. Dat is dan ook de voornaamste conclusie die kan worden genomen met betrekking tot het vermogensrecht. In België geldt tussen de partners immers een scheiding van goederen, terwijl in Nederland een algehele gemeenschap van goederen geldt. De discussies die zich tussen wettelijk samenwonenden voordoen omtrent het eigendomsbewijs van hun eigen goederen en de mogelijke gronden op basis waarvan vermogensverschuivingen kunnen worden gecompenseerd, doen zich tussen geregistreerde partners nauwelijks voor. Wanneer tussen geregistreerde partners een geschil bestaat aan wie van hen een goed toebehoort en geen van beiden zijn recht op dit goed kan bewijzen, dan wordt dat goed immers als gemeenschapsgoed aangemerkt. Bovendien vallen zo goed als alle goederen in de gemeenschap, waarin beide partijen in principe een gelijk aandeel hebben. Dit heeft tevens tot gevolg dat de problemen omtrent vermogensverschuivingen in het algemeen zijn te overzien. Enerzijds vinden er relatief weinig plaats, omdat het meeste vermogen gemeenschappelijk is. Anderzijds is het belang ervan minder groot, gezien de partners bij de beëindiging van het partnerschap elk voor de helft delen in de in totaal gerealiseerde vermogensopbouw. De vermogensrechtelijke problemen tussen wettelijk samenwonenden zouden aldus niet rijzen wanneer ook voor hen een algehele gemeenschap van goederen zou gelden. Ik heb echter mijn twijfels of dit stelsel wel geschikt zou zijn voor wettelijk samenwonenden. De wettelijke samenwoning vervult in België immers de functie van een tussenvorm tussen de feitelijke samenwoning en het huwelijk, terwijl het geregistreerd partnerschap op gelijke voet staat met het huwelijk in Nederland. De algehele gemeenschap van goederen is daarom niet zozeer een goede oplossing voor de wettelijke samenwoning. Er wordt volgens mij immers vaak geopteerd voor de wettelijke samenwoning omdat de relatie nog te pril is om te huwen, maar 125
waarbij de partijen toch al enige bescherming willen genieten binnen hun relatie. Ik vrees dat de toepassing van een algehele gemeenschap niet verenigbaar zou zijn met deze behoefte aan een tussenvorm, zoals die nu door de wettelijke samenwoning wordt vervuld. De oplossing voor wettelijk samenwonenden om het hoofd te bieden aan de vermogensrechtelijke problemen, is volgens mij veeleer te vinden in het maken van uitvoerige samenlevingsovereenkomsten. Daarbij kunnen partijen immers ook opteren voor conventionele onverdeeldheden of een intern gemeenschappelijk vermogen. 301. In het algemeen durf ik te stellen dat de Belgische wetgever de wettelijke samenwoning al te beknopt heeft geregeld. Gezien de regeling enkel geldt tijdens de samenwoning en zij derhalve geen bescherming biedt in geval van beëindiging van de relatie, moeten ex-partners zich beroepen op gemeenrechtelijke gronden allerhande – ik noem het achterpoortjes – om toch te kunnen bekomen wat zij wensen. Bovendien heerst er veel onduidelijkheid en discussie omtrent die “achterpoortjes”, wat de rechtszekerheid niet ten goede komt. Mijn mening is derhalve dat de wetgever dient in te grijpen en de wettelijke samenwoning uitgebreider moet regelen. Anderzijds moeten personen die kiezen voor de wettelijke samenwoning, zich ook bewust zijn van het feit dat zij voor een instituut hebben gekozen met beperkte bescherming. De wet laat weliswaar veel ruimte voor een conventionele regeling, maar de partners moeten dan ook daadwerkelijk grondige afspraken maken. Mijns inziens moeten zij zich nuchter opstellen en zich realiseren dat het eventueel mogelijk is dat hun relatie ooit spaak loopt. Met het oog daarop dienen zij derhalve een goed doordachte samenlevingsovereenkomst op te stellen, voorafgaand of aan het begin van hun wettelijke samenwoning.
126
127
BIBLIOGRAFIE BELGIË A. WETGEVING Wet van 9 mei 2007 tot wijziging van diverse bepalingen betreffende de afwezigheid en de gerechtelijke verklaring van overlijden, BS 21 juni 2007, 34252. Wet van 23 november 1998 tot invoering van de wettelijk samenwoning, BS 12 januari 1999, 786. Wet van 31 maart 1987 tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende afstamming, BS 27 mei 1987. Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat betreft kennisgeving van een eenzijdige beëindiging van de wettelijke samenwoning, Parl. St. Senaat 2011-2012, nr. 51468/1, 1 p. Amendement nr. 49, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 170/14.
B. RECHTSPRAAK Grondwettelijk Hof 23 juni 2010, nr. 72/2010, BS 11 oktober 2010, RW 2010-11, 85 en RW 2010-11, 1511, noot TORFS, N. Arbitragehof 23 januari 2002, nr. 24/2002, BS 26 maart 2002, 12415.
Cass. 6 mei 2010, Pas. 2010, 1416. Cass. 19 februari 2010, RW 2010-11, 1001. Cass. 12 december 2008, RW 2008-09, 1666-1683. Cass. 21 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 56. Cass. 26 juni 1998, Arr. Cass. 1998, 765. Cass. 16 januari 1997, RW 1997-98, 117 en noot GERLO, J. Cass. 25 maart 1994, RW 1996-97, 45, noot VAN OEVELEN, A. Cass. 16 november 1989, RW 1989-90, 1259. 128
Cass. 19 mei 1988, RW 1988-89, 572-573. Cass. 8 oktober 1982, RW 1983-84, 1193 en noot POPPELEMON, A. Cass. 23 juni 1977, Arr.Cass. 1977, 1098. Cass. 19 januari 1968, Arr.Cass. 1968, 686. Cass. 16 oktober 1956, JCP., II, 9648, noot ESMEIN, P. Cass. 13 november 1953, Arr.Cass. 1954, 167.
Brussel 8 mei 2012, AR 2009/AR/3298, onuitg. Brussel (1e k.) 2 maart 2010, AR 07/AR/1044. Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 34. Luik 3 september 2008, RTDF 2010, 328. Antwerpen 3 september 2008, P&B 2009, 221. Gent 13 maart 2008, NJW 2009, 223, noot VERSCHELDEN, G. Brussel 29 maart 2007, Rev.trim.dr.fam. 2007, 809. Antwerpen 5 december 2006, NJW 2007, 414, noot VERSCHELDEN, G. Antwerpen 1 februari 2006, RW 2007-08, 1816, noot WERMOES, L. Bergen 24 mei 2005, JT 2005, 521. Antwerpen 9 februari 2005, NJW 2006, 508, noot VERSCHELDEN, G. Bergen 10 januari 2005, JLMB 2006, 996, noot M.D. Gent 6 januari 2005, NJW 2006, 75, noot VERSCHELDEN, G. Gent 11 oktober 2004, Rev.Not. 2005, 124. Luik 8 maart 2004, JT 2004, 599. Luik 29 april 2003, Rev.not.b. 2004, 250-251. Gent 7 oktober 2002, NJW 2003, 63, noot BOONE, K. Luik 8 oktober 2001, Rev.trim.dr.fam. 2003, 212. 129
Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844. Brussel 5 mei 1999, EJ 2000, 58. Brussel (Jeugdkamer) 8 juni 1998, RW 1998-99, 822-823. Mechelen (Jeugdkamer) 29 april 1998, AJT 1998-99, 389-393, noot JACOBS, K. Gent 9 januari 1998, TBBR 1998, 251. Brussel 13 november 1997, Journ.proc. 1999, 25, noot RENCHON, J.-L. Gent 10 september 1996, TBBR 1997, 311, noot Kokelenberg, J. Brussel 17 juni 1996, AJT 1997-98, 456. Bergen 6 oktober 1994, JT 1995, 300. Gent 25 maart 1991, TGR 1991, 110.
Rb. Gent 12 januari 2010, T.Not. 2011, 713. Rb. Brussel 6 mei 2008, Act.dr.fam. 2009, 93 Rb. Leuven 21 februari 2006, RABG 2007, 744, noot VERGAUWEN, C. Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464 Rb. Luik 6 oktober 2003, TBBR 2005, 329, noot TAILLIEU, S. Rb. Brugge 9 april 2001, RW 2002-03, 1552. Rb. Brussel 15 maart 2000, RGAR 2002/13, 645. Rb. Tongeren 13 februari 1997, EJ 1998, 142. Rb. Leuven 27 september 1996, Journ.proc. 1996, 26, noot LEGROS, P. en NIJS, J.-P Rb. Brugge 5 december 1988, RW 1989-90, 201. Rb. Leuven 1 maart 1982, RW 1982-83, 162-165. Rb. Antwerpen 11 september 1980, RW 1980-81, 2631.
130
Vred. Beveren 9 mei 2012, T. Fam. 2013, 13, noot EGGERMONT, S. Vred. Waver 14 februari 2011, T. Vred. 2012, 73. Vred. Westerlo 14 juli 2010, T. Vred. 2011, 40. Vred. Brussel 11 augustus 2009, JT 2010, 14. Vred. Zelzate 7 juli 2009, RW 2012-13, 627, noot EGGERMONT, S. Vred. Westerlo 16 juni 2008, NJW 2008, 650. Vred. Oudenaarde 7 juni 2007, RABG 2009/7, 163. Vred. Westerlo 11 december 2006, T.Vred. 2007, 354. Vred. Roeselare 21 oktober 2005, T.Vred. 2007, 89. Vred. Zomergem 27 mei 2005, T. Vred. 2007, 344. Vred. Antwerpen 29 juni 2004, RABG 2004, 1282, noot S.B. Vred. Charleroi 26 oktober 2001, JLMB 2002, 655. Vred. Charleroi 26 oktober 2001, TBBR 2002, 475. Vred. Sint-Jans-Molenbeek 26 september 2000, AJT 2001-02, 284. Vred. Roeselare 29 juni 1999, T. Vred. 2000, 245, noot MOSSELMANS, S. Vred. Gent 6 mei 1999, TGR 2000, 227. Vred. Gent 4 november 1996, RW 1997-98, 266.
C. RECHTSLEER a) Bijdragen in tijdschriften APS, F., “De natuurlijke verbintenis als rechtsgrond voor de toekenning van een persoonlijk onderhoudsgeld na de beëindiging van de concubinaatsrelatie?” (noot onder Vred. Gent 4 november 1996), RW 1997-98, 268-269.
131
BOONE, K., “Wettelijke en feitelijke samenwoning”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007, 439-466. BOULY, S., “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op grond van een partner” (noot onder Gent 20 november 2008), TBBR 2011, 44-52. BROUWERS, S., “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, in G. VERSCHELDEN, S. BROUWERS, K. BOONE, I. MARTENS en K. VERSTRAETE, “Overzicht rechtspraak. Familierecht (2001-2006)”, TPR 2007/1, 656-659. BROUWERS, S., “De onderhoudsverplichting tussen samenwoners”, Notariaat 2008, 1-8. DE KEZEL, E., “De wet tot invoering van de wettelijke samenwoning: Een maat voor niets?”, A.J.T. 1999-00, 129-139. EGGERMONT, S.,“De ‘passerelle’ naar dringende voorlopige maatregelen bij een wettelijke samenwoning die hangende de procedure wordt ontbonden”, T. Fam. 2013, 15-20. EGGERMONT, S., “Het recht op een persoonlijk contact van de lesbische meemoeder gevangen tussen artikel 223 BW en artikel 375bis BW?” (noot onder Vred. Westerlo 16 juni 2008 en Rb. Turnhout 6 april 2009), T. Fam. 2009, 121. FORDER, C., “Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden”, TEP 2006/5, 331-365. GENNART B. en TAYMANS, L., “La théorie de l’enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, 615-649. JACOBS, K., “Het recht op een onderhoudsuitkering na beëindiging van het ongehuwd samenwonen” (noot onder Vred. Gent 4 november 1996), AJT 1996-97, 324-327. MOSSELMANS, S., “Bestaat een persoonlijk recht op onderhoudsuitkering aan de zijde van gewezen samenwonenden?”, (noot onder Vred. Roeselare 29 juni 1999), T.Vred. 2000, 249253. NORDIN, E., “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid” (noot onder Cass. 19 januari 2009), RW 2009-10, 10841085. LELEU, Y.-H., “De vermogensrechtelijke gevolgen van de wettelijke samenwoning. Commentaar bij de virtuele wet van 23 november 1998”, Not.Fisc.M. 1999/6, 123- 134.
132
ROODHOOFT, J., “Alimentaire aspecten van de beëindiging van de buitenhuwelijkse relatie”, (noot onder Rb. Leuven (2e K.) 3 juni 1991), RW 1992-93, 131-132. SABBE, K. en COPS, G., “Niet getrouwd, wel gescheiden. Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning”, Not.Fisc.M. 2002, 1-19. VAN BAEVEGHEM, B., “Lening en de morele onmogelijkheid in het BW” (noot onder Rb. Leuven 22 oktober 2003), RABG 2004, 744-748. VANOPPEN, S. en GUFFENS, V., “Overzicht van rechtspraak vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat”, EJ 2000, 42-45.
(1990-1999).
De
VERGAUWEN, C., “De financiële implicaties bij de beëindiging van de concubinaatsverhouding” (noot onder Rb. Leuven 21 februari 2006), RABG 2007, 747-749. VERSTRAETE, K., “Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007”, NJW 2008, 566-586. VINCK, B., “Overzicht van rechtspraak (2000-2012) - De wettelijke samenwoning”, T.Fam 2012/9, 196-206.
b) Boeken en bijdragen in verzamelwerken en reeksen ALLAERTS, V., “Samenwoningsvermogensrecht”, in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 41-55. ALOFS, E., BARBAIX, R., BROUWERS, S., KRUGER, T. en PLETS, N., Samenlevingsvormen en recht: huwelijk, wettelijk en feitelijk samenwonen, Antwerpen, Maklu, 2012, 238 p. BROUWERS, S., Alimentatie, Mechelen, Kluwer, 2009, 761 p. BROUWERS, S., “De ongehuwde samenwoner in een tweerelatie”, in F. Moeykens (ed.), De Praktijkjurist VIII, Gent, Academia Press, 2004, 81-111. BUYSSENS, F., “Wettelijke samenwoning: het recht is geen zaak van billijkheid”, T.Fam. 2009, afl. 4, 65-66. CASMAN, H., “Enkele aspecten van vermogensrechtelijke overeenkomsten tussen samenwonenden sedert de Wet van 23 november 1998”, in J. BILLIET, H. BRAECKMANS en H. CASMAN, Overeenkomstenrecht, 26ste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, 1999-2000, Antwerpen, Kluwer, 2000, 205-268.
133
CASMAN, H., “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Gevolgen ten aanzien van de kinderen”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 231-255. CASMAN, H., “Gehuwd, wettelijk of feitelijk samenwonend: wat maakt het uit? Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 149-180. CASMAN, H., “Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist X, Gent, Story Publishers, 2006, 1-31. CASMAN, H., “Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 345-372. CASTELEIN, C. en MAELFAIT, A., Ongehuwd samenwonen. Cahiers voor de welzijnswerker, Mechelen, Kluwer, 2003, 128 p. DECLERCK, C., “Huwen of samenwonen? Enkele familiaal vermogensrechtelijke aspecten”, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit 2009-2010, Brussel, Larcier, 2010, 61-91. DE MULDER, W., “Het samenwoningsvermogensrecht voor en na de wet van 23 november 1998”, in W. DE MULDER, H. KOPPEN en F. MEES, Tot de dood ons scheidt, Antwerpen, Maklu, 2000, 7-40. DE WULF, C., Notarieel familierecht en familiaal vermogensrecht. Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2011, 1341 p. DU MONGH, J., SAMOY, I. En ALLAERTS, V., “Overzicht van rechtspraak (2000-2007). De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2008, 4-43. EGGERMONT, S., “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie” in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie, Antwerpen, Intersentia, 2012, 253-321. FORDER, C. en VERBEKE, A. (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 649 p. GERLO, J., “Over wettelijke samenlevingsvormen in België, Frankrijk en Nederland”, in Thorbeckecolleges, nr. 25, Antwerpen, Kluwer, 2001, 40 p.
134
GOOSSENS, E. “Samenwoningsrecht” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2011, Antwerpen, Intersentia, 2011, 68-69. GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 359 p. HERBOTS, J., “Het concubinaat in het verbintenissenrecht” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 73-115. HEYVAERT, A., Het personen- en gezinsrecht ont(k)leed: Theorieën over personen- en gezinsrecht grond een syllabus van de Belgische techniek, Gent, Mys & Breesch, 2001, 475 p. HEYVAERT, A., Het statuut van samenwoners: de samenwoning van volwassenen, Antwerpen, Kluwer, 2001, 84 p. JEANMART, N., Les effets civils de la vie commune en dehors du mariage, Brussel, Larcier, 1987, 352 p. MICHAUX, S., “Les mécanismes de correction des déséquilibres patrimoniaux lors de la rupture du couple”, in J. HAUSER en J.-L. RENCHON (eds.), Différenciation ou convergence des statuts juridiques du couple marié et du couple non marié. Droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, 203-244. PINTENS, W., VANWINCKELEN, K. en DU MONGH, J., Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 440 p. PINTENS, W. en VAN DER MEERSCH, B., “Vermogensrechtelijke aspecten van ongehuwd samenwonen”, in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), Ongehuwd samenwonen: recyclagedagen 1996 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1996, 1-60. PLINGERS, S., “Nut van de (wettelijke) samenwoning in het kader van estate planning”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 117-120. PLINGERS, S., “Onderscheid feitelijk samenwonen en wettelijk samenwonen”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 113-116. PLINGERS, S., “Samenlevingscontracten”, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: huwelijk en samenwoning, Gent, Larcier, 2011, 121-126.
135
ROODHOOFT, J., “Onderhoudsgeld en concubinaat”, in P. SENAEVE, (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 119-179. RENCHON, J.-L., “Le règlement des responsabilités parentales après la rupture d’une couple non marié”, in Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 373-401. SENAEVE, P., Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 688 p. SENAEVE, P., Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 230 p. SENAEVE, P., Onderhoudsgelden, Leuven, Acco, 2001, 443 p. SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), De Beëindiging van de tweerelatie: voorlopige maatregelen, echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting, wettelijke en feitelijke samenwoning, Antwerpen, Intersentia, 2012, 353 p. SWENNEN, F., “Familierecht in kort bestek”, in Recht in kort bestek 4, Antwerpen, Intersentia, 2008, 299 p. SWENNEN, F., “Alimentatie tussen partners” in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 285-309. SWENNEN, F., Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 511 p. SWENNEN, F. en TOREMANS, T., “Kort geding en familierecht”, in T. DEKEERSMAEKER, Kort geding, Gent, Larcier, 2009, 83-144. TORFS, N., Gezin en arbeid: enkele huwelijksvermogensrechtelijke twistpunten, Gent, Larcier, 2008, 132 p. TORFS, N. en VAN SOEST, E., “De redactie van een samenlevingsovereenkomst (wettelijke samenwoning)”, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 59-77. VAN GYSEL, A.-C. en BRAT, S., “La rupture du couple: les recours judiciaires et les effets alimentaires” in J.- L. RENCHON en F. TAINMONT (eds.), Le couple non marié à la lumière de la cohabitation légale, Louvain-la-Neuve, Bruylant, 2000, 273-304. HOOYMISSEN, M., “Zakenrechtelijke aspecten in verband met het sluiten van de aannemingsovereenkomst”, in D. MEULEMANS, K. BOONE en P. DE SMEDT, Een pand bouwen en verbouwen, Leuven, Acco, 2005, 230-253. VAN
136
VERBEKE, A., “Het huwelijkscontract van scheiding van goederen. Pleidooi voor een warme uitsluiting”, in Koninklijke Federatie van Belgische Notarissen (ed.), De evolutie in de huwelijkscontracten: recyclagedagen 1995 van de Nederlandstalige Raad, Antwerpen, Kluwer, 1995, 81-191. VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Familierecht, Brugge, die Keure, 2010, 840 p. VERSTRAETE, J., “Beschermingstechnieken (andere dan tontine- en aanwasbedingen) tussen ongehuwd samenwonenden”, in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETE en J. BAEL, Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, 25-87. VERSTRAETE, J., “Stand van zaken van het beding van aanwas en andere contracten tussen samenwonenden” in L. Weyts, A. Verbeke en E. Goovaerts (eds.), Actualia Familiaal Vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, 27-58.
NEDERLAND A. WETGEVING Wet van 18 april 2011 tot wijziging van de titels 6, 7 en 8 van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek, Stb. 2011, 205. Wet van 27 november 2008 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met het bevorderen van voortgezet ouderschap na scheiding en het afschaffen van de mogelijkheid tot het omzetten van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap, Stb. 2008, 500. De wet van 4 oktober 2001 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het gezamenlijk gezag van rechtswege tijdens een geregistreerd partnerschap, Stb. 2001, 468. De wet van 21 december 2000 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met de openstelling van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht, Stb. 2001, 9. Wetsvoorstel tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met het bevorderen van voortgezet ouderschap na scheiding en het afschaffen van de mogelijkheid tot het omzetten van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap, Kamerstukken II 2004/05, 30 145, nr. 3, 8.
137
Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering mede in verband met de evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap, Kamerstukken II 2012/13, 33 526, nr. 3, 2 Besluit van 20 juni 2011 tot wijziging van het Besluit Huwelijksgoederenregister 1969 , Stb. 2011, 335.
B. RECHTSPRAAK HR 30 maart 2012, NJ 2012, 407, met noot WORTMANN, S. HR 8 oktober 2010, RvdW 2010, 1171. HR 1 februari 2008, NJ 2008, 556. HR 25 januari 2008, LJN BC1262. HR 3 juni 2005, NJ 2005, 381. HR 18 juni 2004, NJ 2004, 399. HR 27 juni 2003, NJ 2003, 524. HR 13 juli 2001, NJ 2001, 586. HR 30 juni 2000, LJN AA6342, NJ 2000, 674. HR 29 maart 1997, NJ 1997, 101, met noot JdB. HR 21 februari 1997, LJN ZC2292, NJ 1998, 205 (Dozy-clausule). HR 12 april 1996, NJ 1997, 56. HR 12 januari 1996, NJ 1996, 352. HR 14 januari 1994, NJ 1994, 333. HR 7 december 1990, NJ 1991, 593. HR 12 juni 1987, NJ 1988, 150 (Kriek/Smit). HR 15 juli 1985, NJ 1986, 397. HR 29 maart 1985, LJN AG4989, NJ 1986, 242. HR 22 februari 1985, NJ 1986, 82.
138
HR 22 juli 1981, NJ 1982, 12. HR 7 maart 1980, NJ 1980, 363. HR 26 januari 1979, NJ 1980, 19. HR 13 oktober 1978, NJ 1979, 242, met noot EAAL. HR 31 oktober 1975, NJ 1976, 497.
Hof Amsterdam 14 mei 2013, LJN CA1866. Hof Den Haag 10 april 2013, LJN CA0872. Hof Utrecht 21 november 2012, LJN BY4234. Hof Amsterdam 18 september 2012, LJN BZ0630. Hof Amsterdam 26 juli 2011, LJN BS8922. Hof Arnhem 8 februari 2011, LJN BS8696. Hof Amsterdam 17 augustus 2009, LJN BK1918. Hof Arnhem 7 april 2009, LJN BI3340. Hof ‘s-Gravenhage 8 oktober 2008, LJN BG0018. Hof ’s-Gravenhage 16 juni 2008, LJN BD9181. Hof ‘s-Hertogenbosch 8 november 2005, LJN AU6778. Hof’s-Hertogenbosch 23 oktober 1998, NJ 1999, 490. Rb. Leeuwarden 9 december 1982, NJ 1983, 274.
C. RECHTSLEER a) Bijdragen in tijdschriften LUIJTEN, M., “Geregistreerd partnerschap”, Notarius 1997, 517-519. NUYTINCK, A., “Aansprakelijkheid voor gemeenschapsschulden na ontbinding en verjaring”, WPNR (6851), 2010, 582-584.
139
NUYTINCK, A., “De complexiteit en de gezagsregeling”, FJR 2002, 190-191. NUYTINCK, A., “Het nieuwe, door de tweede kamer aangenomen echtscheidingsrecht: De wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding”, WPNR (6722) 2007, 739-745. NUYTINCK, A., “Hoe nu verder met het onthoofde wetsvoorstel 28 867 (wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen)?”, WPNR 2008, 813-819. NUYTINCK, A., “Recente ontwikkelingen in het Nederlandse personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht”, TPR 2000/3, 969-1027. VANDENSTEEN, H., “Het geregistreerd partnerschap in Nederland”, De Burg. Stand 1998, nr. 2, 487-490. WORTMANN, S., “Rechtsontwikkelingen in het personen- en familierecht: flitsscheidingen en verrekenbedingen”, WPNR (6477) 2002, 165-172.
b) Boeken en bijdragen in verzamelwerken en reeksen ASSER, C. en DE BOER, J., Mr. C. Assers handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht: Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2010, 1144 p. ASSER, C. en DE BOER, J., Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2002, 991 p. BOELE-WOELKI, K., CURRY-SUMMER, I., JANSEN, M. en SCHRAMA, W., “Huwelijk of geregistreerd partnerschap? Evaluatie van de wet openstelling huwelijk en de wet geregistreerd partnerschap”, in Ars Notariatus 134 , Deventer, Kluwer, 2007, 346 p. BOONEKAMP, R., VAN SCHAICK, A.C. en WESSELING-VAN GENT, E.M, Wet en rechtspraak burgerlijke rechtsvordering, Deventer, Kluwer, 2009, 1297 p. BRUIJN-LUCKERS, M. en YDEMA, O., Memo echtscheiding en alimentatie 2010, Deventer, Kluwer, 2010, 458 p. DE
DORN, T., “Alimentatierechtelijke positie van (ex-)partners in Nederland” in C. FORDER en A.VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 275283. HUIJGEN, W.G., Rechtspraak personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 552 p. KEIJSER, J., Handleiding bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2003, 236 p.
140
KOENS, M. en VONKEN, A., Personen- en familierecht: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2010, 2587 p. KOENS, M. en VONKEN, A., Personen- en familierecht: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2008, 2477 p. KRAAN, K. en MARCK, Q., Het huwelijksvermogensrecht, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2012, 393 p. NIEUWENHUIS, J., STOLKER, C. en VALK, W.(eds.), Burgerlijk Wetboek: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2007, 2084 p. NIEUWENHUIS, J., Erfrecht, relatievermogensrecht: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2010, 1434 p. NUYTINCK, A., “Rechten en plichten van echtgenoten (titel 1.6 BW). Meer regelend recht?”, in A. VERBEKE, J. SCHERPE, C. DECLERCK, T. HELMS, P. SENAEVE en W. PINTENS (eds.), Confronting the frontiers of family law and succession law: liber amicorum Walter Pintens. Vol. 2., Antwerpen, Intersentia, 2012, 1033-1045. NUYTINCK, A., “Scheiding tussen recht en belang in het personen- en familierecht”, in N. FABER, C. JANSEN en N. VERMUNT (eds.), Fiduciaire verhoudingen. Libellus amicorum prof.mr. S. Kortmann, Deventer, Kluwer, 2007, 169-185. SCHONEWILLE, F., Notaris en scheiding, Apeldoorn, Maklu, 2009, 344 p. SCHONEWILLE, F., Partijautonomie in het relatievermogensrecht, Apeldoorn, Maklu, 2012, 407 p. SCHRAMA, W., De niet-huwelijkse samenleving in het Nederlandse en Duitse recht, Ars Notariatus dl. 122, Deventer, Kluwer, 2004, 691 p. SCHRAMA, W., Familierecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2009, 254 p. SCHRAMA, W., “Vermogensrechtelijke aspecten van de niet-huwelijkse samenleving: de moeizame verhouding tussen de affectieve relatie en het (vermogens)recht”, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet, maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 105144. SCHRAMA, W., Vermogensrecht voor ongehuwde samenwoners, Deventer, Kluwer, 2000, 201 p. SNIJDERS, H., KLAASSEN, C. en MEIJER, G., Nederlands burgerlijk procesrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 578 p.
141
MIERLO A., VAN NISPEN, C. en POLAK, M., Burgerlijke rechtsvordering: tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2008, 2096 p. VAN
MOURIK, M. en VERSTAPPEN, L., Handboek Nederlands vermogensrecht bij scheiding, Deventer, Kluwer, 2006, 824 p. VAN
VAN
MOURIK, M., Huwelijksvermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 208 p.
MOURIK, M., Mijn eigen haard.nl: wat elke huiseigenaar moet weten, Deventer, Kluwer, 2007, 238 p. VAN
MOURIK, M. en NUYTINCK, A., Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 446 p. VAN
MOURIK, M, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrech en erfrecht, Deventer, Kluwer, 2009, 409 p. VAN
VLAARDINGERBROEK, P., BLANKMAN, K., HEIDA, A., VAN DER LINDEN, A. en PUNSELIE, E., Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2011, 659 p. WORTMANN, S. en VAN DUIJVENDIJK-BRAND, J., Compendium van het personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2012, 377 p.
142
