De afdeling als speeldomein
Prinses Maxima Centrum voor Kinderoncologie Onderzoeksverslag Isabelle Bronzwaer mei 2014
Inhoudsopgave INLEIDING De context Het probleem De afdeling Mijn taak
4 4 5 7
ONDERZOEK Wat wil ik onderzoeken? Hoe kan een omgeving bijdragen aan het genezingsproces? Wat betekent ziek zijn voor een kind en zijn omgeving? Wat is spel? ANALYSE
8 8 9 12
Omgeving en behoeftes Spel als motivatie en afleiding
14 15
ONTWERP Het spel De afdeling als speeldomein
2
18 18
Inleiding DE CONTEXT Op zeven plekken in Nederland zijn er gespecialiseerde afdelingen kinderoncologie. Nu komen deze afdelingen samen op één plek: het Prinses Máxima Centrum voor kinderoncologie in Utrecht (PMC). Omdat alle specialismen, poli’s, dagbehandelingen en het onderzoekslab bij elkaar in één gebouw zitten, hoopt men het genezingspercentage, dat nu op 75% ligt, op te hogen naar 95%.
Inleiding jvoorbeeld bijgeschoold worden of extra therapie krijgen tijdens de ziekteperiode. Maar ook de omgeving waarin de patiënt zich bevindt kan daar aan bijdragen. Onderzoek heeft aangetoond dat buitenlucht, groen, beweging en contact met anderen aanzienlijk helpen bij het genezingsproces. Een streven van het nieuwe ziekenhuis is dan ook dat de omgeving de patiënt stimuleert om uit bed te komen, naar buiten te gaan, te bewegen en met andere kinderen in contact te komen. DE AFDELING
Het gebouw komt te liggen naast het Wilhelmina Kinderziekenhuis in Utrecht en de twee gebouwen worden met elkaar verbonden door middel van een loopbrug. Het wordt van de grond af aan nieuw gebouwd en het ontwerp gaat bijdragen aan een versnelling van het genezingsproces van de patiënten. HET PROBLEEM Vaak worden kinderen die kanker hebben voor een langere tijd in het ziekenhuis opgenomen. Dit kan van een aantal dagen tot soms maanden duren. De ontwikkeling van kinderen wordt op deze manier tijdelijk op pauze gezet. Vaak gaat de ontwikkeling in de ziekteperiode zelfs achteruit. Het is voor kinderen erg lastig om dit stuk ontwikkeling in te halen als ze weer beter zijn. Vaak zie je dat kinderen er de rest van hun leven last van blijven hebben. Niet alleen de lichamelijke ontwikkeling wordt beïnvloed, ook de mentale en sociale ontwikkeling. Hierdoor lopen kinderen vaak twee jaar achter met bijvoorbeeld school, studie, een baan vinden, een relatie krijgen en kinderen krijgen. Het doel van het Prinses Máxima Centrum is om het gat in de ontwikkeling van de patiënt zo klein mogelijk te maken. Dit kan op verschillende manieren gebeuren. Een kind kan bi4
De tweede verdieping van het ziekenhuis is de plek waar de kinderen gaan verblijven en waar mijn ontwerpopdracht ligt. De verdieping is opgedeeld in verschillende afdelingen: hematologie (kanker in het bloed, leukemie), solide tumoren (kanker in de botten), neuro oncologie (kanker in de hersenen) en beenmergtransplantaties (hier liggen kinderen volledig geïsoleerd). De reden hiervoor is dat het streven was om het gebouw zo te organiseren, dat er zo min mogelijk verkeer van plek naar plek gaat. Op die afdelingen bevinden zich eenheden voor patiënten die allemaal verbonden zijn aan een buitenruimte. Tussen de afdelingen in ligt een groot middendeel waar alle andere functies zich bevinden, zoals dagbehandeling en poli’s. Ouders van zieke kinderen zijn meestal overbezorgd. Ouders willen hun kind niet loslaten en daardoor zitten ouder en kind aan elkaar geplakt tijdens de ziekteperiode. Dit belemmert het kind om ‘normaal’ te leven en bevordert de ontwikkeling niet. Het kind moet de ruimte krijgen om te spelen, te bewegen, te leren en met andere kinderen in contact te komen. De OKE (ouder-kinder-eenheid) is ontworpen om ouders de mogelijkheid te geven wat afstand van hun kind te nemen maar toch controle te behouden. Kind en oud-
5
Inleiding er hebben beide een eigen ruimte en badkamer binnen de OKE. Deze ruimtes kunnen gescheiden of samengevoegd worden door middel van een glazen schuifpui. Zo kunnen beide partijen hun eigen gang gaan terwijl ze toch zicht op elkaar hebben.
Inleiding MIJN TAAK Mijn taak als ontwerper is om een letterlijke en figuurlijke verbinding tussen OKE’s en ABO’s te maken. Kinderen moeten gestimuleerd worden om uit bed te komen, omdat er op de gang of in de ABO iets te doen of te zien is. Hoe meer het kind wordt uitgedaagd om uit bed te komen, hoe sneller het kind zal genezen. Het is dan ook van belang dat ik me als ontwerper focus op wat het kind nog wél kan, niet op wat het kind niet meer kan.
Aan elke gang zijn ABO’s ontworpen. De afkorting staat voor afleiding en bewegings omgeving en de ruimtes zijn bedoeld om de patiënten te kunnen laten spelen en ontspannen. De ABO’s verschillen van grootte en zijn verspreid over de gehele verdieping.
6
7
Onderzoek WAT WIL IK ONDERZOEKEN? Iedereen ervaart een ziekenhuis anders. Arts, patiënt, bezoeker, poetsvrouw of bloemleverancier, ze hebben allemaal andere doelen en daardoor andere behoeftes in een ziekenhuisruimte. Ik wil graag onderzoeken wat de behoeftes van deze verschillende doelgroepen zijn. Waar liggen de grote behoeftes en welke oplossing is het meest efficiënt, zodat alle doelgroepen een prettig verblijf hebben in het Prinses Máxima Centrum? Uiteindelijk moet mijn onderzoek een antwoord bieden op de vraag: Hoe krijg ik die kinderen hun bed uit? Lukt het me om dat te bereiken met alleen interieur ingrepen, of is er nog een ander element dat ik kan toevoegen voor meer motivatie? Ik heb in mijn onderzoek ontdekt dat spel een belangrijke rol kan spelen in het welzijn van de patiënt. Ik beschouw daarom spel als het belangrijkste thema binnen mijn ontwerp en zal hier in mijn onderzoek verder op in gaan. HOE KAN EEN OMGEVING BIJDRAGEN AAN HET GENEZINGSPROCES? Een ‘healing environment’ is “een omgeving waar onnodige stress wordt voorkomen door verbetering van welzijn”, aldus Fiona de Vos, omgevingspsychologe. Het begrip wordt zoveel gebruikt, dat het iets commercieels dreigt te worden. Maar een omgeving kan wel degelijk bijdragen aan het welzijn van de patiënt. De omgeving, waar interieur ook onder valt, kan positieve en negatieve prikkels geven aan een persoon. Als een persoon ziek is, worden prikkels sneller als negatief ervaren dan als de persoon gezond is.
8
Onderzoek Voorbeelden van prikkels zijn: - Beeld. Een abstract en kleurrijk schilderij kan in de woonkamer heel mooi staan, maar als je in een ziekenbed ligt wil je liever naar een rustig landschap kijken. - Vorm. Scherpe voorwerpen roepen stress op, daarom is het belangrijk om in een ziekenhuisinterieur veel ronde vormen te gebruiken, ook voor de veiligheid. - Groen en daglicht. Onderzoek wijst uit dat slechts vier minuten contact met de natuur per dag leidt tot vermindering van stress en het genezingsproces kan versnellen. - Contrast. Hersenen hebben contrast tussen vloer en wand nodig om te kunnen navigeren. Ook is het prettig als gebruiksvoorwerpen een contrasterende kleur hebben. - Akoestiek. Tijdens mijn observatie in het Wilhelmina Kinderziekenhuis heb ik ervaren dat in een ziekenhuis heel veel piepjes en andere storende geluiden zijn. Dit roept een onrustige sfeer op. - Licht. De mate van verlichting draagt bij aan hoe een mens zich voelt en openstelt. Dimlicht roept een gevoel van veiligheid op. Een gevoel van controle kan ook stressverlagend zijn. Manieren om de controle te verhogen voor een patiënt of ouder in het ziekenhuis, kunnen zijn: - Niet verdwalen. Een duidelijke bewegwijzering. Altijd de geruststelling hebben waar je je bevindt in het gebouw. - Zichtlijnen dragen hier ook aan bij. Weten wat zich in de ruimte naast je bevindt. - Keuze hebben. In welke kant je op loopt, waar je gaat zitten, dat kan vanalles zijn. Maar ook de keuze hebben of je actief wilt zijn of lekker in bed wilt blijven. - Weten wie je artsen zijn. Ze kunnen onderscheiden door kleding, en een bord aan het begin van de afdeling waar op staat wie er behandelt met een foto. - Zichtbare doelen. Vanaf het begin van een gang kan je zien waar je naar op weg bent.
9
Onderzoek WAT BETEKENT ZIEK ZIJN VOOR EEN KIND EN ZIJN OMGEVING? “Op het moment dat een kind wordt opgenomen, wordt zijn familie ook opgenomen”, aldus Fiona de Vos, omgevingspsychologe. De ouder van een ziek kind is vooral bezorgd en angstig. De ouder moet in staat zijn zich volledig op zijn eigen situatie en zijn eigen kind te kunnen richten. Daarbij wil een ouder constant controle hebben over het kind, maar dit is in eerste instantie niet wat het kind wil. Het kind horen of zien, of voelen dat het kind veilig is, is voldoende om rust te geven aan de ouder. Ouders hebben ook behoefte aan een eigen plek waar ze zich kunnen terug trekken en in contact kunnen zijn met lotgenoten. Een plek voor alleen ouders waar ze even weg kunnen van alle negatieve gebeurtenissen. De rol van de familie wordt steeds belangrijker, omdat familie aanvullende informatie over het kind heeft. Een ouder kent zijn kind immers het beste.
Onderzoek dat de omgeving en de bezigheden van het kind zich focussen op wat het kind nog wél kan, niet wat het niet meer kan. Kinderen kunnen en willen spelen, ook al zijn ze ziek. De ziekenhuisomgeving kan het kind hiertoe uitnodigen en een spel kan het kind stimuleren om uit bed te komen. De manier van spelen wordt sterk bepaald door de leeftijd van het kind. Kleine kinderen spelen vaak lerend op de grond, wat grotere kinderen spelen graag met andere kinderen en tieners hebben al wat geavanceerdere spellen nodig zoals computerspellen om hen uit te dagen. Omdat spel een belangrijke rol speelt in het leven van het kind en het naar mijn mening veel mogelijkheden biedt om het welzijn van een patiënt te verbeteren, wil ik hier verder op in gaan.
Het personeel is de groep mensen die de meeste tijd in het ziekenhuis doorbrengt. Daarom is het belangrijk dat de omgeving ook voor het personeel gezond en comfortabel is. In het bestaande ontwerp is hier naar mijn mening al voldoende rekening mee gehouden. Alle kinderen zijn anders en reageren anders op een behandeling. Maar ze zijn allemaal bang. Volgens Jeanette Konings, hoofd pedagogische zorg van het Emma Kinderziekenhuis, zijn er twee uitersten. Het ene kind is nieuwsgierig, wil alles weten over de behandeling die komen gaat en verkleint daardoor zijn angst. Het andere kind wil juist afgeleid worden en net doen alsof er niks aan de hand is, waardoor zijn angst afneemt. Spelen kan een goede manier zijn om een kind af te leiden, maar ook om het te leren over zijn eigen behandeling op een manier die begrijpbaar is voor het kind. Het is belangrijk
10
11
Onderzoek
Onderzoek
WAT IS SPEL? Wat is spel nou eigenlijk? Men denkt dan al snel aan Triviant, kaartspellen of computerspellen. Maar spel is veel meer dan dat. Het is overal in het dagelijks leven. Als je buiten een straat oversteekt, speel je een spel met de automobilisten die voor jou moeten stoppen. Als je door rood fietst, overtreed je de regels en wordt het spannend. Maar ook de rol die je aanneemt in bepaalde situaties zorgt voor een spel element. Een rollenspel. Denk eens aan studenten en docenten. Zodra je als student in een klasruimte zit, neem je een bepaalde houding aan. Zo werkt het ook bij conducteurs en treinpassagiers. Of de consument en de persoon achter de bar. Als je als consument ineens achter de bar zou komen, zou iedereen dat vreemd vinden. Maar het zou wel spanning opleveren. Imara Felkers, spelfilosoof, zei: “Het spanningselement in spel is het belangrijkst. Hoe inefficiënter de regels, hoe leuker het spel.” Als onze schaatsen dikker waren dan een millimiter, vielen we niet. Als we met een snowboard alleen maar een heuvel af hoeften te zoefen in plaats van moeilijke sprongen maken, was het een stuk makkelijker. Maar juist die inefficiëntie maakt een spel spannend en uitdagend. Volgens filosoof Roger Caillois begint spel met het kwijt moeten van energie en daar vorm aan geven. Als daar regels bij komen, kan je het een spel noemen. Volgens Caillois kan je spel in vier categoriën indelen: -
12
Agon (competitie): een spel waarin je van iemand anders wil winnen. Zoals een kaartspel. Kenmerken hiervan zijn winnen, presteren, ontwikkelen en erkenning krijgen. Alea (kans): een spel waarvan je de uitkomst niet kan bepalen of maar in bepaalde mate kan beïnvloeden. Zoals spellen die je speelt in het casino. Kenmerken hiervan
-
zijn uitdaging, verslaving, geluk, onzekerheid en overlaten aan het lot. Mimicry (rollenspel): een spel waarbij elke speler een rol aanneemt. Bijvoorbeeld vadertje moedertje. Kenmerken hiervan zijn imiteren, spiegelen, fantasie gebruiken, verplaatsen in een ander, ontsnappen aan jezelf en sociale vaardigheden. Ilinx (thrillseeking): een spel waarbij je spanning en gevaar opzoekt. Bijvoorbeeld bungeejumpen. Kenmerken hiervan zijn durven, loslaten, angst verleggen, adrenaline, risico nemen en je zintuigen ontregelen.
Willem Jan Renger, docent aan de HKU voor interactive design, stelt dat je spellen in categorieën van verschillende temperatuur kan indelen. Spellen die veel energie vragen en spanning oproepen, zoals schietspellen op de computer of tikkertje, hebben een hoge temperatuur. Het zijn hete spellen. Spellen die op een rustig tempo gespeeld kunnen worden, zoals een legpuzzel maken, hebben een lage temperatuur en zijn dus koude spellen. Spellen kunnen hier uiteraard ook tussenin zitten. “Spel is ook een heel goed middel om informatie uit een kind te halen. Hoe ze zich voelen, wat ze vervelend vinden, wat ze fijn vinden... kinderen uiten dat sneller in een spel dan dat ze het je persoonlijk gaan vertellen.” In maart 2014 publiceerde website Froot.nl een filmpje waar kinderen van nu een walkman in hun handen krijgen. Ze hebben geen idee wat het is. Dit geeft wel aan dat kinderen van de huidige generatie veel hogere verwachtingen hebben op het gebied van technologie dan ikzelf als kind had. Als je een kind van nu meeneemt naar een museum, verwacht hij dat daar iets interactiefs te doen is. Het passief aanschouwen van kunst - dat is hoe ik het zelf gewend ben - is saai, pas als er iets interactiefs gebeurt vinden kinderen het interessant.
13
Analyse
Analyse
Als de fysieke omgeving bijdraagt aan het genezingsproces van een patiënt, noemt men dat ‘Healing Environment’. Ik geloof dat niet alleen de fysieke omgeving, maar ook de mentale omgeving bij kan dragen aan dit genezingsproces. Als elk individu zich prettig voelt in een bepaalde omgeving, dragen zij dit op elkaar over en wordt er een algehele positieve sfeer gecreëerd. Het is daarom niet alleen voor de patiënt belangrijk om zich comfortabel te voelen in de ziekenhuisomgeving, maar ook voor de ouders van die patiënt, de broers en zussen, vrienden en vriendinnen en het behandelend personeel. Ik wil een omgeving creëren die aan de primaire behoeftes van iedere doelgroep voldoet.
“Als kinderen huilen, kunnen ze niet goed onderzocht worden”, zegt bestuurslid Kees Sol van het Oogziekenhuis Rotterdam. “Het is dus van belang dat de kinderen zich op deze plek thuis voelen”. De tijd dat een kind opgenomen is in het ziekenhuis kan variëren van een dag tot een half jaar. Het kind woont dan voor een lange tijd in het ziekenhuis. Daarom is het belangrijk dat dit ziekenhuis als thuis kan functioneren. Ik wil ervoor zorgen dat er een warme, huiselijke sfeer hangt in de intieme ruimtes van de afdeling. Voor het kind zijn dat de OKE, de sluis van de OKE en de speelkamers. De Ronald McDonald huiskamer in het Wilhelmina Kinderziekenhuis vind ik een goed voorbeeld van een warme, intieme ruimte die zich in een ziekenhuis bevindt. Voornamelijk de materialen en het licht in deze ruimte zorgden voor een huiselijke en prettige sfeer.
OMGEVING EN BEHOEFTES
Voor de ouders van een patiënt is het belangrijk om constant de mogelijkheid te hebben om bij het kind in de buurt te zijn. Toch moeten ouder en kind zich van elkaar losmaken, anders kan het kind zich niet ‘normaal’ ontwikkelen. Dit probleem is deels opgelost in het ontwerp van de OKE, maar kan zich naar mijn mening op de gangen voortzetten. Ik wil op de gang niet alleen speelplekken maken voor kinderen, maar ook de ouders de mogelijkheid geven om zichzelf even uit de ziekte situatie te halen en tot rust te komen. Er zijn speciale ouderkamers, maar hier hebben ouders geen contact meer met hun kind. Als een ouder op de gang een plekje kan vinden terwijl hun kind verderop speelt, lijkt me dat voor beide partijen een comfortabele oplossing. De privacy van ouder en kind kan worden versterkt of verklein door middel van zichtlijnen en ruimtelijke grenzen. Het voorportaal van een OKE lijkt mij hier een geschikte plek voor. Op die plek kan de ouder ook communiceren met voorbijgaand verkeer ter afleiding. De ABO’s en speelruimtes zie ik als plekken die alleen voor kinderen bedoeld zijn, zoals ouderkamers alleen voor ouders bedoeld zijn.
14
De patiënten hebben behoefte aan afleiding. Ze willen zich weer even ‘normaal’ voelen en zich verwijderen van hun bezorgde ouders. Even in een andere wereld duiken. Voor mij is een spel hier de uitgekiende mogelijkheid voor. Een digitaal spel biedt een tweede, fantasierijke wereld en ongelooflijk veel mogelijkheden voor buitenaf om de kinderen te motiveren, stimuleren en educeren zonder dat ze zich daar bewust van zijn. SPEL ALS MOTIVATIE EN AFLEIDING Elk kind is anders. Daarom is het belangrijk om aandacht voor het individu te hebben. De vraag van de opdrachtgever is: “Hoe krijg ik een kind zijn bed uit?”. Ik denk dat je een kind niet kan dwingen om het bed uit te komen. Hij of zij moet dat zelf willen en zich goed genoeg voelen. Bovendien heeft elk kind een ander geslacht, een andere leeftijd, de een is zieker dan de ander en de een kan daar beter mee omgaan dan de ander. En buiten de eigenschappen van het kind zelf zijn er nog meer factoren die meespelen in de
15
Analyse
Analyse
gesteldheid van het kind. De omgeving waarin het kind zich bevind is daar één van. De opdrachtgever vindt dat ik een ambivalente speelomgeving voor het kind moet ontwerpen. Dat de voorwerpen waarmee het kind gaat spelen, zich kunnen aanpassen aan de persoon die ermee gaat spelen. Ik denk dat niet hetgeen waar het kind mee gaat spelen ambivalent moet zijn, maar dat hetgeen dat het kind gaat motiveren om te spelen dat moet zijn. Je moet een kind niet dwingen, maar de keuze geven. Als een kind thuis is kan het ook zelf kiezen of hij gaat spelen en hoe.
Het probleem van motivatie is nu aangepakt. Maar ik wil kinderen met het spel ook afleiding bieden van hun problemen. Rollenspel is daar een goede manier voor. Kinderen moeten in het spel kunnen duiken in een andere wereld, zodat ze hun eigen even vergeten.
Er zijn verschillende soorten spel volgens spelfilosoof Roger Caillois. Ik denk dat competitie en rollenspel twee soorten spel zijn die geschikt zijn voor het ziekenhuis. Het is zo belangrijk om iets te hebben waar je kinderen mee kan motiveren. Ik denk dat een mooi interieur daar niet voldoende voor is. Een interieur kan bijdragen aan de sfeer van de ruimte en kan veel functionaliteit bieden, maar komt een patiënt echt uit zijn kamer omdat de gang er zo mooi uitziet? Ik denk van niet. Als de patiënt iets op zijn kamer heeft wat hem motiveert om die gang op te gaan, en die gang vervolgens prettig en spannend genoeg is om te blijven, dan heb je een waardevol ontwerp te pakken. Het spel is mobiel en kan al op de kamer van de patiënt plaatsvinden.
Maar bovenal: het spel moet ambivalent zijn. Dat wil ik bewerkstelligen door kinderen zelf te laten aangeven wie ze zijn en hoe ze zich op dat moment voelen. Ben je een jongen of meisje, hoe oud ben je? Hoe voel je je vandaag? Slecht, oke of fit? Aan de hand van de gegevens die de patiënt aan het spel geeft gaat hij spelen op een temperatuur spel dat daar bij past.
Ik denk dat een competitie element in het spel een kind enorm kan motiveren om een spel te gaan spelen. Het kind krijgt een bezigheid toegewezen en kan zelf bepalen hoe ver hij of zij daarin wil doorgaan. Het element van competitie wordt op het kind afgevuurd, maar hij of zij mag zelf bepalen of hij genoeg energie heeft om erop in te gaan. Kinderen kunnen aan andere kinderen laten zien hoe goed zij in het spel zijn dat iedereen speelt en elkaar zo vergelijken. Dat is precies wat er ook gebeurt op het schoolplein.
16
17
Ontwerp HET SPEL Het spel dat ik heb ontworpen draait om een beestje. Ik noem hem ‘Bees’, omdat het een neutraal karakter is. Elk kind dat in het Prinses Máxima Ziekenhuis komt verblijven, krijgt een digitaal Bees toegewezen. Deze kan het kind personaliseren door het een geslacht, kleur, kleding en accessoires te geven. Het kind heeft een iPad en heeft zo de mogelijkheid om Bees aan te spreken. Bees reageert hier op met uitspraken als ‘Wat heb ik je lang niet meer gezien’ of ‘Wat leuk dat ik je weer zie’. Als het kind Bees aanspreekt wordt gevraagd om te spelen. Aan de hand van hoe het kind zich die dag voelt - Hoe voel je je vandaag? Ziek, oké, goed of fit? - wordt het kind door Bees uitgedaagd om een spel te gaan doen. Afhankelijk van hoe het kind zich voelt, wordt het kind uitgedaagd van rustige spellen die in bed gedaan kunnen worden zoals een puzzel, tot spellen die het kind vragen om uit bed te komen zoals een speurtocht door de gang, tot spellen die lichamelijke inspanning vereisen, in een speelkamer plaatsvinden en die met andere kinderen gedaan kunnen worden. HET LAND VAN BEES Met het spel als uitgangspunt heb ik het interieur ontworpen. De OKE heeft de sfeer gekregen van een veilige plek, net zoals thuis. Veel warme kleuren en geluidabsorberende materialen. Het voorportaal van de OKE is een verblijfsruimte voor het kind in diezelfde huiselijke sfeer. De gang en de ABO’s zien eruit alsof Bees er heeft rond gelopen. Buiten een functioneel ziekenhuisinterieur, zie je blauwe vlekken en voetsporen van Bees die de patiënt naar de ABO leiden, waar zich een surrealistisch speeltoestel bevindt in dezelfde vormentaal.
18
